Кәсіпорынның салықтық міндеттемелерінің есебі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІЛЕРІНІҢ МІНДЕТТЕМЕЛЕРІН БАҒАЛАУ ЖӘНЕ
МОЙЫНДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 5
1.1 Міндеттемелер бағасы және
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Міндеттемелер
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .. 7
1.3 Міндеттемелер аудитінің мәні мен
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
2 КӘСІПОРЫН СИПАТТАМАСЫ МЕН МЕНШІКТІ КАПИТАЛЫНЫҢ ЕСЕБІ МЕН
АУДИТЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 12
2.1 Кәсіпорынның қысқаша экономикалық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... . 12
2.2 Кәсіпорынның меншікті капиталының есебі мен
аудиты ... ... ... ... ... ... .17
2.2 Жарғылық капиталының есебі мен
аудиты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .. 17
2.2 Резервтік капиталдың есебі мен
аудиты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 29
2.2 Бөлінбеген және жиынтық табыстың (жабылмаған зиян) есебі мен
аудиты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
3 Шаруашылық жүргізуші субъектілердің ағымдағы міндеттемелерінің
есебі мен
аудиты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ..38
3.І Банктер мен банктен тыс мекемелерден алған несиелерінің есебі мен
аудиты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
3.2 Кәсіпорынның салықтық міндеттемелерінің
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 50
3.3 Кәсіпорынның кредиторлық берешектерінің есебі мен
аудиты ... ... ... ... 54
3.4 Қызметкерлермен есеп айрысу бойынша орын
алған
міндеттемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...68
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Қазіргі нарықтық экономиканың дамуы және басқарушылықты одан әрі
жетілдіруде, кәсіпорын дамуының жаңа стратегиясын дайындауда бухгалтерлік
есептің мәні мен рөлі арта түседі.
Қазақстан Республикасының аймағында әрекет етіп тұрған барлық
субъектілерге (Қазақстан Республикасының аймағында тіркелген резиденттік
емес өкілдіктер мен филиалдар, заңды тұлғалар, кәсіпкерлік қызметпен
шұғылданатын жеке тұлғалар) қаржылық есеп беруді және бухгалтерлік есепті
жүргізу міндеттілігі жүктеледі.
Сот алдында жауап беретін және сотқа шағымдана алатын, өз атынан жеке
мүліктік емес және мүліктік құқын жүзеге асыра алатын, сол мүліктерді өз
қалауынша оперативтік тұрғыда басқара алатын немесе шаруашылықты жүргізуге
меншік құқығы бар ұйымдарды заңды тұлғалар деп атайды немесе солай деп
танылады.
Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есебі бухгалтерлік есеп
Стандарттарында және субъектілердің қаржы шаруашылық қызметіндегі
бухгалтерлік есеп шоттарының Бас есеп жоспарында бекітілген жалпы
қағидалары мен ережелерінің негізінде құрылады және ол бүкіл алынған
ақпараттарды пайдаланушылардың талабына, қызметтің құрылымына, үйымның
нысанына, айрықша ерекшілігіне есептің сәйкес келуін қамтамасыз етеді.
Шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайында шаруашылық жүргізуші субъектінің
күрделі экономикалық тетігін нақты, жақсы жолға қоймайынша, сондай-ақ толық
сенімді ақпаратсыз басқару жүйесін іс жүзінде жүзеге асыру мүмкін емес.
Бухгалтерлік есеп аудит үшін ең маңызды мәлімет көзі, екіншіден,
зерттеу іздестіру объектісі. Бухгалтерлік есеп нақты бухгалтерлік құжат
арқылы белгілі өлшемдермен тіркелген шаруашылық көрсеткіштерін үздіксіз
өзара байланыста тіркеуге алады. Кәсіпорын шаруашылығында орындалған
жұмыстар арнайы құжаттарға түсірілгеннен кейін шаруашылық операциясы деп
аталынып, бухгалтерлік есепке алынады.
Бухгалтерлік есептің соңғы сатысы, қорытындысы, ол кәсіпорынның
қаржылық ақпараттары. Онда кәсіпорын мүліктерінің қорытынды есебі,
міндеттемелерінің және жағдайы, өткен уақытта болған шаруашылық нәтижесі,
табыстылығы көрсетіледі. Сол ақпарат көрсеткіштерін аудитор тексеріп
дұрыстығын анықтайды. Қазіргі кезде аудиторлық тексеруді аудит фирмасы
немесе жеке аудиторлар жүргізеді. Аудитты тексеру барысында аудитор
бухгалтерлік есептің заң талабына сәйкес нормативтік ереже нұсқауды дұрыс
қолданып жүргізілгенін анықтайды және бухгалтерлік есеп нақтылығымен
олардың аудиторлық дәлелдерін және өндірісті жетілдіру мақсатындағы
шығындарды, қаржыларды жетілдіру жөніндегі ұсыныстарды, жобаларды, бизнес
жоспарлар мен жоспарларды жасау үшін дәйекті ақпараттар алу және қызмет
үрдісін басқарудың тиімділігін арттыру мақсатында басқа іс - шараларды іске
асыру үшін тексерудің арнаулы әдістері мен тәсілдерін қолдану қажет.
Салық төлеушінің салық заңдарына сәйкес мемлекет алдында туындаған
міндеттемесі салық міндеттемесі деп танылады, оған сәйкес салық төлеуші
салық органына тіркеу есебін құруға, салық салу объектілері мен салық
салуға байланысты объектілерді айқындауға, салық және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдерді есептеуге, салық есептілігін жасауға, оны
белгіленген мерзімде табыс етуге, салық және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдерді төлеуге міндетті.
Кәсіпорындар міндеттемелерінің ішінде сонымен қатар ең маңызды орынды
қарыз міндеттемері алады.
Диплом жұмысының міндеті меншікті капитал мен міндеттемелердің есебі
мен аудитын толық ашып көрсету болып табылады.
Диплом жұмысының зерттеу объектісі ретінде ЖШС Дастан-гі алынды.
1 ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІЛЕРІНІҢ МІНДЕТТЕМЕЛЕРІН БАҒАЛАУ ЖӘНЕ МОЙЫНДАУ
1.1 Міндеттемелер бағасы және түсінігі
Кез келген кәсіпорынның қаржы шаруашылық қызметі көп жағдайда басқа
субъектілер мен кәсіпкерлердің (тауар әкелушілердің, сатып алушылардың және
басқалардың) қызметіне байланысты болады. Олардың арасындағы қарым-қатынас,
көбінесе, келісім-шарттар негізінде немесе мемлекеттік заң актілері
негізінде қалыптасады. Мәселен, заңды тұлғаның банкпен қатынасы кредиттік
келісім-шарт міндеттемелерінен туындайтын өзара міндеттілікті ұстанады.
Жұмыскерлердің құқығын қорғау мақсатымен құрылатын қоғамдық ұйымдар
(айталық, кәсіподақтар) әлеуметтік саланы дамытуға қажетті қосымша
шығындарға қол жеткізуі мүмкін. Коммуналдық шаруашылық, көлік және байланыс
кәсіпорындарынсыз заңды тұлғалардың қызметін жандандыру, шағын және орта
бизнесті дамыту мүмкін емес.
Мемлекеттік органдар заң актілерінің негізінде тексерулерді жүзеге
асыруларына, занды тұлғалардың қандай да бір қызметін шектеулеріне немесе
соңғыларды мемлекеттік бюджет алдындағы міндеттемелерін орындауға
мәжбүрлеулеріне болады. Сонымен, бухгалтерлік есеп тараптар арасындағы
міндеттемелерге немесе келісім-шарт қатынастарына байланысы шаруашылық
операцияларының сипаты мен ауқымын ашуға міндетті.
Мұндай ақпарат алу үшін бухгалтерлік шоттарының жоспарында VI
Міндеттемелер бөлімінің шоттары қарастырылған. Бұл бөлімнің шоттары
шаруашылық жүргізуші субъектілердің әр түрлі заңды және жеке тұлғалар
міндеттемелері жөніндегі, сондай-ақ оның қызметін қаржыландыруға және
мақсаттық шараларға салу үшін алған кредиті мен оның козғалысы туралы
ақпаратты қорытындылайды.
Біз бұл жерде 60 Несиелер, 61 Алдағы кезендер табыстары, 63
Бюджетпен есеп айырысу тармақтарының шоттарын қарастырдық.
Міндеттемелер фирмалар жасаған мәмілелер нәтижесінде орын алады және
тауарлар мен қызметтер үшін төлем төлеуге заңды негіздеме болады. Сол
себепті бухгалтерлік есепте міндеттемелердің пайда болу кезеңі анықталып
бағаланады.
Міндеттеме бухгалтерлік есепте пайда болуы кезінде ғана тіркеледі. Бұл
ережені орындасақ онда фирмада орын алған барлық берешектерді міндеттеме
деп есептеу керек. Сонымен қатар фирма болашақта ұзақ мерзімді мәмілелер
жасай алады. Мысалы, кәсіпорын әкімшілік жұмысшысына 3 жыл бойы 500 000 мың
теңге беріп тұру туралы немесе басқа да жолдар бойынша келісім жасай алады.
Бұл мәміле болып есептелмейді, себебі оның орындалуы алдағы кезеңге
болжанған. Яғни ол тікелей мәміле болып есептелмейді.
Тікелей мәміле деп нәтижесінде берешек орын алатын мәмілені айтады.
Мысалы: жабдықтаушы тауар әкеледі, фирма оған төлем төлеуге тиісті.
Міндеттеме, яғни кредиторлық берешек, төленуге тиісті сомамен
бағаланады немесе жіберілуге тиісті тауар - материалдар құнымен бағаланады.
Кейбір міндеттемелер алдын ала белгілі болады, ал кейбіреулері есептелініп
шығарылуы керек. Мысалы автокөлік сатушы көлікті екі жылға шейін
гарантиямен сататын болса, онда ол сатып алушыны запас бөлшектермен
қамтамасыз етуі керек. Бұл жағдайда міндеттеме орын алады , бірақ оған
төленетін берешек қайта есептеуді талап етеді.
Ұзақ мерзімді міндеттемелер бұл - берешек сомасы бірнеше жылдар
аралығында өтелетін қарыздар.
Көптеген жағдайларда қарыз сомасы айналым құралдары есебінен өтеледі.
Міндеттемелердің орын алуы шаруашылық субъектілерінің қаржы жағдайына дұрыс
баға беру үшін қажет.
Ұзақ мерзімді міндеттемелердің өтелуі бірнеше жылға созылады. Сондықтан
ол бухгалтерлік баланста көрсетіліп отырылады.
Міндеттемелердің орын алуын дұрыс тіркеп, бағалап қана қоймай,
фирманының қаржылық жағдайы туралы оның пайдаланушылары
міндеттемелердің дұрыс орын алғаны туралы нақты ақпарат алуы керек. Сол
себепті қаржы құралдары туралы ақпараттар көлемін көбейту керек.
Қаржы құралдарына кез келген кәсіпорынның борышкер екені туралы баптың
пайда болуын дәлелдейтін шарт түрі табылады.
Оған ақша құралдары, қаржы салымдары және әр түрлі берешектер жатады.
1.2. Міндеттемелер түрлері
Міндеттемелер төмендегідей болып бөлінеді:
- нақты
- бағаланған
- шартты
Нақты міндеттемелер шарт негізінде немесе заң жүзінде орын алады. Олар
өте дәл есептелінуі керек.
Нақты міндеттемелерге шоттар бойынша, векселдер, төленуге тиісті
дивиденттер, сату бойынша орын алған салықтар жатады. Ұзақ мерзімді
міндеттемелердің ағымдағы бөлігі, есептелінген еңбек ақы және тауарлар мен
қызметтер үшінтөлемдер жатады.
Төленуге тиісті шоттар - бұл тауар – материалдарды жеткізушілерге
берешек қысқа мерзімді қысқа мерзімді міндеттемелер. Вексель – бұл
тауарлар мен қызметтер бойынша төлемдер мен банк ссудалары. Дивиденттер
бойынша берешек фирмамен бөлінетін таза пайданың бір бөлігі. Дивиденттерді
төлеу директорлер кеңесінің шешімі негізінде жүзеге асырылады.
Ұзақ мерзімді міндеттемелердің ағымдағы бөлігі – бұл ағымдағы жыл
ішінде төленуі тиісті ұзақ мерзімді міндеттеменің бір бөлігі. Ол айналым
құралдары есебінен өтеледі. Міне осы ұзақ мерзімді міндеттеменің бір бөлігі
қысқа мерзімді міндеттеме деп аталады. Мысалы, 500 000 мың теңге
шамасындағы берешек бес жыл бойы 100000 мың теңгеден бөлініп төленуі
мүмкін. Сондықтан да ағымдағы жылы төленетін 100000 мың теңге қысқа
мерзімді деп аталады, ал қалған 400000 мың теңгесі ұзақ мерзімді міндеттеме
болып табылады.
Бағаланған міндеттемелер – бұл белгілі бір мерзім орын алмай, дәл
сомасы анықталмаған міндеттемелер. Мұндай міндеттемелерге мысал болып
корпоративтік табыс салығы және кепілдеме жарналары табылады.
Кепілденген міндеттемелер. Егер фирма өз тауарына сату кезінде
кепілдеме беретін болса, онда бұл кепілдеме белгіленген мерзімге дейін орын
алады және міндеттеме де сол мерзімге созылады. Кепілдеме сомасы шығындар
шотының дебетінде өткізу операциясы орын алған кезең ішінде көрсетіледі.
Яғни ол сатылған өнімнің сапалық сипаттамасы болып табылады.
Тәжірибе негізінде болашақ кезеңге берілген кепілдеме фирма үшін
қаншама шығынды керек ететінін есептеп шығаруға болады. Кейбір тауарлар
немесе қызметтер мардымсыз қызмет етуді қажет етеді, ал кейбіреулері
неғұрлым көбірек қызмет етуді талап етеді.
Сонымен бір туар мен қызмет көрсетудің бір бірлігінің орташа құнын
анықтау керек.
Демалыс бойынша орын алған берешектер.
Көптеген компаниялардың қызметкерлері ақылы демалыс алуға құқылы.
Мысалы, қызметкер әрбір 50 апта сайын екіжетілік демалыс алуы керек. Сол
себепті ол 50 апта үшін 52 аптаға тиісті жалақы алуы керек. Теориялық
тұрғыдан алғанда, екіжетілік демалыс ақысы шығын түрінде бір жылға созылуын
бөлінуі керек. Сонымен демалыс ақысы жұмысшының жалақысының 4%-ын құрайды.
Әрбір өткен апта үшін қызметкер өзіне тиісті демалыс ақысының 4%
мөлшеріндегі үлесін алып отырады. Демалыс ақысы өте үлкен мөлшерде болуы
мүмкін. Мысалы компания әр апта сайын жалақы түрінде 50000 теңге төлеп
отырады делік және мекеме қызметкерлерінің 75% -на ғана демалыс ақысы
тиісті.
Демалыс ақысына тиісті шығын мөлшері төмендегідей анықталады:
50000*4%*75%=1500 теңге. Шартты міндеттеме – бұл орын алмаған міндеттеме.
Дегенмен де ол потенциалды міндеттеме болып табылады, себебі ол болашақ
жағдайларға. Мысалы көпір салған құрылыс бригадасына сапасыз материалдарды
қолданғаны үшін қылмыс ісі қозғалуы мүмкін. Мәміле болып көпір кұрылысы
табылады.
Қаржылық есептілікті стандартизациялау бюросы
міндеттеме
негізделіп есптелінген екі жағдайды анықтайды.
Бағаланған міндеттемелер, табыс салығы. Демалыс ақысы бойынша
берешектер осыған мысал болады. Бұл міндеттемелер бухгалтерлік шоттарда
жинақталады. Осы екі жағдайға сәйкес келмейтін міндеттемелер қаржы
есептеліп түсіндірмесінде көрсетіледі.
Шартты міндеттемелер компания несие алушы басқа компанияға қатысты
басқа компанияға кепіл ретінде болған жағдайда орын алады.
1.3 Міндеттемелер аудитінің мәні мен мазмұны
Қазақстан экономикасының нарыққа енуі бір үлкен күрделі процесс болып
табылды. Соған сәйкес қазіргі кезде кәсіпорындарда өзара қарым қатынастарын
қайта жандандыру кезінде әр түрлі қайшылықтар орын алады. Бұл яғни олардың
бір біріне деген сенімсіздіктің туындауы. Сол себепті олардың әрқайсысы
ұйымдастыру нысанының әр түрлілігіне қарамастан бір-бірі туралы дұрыс
ақпарат алуды қажетсінеді.
Сонымен қатар, нарықтық қатынастардың дұрысталуы нәтижесінде, яғни ірі
компаниялар мен холдингтердің пайда болып, қызмет көрсету шеңберінің ұлғаюы
орын алады. Мұның өзі тікелей кәсіпорын иелерінен (акционерлерден )
олардың тағайындаған басқарушылары арасында алшақтықтың орын
алуына әкеледі.
Өз міндеттемелерін атқару кезінде басқарушылар жұмыстары бойынша
компанияның қаржылық есептілігін жасаулары керек.
Осы қаржы есептілігінің дұрыстығын анықтау үшін арнайы аудиторлардың
жасаған қортындысының болуы талап етіледі. Аудиторлар қызметіне
деген қажеттілік компанияның қаржы мүмкіндінің ұлғаюына
байланысты орын алады.
Коммерциялық несие алу немесе қарыз шартын жасудың өзі компания туралы
ақпараттың болуын талап етеді.
Сонымен қатар компанияның соншалықты үлкен болуы және ол туралы ақпарат
алу кез келген кәсіпорын үшін мүмкін болмайды. Ал осы компания туралы оның
қолданушылары үшін өте қажет болып табылады.
Ақпараттың дұрыс екендігін тек қана тәуелсіз аудиторлар ғана дәлелдей
алады. Жаңа капиталды тарту өте үлкен тәуекелділік, себебі ұсынған
кепілдеме кез-келген жағдайда мүмкін бола бермейді.
Соған байланысты , тәуекелділікті өтеу мақсатында, несие берушілер
әрдайым компаниялардан тәуелсіз аудиторлар жасаған, олардың қаржы жағдайы
туралы ақпаратын алып отыруды талап етеді. Бұл ақпарат басқарушылық шешім
қабылдау үшін қажет болып табылады.
Осы ақпарат компанияның берген есептілігінің толық және оның ағымдағы
ісінің дұрыстығын анықтайды. Қаржы ақпараттарының дұрыстығы капитал
рыногының тиімділігін арттырады және экономикалық шешім қабылдауға негіз
болады. Міне сондықтан да аудиторлар қызметіне деген қажеттілік туындады.
Мұндай бақылауды аудиторлар өз клиенттеріне және басқа да бақылау
органдарына тәуелсіз жүргізеді.
Аудиторлық тексеріс нарықтық карым-катынас кезінде өз-өзінен жаңалық
болып есептелмейді, дегенмен де тәуелсіз аудиттың шығуы, қоғамдық
тәжірибені іске асыруды камтамасыз етуі, шаруашылық жүргізуші субъектілерде
каржы акпаратының дұрыстығын куаттау мен ақпараттарды кеңінен пайдалануы
жаңалық болып есептеледі. Тәуелсіз аудиторлар кызметіндегі құқық мәселелері
– бұл кәсіпкерлік кызметтің аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың,
шаруашылық жүргізуші тұлғалар арқылы коммерциялар негізде жүзеге асырылуы.
Аудиттің ақпараттық негізі бухгалтерлік есеп болып табылатындықтан
ұйымдарды тексеретін аудиторлар бухгалтерлік есептеме нақтылығымен
олардың аудиторлық дәлелдерін және өндірісті жетілдіру мақсатындағы
шығындарды, қаржыларды жетілдіру жөніндегі ұсыныстарды, жобаларды бизнес
жоспарлары мен жоспарларды жасау үшін дәйекті ақпараттар алу және кызмет
процесін басқарудың тиімділігін арттыру мақсатында басқа іс-шараларды іске
асыру үшін тексерудің арнаулы әдістері мен тәсілдерін колдана білуі керек.
Аудитке қажеттілікті тудыратын объетивтік жағдайлар:
- инвесторлар мен кәсіпорын әкімшілігінің бір-біріне сенімсіздік
көрсетуіне байланысты. Себебі, олардың мүддесі бір емес. Әсіресе,
кәсіпорын әкімшілігі өз пайдасына тиімді түрінде жүргізуі мүмкін;
- кәсіпорын әкімшілігінің ақпарат көрсеткіштері дұрыс болмаса, соған
сәйкес шаруашылықты баскару шешімі дұрыс болмауынан;
- кәсіпорын әкімшілігінің арнайы бөлімінің болмауы мүмкін;
- кәсіпорын шаруашылығының күрделігіне сәйкес, "коммерциялық кұпияны"
сақтауға байланысты, есепке алынған мәліметтердің дұрыс болмауынан болмай
шығуынан.
Кәсіпорынның каржылық қорытынды есеп беруінің дұрыстығы жайлы өз пікірін
көрсететін қорытындысында аудитор оның каржы жағдайын дәл көрсетуі тиіс.
Шаруашылық субъектінің әрекетінің нәтижесін дәл, объективті бағалау –
мәліметті пайдаланушылардың дұрыс шаруашылық шешімдерін кабылдау үшін
кажетті алғы шарт. Объективтілік – интеллектуалдық шыншылдықты көрсетеді,
жай ғана жалпы мағынадағы шыншылдык емес, іске бүтіндей адал, әрі
объективті карау.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайына баға беруде оның меншікті капиталы мен
міндеттемелерінің аудиты басты орын алады.
ТАРАУ II.
Кәсіпорын сипаттамасы мен меншікті капиталының есебі мен аудиты ( ЖШС
Дастан -гі негізінде)
2.1. Кәсіпорынның қысқаша экономикалық сипаттамасы
Талдауға алынған жауапкершілігі шектеулі Дастан серіктестігі 2000
жылы 1-ші қаңтарда құрылған. Бұл кәсіпорынның басқа бөлімшелері жоқ.
Кәсіпорынның өз бетінше балансы, заңға сәйкес банкіде, яғни Темір банкте
есеп айырысу шоты және мемлекеттік және орыс тілдерінде атауы жазылған мөрі
мен штампы бар.
Кәсіпорын өз қызметін қазіргі Қазақстан Республикасының салық
заңдылығына сәйкес жүргізеді. Кәсіпорынның негізгі қызмет түрі - құрылыс
материалдарын өткізу мен құрылыс жұмыстарын жүргізу болып табылады.
Кәсіпорынның жарғылық капиталы - 63000 мың теңге.
Негізгі шығын баптары: шикізаттар мен материалдар, еңбек ақы,
тасымалдау шығындары, амортизация, жылдық төлем және басқа да шығындар.
Нарықтық экономиканың жаңа жағдайында кәсіпорынға басқа да бірнеше
қызметтерді жүзеге асыруға тура келеді:
- нарықтық ортаның жағдайында кәсіпорынның бәсекелестік
қабілеттілігін қолдау;
- менеджмент жүйесін қолдана отырып, ішкі ортаны басқару
қызметі;
- қазіргі маркетингтік жүйені қолданып, сыртқы нарықтық ортаны
басқару қызметі.
Осы аталған үш қызметті кәсіпорынның атқаруы оған өзінің нарықтық
ортадағы мінез-құлқының сипатын анықтауға көмектеседі. Кәсіпорын жедел
жоспарлауда өз күшінің қысқа мерзімді нақтыланған кейпін танытады.
Кәсіпорын өзінің көздеген табысына жетуі үшін пайдамен жұмыс жасауы
керек, ол жұмысшы қызметкерлерін ынталандыру үшін қажетті қаржы
құралдарымен қамтамасыз етуі керек.
Кәсіпорынның табыстылық , пайдалылық көрсеткішінің жоғары болуы үшін
өзінің ағымдағы қарыздарын уақытылы төлеп отыруы қажет.
Кесте-1 Дастан ЖШС-нің негізгі экономикалық көрсеткіштері
мың.теңге
Көрсеткіштер атауы 2003ж 2004ж 2005ж
Дайын өнімдерді өткізуден түскен 9300 10600 11676
(тауарлар, қызметтер) табыс
Өткізілген өнімнің (тауарлардың, 8500 9500 9630
жүмыстардың) өзіндік қүны
Жалпы табыс 800 1100 2046
Қызметкерлердің жалақы қоры 800 900 1200
Жыл ішіндегі қызметкерлердің орташа7 8 10
тізімдік саны
Дебеторлық берешек 5600 4200 6200
Ақшалай қаражаттар 1500 2200 3500
Жарғылық капиталы 3300,0 3300,0 3300,0
Бір орташа жылдық қызметкерлердің 9,2 9,3 12,0
жалақысы
Кәсіпорынның активтерінің құрылымында ең маңызды орынды өнімді
өндіруге жұмсалған шығындар алады. Олар толығымен ақша қаражаттары айналымы
аяқталғаннан кейін, өткізілген өнім есебінен түскен түсімдер есебінен
жабылады. ЖШС Дастан серіктестігінің өнім өндіруге жұмсалған
шығындарының кұрамы мен кұрылымы төмендегідей орын алған.
Кесте-2 Дастан ЖШС-нің тауарларының өзіндік құнының құрамы мен
құрылымы
мың.тг
Шығындар Сома, мың.теңге Шығындар құрылымы
элементтері %
2004 2005 2006 2004
1 .Тауар(қызмет 9300 10600 11676 10525,3
көрсету) өнімінің жалпы
көлемі
2.Тауардың өзіндік 8100 9200 9630 8976.6
құны
З.Негізгі 5967,0 5945,0 4300,0 5404,0
құралдарының орташа
құны
3-ші кесте деректері көрсеткендей, кәсіпорынның негізігі қызметтен алған
табысы 9200 мың теңге, ал негізгі емес қызметінен алған табысы 2476,0
теңгені құраған. Бұл көрсеткіш өткен жылмен салыстырғанда 1076,0 мың
теңгеге, 2004 жылмен салыстырғанда 1300,0 мың теңгеге көбейген. Осы
көрсеткіштің орташа үш жылдағы шамасымен салыстырғанда (10525,3), есепті
жылдағы нақты көрсеткіш 1150,7 мың теңгеге өскен. Жұмысшылар саны орташа 31
адамды құрайды. Дастан ЖШС-нің қаржы - экономикалық көрсеткіштерінің
талдауы көрсеткендей, кәсіпорынның жалпы Дастан ЖШС-нің талдауға алынған
кезеңі ішіндегі қаржылық қорытындысы төмендегі кестеде берілген.
Кесте-4 Дастан ЖШС-нің қаржы қортындысының жағдайы
(мың .теңге)
Көрсеткіштер 2004ж 2005ж 2006ж
Негізгі қызметтен 9300,0 10600,0 9200,0
алынған табыс
Өткізілген өніммен 8100,0 9200,0 9630,0
көрсетілген
қызметтердің өзіндік
құны
Жалпы табыс 1200,0 1400,0 (430,0)
Кезең шығындары 962,0 1160,1 1440,2
Негізгі емес қызметтен 2476,0
алынған табыс
Салық салуға дейінгі 238,0 239,9 605,8
табысы
ктс 71,2 71,9 181,74
Таза табыс 166,6 167,93 424,06
4 -ші кесте деректері көрсетіп отырғандай , кәсіпорынның жалпы табысы
есепті жылда 1076,0 мың теңгеге өскен. Көрсетілген қызметтің өзіндік құны
талдауға алынған кезең бойынша 2 есе артқан. Соның нәтижесінде есепті
кезеңдегі жалпы табыс шамасы 430,0 мың теңгеге артқан. Дегенмен де
кәсіпорынның есепті жылдағы негізгі емес қызметтен алған табысы өскен.
Өткен кезеңдерде кәсіпорында негізгі емес қызметтен табыс алынбаған.
Талдауға алынған есепті кезең ішінде кәсіпорынның таза табысы 167,93 мың
теңгеден 424,06 мың теңгеге дейін өскен.
2.2. Кәсіпорынның меншікті капиталының есебі мен аудиты
2.2.1. Жарғылық капиталының есебі мен аудиты
Кәсіпорынның жарғылық капиталды қызметті бастауды қамтамасыз ету үшін
жаңадан құрылған кәсіпорынның жасаған қаражаттарының сомасы болып саналады.
Ол акцияларды орналастырудың немесе сатудың, жеке капиталын салудың,
мемлекеттің қаражаттарының, материалдық емес активтердің және басқа да
мүліктерді немесе мүліктік құқықтарының есебінен құрылады. Сонымен қоса,
жарғылық капитал жаңадан құрылған заңды тұлғалар өз қызметін бастау үшін
бастапқы материалдық базасы болып та табылады, ол кұрылтайшылардың
(акционерлердің, қатысушылардың) қатысу үлесін және кепілдік сипатын
анықтайды.
Шаруашылық серіктестіктердің жарғылық капиталына салынатын салымдары,
ақша да, бағалы қағаздар да, мүлік те, мүліктік құқық та және басқа да
мүліктер болуы мүмкін. Құрылтайшылардың жарлық капиталына натуралды нысанда
салынатын салымдары немесе барлық кұрылтайшылардың келісімі бойынша немесе
барлық құрылтайшылардың жалпы жиналысының шешімі бойынша мүліктік құқығы
ақшалай нысанда бағаланады. Осындай салымдардың құнының сомасы жиырма мың
айлық есептік көрсеткіштен асып түсуі керек, бірақ сол бағалауды тәуелсіз
эксперт қуаттауы керек.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қайта тіркелген кезде қатысушылардың
ақшалай салымдары бухгалтерлік құжаттармен, не болмаса аудиторлық есеп
берулерімен қуатталып бағаланауы мүмкін.
Осындай бағалау кезеңінен бастап, бес жыл бойы шаруашылық жүргізуші
субъектілердің құрылтайшылары өздері қосқан сомаларының шегінен артық
бағаланған салымдарына субъекті кредиторларының алдында бірлесіп жауап
береді.
Егер де салым ретінде субъектіге мүлікті пайдалану құқы берілсе, онда
бұл салым үшін төленетін төлемнің мөлшері, құрылтайшылардың құжаттарында
көрсетілген барлық мерзімі үшін есептелген сомадан анықталады.
Мүліктік құқы жоқ және басқа да материалдық емес игіліктерді жеке салым
ретінде жасауға рұқсат етілмейді, сондай-ақ қатысушылар серіктестікке бір-
бірінің қарызын өзара есептесуге жатқызуына болмайды.
Қосымша және жауапкершілігі шектелген серіктестіктердің жарғылық
капиталының бастапқы мөлшері құрылтайшылардың салым сомасына тең болады
және құжаттарын мемлекеттік тіркеуден өту үшін берген күнінде, оның мөлшері
жүз айлық есепті керсеткіштен кем болмауы керек.
Аталған серіктестіктер тіркеуге дейін өздерінің жарғылық капиталының
жалпы сомасының 25% мөлшерінде соманы төлеуге міндетті. Бірақ ол жарғылық
капиталының минималды сомасынан кем болмауы керек. Жалпы жиналыстың
шешімімен бекітілген мерзімде серіктестіктердің барлық қатысушылары
жарғылық капиталына берешегін толығымен өтеуі тиіс. Ол мезгіл
серіктестіктің тіркелген күнінен бастап саналады және ол бір жылдан аспауы
керек. Егер де серіктестіктердің қатысушылары белгіленген мерзімде өз
үлестері бойынша міндеттемесін орындамаса, онда қатысушылар өзінің есебінен
бермеген үлесінің бір бөлігін қосуы керек, болмаса олардың жарғылық
капиталы қосатын үлесіне дейін азайтылады.
Акционерлік қоғамның жарияланған жарғылық капиталының мөлшері бірыңғай
валюта көрсетілген барлық шығарылған акцияның номиналды құнына тең болады.
Қоғам өзінің шығады деп жариялап қойған акциларының барлығын немесе тек бір
бөлігін ғана шығаруы және орналастыруы мүмкін. Ол жағдайда жабық
акционерлік қоғамы мемлекеттік тіркеуден өтпес бұрын жарияланған жарғылық
капиталының толық төленуін қарастырады. Ашық акционерлік қоғамы өзінің
жарияланған жарғылық капиталының кем дегенде 25% тіркеместен бұрын төлеуі
тиіс.
Жарияланған жарғылық капиталының минималды көлемі ашық акционерлік
қоғам үшін - бес мың минималды есептік көрсеткішін, ал жабық қоғам үшін жүз
минималды есептік көрсеткішін құрайды.
Акционерлердің жалпы жиналасында анықталған әрі жарияланған санының
шегінде акцияны шығарудың жағдайы, мерзімі, саны директорлар Кеңесінің
шешімімен белгіленеді.
Қоғамның шығарған жарғылық капиталының деңгейі шығарылатын акцияның
номиналдық құнына тең болады. Шығарылған жарғылық капитал жаңадан
шығарылған немесе сатып алынған және жойылған акцияларына сәйкес өзгеруі
мүмкін. Бұл жерде шығарылған акцияның номиналды құнының жиынтық сомасы
әрбір қоғам типіне белгіленген минималды деңгейден төмен болмауы керек.
Қоғамның жарияланған жарғылық капиталы түгелдей төленіп және орналастырылып
біткен соң ғана, ұлғайтуға рұқсат беріледі; жарияланған капитал мен
шығарылған капиталдың арасында айырмасы болса, онда сол сомаға жарғылық
капитал азайтылады. Жарияланған жарғылық капиталын ұлғайту және азайту
туралы шешім акционерлердің жалпы жиналысында қабылданады, бірақ оларды
минималды деңгейден төмендетуге рұқсат етілмейді. Барлық кредиторларға кем
дегенде 30 күн бұрын хабарланған соң, жарияланған жарғылық капиталын
азайтуға рұқсат етіледі. Бұл жағдайда кредиторлар өзінің алашағын толық
деңгейде, әрі тез арада талап етуге құқылы.
Қоғам акциялары жай және айрықша болып келеді:
Заңға сәйкес акциялар акционерлердің келесі құқықтарын
қанағаттандырады:
- дивидендтер алуын
- қоғамды басқаруына қатысуын
- қоғам жойылғаннан кейін одан қалған мүлікті бөлісуге қатыса
алатындығын.
Қоғам тек иесі жазулы акцияны шығаруға құқы бар. Иесі жазулы акцияның
қозғалысы, яғни акцияның өз ұстаушысын ауыстыру, қатаң тәртіпте арнайы
құжатта - акционерлік қоғамның акционерлерінің тізімінде белгіленеді. Иесі
жазулы акцияның құқын, тек тізімге енгеннен кейін ғана пайдалана алады.
Жарғылық капиталдың қолда бары және қозғалысы 5010 Артықшылықты
акциялар, 5020 Қарапайым акциялар, 5030 Салымдар мен пайдалар шоттары
енетін 5000 Жарғылық капитал деген шоттар бөлімшесінде жүргізіледі.
5000 Жарғылық капитал бөлімшесінің шоттары бойынша қалдығы, оның
құрылтай құжаттарында көрсетілген жарғылық капиталының мөлшеріне сәйкес
келуі керек. 5000 бөлімшенің шоттары бойынша жазу жарғылық капиталдың
белгіленген тәртібі бойынша жүреді, олардың ұлғайған немесе азайған
жағдайында құрылтай құжаттарында да тиісті өзгерістер енгізіледі.
5000 Жарғылық капитал бөлімшесінің шоттары бойынша операцияларын
қарастырайық.
50100 Жай акциялар, 5020 Айырықшалықты акциялар шоттарының кредиті
бойынша акционерлік қоғамның жарғылық капиталына салынатын салымдары
бойынша қатысушылардың қарыз сомасы көрініс табады, ал ол 5110 Төленбеген
капитал шотымен корреспонденцияланады.
Шығарылған акциялардың немесе жарналардың номиналдық құны төленсе, онда
ол : 1010, 1030, 1040 шоттарының дебеті бойынша және 5110 шоттың кредиті
бойынша көрініс табады.
Егер де шығарылған акциялардың номиналдық құны негізгі құралдармен,
материалдық кұндылықтармен және басқа да активтермен төленсе, онда мына
шоттар дебеттеліп: 1310, 1320, 1330, 2410 , 2730 және 5110 шоты
кредиттеледі.
Жоғарыда атап өткеніміздей, жауапкершілігі шектелген серіктестіктердің
жарғылық капиталын қалыптастыру процесі бір жылдан аспауы керек, егер де
бұл мерзім сақталмаса, онда ол бойынша есептелген пайыз сомасының бөлігі
немесе оның бір бөлімі, яғни жарғылық капиталына жетіспей тұрған сомасы
1270 Алуға арналған қысқа мерзімді сыйақылар шотының дебеті бойынша және
6130 Қаржылық жалдаудан түскен кірістер шотының кредиті бойынша
көрсетіледі.
Егер де аталған жағдай орындалмаса, онда жарғылық капиталына жетіспей
тұрған сомаға тиісті түзетулер жасалынады, ол кезде 5110 шоты дебеттелген
және 5030 шоты кредиттелген - қызыл жазылады.
Серіктестіктердің қатысушысы мүшеліктен шығып кетсе, онда оның үлесін
үшінші тұлға сатып алуы мүмкін, ол кезде жарғылық капиталдың сомасы
өзгермейді, тек қатысушылардың құрамында ғана өзгерістер болады.
Егер де қатысушылар шығып кетсе, онда соған байланысты жарғылық капитал
да азаяды, демек: 5030 шоты дебеттеледі де, 1010,1030, 1310, 1320,1330,
2520, 2730 шоттары кредиттеледі.
Егер де акционерлік қоғамның мүшелері өз акцияларын қайтып алса, 5010,
5020 шоттары дебеттеледі де, 5210- Сатып алынған меншік үлес құралдары
шоты кредиттеледі. Кәсіпорынның жарғылық капиталы 3300,0 мың теңгені
кұраған.
Капиталдың қозғалысы бойынша операциялардың дұрыс көрсетілуінің
маңыздылығы әрбір кәсіпорын үшін зор болып саналады. Төменде капиталдың
қозғалысы бойынша тиісті операциялар көрсетілген.
Төленбеген капиталдың есебі. Төленбеген капиталдың есебін жүргізу үшін
5110 Төленбеген капитал шотын пайдаланады. Бұл шотта заңды және жеке
тұлғалардың шаруашылық серіктестіктің жарғылық қорына қосқан үлестері
бойынша қарыздарының сомасы туралы ақпарат жинақталады.
5110 Төленбеген капитал шоты шоттардың Бас жоспарында, Меншік
капиталы ретінде саналса да, яғни баланстың пассивтік шоттарының қатарында
болса да, ол өзінің табиғаты бойынша активтік шот болып табылады.
Сондай-ақ 5110 шоты тек қана жалған капиталды көрсетеді, яғни ол бар
болғаны табыс табуға арналған жалған капиталдарды тіркейді, демек сол
капиталдардағы иелік қүқығы бар екенін ғана білдіреді.
Жарияланған жарғылық қор сомасына 5110 Төленбеген капитал шоты
дебеттеледі де, 5000 Жарғылық капитал бөлімшесінің шоттары - 5010
Артықшылықты акциялар, 5020 Қарапайым акциялар және 5030 Салымдар мен
пайдалар шоттары кредиттеледі.
Жарғылық қорға салымдардың салынуының жүзеге асырылуына қарай 5110
Төленбеген капитал шоты кредиттеліп отырады, ал салым шоттары
дебеттеледі:
-материалдық емес активтерді жарғылық қорға жарна ретінде төлеу кезінде
2730 шоты
-жерді, негізгі құралды, малды, аяқталмаған құрылыс объектілерін
жарғылық қорға жарна ретінде төлеу кезінде 2410 шоты
-материалдар мен тауарларды жарғылық қорға жарна ретінде төлеу кезінде
1310, 1320,1330 шоттары
-ақшалай қаражаттарды жарғылық қорға жарна ретінде аударған кезінде -
1010, 1030,1040 шоттары дебеттеледі.
Егер де 5110 шотының дебеттік қалдығы болмаса, онда кәсіпорын өзінің
жарғылық қорын толығымен қалыптастырғанын білдіреді.
5110 шоты бойынша аналитикалық есеп акционерлер бойынша жүргізіледі.
Қайтарылып алынған капиталдың есебі. Акционерлік қоғам акционерлердің
жалпы жиналысында акциялардың номиналдық құнын, не жалпы акцияның шығарылу
көлемін қысқарту жөнінде шешім қабылдануына құқылы. АҚ заң актілерінде
белгіленген тәртіп бойынша, алдын-ала өзінің барлық кредиторларын хабардар
етіп отыруға міндетті.
Сонымен қатар, АҚ-ның кредиторлары қоғамның тиесілі міндеттерін
орындаудан бас тартуына және олардың шеккен зияндарының орнын толтыруды
талап етуге құқылы. Егер мұндай процедура оның жарғысында алдын-ала
қарастырылмаған болса, онда олар өз меншік капиталын азайту үшін, мүдделі
адамдардың берген өтінішінің негізінде жасалған сот шешімдері керек.
Бұл жағдайда АҚ өзінің акциясын өз қызметкерлері
мен
жұмысшыларына олардың мүдделігі мен ынталылығын арттыру үшін қайта сатады.
Сондықтан өз акцияларын нарықтық айналымға шығарады.
Қайтарып алынған капиталдың есебін жүргізу үшін 5210 шоты арналған, ол
5010 және 5020 шоттарға қарағанда контрпассивтік шот болып табылады.
5210 шоттың дебеті акционерлердің меншігіндегі акцияларды қайтып сатып
алынған құнын көрсетеді. Акцияларды қайтып сатып алған кезде: 5210 шоты
дебеттеледі де және 1010, 1030,1040,1060 шоттары кредиттеледі.
Акционерлердің меншігіндегі акцияларды айналыстан шығару үшін, не
болмаса оларды қайта тарату үшін акционерлерден қайтып сатып алынады.
Қайтып сатып алынған акциялар номиналдық құны бойынша да, номиналдык құннан
жоғары немесе төмен құны бойынша да сатып алынуы мүмкін:
1. Сатып алынған акциялардың нақты құны номиналды құнына тең болған
жағдайда: 5210 шоты дебеттеледі де, және 1010, 1030, 1040, шоттары
кредиттеледі.
2. Сатып алынған акцияның құны номиналдық құннан төмен болған жағдайда:
-сатып алу құнына 5210 шоты дебеттеледі де және 1010, 1040 шоттары
кредиттеледі
-сома айырмасына, яғни акциялардың құны номиналдық құннан аз болған
жағдайда:
5210 шоты дебеттеледі де және 5510 Есептік жылдың бөлінбеген пайдасы
шоты кредиттеледі.
З.Сатып алынған акциялардың нақты құны номиналдық құннан жоғары болған
жағдайда:
-сатып алу құнына:
5210 шоты дебеттеледі де 1010, 1030, 1040 шоттары кредиттеледі
-сома айырмасына, яғни акцияның құны номиналдық кұнынан артық бағаға
сатып алынған жағдайда:
5510 Есептік жылдың бөлінбеген пайдасы шоты дебеттеледі де, 5210 шоты
кредиттеледі.
Егер де акцияларды айналыстан шығарып алу үшін акционерлерден қайтып
сатып алынса, онда олар мынадай шоттар корреспонденциясымен беріледі: 5010,
5020 шоттары дебеттеліп 5210 шоты кредиттеледі.
Егер де акциялар одан әрі сату мақсатында қайтып алынса, онда олардың
номиналдық құны 5210 шоттың кредитінен 7410 Активтердің істен шығуы
бойынша шығыстар шотының дебетіне жатқызылады.
Акциялардың сатылатын құнына, олардың номиналдық құнының мөлшеріне 6210
Активтерді істен шығарудан алатын кірістер шоты кредиттеледі де, 1410
Корпорациялық табыс салығы шоты дебеттеледі. Егер де акцияның кұны
номиналды құнынан жоғары болса алынған айырма сомасына 1410 шоты
дебеттеледі де, 5310 Эмиссиялық кіріс шоты кредиттеледі.
Акционерлерден сатып алған акцияларды сатқан кезде қоғамның жарлық
капиталы өзгермейді.
Қоғам келесі жағдайларда акцияны қайты сатып алуға құқығы жоқ:
-қоғамның эмитенттелген акциялары толық төленгенге дейін;
-қоғамның шығарылған жарлық капиталы қайтып сатып алынған нәтижесінде,
тиесілі қоғам типтері үшін шығарылған жарлық капиталының минималды
деңгейінен кем болса;
-қоғам акцияны қайтып сатып алған шақта төлем қабілеттілігі жоқ болса
немесе акцияны сатып алған соң сондай жағдайға тап болатын болса;
-акцияны сатып алатын кезінде қоғамның меншік капиталының көлемі
қоғамның жарлық капиталына шығарылған капиталдан кем болса.
Қайтып сатып алынатын акцияның саны бүкіл қоғамның шығарған акциясының
25%-нан немесе қоғамның меншік капиталының 10%-нан аспауы керек.
Қоғамның акциясын сатып алу мәселесі сол қоғамның жалпы жиналысында
шешіледі, осындай шешім шыққан соң отыз күннің ішінде аталған шешімде
жүзеге асыруына болады. Сатып алынған акцияны қоғамның ұстаушы реестріне
енгізеді.
Қосымша төленген капитал есебі. Қосымша төленген капитал дегеніміз –
акционерлік қоғам өз акцияларын олардың атаулы бағасынан жоғары бағаға сату
нәтижесінде түскен сомасы. Мұндай капиталдың есебі 5310 Эмиссиялық кіріс
шотында жүргізіледі.
Өз меншігіндегі акцияларды сатқанда 5310 шоты кредиттеліп, мына шоттар
дебеттеледі: 1010, 1030, 1040.
Сатылған акциялар бойынша шоттарды төлеуге ұсынған кезде сатылған
акциялардың тұрақты құны 1410 шотының дебеті мен 6210 шотының кредиті
бойынша көрсетіледі.
Қосымша төленбеген капиталдың есебі. Капиталдың бұл түрінің есебі үшін
5400 Резервтер бөлімшесінің шоттары арналған. Бұл бөлімшенің қатарына
мынадай синтетикалық шоттар кіреді:
5420 Негізгі құралдарды қайта бағалауға арналған резерв; 5430
Материалдық емес активтерді қайта бағалауға арналған резерв; 5440 Сатуға
арналған қаржы активтерін қайта бағалауға арналған резерв, 5400
Резервтер бөлімшесінің шоттарында құнсыздануға байланысты негізгі
құралдарды, инвестицияларды және басқа активтерді қайта бағалаудан алынған
капиталдың қалдықтары мен қозғалысы туралы ақпарат жинақталады.
Негізгі құралдарды қайта бағалау операциялары. Негізгі құралдарды, ұзақ
мерзімге жалға алатын негізгі құралдарды, бітпеген күрделі қаржы
жұмсалымдары мен жабдықтарды қоса алғанда қайта бағалау заңға сәйкес
негізгі қорларға инлексация жасау тәртібі мен ережесін шаруашылық
субъектісі өзі шешуге құқылы. Қайта бағаланған негізгі құралға төмендей
корреспонденция жасалады.
Негізгі кұралдарды қайта бағалау кезінде 2410, 2930 шоттары дебеттеліп,
5420 шоты кредиттеледі, негізгі құралдардың қайта бағалнуына байланысты
олардың тозу сомасы ұлғайғанда 5420 шоты дебеттеліп, 2420 шоттары
кредиттеледі.
Негізгі құралдардың құнының өзгеруіне байланысты тозу сомасында да
түзетулер жүргізеді.
Қайта бағаланған сомасы бөлінбеген табыстар шоты ай сайын көшірілуі
қажет және осы есептің дұрыстығын тексеру үшін мынадай есептеулер
жасалынады:
№ Жазбалар мазмұны Сомасы, теңге
1 Кәсіпорын 2004 жылы жол
тегістегіш машинасын сатып алды делік.
Пайдалану мерзімі 8 жыл. 12000 2000
Амортизация нормасы 12,5%: -машинаның
бірінші қайта
бағалануына дейінгі құны
-1-ші қайта бағалануына дейінгі
есептелінген тозу сомасы
2 Қайта бағалау нәтижесінде236390 103539
машинаның құны мен тозу 224390
сомасы төмендегідей болады: 37200 187190
-жол тегістегіш машинаның құны
-машинаның тозуына байланысты
есептелген сомасы
-машинаның қайта бағаланған
сомасы (236 390-12 000)
-машинаның қайта бағаланғаннан
кейін, қалыптасқан тозу сомасы (103 539-2
000=101 539), енді осыдан машинаны
пайдалану кезінде тозу сомасын шегереміз
(64 339 теңге)
-машинаның индексацияланған
сомасы (224 390-37 200)
3 Машинаны одан әрі қарай пайдалану 41597,78
барысындағы яғни 2003 жылдың
1 қаңтарынан 2008 жылдың маусымына
дейінгі кезеңді жыл сайын
бөлінбеген табыстарға көшірілетін
соманың деңгей мынаған тең (187 190
теңге4,5 жыл)
Сонымен кестеде көрсетілген есептеулердің қайта бағаланған негізгі
құралдың сомасы мына төмендегі шоттарда көрініс табады, яғни 3 466,48
мың теңгесі 5420 шотының дебетінде және 5510 шотының кредитінде
көрсетіледі.
Қайта бағалаудың сомасы тек негізгі құралдардың объектісі есептен
шыққан кезде ғана себебіне байланыссыз бөлінбеген табыстың сомасына
көшіріледі.
Инвестицияны қайта бағалау операциялары бойынша. Инвестицияларды қайта
бағалау белгіленген тәртіппен жүргізіледі. Инвестицияларды қосымша есептеу
сомалары 5430 Материалдық емес активтерді қайта бағалауға арналған резерв
шотының кредиті бойынша көрініс табады:
Еншілес, тәуелді, 2210, 2310 5430
бірлесіп бақыланатын, және басқа да
шаруашылық серіктестіктердің жарлық
капиталын қайта бағалаудан түскен
инвестицияның сомасына
Қаржылық инвестицияларын қайта 2010 5430
бағалаудан түскен сомаларына
Есептен шығарылған ұзақ мерзімді 5430 561,723
қаржылық инвестиция бойынша
қайта бағаланған сомасы
5430 шотының дебеті үзақ мерзімді инвестицияның
кұнының
төмендегенін және олардың баланстық құнының азайғанын көрсетеді, ол кезде
қайта бағаланған сомасының шегінде мына шоттар корреспонденцияланады:
-ұзақ мерзімді инвестицияның төмендеген қүнына 2010 шоттары
кредиттеліп, 5430 шоты дебеттеледі
-инвестицияның баланстық құнының азайған сомасына 2210, 2310 шоттары
кредиттеліп, 5430 шоты дебеттеледі.
Басқа да активтердің қайта бағалануымен байланысты операциялары.
Активтердің басқа түрлерін қайта бағалау операциялары үшін 5440 Сатуға
арналған қаржы активтерін қайта бағалауға арналған резерв шоты
пайдаланылады. Шын мәнінде бұл шот инвестиция – неттосы бойынша бағамның
есептен шығарылатын кезеңіне дейінгі айырмасын есепке алу үшін
пайдаланылады. Егер де инвестиция-неттосы шет елдегі бөлімшелерге берілсе,
бағамдық айырманың жиынтық сомасы табыс ретінде 6250 шоттың кредиті
бойынша көрініс табады, ал егер де ол шығыс ретінде танылса, онда ол 7430
шоттың дебеті бойынша көрініс табады.
Егер де доллар бағамы теңгеге шаққанда азайса, онда оның бағамдық
айырмасы қаржылық инвестицияның қысқарғаны ретінде бағаланады және ол 5440
Сатуға арналған қаржы активтерін қайта бағалауға арналған резерв шотының
дебеті бойынша көрініс табады, ал егер де керісінше болса, онда 5440
шотының кредитінде көрсетіледі.
2.2.2. Резервтік капиталдың есебі мен аудиты
Резервтік капитал – акционерлік қоғамның және басқа да тараптардың таза
табысының есебінен қалыптасатын меншік капиталының бір бөлігі. Резервтік
капитал субъектінің негізгі қызметінен алынған зияндарын жабуға және
ағымдағы табыс жеткіліксіз болған жағдайда, девиденттерді төлеуге
пайдаланылады. Резервтік капиталды құрау және оны пайдалану құрылтайлық
құжаттарымен және қолданыстағы заңдармен анықталады. Резервтік
капиталжарлық капиталымен және қолданыстағы заңдармен анықталады. Резервтік
капитал жарлық капиталымен және басқа да қаражаттармен бірге бухгалтерлік
баланстың пассивінде көрініс табады және ол кәсіпорынның меншіктік
капиталы болып табылады.
Резервтік капиталдың есебі 5400 Резервтер бөлімшесінің мынадай
пассивті шоттарында жүргізіледі: 5410 Құрылтайшы құжаттармен белгіленген
резерв капиталы және 5460 Өзге резервтер.
Заңдармен белгіленген резервтік есебі. Шаруашылық жүргізуші
серіктестіктің (ЖШС, АҚ және басқалары) резервтік капиталы құрылтайшылардың
құжаттарында белгіленеді, сондай-ақ белгіленген тәртіп бойынша мемлекеттік
тіркеуден өтеді. Жыл сайын түскен таза табыстан жарияланған отыру
акционерлердің жалпы жиналысында белгіленеді. Оның мөлшері жарияланған
жарлық капиталдың 15 %-нан кем болмауы керек.
Резервтік капиталдарды қалыптастырған кезде 5510 шоты дебеттеледі де,
5410 шоты кредиттеледі.
Резервтік капитал қаражаттарын пайдалану 5410 – ші шоттың дебетіне мына
шоттардың кредитінде көрініс табады:
4410, 4430 – артықшылығы бар акциялар бойынша төлем жасауға қажет
қаржысы болмаған жағдайда серіктестіктердің Резервтік капиталының ішіндегі
девиденттердің есебінен төлеген кезде ; 5510 Есептік жылдың бөлінбеген
пайдасы, 5530 өткен жылдардың бөлінбеген пайдасы - зиян шеккен соманы
резервтік капиталдың есебінен жапқан кезде.
Басқа да резервтік капитал есебі, 5460 Өзге резервтер шотында
жүргізіледі. Бұл шотта заң тәртібімен көзделген ең төменгі мөлшерден тыс
жасалған резервтік капиталдар есептелінеді.
5460-шоттың дебеті мен кредиті бойынша шоттар корреспонденциясы 5410-
шоттың корреспонденциясына ұқсас. Бұндай резервтер кәсіпорының өз қалауы
бойынша қалыптастырылады. ЖШ Дастан серіктестігінің резервтік капиталы
2007 жылдың 1-ші қаңтарына сәйкес 2300,0 теңгені құрайды.
2.2.3. Бөлінбеген және жиынтық табысты (жабылмаған зиян) есебімен
аудиты
Бөлінбеген табыстың есебі бухгалтерлік есептің бас есеп-жоспарындағы
5500 бөлімше шоттарында жүргізіледі.
5510 шот Есептік жылдың бөлінбеген пайдасы
5530 шот Өткен жылдардың бөлінбеген пайдасы
Енді осы келтірілген шоттар бойынша жасалатын операцияларын қарастырып
көрейік.
Есепті жылдың бөлінбеген пайдасының есебі есеп берілетін жылда пайда
болған бөлінбеген пайда немесе жабылмаған зиянның сомасының қолда бары және
қозғалысы туралы ақпараттар туралы жинақтауға арналған 5510-шоты
пайдаланылады.
Есеп берілетін жылдың соңында 5510-шотқа жыл ішінде есептелген
табыстың немесе зиянның сомасы жазылады. Бұл ретте шоттардың мынадай
корреспонденциясы жасалынады.
- Жыл ішінде алынған табыс сомасына
5610 Жиынтық табыс шоты дебеттеліп, 5510 Есептік жылдың бөлінбеген
пайдасы шоты кредиттеледі. Жыл ішінде алынған зиян сомасына жоғарыдағы
жазу керісінше жазылады.
Сонымен қоса, 5510 шоттың кредиті және 5410 шоттың дебеті – есепті
жылдағы алынған зиянды өтеуге бағытталған резерв капиталының сомасын
көрсетеді; 5510 шоттың кредиті дәне 5420, 5430, 5440 шоттарының дебеті –
есептен шығарылған негізгі құралдар бойынша қайта бағалаудың сомасын,
қызмет ету барысында бұрындары таратылмаған қайта бағалаудың сомасын және
ұзақ мерзімді инвестицияның сомасын көрсетеді; 5510 шоттың кредиті және
5210 шоттың дебеті өз акцияларын қайтып сатып алған кезде, номиналдық
құнынан төмен болған соманың айырмасы көрсетіледі.
5510 шоттың дебеті бойынша мынандай шаруашылық операциялары көрініс
табады:
5410 Құрылтайшы құжаттармен белгіленген резерв капиталы, 5460 Өзге
резервтер шотының кредиті қолданылып жүрген заңдарға сәйкес құрылтай
құжаттарында белгіленген мөлшерінде резервтік капиталға аударылған сомасы;
3030 Қатысушылардың дивидендтері мен кірістері бойынша қысқа мерзімді
кредиторлық берешек, 3240Басқа да ерікті төлемдер бойынша өзге
міндеттемелер шоттарының кредиті - жай және артықшылығы бар акциялар
бойынша девиденттерге, сондай – ақ шаруашылық серіктестіктердің
қатысушыларына табыс төлеуге, есепті жылда жұмсалатын бөлінбеген табыстың
сомасы; 5210 Сатып алынған меншік үлес құралдары шотының кредиті –
акционерлерден ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІЛЕРІНІҢ МІНДЕТТЕМЕЛЕРІН БАҒАЛАУ ЖӘНЕ
МОЙЫНДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 5
1.1 Міндеттемелер бағасы және
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Міндеттемелер
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .. 7
1.3 Міндеттемелер аудитінің мәні мен
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
2 КӘСІПОРЫН СИПАТТАМАСЫ МЕН МЕНШІКТІ КАПИТАЛЫНЫҢ ЕСЕБІ МЕН
АУДИТЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 12
2.1 Кәсіпорынның қысқаша экономикалық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... . 12
2.2 Кәсіпорынның меншікті капиталының есебі мен
аудиты ... ... ... ... ... ... .17
2.2 Жарғылық капиталының есебі мен
аудиты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .. 17
2.2 Резервтік капиталдың есебі мен
аудиты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 29
2.2 Бөлінбеген және жиынтық табыстың (жабылмаған зиян) есебі мен
аудиты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
3 Шаруашылық жүргізуші субъектілердің ағымдағы міндеттемелерінің
есебі мен
аудиты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ..38
3.І Банктер мен банктен тыс мекемелерден алған несиелерінің есебі мен
аудиты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
3.2 Кәсіпорынның салықтық міндеттемелерінің
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 50
3.3 Кәсіпорынның кредиторлық берешектерінің есебі мен
аудиты ... ... ... ... 54
3.4 Қызметкерлермен есеп айрысу бойынша орын
алған
міндеттемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...68
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Қазіргі нарықтық экономиканың дамуы және басқарушылықты одан әрі
жетілдіруде, кәсіпорын дамуының жаңа стратегиясын дайындауда бухгалтерлік
есептің мәні мен рөлі арта түседі.
Қазақстан Республикасының аймағында әрекет етіп тұрған барлық
субъектілерге (Қазақстан Республикасының аймағында тіркелген резиденттік
емес өкілдіктер мен филиалдар, заңды тұлғалар, кәсіпкерлік қызметпен
шұғылданатын жеке тұлғалар) қаржылық есеп беруді және бухгалтерлік есепті
жүргізу міндеттілігі жүктеледі.
Сот алдында жауап беретін және сотқа шағымдана алатын, өз атынан жеке
мүліктік емес және мүліктік құқын жүзеге асыра алатын, сол мүліктерді өз
қалауынша оперативтік тұрғыда басқара алатын немесе шаруашылықты жүргізуге
меншік құқығы бар ұйымдарды заңды тұлғалар деп атайды немесе солай деп
танылады.
Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есебі бухгалтерлік есеп
Стандарттарында және субъектілердің қаржы шаруашылық қызметіндегі
бухгалтерлік есеп шоттарының Бас есеп жоспарында бекітілген жалпы
қағидалары мен ережелерінің негізінде құрылады және ол бүкіл алынған
ақпараттарды пайдаланушылардың талабына, қызметтің құрылымына, үйымның
нысанына, айрықша ерекшілігіне есептің сәйкес келуін қамтамасыз етеді.
Шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайында шаруашылық жүргізуші субъектінің
күрделі экономикалық тетігін нақты, жақсы жолға қоймайынша, сондай-ақ толық
сенімді ақпаратсыз басқару жүйесін іс жүзінде жүзеге асыру мүмкін емес.
Бухгалтерлік есеп аудит үшін ең маңызды мәлімет көзі, екіншіден,
зерттеу іздестіру объектісі. Бухгалтерлік есеп нақты бухгалтерлік құжат
арқылы белгілі өлшемдермен тіркелген шаруашылық көрсеткіштерін үздіксіз
өзара байланыста тіркеуге алады. Кәсіпорын шаруашылығында орындалған
жұмыстар арнайы құжаттарға түсірілгеннен кейін шаруашылық операциясы деп
аталынып, бухгалтерлік есепке алынады.
Бухгалтерлік есептің соңғы сатысы, қорытындысы, ол кәсіпорынның
қаржылық ақпараттары. Онда кәсіпорын мүліктерінің қорытынды есебі,
міндеттемелерінің және жағдайы, өткен уақытта болған шаруашылық нәтижесі,
табыстылығы көрсетіледі. Сол ақпарат көрсеткіштерін аудитор тексеріп
дұрыстығын анықтайды. Қазіргі кезде аудиторлық тексеруді аудит фирмасы
немесе жеке аудиторлар жүргізеді. Аудитты тексеру барысында аудитор
бухгалтерлік есептің заң талабына сәйкес нормативтік ереже нұсқауды дұрыс
қолданып жүргізілгенін анықтайды және бухгалтерлік есеп нақтылығымен
олардың аудиторлық дәлелдерін және өндірісті жетілдіру мақсатындағы
шығындарды, қаржыларды жетілдіру жөніндегі ұсыныстарды, жобаларды, бизнес
жоспарлар мен жоспарларды жасау үшін дәйекті ақпараттар алу және қызмет
үрдісін басқарудың тиімділігін арттыру мақсатында басқа іс - шараларды іске
асыру үшін тексерудің арнаулы әдістері мен тәсілдерін қолдану қажет.
Салық төлеушінің салық заңдарына сәйкес мемлекет алдында туындаған
міндеттемесі салық міндеттемесі деп танылады, оған сәйкес салық төлеуші
салық органына тіркеу есебін құруға, салық салу объектілері мен салық
салуға байланысты объектілерді айқындауға, салық және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдерді есептеуге, салық есептілігін жасауға, оны
белгіленген мерзімде табыс етуге, салық және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдерді төлеуге міндетті.
Кәсіпорындар міндеттемелерінің ішінде сонымен қатар ең маңызды орынды
қарыз міндеттемері алады.
Диплом жұмысының міндеті меншікті капитал мен міндеттемелердің есебі
мен аудитын толық ашып көрсету болып табылады.
Диплом жұмысының зерттеу объектісі ретінде ЖШС Дастан-гі алынды.
1 ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІЛЕРІНІҢ МІНДЕТТЕМЕЛЕРІН БАҒАЛАУ ЖӘНЕ МОЙЫНДАУ
1.1 Міндеттемелер бағасы және түсінігі
Кез келген кәсіпорынның қаржы шаруашылық қызметі көп жағдайда басқа
субъектілер мен кәсіпкерлердің (тауар әкелушілердің, сатып алушылардың және
басқалардың) қызметіне байланысты болады. Олардың арасындағы қарым-қатынас,
көбінесе, келісім-шарттар негізінде немесе мемлекеттік заң актілері
негізінде қалыптасады. Мәселен, заңды тұлғаның банкпен қатынасы кредиттік
келісім-шарт міндеттемелерінен туындайтын өзара міндеттілікті ұстанады.
Жұмыскерлердің құқығын қорғау мақсатымен құрылатын қоғамдық ұйымдар
(айталық, кәсіподақтар) әлеуметтік саланы дамытуға қажетті қосымша
шығындарға қол жеткізуі мүмкін. Коммуналдық шаруашылық, көлік және байланыс
кәсіпорындарынсыз заңды тұлғалардың қызметін жандандыру, шағын және орта
бизнесті дамыту мүмкін емес.
Мемлекеттік органдар заң актілерінің негізінде тексерулерді жүзеге
асыруларына, занды тұлғалардың қандай да бір қызметін шектеулеріне немесе
соңғыларды мемлекеттік бюджет алдындағы міндеттемелерін орындауға
мәжбүрлеулеріне болады. Сонымен, бухгалтерлік есеп тараптар арасындағы
міндеттемелерге немесе келісім-шарт қатынастарына байланысы шаруашылық
операцияларының сипаты мен ауқымын ашуға міндетті.
Мұндай ақпарат алу үшін бухгалтерлік шоттарының жоспарында VI
Міндеттемелер бөлімінің шоттары қарастырылған. Бұл бөлімнің шоттары
шаруашылық жүргізуші субъектілердің әр түрлі заңды және жеке тұлғалар
міндеттемелері жөніндегі, сондай-ақ оның қызметін қаржыландыруға және
мақсаттық шараларға салу үшін алған кредиті мен оның козғалысы туралы
ақпаратты қорытындылайды.
Біз бұл жерде 60 Несиелер, 61 Алдағы кезендер табыстары, 63
Бюджетпен есеп айырысу тармақтарының шоттарын қарастырдық.
Міндеттемелер фирмалар жасаған мәмілелер нәтижесінде орын алады және
тауарлар мен қызметтер үшін төлем төлеуге заңды негіздеме болады. Сол
себепті бухгалтерлік есепте міндеттемелердің пайда болу кезеңі анықталып
бағаланады.
Міндеттеме бухгалтерлік есепте пайда болуы кезінде ғана тіркеледі. Бұл
ережені орындасақ онда фирмада орын алған барлық берешектерді міндеттеме
деп есептеу керек. Сонымен қатар фирма болашақта ұзақ мерзімді мәмілелер
жасай алады. Мысалы, кәсіпорын әкімшілік жұмысшысына 3 жыл бойы 500 000 мың
теңге беріп тұру туралы немесе басқа да жолдар бойынша келісім жасай алады.
Бұл мәміле болып есептелмейді, себебі оның орындалуы алдағы кезеңге
болжанған. Яғни ол тікелей мәміле болып есептелмейді.
Тікелей мәміле деп нәтижесінде берешек орын алатын мәмілені айтады.
Мысалы: жабдықтаушы тауар әкеледі, фирма оған төлем төлеуге тиісті.
Міндеттеме, яғни кредиторлық берешек, төленуге тиісті сомамен
бағаланады немесе жіберілуге тиісті тауар - материалдар құнымен бағаланады.
Кейбір міндеттемелер алдын ала белгілі болады, ал кейбіреулері есептелініп
шығарылуы керек. Мысалы автокөлік сатушы көлікті екі жылға шейін
гарантиямен сататын болса, онда ол сатып алушыны запас бөлшектермен
қамтамасыз етуі керек. Бұл жағдайда міндеттеме орын алады , бірақ оған
төленетін берешек қайта есептеуді талап етеді.
Ұзақ мерзімді міндеттемелер бұл - берешек сомасы бірнеше жылдар
аралығында өтелетін қарыздар.
Көптеген жағдайларда қарыз сомасы айналым құралдары есебінен өтеледі.
Міндеттемелердің орын алуы шаруашылық субъектілерінің қаржы жағдайына дұрыс
баға беру үшін қажет.
Ұзақ мерзімді міндеттемелердің өтелуі бірнеше жылға созылады. Сондықтан
ол бухгалтерлік баланста көрсетіліп отырылады.
Міндеттемелердің орын алуын дұрыс тіркеп, бағалап қана қоймай,
фирманының қаржылық жағдайы туралы оның пайдаланушылары
міндеттемелердің дұрыс орын алғаны туралы нақты ақпарат алуы керек. Сол
себепті қаржы құралдары туралы ақпараттар көлемін көбейту керек.
Қаржы құралдарына кез келген кәсіпорынның борышкер екені туралы баптың
пайда болуын дәлелдейтін шарт түрі табылады.
Оған ақша құралдары, қаржы салымдары және әр түрлі берешектер жатады.
1.2. Міндеттемелер түрлері
Міндеттемелер төмендегідей болып бөлінеді:
- нақты
- бағаланған
- шартты
Нақты міндеттемелер шарт негізінде немесе заң жүзінде орын алады. Олар
өте дәл есептелінуі керек.
Нақты міндеттемелерге шоттар бойынша, векселдер, төленуге тиісті
дивиденттер, сату бойынша орын алған салықтар жатады. Ұзақ мерзімді
міндеттемелердің ағымдағы бөлігі, есептелінген еңбек ақы және тауарлар мен
қызметтер үшінтөлемдер жатады.
Төленуге тиісті шоттар - бұл тауар – материалдарды жеткізушілерге
берешек қысқа мерзімді қысқа мерзімді міндеттемелер. Вексель – бұл
тауарлар мен қызметтер бойынша төлемдер мен банк ссудалары. Дивиденттер
бойынша берешек фирмамен бөлінетін таза пайданың бір бөлігі. Дивиденттерді
төлеу директорлер кеңесінің шешімі негізінде жүзеге асырылады.
Ұзақ мерзімді міндеттемелердің ағымдағы бөлігі – бұл ағымдағы жыл
ішінде төленуі тиісті ұзақ мерзімді міндеттеменің бір бөлігі. Ол айналым
құралдары есебінен өтеледі. Міне осы ұзақ мерзімді міндеттеменің бір бөлігі
қысқа мерзімді міндеттеме деп аталады. Мысалы, 500 000 мың теңге
шамасындағы берешек бес жыл бойы 100000 мың теңгеден бөлініп төленуі
мүмкін. Сондықтан да ағымдағы жылы төленетін 100000 мың теңге қысқа
мерзімді деп аталады, ал қалған 400000 мың теңгесі ұзақ мерзімді міндеттеме
болып табылады.
Бағаланған міндеттемелер – бұл белгілі бір мерзім орын алмай, дәл
сомасы анықталмаған міндеттемелер. Мұндай міндеттемелерге мысал болып
корпоративтік табыс салығы және кепілдеме жарналары табылады.
Кепілденген міндеттемелер. Егер фирма өз тауарына сату кезінде
кепілдеме беретін болса, онда бұл кепілдеме белгіленген мерзімге дейін орын
алады және міндеттеме де сол мерзімге созылады. Кепілдеме сомасы шығындар
шотының дебетінде өткізу операциясы орын алған кезең ішінде көрсетіледі.
Яғни ол сатылған өнімнің сапалық сипаттамасы болып табылады.
Тәжірибе негізінде болашақ кезеңге берілген кепілдеме фирма үшін
қаншама шығынды керек ететінін есептеп шығаруға болады. Кейбір тауарлар
немесе қызметтер мардымсыз қызмет етуді қажет етеді, ал кейбіреулері
неғұрлым көбірек қызмет етуді талап етеді.
Сонымен бір туар мен қызмет көрсетудің бір бірлігінің орташа құнын
анықтау керек.
Демалыс бойынша орын алған берешектер.
Көптеген компаниялардың қызметкерлері ақылы демалыс алуға құқылы.
Мысалы, қызметкер әрбір 50 апта сайын екіжетілік демалыс алуы керек. Сол
себепті ол 50 апта үшін 52 аптаға тиісті жалақы алуы керек. Теориялық
тұрғыдан алғанда, екіжетілік демалыс ақысы шығын түрінде бір жылға созылуын
бөлінуі керек. Сонымен демалыс ақысы жұмысшының жалақысының 4%-ын құрайды.
Әрбір өткен апта үшін қызметкер өзіне тиісті демалыс ақысының 4%
мөлшеріндегі үлесін алып отырады. Демалыс ақысы өте үлкен мөлшерде болуы
мүмкін. Мысалы компания әр апта сайын жалақы түрінде 50000 теңге төлеп
отырады делік және мекеме қызметкерлерінің 75% -на ғана демалыс ақысы
тиісті.
Демалыс ақысына тиісті шығын мөлшері төмендегідей анықталады:
50000*4%*75%=1500 теңге. Шартты міндеттеме – бұл орын алмаған міндеттеме.
Дегенмен де ол потенциалды міндеттеме болып табылады, себебі ол болашақ
жағдайларға. Мысалы көпір салған құрылыс бригадасына сапасыз материалдарды
қолданғаны үшін қылмыс ісі қозғалуы мүмкін. Мәміле болып көпір кұрылысы
табылады.
Қаржылық есептілікті стандартизациялау бюросы
міндеттеме
негізделіп есптелінген екі жағдайды анықтайды.
Бағаланған міндеттемелер, табыс салығы. Демалыс ақысы бойынша
берешектер осыған мысал болады. Бұл міндеттемелер бухгалтерлік шоттарда
жинақталады. Осы екі жағдайға сәйкес келмейтін міндеттемелер қаржы
есептеліп түсіндірмесінде көрсетіледі.
Шартты міндеттемелер компания несие алушы басқа компанияға қатысты
басқа компанияға кепіл ретінде болған жағдайда орын алады.
1.3 Міндеттемелер аудитінің мәні мен мазмұны
Қазақстан экономикасының нарыққа енуі бір үлкен күрделі процесс болып
табылды. Соған сәйкес қазіргі кезде кәсіпорындарда өзара қарым қатынастарын
қайта жандандыру кезінде әр түрлі қайшылықтар орын алады. Бұл яғни олардың
бір біріне деген сенімсіздіктің туындауы. Сол себепті олардың әрқайсысы
ұйымдастыру нысанының әр түрлілігіне қарамастан бір-бірі туралы дұрыс
ақпарат алуды қажетсінеді.
Сонымен қатар, нарықтық қатынастардың дұрысталуы нәтижесінде, яғни ірі
компаниялар мен холдингтердің пайда болып, қызмет көрсету шеңберінің ұлғаюы
орын алады. Мұның өзі тікелей кәсіпорын иелерінен (акционерлерден )
олардың тағайындаған басқарушылары арасында алшақтықтың орын
алуына әкеледі.
Өз міндеттемелерін атқару кезінде басқарушылар жұмыстары бойынша
компанияның қаржылық есептілігін жасаулары керек.
Осы қаржы есептілігінің дұрыстығын анықтау үшін арнайы аудиторлардың
жасаған қортындысының болуы талап етіледі. Аудиторлар қызметіне
деген қажеттілік компанияның қаржы мүмкіндінің ұлғаюына
байланысты орын алады.
Коммерциялық несие алу немесе қарыз шартын жасудың өзі компания туралы
ақпараттың болуын талап етеді.
Сонымен қатар компанияның соншалықты үлкен болуы және ол туралы ақпарат
алу кез келген кәсіпорын үшін мүмкін болмайды. Ал осы компания туралы оның
қолданушылары үшін өте қажет болып табылады.
Ақпараттың дұрыс екендігін тек қана тәуелсіз аудиторлар ғана дәлелдей
алады. Жаңа капиталды тарту өте үлкен тәуекелділік, себебі ұсынған
кепілдеме кез-келген жағдайда мүмкін бола бермейді.
Соған байланысты , тәуекелділікті өтеу мақсатында, несие берушілер
әрдайым компаниялардан тәуелсіз аудиторлар жасаған, олардың қаржы жағдайы
туралы ақпаратын алып отыруды талап етеді. Бұл ақпарат басқарушылық шешім
қабылдау үшін қажет болып табылады.
Осы ақпарат компанияның берген есептілігінің толық және оның ағымдағы
ісінің дұрыстығын анықтайды. Қаржы ақпараттарының дұрыстығы капитал
рыногының тиімділігін арттырады және экономикалық шешім қабылдауға негіз
болады. Міне сондықтан да аудиторлар қызметіне деген қажеттілік туындады.
Мұндай бақылауды аудиторлар өз клиенттеріне және басқа да бақылау
органдарына тәуелсіз жүргізеді.
Аудиторлық тексеріс нарықтық карым-катынас кезінде өз-өзінен жаңалық
болып есептелмейді, дегенмен де тәуелсіз аудиттың шығуы, қоғамдық
тәжірибені іске асыруды камтамасыз етуі, шаруашылық жүргізуші субъектілерде
каржы акпаратының дұрыстығын куаттау мен ақпараттарды кеңінен пайдалануы
жаңалық болып есептеледі. Тәуелсіз аудиторлар кызметіндегі құқық мәселелері
– бұл кәсіпкерлік кызметтің аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың,
шаруашылық жүргізуші тұлғалар арқылы коммерциялар негізде жүзеге асырылуы.
Аудиттің ақпараттық негізі бухгалтерлік есеп болып табылатындықтан
ұйымдарды тексеретін аудиторлар бухгалтерлік есептеме нақтылығымен
олардың аудиторлық дәлелдерін және өндірісті жетілдіру мақсатындағы
шығындарды, қаржыларды жетілдіру жөніндегі ұсыныстарды, жобаларды бизнес
жоспарлары мен жоспарларды жасау үшін дәйекті ақпараттар алу және кызмет
процесін басқарудың тиімділігін арттыру мақсатында басқа іс-шараларды іске
асыру үшін тексерудің арнаулы әдістері мен тәсілдерін колдана білуі керек.
Аудитке қажеттілікті тудыратын объетивтік жағдайлар:
- инвесторлар мен кәсіпорын әкімшілігінің бір-біріне сенімсіздік
көрсетуіне байланысты. Себебі, олардың мүддесі бір емес. Әсіресе,
кәсіпорын әкімшілігі өз пайдасына тиімді түрінде жүргізуі мүмкін;
- кәсіпорын әкімшілігінің ақпарат көрсеткіштері дұрыс болмаса, соған
сәйкес шаруашылықты баскару шешімі дұрыс болмауынан;
- кәсіпорын әкімшілігінің арнайы бөлімінің болмауы мүмкін;
- кәсіпорын шаруашылығының күрделігіне сәйкес, "коммерциялық кұпияны"
сақтауға байланысты, есепке алынған мәліметтердің дұрыс болмауынан болмай
шығуынан.
Кәсіпорынның каржылық қорытынды есеп беруінің дұрыстығы жайлы өз пікірін
көрсететін қорытындысында аудитор оның каржы жағдайын дәл көрсетуі тиіс.
Шаруашылық субъектінің әрекетінің нәтижесін дәл, объективті бағалау –
мәліметті пайдаланушылардың дұрыс шаруашылық шешімдерін кабылдау үшін
кажетті алғы шарт. Объективтілік – интеллектуалдық шыншылдықты көрсетеді,
жай ғана жалпы мағынадағы шыншылдык емес, іске бүтіндей адал, әрі
объективті карау.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайына баға беруде оның меншікті капиталы мен
міндеттемелерінің аудиты басты орын алады.
ТАРАУ II.
Кәсіпорын сипаттамасы мен меншікті капиталының есебі мен аудиты ( ЖШС
Дастан -гі негізінде)
2.1. Кәсіпорынның қысқаша экономикалық сипаттамасы
Талдауға алынған жауапкершілігі шектеулі Дастан серіктестігі 2000
жылы 1-ші қаңтарда құрылған. Бұл кәсіпорынның басқа бөлімшелері жоқ.
Кәсіпорынның өз бетінше балансы, заңға сәйкес банкіде, яғни Темір банкте
есеп айырысу шоты және мемлекеттік және орыс тілдерінде атауы жазылған мөрі
мен штампы бар.
Кәсіпорын өз қызметін қазіргі Қазақстан Республикасының салық
заңдылығына сәйкес жүргізеді. Кәсіпорынның негізгі қызмет түрі - құрылыс
материалдарын өткізу мен құрылыс жұмыстарын жүргізу болып табылады.
Кәсіпорынның жарғылық капиталы - 63000 мың теңге.
Негізгі шығын баптары: шикізаттар мен материалдар, еңбек ақы,
тасымалдау шығындары, амортизация, жылдық төлем және басқа да шығындар.
Нарықтық экономиканың жаңа жағдайында кәсіпорынға басқа да бірнеше
қызметтерді жүзеге асыруға тура келеді:
- нарықтық ортаның жағдайында кәсіпорынның бәсекелестік
қабілеттілігін қолдау;
- менеджмент жүйесін қолдана отырып, ішкі ортаны басқару
қызметі;
- қазіргі маркетингтік жүйені қолданып, сыртқы нарықтық ортаны
басқару қызметі.
Осы аталған үш қызметті кәсіпорынның атқаруы оған өзінің нарықтық
ортадағы мінез-құлқының сипатын анықтауға көмектеседі. Кәсіпорын жедел
жоспарлауда өз күшінің қысқа мерзімді нақтыланған кейпін танытады.
Кәсіпорын өзінің көздеген табысына жетуі үшін пайдамен жұмыс жасауы
керек, ол жұмысшы қызметкерлерін ынталандыру үшін қажетті қаржы
құралдарымен қамтамасыз етуі керек.
Кәсіпорынның табыстылық , пайдалылық көрсеткішінің жоғары болуы үшін
өзінің ағымдағы қарыздарын уақытылы төлеп отыруы қажет.
Кесте-1 Дастан ЖШС-нің негізгі экономикалық көрсеткіштері
мың.теңге
Көрсеткіштер атауы 2003ж 2004ж 2005ж
Дайын өнімдерді өткізуден түскен 9300 10600 11676
(тауарлар, қызметтер) табыс
Өткізілген өнімнің (тауарлардың, 8500 9500 9630
жүмыстардың) өзіндік қүны
Жалпы табыс 800 1100 2046
Қызметкерлердің жалақы қоры 800 900 1200
Жыл ішіндегі қызметкерлердің орташа7 8 10
тізімдік саны
Дебеторлық берешек 5600 4200 6200
Ақшалай қаражаттар 1500 2200 3500
Жарғылық капиталы 3300,0 3300,0 3300,0
Бір орташа жылдық қызметкерлердің 9,2 9,3 12,0
жалақысы
Кәсіпорынның активтерінің құрылымында ең маңызды орынды өнімді
өндіруге жұмсалған шығындар алады. Олар толығымен ақша қаражаттары айналымы
аяқталғаннан кейін, өткізілген өнім есебінен түскен түсімдер есебінен
жабылады. ЖШС Дастан серіктестігінің өнім өндіруге жұмсалған
шығындарының кұрамы мен кұрылымы төмендегідей орын алған.
Кесте-2 Дастан ЖШС-нің тауарларының өзіндік құнының құрамы мен
құрылымы
мың.тг
Шығындар Сома, мың.теңге Шығындар құрылымы
элементтері %
2004 2005 2006 2004
1 .Тауар(қызмет 9300 10600 11676 10525,3
көрсету) өнімінің жалпы
көлемі
2.Тауардың өзіндік 8100 9200 9630 8976.6
құны
З.Негізгі 5967,0 5945,0 4300,0 5404,0
құралдарының орташа
құны
3-ші кесте деректері көрсеткендей, кәсіпорынның негізігі қызметтен алған
табысы 9200 мың теңге, ал негізгі емес қызметінен алған табысы 2476,0
теңгені құраған. Бұл көрсеткіш өткен жылмен салыстырғанда 1076,0 мың
теңгеге, 2004 жылмен салыстырғанда 1300,0 мың теңгеге көбейген. Осы
көрсеткіштің орташа үш жылдағы шамасымен салыстырғанда (10525,3), есепті
жылдағы нақты көрсеткіш 1150,7 мың теңгеге өскен. Жұмысшылар саны орташа 31
адамды құрайды. Дастан ЖШС-нің қаржы - экономикалық көрсеткіштерінің
талдауы көрсеткендей, кәсіпорынның жалпы Дастан ЖШС-нің талдауға алынған
кезеңі ішіндегі қаржылық қорытындысы төмендегі кестеде берілген.
Кесте-4 Дастан ЖШС-нің қаржы қортындысының жағдайы
(мың .теңге)
Көрсеткіштер 2004ж 2005ж 2006ж
Негізгі қызметтен 9300,0 10600,0 9200,0
алынған табыс
Өткізілген өніммен 8100,0 9200,0 9630,0
көрсетілген
қызметтердің өзіндік
құны
Жалпы табыс 1200,0 1400,0 (430,0)
Кезең шығындары 962,0 1160,1 1440,2
Негізгі емес қызметтен 2476,0
алынған табыс
Салық салуға дейінгі 238,0 239,9 605,8
табысы
ктс 71,2 71,9 181,74
Таза табыс 166,6 167,93 424,06
4 -ші кесте деректері көрсетіп отырғандай , кәсіпорынның жалпы табысы
есепті жылда 1076,0 мың теңгеге өскен. Көрсетілген қызметтің өзіндік құны
талдауға алынған кезең бойынша 2 есе артқан. Соның нәтижесінде есепті
кезеңдегі жалпы табыс шамасы 430,0 мың теңгеге артқан. Дегенмен де
кәсіпорынның есепті жылдағы негізгі емес қызметтен алған табысы өскен.
Өткен кезеңдерде кәсіпорында негізгі емес қызметтен табыс алынбаған.
Талдауға алынған есепті кезең ішінде кәсіпорынның таза табысы 167,93 мың
теңгеден 424,06 мың теңгеге дейін өскен.
2.2. Кәсіпорынның меншікті капиталының есебі мен аудиты
2.2.1. Жарғылық капиталының есебі мен аудиты
Кәсіпорынның жарғылық капиталды қызметті бастауды қамтамасыз ету үшін
жаңадан құрылған кәсіпорынның жасаған қаражаттарының сомасы болып саналады.
Ол акцияларды орналастырудың немесе сатудың, жеке капиталын салудың,
мемлекеттің қаражаттарының, материалдық емес активтердің және басқа да
мүліктерді немесе мүліктік құқықтарының есебінен құрылады. Сонымен қоса,
жарғылық капитал жаңадан құрылған заңды тұлғалар өз қызметін бастау үшін
бастапқы материалдық базасы болып та табылады, ол кұрылтайшылардың
(акционерлердің, қатысушылардың) қатысу үлесін және кепілдік сипатын
анықтайды.
Шаруашылық серіктестіктердің жарғылық капиталына салынатын салымдары,
ақша да, бағалы қағаздар да, мүлік те, мүліктік құқық та және басқа да
мүліктер болуы мүмкін. Құрылтайшылардың жарлық капиталына натуралды нысанда
салынатын салымдары немесе барлық кұрылтайшылардың келісімі бойынша немесе
барлық құрылтайшылардың жалпы жиналысының шешімі бойынша мүліктік құқығы
ақшалай нысанда бағаланады. Осындай салымдардың құнының сомасы жиырма мың
айлық есептік көрсеткіштен асып түсуі керек, бірақ сол бағалауды тәуелсіз
эксперт қуаттауы керек.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қайта тіркелген кезде қатысушылардың
ақшалай салымдары бухгалтерлік құжаттармен, не болмаса аудиторлық есеп
берулерімен қуатталып бағаланауы мүмкін.
Осындай бағалау кезеңінен бастап, бес жыл бойы шаруашылық жүргізуші
субъектілердің құрылтайшылары өздері қосқан сомаларының шегінен артық
бағаланған салымдарына субъекті кредиторларының алдында бірлесіп жауап
береді.
Егер де салым ретінде субъектіге мүлікті пайдалану құқы берілсе, онда
бұл салым үшін төленетін төлемнің мөлшері, құрылтайшылардың құжаттарында
көрсетілген барлық мерзімі үшін есептелген сомадан анықталады.
Мүліктік құқы жоқ және басқа да материалдық емес игіліктерді жеке салым
ретінде жасауға рұқсат етілмейді, сондай-ақ қатысушылар серіктестікке бір-
бірінің қарызын өзара есептесуге жатқызуына болмайды.
Қосымша және жауапкершілігі шектелген серіктестіктердің жарғылық
капиталының бастапқы мөлшері құрылтайшылардың салым сомасына тең болады
және құжаттарын мемлекеттік тіркеуден өту үшін берген күнінде, оның мөлшері
жүз айлық есепті керсеткіштен кем болмауы керек.
Аталған серіктестіктер тіркеуге дейін өздерінің жарғылық капиталының
жалпы сомасының 25% мөлшерінде соманы төлеуге міндетті. Бірақ ол жарғылық
капиталының минималды сомасынан кем болмауы керек. Жалпы жиналыстың
шешімімен бекітілген мерзімде серіктестіктердің барлық қатысушылары
жарғылық капиталына берешегін толығымен өтеуі тиіс. Ол мезгіл
серіктестіктің тіркелген күнінен бастап саналады және ол бір жылдан аспауы
керек. Егер де серіктестіктердің қатысушылары белгіленген мерзімде өз
үлестері бойынша міндеттемесін орындамаса, онда қатысушылар өзінің есебінен
бермеген үлесінің бір бөлігін қосуы керек, болмаса олардың жарғылық
капиталы қосатын үлесіне дейін азайтылады.
Акционерлік қоғамның жарияланған жарғылық капиталының мөлшері бірыңғай
валюта көрсетілген барлық шығарылған акцияның номиналды құнына тең болады.
Қоғам өзінің шығады деп жариялап қойған акциларының барлығын немесе тек бір
бөлігін ғана шығаруы және орналастыруы мүмкін. Ол жағдайда жабық
акционерлік қоғамы мемлекеттік тіркеуден өтпес бұрын жарияланған жарғылық
капиталының толық төленуін қарастырады. Ашық акционерлік қоғамы өзінің
жарияланған жарғылық капиталының кем дегенде 25% тіркеместен бұрын төлеуі
тиіс.
Жарияланған жарғылық капиталының минималды көлемі ашық акционерлік
қоғам үшін - бес мың минималды есептік көрсеткішін, ал жабық қоғам үшін жүз
минималды есептік көрсеткішін құрайды.
Акционерлердің жалпы жиналасында анықталған әрі жарияланған санының
шегінде акцияны шығарудың жағдайы, мерзімі, саны директорлар Кеңесінің
шешімімен белгіленеді.
Қоғамның шығарған жарғылық капиталының деңгейі шығарылатын акцияның
номиналдық құнына тең болады. Шығарылған жарғылық капитал жаңадан
шығарылған немесе сатып алынған және жойылған акцияларына сәйкес өзгеруі
мүмкін. Бұл жерде шығарылған акцияның номиналды құнының жиынтық сомасы
әрбір қоғам типіне белгіленген минималды деңгейден төмен болмауы керек.
Қоғамның жарияланған жарғылық капиталы түгелдей төленіп және орналастырылып
біткен соң ғана, ұлғайтуға рұқсат беріледі; жарияланған капитал мен
шығарылған капиталдың арасында айырмасы болса, онда сол сомаға жарғылық
капитал азайтылады. Жарияланған жарғылық капиталын ұлғайту және азайту
туралы шешім акционерлердің жалпы жиналысында қабылданады, бірақ оларды
минималды деңгейден төмендетуге рұқсат етілмейді. Барлық кредиторларға кем
дегенде 30 күн бұрын хабарланған соң, жарияланған жарғылық капиталын
азайтуға рұқсат етіледі. Бұл жағдайда кредиторлар өзінің алашағын толық
деңгейде, әрі тез арада талап етуге құқылы.
Қоғам акциялары жай және айрықша болып келеді:
Заңға сәйкес акциялар акционерлердің келесі құқықтарын
қанағаттандырады:
- дивидендтер алуын
- қоғамды басқаруына қатысуын
- қоғам жойылғаннан кейін одан қалған мүлікті бөлісуге қатыса
алатындығын.
Қоғам тек иесі жазулы акцияны шығаруға құқы бар. Иесі жазулы акцияның
қозғалысы, яғни акцияның өз ұстаушысын ауыстыру, қатаң тәртіпте арнайы
құжатта - акционерлік қоғамның акционерлерінің тізімінде белгіленеді. Иесі
жазулы акцияның құқын, тек тізімге енгеннен кейін ғана пайдалана алады.
Жарғылық капиталдың қолда бары және қозғалысы 5010 Артықшылықты
акциялар, 5020 Қарапайым акциялар, 5030 Салымдар мен пайдалар шоттары
енетін 5000 Жарғылық капитал деген шоттар бөлімшесінде жүргізіледі.
5000 Жарғылық капитал бөлімшесінің шоттары бойынша қалдығы, оның
құрылтай құжаттарында көрсетілген жарғылық капиталының мөлшеріне сәйкес
келуі керек. 5000 бөлімшенің шоттары бойынша жазу жарғылық капиталдың
белгіленген тәртібі бойынша жүреді, олардың ұлғайған немесе азайған
жағдайында құрылтай құжаттарында да тиісті өзгерістер енгізіледі.
5000 Жарғылық капитал бөлімшесінің шоттары бойынша операцияларын
қарастырайық.
50100 Жай акциялар, 5020 Айырықшалықты акциялар шоттарының кредиті
бойынша акционерлік қоғамның жарғылық капиталына салынатын салымдары
бойынша қатысушылардың қарыз сомасы көрініс табады, ал ол 5110 Төленбеген
капитал шотымен корреспонденцияланады.
Шығарылған акциялардың немесе жарналардың номиналдық құны төленсе, онда
ол : 1010, 1030, 1040 шоттарының дебеті бойынша және 5110 шоттың кредиті
бойынша көрініс табады.
Егер де шығарылған акциялардың номиналдық құны негізгі құралдармен,
материалдық кұндылықтармен және басқа да активтермен төленсе, онда мына
шоттар дебеттеліп: 1310, 1320, 1330, 2410 , 2730 және 5110 шоты
кредиттеледі.
Жоғарыда атап өткеніміздей, жауапкершілігі шектелген серіктестіктердің
жарғылық капиталын қалыптастыру процесі бір жылдан аспауы керек, егер де
бұл мерзім сақталмаса, онда ол бойынша есептелген пайыз сомасының бөлігі
немесе оның бір бөлімі, яғни жарғылық капиталына жетіспей тұрған сомасы
1270 Алуға арналған қысқа мерзімді сыйақылар шотының дебеті бойынша және
6130 Қаржылық жалдаудан түскен кірістер шотының кредиті бойынша
көрсетіледі.
Егер де аталған жағдай орындалмаса, онда жарғылық капиталына жетіспей
тұрған сомаға тиісті түзетулер жасалынады, ол кезде 5110 шоты дебеттелген
және 5030 шоты кредиттелген - қызыл жазылады.
Серіктестіктердің қатысушысы мүшеліктен шығып кетсе, онда оның үлесін
үшінші тұлға сатып алуы мүмкін, ол кезде жарғылық капиталдың сомасы
өзгермейді, тек қатысушылардың құрамында ғана өзгерістер болады.
Егер де қатысушылар шығып кетсе, онда соған байланысты жарғылық капитал
да азаяды, демек: 5030 шоты дебеттеледі де, 1010,1030, 1310, 1320,1330,
2520, 2730 шоттары кредиттеледі.
Егер де акционерлік қоғамның мүшелері өз акцияларын қайтып алса, 5010,
5020 шоттары дебеттеледі де, 5210- Сатып алынған меншік үлес құралдары
шоты кредиттеледі. Кәсіпорынның жарғылық капиталы 3300,0 мың теңгені
кұраған.
Капиталдың қозғалысы бойынша операциялардың дұрыс көрсетілуінің
маңыздылығы әрбір кәсіпорын үшін зор болып саналады. Төменде капиталдың
қозғалысы бойынша тиісті операциялар көрсетілген.
Төленбеген капиталдың есебі. Төленбеген капиталдың есебін жүргізу үшін
5110 Төленбеген капитал шотын пайдаланады. Бұл шотта заңды және жеке
тұлғалардың шаруашылық серіктестіктің жарғылық қорына қосқан үлестері
бойынша қарыздарының сомасы туралы ақпарат жинақталады.
5110 Төленбеген капитал шоты шоттардың Бас жоспарында, Меншік
капиталы ретінде саналса да, яғни баланстың пассивтік шоттарының қатарында
болса да, ол өзінің табиғаты бойынша активтік шот болып табылады.
Сондай-ақ 5110 шоты тек қана жалған капиталды көрсетеді, яғни ол бар
болғаны табыс табуға арналған жалған капиталдарды тіркейді, демек сол
капиталдардағы иелік қүқығы бар екенін ғана білдіреді.
Жарияланған жарғылық қор сомасына 5110 Төленбеген капитал шоты
дебеттеледі де, 5000 Жарғылық капитал бөлімшесінің шоттары - 5010
Артықшылықты акциялар, 5020 Қарапайым акциялар және 5030 Салымдар мен
пайдалар шоттары кредиттеледі.
Жарғылық қорға салымдардың салынуының жүзеге асырылуына қарай 5110
Төленбеген капитал шоты кредиттеліп отырады, ал салым шоттары
дебеттеледі:
-материалдық емес активтерді жарғылық қорға жарна ретінде төлеу кезінде
2730 шоты
-жерді, негізгі құралды, малды, аяқталмаған құрылыс объектілерін
жарғылық қорға жарна ретінде төлеу кезінде 2410 шоты
-материалдар мен тауарларды жарғылық қорға жарна ретінде төлеу кезінде
1310, 1320,1330 шоттары
-ақшалай қаражаттарды жарғылық қорға жарна ретінде аударған кезінде -
1010, 1030,1040 шоттары дебеттеледі.
Егер де 5110 шотының дебеттік қалдығы болмаса, онда кәсіпорын өзінің
жарғылық қорын толығымен қалыптастырғанын білдіреді.
5110 шоты бойынша аналитикалық есеп акционерлер бойынша жүргізіледі.
Қайтарылып алынған капиталдың есебі. Акционерлік қоғам акционерлердің
жалпы жиналысында акциялардың номиналдық құнын, не жалпы акцияның шығарылу
көлемін қысқарту жөнінде шешім қабылдануына құқылы. АҚ заң актілерінде
белгіленген тәртіп бойынша, алдын-ала өзінің барлық кредиторларын хабардар
етіп отыруға міндетті.
Сонымен қатар, АҚ-ның кредиторлары қоғамның тиесілі міндеттерін
орындаудан бас тартуына және олардың шеккен зияндарының орнын толтыруды
талап етуге құқылы. Егер мұндай процедура оның жарғысында алдын-ала
қарастырылмаған болса, онда олар өз меншік капиталын азайту үшін, мүдделі
адамдардың берген өтінішінің негізінде жасалған сот шешімдері керек.
Бұл жағдайда АҚ өзінің акциясын өз қызметкерлері
мен
жұмысшыларына олардың мүдделігі мен ынталылығын арттыру үшін қайта сатады.
Сондықтан өз акцияларын нарықтық айналымға шығарады.
Қайтарып алынған капиталдың есебін жүргізу үшін 5210 шоты арналған, ол
5010 және 5020 шоттарға қарағанда контрпассивтік шот болып табылады.
5210 шоттың дебеті акционерлердің меншігіндегі акцияларды қайтып сатып
алынған құнын көрсетеді. Акцияларды қайтып сатып алған кезде: 5210 шоты
дебеттеледі де және 1010, 1030,1040,1060 шоттары кредиттеледі.
Акционерлердің меншігіндегі акцияларды айналыстан шығару үшін, не
болмаса оларды қайта тарату үшін акционерлерден қайтып сатып алынады.
Қайтып сатып алынған акциялар номиналдық құны бойынша да, номиналдык құннан
жоғары немесе төмен құны бойынша да сатып алынуы мүмкін:
1. Сатып алынған акциялардың нақты құны номиналды құнына тең болған
жағдайда: 5210 шоты дебеттеледі де, және 1010, 1030, 1040, шоттары
кредиттеледі.
2. Сатып алынған акцияның құны номиналдық құннан төмен болған жағдайда:
-сатып алу құнына 5210 шоты дебеттеледі де және 1010, 1040 шоттары
кредиттеледі
-сома айырмасына, яғни акциялардың құны номиналдық құннан аз болған
жағдайда:
5210 шоты дебеттеледі де және 5510 Есептік жылдың бөлінбеген пайдасы
шоты кредиттеледі.
З.Сатып алынған акциялардың нақты құны номиналдық құннан жоғары болған
жағдайда:
-сатып алу құнына:
5210 шоты дебеттеледі де 1010, 1030, 1040 шоттары кредиттеледі
-сома айырмасына, яғни акцияның құны номиналдық кұнынан артық бағаға
сатып алынған жағдайда:
5510 Есептік жылдың бөлінбеген пайдасы шоты дебеттеледі де, 5210 шоты
кредиттеледі.
Егер де акцияларды айналыстан шығарып алу үшін акционерлерден қайтып
сатып алынса, онда олар мынадай шоттар корреспонденциясымен беріледі: 5010,
5020 шоттары дебеттеліп 5210 шоты кредиттеледі.
Егер де акциялар одан әрі сату мақсатында қайтып алынса, онда олардың
номиналдық құны 5210 шоттың кредитінен 7410 Активтердің істен шығуы
бойынша шығыстар шотының дебетіне жатқызылады.
Акциялардың сатылатын құнына, олардың номиналдық құнының мөлшеріне 6210
Активтерді істен шығарудан алатын кірістер шоты кредиттеледі де, 1410
Корпорациялық табыс салығы шоты дебеттеледі. Егер де акцияның кұны
номиналды құнынан жоғары болса алынған айырма сомасына 1410 шоты
дебеттеледі де, 5310 Эмиссиялық кіріс шоты кредиттеледі.
Акционерлерден сатып алған акцияларды сатқан кезде қоғамның жарлық
капиталы өзгермейді.
Қоғам келесі жағдайларда акцияны қайты сатып алуға құқығы жоқ:
-қоғамның эмитенттелген акциялары толық төленгенге дейін;
-қоғамның шығарылған жарлық капиталы қайтып сатып алынған нәтижесінде,
тиесілі қоғам типтері үшін шығарылған жарлық капиталының минималды
деңгейінен кем болса;
-қоғам акцияны қайтып сатып алған шақта төлем қабілеттілігі жоқ болса
немесе акцияны сатып алған соң сондай жағдайға тап болатын болса;
-акцияны сатып алатын кезінде қоғамның меншік капиталының көлемі
қоғамның жарлық капиталына шығарылған капиталдан кем болса.
Қайтып сатып алынатын акцияның саны бүкіл қоғамның шығарған акциясының
25%-нан немесе қоғамның меншік капиталының 10%-нан аспауы керек.
Қоғамның акциясын сатып алу мәселесі сол қоғамның жалпы жиналысында
шешіледі, осындай шешім шыққан соң отыз күннің ішінде аталған шешімде
жүзеге асыруына болады. Сатып алынған акцияны қоғамның ұстаушы реестріне
енгізеді.
Қосымша төленген капитал есебі. Қосымша төленген капитал дегеніміз –
акционерлік қоғам өз акцияларын олардың атаулы бағасынан жоғары бағаға сату
нәтижесінде түскен сомасы. Мұндай капиталдың есебі 5310 Эмиссиялық кіріс
шотында жүргізіледі.
Өз меншігіндегі акцияларды сатқанда 5310 шоты кредиттеліп, мына шоттар
дебеттеледі: 1010, 1030, 1040.
Сатылған акциялар бойынша шоттарды төлеуге ұсынған кезде сатылған
акциялардың тұрақты құны 1410 шотының дебеті мен 6210 шотының кредиті
бойынша көрсетіледі.
Қосымша төленбеген капиталдың есебі. Капиталдың бұл түрінің есебі үшін
5400 Резервтер бөлімшесінің шоттары арналған. Бұл бөлімшенің қатарына
мынадай синтетикалық шоттар кіреді:
5420 Негізгі құралдарды қайта бағалауға арналған резерв; 5430
Материалдық емес активтерді қайта бағалауға арналған резерв; 5440 Сатуға
арналған қаржы активтерін қайта бағалауға арналған резерв, 5400
Резервтер бөлімшесінің шоттарында құнсыздануға байланысты негізгі
құралдарды, инвестицияларды және басқа активтерді қайта бағалаудан алынған
капиталдың қалдықтары мен қозғалысы туралы ақпарат жинақталады.
Негізгі құралдарды қайта бағалау операциялары. Негізгі құралдарды, ұзақ
мерзімге жалға алатын негізгі құралдарды, бітпеген күрделі қаржы
жұмсалымдары мен жабдықтарды қоса алғанда қайта бағалау заңға сәйкес
негізгі қорларға инлексация жасау тәртібі мен ережесін шаруашылық
субъектісі өзі шешуге құқылы. Қайта бағаланған негізгі құралға төмендей
корреспонденция жасалады.
Негізгі кұралдарды қайта бағалау кезінде 2410, 2930 шоттары дебеттеліп,
5420 шоты кредиттеледі, негізгі құралдардың қайта бағалнуына байланысты
олардың тозу сомасы ұлғайғанда 5420 шоты дебеттеліп, 2420 шоттары
кредиттеледі.
Негізгі құралдардың құнының өзгеруіне байланысты тозу сомасында да
түзетулер жүргізеді.
Қайта бағаланған сомасы бөлінбеген табыстар шоты ай сайын көшірілуі
қажет және осы есептің дұрыстығын тексеру үшін мынадай есептеулер
жасалынады:
№ Жазбалар мазмұны Сомасы, теңге
1 Кәсіпорын 2004 жылы жол
тегістегіш машинасын сатып алды делік.
Пайдалану мерзімі 8 жыл. 12000 2000
Амортизация нормасы 12,5%: -машинаның
бірінші қайта
бағалануына дейінгі құны
-1-ші қайта бағалануына дейінгі
есептелінген тозу сомасы
2 Қайта бағалау нәтижесінде236390 103539
машинаның құны мен тозу 224390
сомасы төмендегідей болады: 37200 187190
-жол тегістегіш машинаның құны
-машинаның тозуына байланысты
есептелген сомасы
-машинаның қайта бағаланған
сомасы (236 390-12 000)
-машинаның қайта бағаланғаннан
кейін, қалыптасқан тозу сомасы (103 539-2
000=101 539), енді осыдан машинаны
пайдалану кезінде тозу сомасын шегереміз
(64 339 теңге)
-машинаның индексацияланған
сомасы (224 390-37 200)
3 Машинаны одан әрі қарай пайдалану 41597,78
барысындағы яғни 2003 жылдың
1 қаңтарынан 2008 жылдың маусымына
дейінгі кезеңді жыл сайын
бөлінбеген табыстарға көшірілетін
соманың деңгей мынаған тең (187 190
теңге4,5 жыл)
Сонымен кестеде көрсетілген есептеулердің қайта бағаланған негізгі
құралдың сомасы мына төмендегі шоттарда көрініс табады, яғни 3 466,48
мың теңгесі 5420 шотының дебетінде және 5510 шотының кредитінде
көрсетіледі.
Қайта бағалаудың сомасы тек негізгі құралдардың объектісі есептен
шыққан кезде ғана себебіне байланыссыз бөлінбеген табыстың сомасына
көшіріледі.
Инвестицияны қайта бағалау операциялары бойынша. Инвестицияларды қайта
бағалау белгіленген тәртіппен жүргізіледі. Инвестицияларды қосымша есептеу
сомалары 5430 Материалдық емес активтерді қайта бағалауға арналған резерв
шотының кредиті бойынша көрініс табады:
Еншілес, тәуелді, 2210, 2310 5430
бірлесіп бақыланатын, және басқа да
шаруашылық серіктестіктердің жарлық
капиталын қайта бағалаудан түскен
инвестицияның сомасына
Қаржылық инвестицияларын қайта 2010 5430
бағалаудан түскен сомаларына
Есептен шығарылған ұзақ мерзімді 5430 561,723
қаржылық инвестиция бойынша
қайта бағаланған сомасы
5430 шотының дебеті үзақ мерзімді инвестицияның
кұнының
төмендегенін және олардың баланстық құнының азайғанын көрсетеді, ол кезде
қайта бағаланған сомасының шегінде мына шоттар корреспонденцияланады:
-ұзақ мерзімді инвестицияның төмендеген қүнына 2010 шоттары
кредиттеліп, 5430 шоты дебеттеледі
-инвестицияның баланстық құнының азайған сомасына 2210, 2310 шоттары
кредиттеліп, 5430 шоты дебеттеледі.
Басқа да активтердің қайта бағалануымен байланысты операциялары.
Активтердің басқа түрлерін қайта бағалау операциялары үшін 5440 Сатуға
арналған қаржы активтерін қайта бағалауға арналған резерв шоты
пайдаланылады. Шын мәнінде бұл шот инвестиция – неттосы бойынша бағамның
есептен шығарылатын кезеңіне дейінгі айырмасын есепке алу үшін
пайдаланылады. Егер де инвестиция-неттосы шет елдегі бөлімшелерге берілсе,
бағамдық айырманың жиынтық сомасы табыс ретінде 6250 шоттың кредиті
бойынша көрініс табады, ал егер де ол шығыс ретінде танылса, онда ол 7430
шоттың дебеті бойынша көрініс табады.
Егер де доллар бағамы теңгеге шаққанда азайса, онда оның бағамдық
айырмасы қаржылық инвестицияның қысқарғаны ретінде бағаланады және ол 5440
Сатуға арналған қаржы активтерін қайта бағалауға арналған резерв шотының
дебеті бойынша көрініс табады, ал егер де керісінше болса, онда 5440
шотының кредитінде көрсетіледі.
2.2.2. Резервтік капиталдың есебі мен аудиты
Резервтік капитал – акционерлік қоғамның және басқа да тараптардың таза
табысының есебінен қалыптасатын меншік капиталының бір бөлігі. Резервтік
капитал субъектінің негізгі қызметінен алынған зияндарын жабуға және
ағымдағы табыс жеткіліксіз болған жағдайда, девиденттерді төлеуге
пайдаланылады. Резервтік капиталды құрау және оны пайдалану құрылтайлық
құжаттарымен және қолданыстағы заңдармен анықталады. Резервтік
капиталжарлық капиталымен және қолданыстағы заңдармен анықталады. Резервтік
капитал жарлық капиталымен және басқа да қаражаттармен бірге бухгалтерлік
баланстың пассивінде көрініс табады және ол кәсіпорынның меншіктік
капиталы болып табылады.
Резервтік капиталдың есебі 5400 Резервтер бөлімшесінің мынадай
пассивті шоттарында жүргізіледі: 5410 Құрылтайшы құжаттармен белгіленген
резерв капиталы және 5460 Өзге резервтер.
Заңдармен белгіленген резервтік есебі. Шаруашылық жүргізуші
серіктестіктің (ЖШС, АҚ және басқалары) резервтік капиталы құрылтайшылардың
құжаттарында белгіленеді, сондай-ақ белгіленген тәртіп бойынша мемлекеттік
тіркеуден өтеді. Жыл сайын түскен таза табыстан жарияланған отыру
акционерлердің жалпы жиналысында белгіленеді. Оның мөлшері жарияланған
жарлық капиталдың 15 %-нан кем болмауы керек.
Резервтік капиталдарды қалыптастырған кезде 5510 шоты дебеттеледі де,
5410 шоты кредиттеледі.
Резервтік капитал қаражаттарын пайдалану 5410 – ші шоттың дебетіне мына
шоттардың кредитінде көрініс табады:
4410, 4430 – артықшылығы бар акциялар бойынша төлем жасауға қажет
қаржысы болмаған жағдайда серіктестіктердің Резервтік капиталының ішіндегі
девиденттердің есебінен төлеген кезде ; 5510 Есептік жылдың бөлінбеген
пайдасы, 5530 өткен жылдардың бөлінбеген пайдасы - зиян шеккен соманы
резервтік капиталдың есебінен жапқан кезде.
Басқа да резервтік капитал есебі, 5460 Өзге резервтер шотында
жүргізіледі. Бұл шотта заң тәртібімен көзделген ең төменгі мөлшерден тыс
жасалған резервтік капиталдар есептелінеді.
5460-шоттың дебеті мен кредиті бойынша шоттар корреспонденциясы 5410-
шоттың корреспонденциясына ұқсас. Бұндай резервтер кәсіпорының өз қалауы
бойынша қалыптастырылады. ЖШ Дастан серіктестігінің резервтік капиталы
2007 жылдың 1-ші қаңтарына сәйкес 2300,0 теңгені құрайды.
2.2.3. Бөлінбеген және жиынтық табысты (жабылмаған зиян) есебімен
аудиты
Бөлінбеген табыстың есебі бухгалтерлік есептің бас есеп-жоспарындағы
5500 бөлімше шоттарында жүргізіледі.
5510 шот Есептік жылдың бөлінбеген пайдасы
5530 шот Өткен жылдардың бөлінбеген пайдасы
Енді осы келтірілген шоттар бойынша жасалатын операцияларын қарастырып
көрейік.
Есепті жылдың бөлінбеген пайдасының есебі есеп берілетін жылда пайда
болған бөлінбеген пайда немесе жабылмаған зиянның сомасының қолда бары және
қозғалысы туралы ақпараттар туралы жинақтауға арналған 5510-шоты
пайдаланылады.
Есеп берілетін жылдың соңында 5510-шотқа жыл ішінде есептелген
табыстың немесе зиянның сомасы жазылады. Бұл ретте шоттардың мынадай
корреспонденциясы жасалынады.
- Жыл ішінде алынған табыс сомасына
5610 Жиынтық табыс шоты дебеттеліп, 5510 Есептік жылдың бөлінбеген
пайдасы шоты кредиттеледі. Жыл ішінде алынған зиян сомасына жоғарыдағы
жазу керісінше жазылады.
Сонымен қоса, 5510 шоттың кредиті және 5410 шоттың дебеті – есепті
жылдағы алынған зиянды өтеуге бағытталған резерв капиталының сомасын
көрсетеді; 5510 шоттың кредиті дәне 5420, 5430, 5440 шоттарының дебеті –
есептен шығарылған негізгі құралдар бойынша қайта бағалаудың сомасын,
қызмет ету барысында бұрындары таратылмаған қайта бағалаудың сомасын және
ұзақ мерзімді инвестицияның сомасын көрсетеді; 5510 шоттың кредиті және
5210 шоттың дебеті өз акцияларын қайтып сатып алған кезде, номиналдық
құнынан төмен болған соманың айырмасы көрсетіледі.
5510 шоттың дебеті бойынша мынандай шаруашылық операциялары көрініс
табады:
5410 Құрылтайшы құжаттармен белгіленген резерв капиталы, 5460 Өзге
резервтер шотының кредиті қолданылып жүрген заңдарға сәйкес құрылтай
құжаттарында белгіленген мөлшерінде резервтік капиталға аударылған сомасы;
3030 Қатысушылардың дивидендтері мен кірістері бойынша қысқа мерзімді
кредиторлық берешек, 3240Басқа да ерікті төлемдер бойынша өзге
міндеттемелер шоттарының кредиті - жай және артықшылығы бар акциялар
бойынша девиденттерге, сондай – ақ шаруашылық серіктестіктердің
қатысушыларына табыс төлеуге, есепті жылда жұмсалатын бөлінбеген табыстың
сомасы; 5210 Сатып алынған меншік үлес құралдары шотының кредиті –
акционерлерден ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz