Болмашыдан әсерлену нағыз талант табиғатына тән қасиет
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 3
МУЗЫКАЛЫҚ ТАЛАНТ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1. Адамның кейбiр жұмбағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Қабілет және оны тәрбиелеу үшін жүргізілетін жұмыстар ... ... ... ... ... ..13
1.3 Талант - табиғаттан, талап - өзіңнен ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
1.4 Шығармашылық түйсік немесе интуиция ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
ФАРАБИ ЖӘНЕ МУЗЫКА МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.1 Фарабидің музыкалық ілімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
2.2 Музыканың ұлы кітабы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
ҚОЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
КІРІСПЕ
Қазіргі таңда әрбір жеке тұлғаның құндылық қасиеттерін дамытып,
қалыптастыруға аса мән беріліп отырғаны белгілі.
Еліміздегі оқу-тәрбие жұмысына байланысты болып жатқан жаңартулар
білім мен тәрбие жұмысын қайта қарауды міндеттейді. Осыған байланысты
болашақ ұрпаққа оқу және тәрбие беру мекемелерінің алдына қоятын ең басты
мәселенің бірі - өркениетті, адамгершілік сезімі дамыған, сондай-ақ ұлттық
тілін жоғалтпаған, өзге елдегі замандастарымен тең дәрежеде бәсекелесе
алатын өресі биік, рухани жан дүниесі бай, жан-жақты, терең білімді ұрпақ
тәрбиелеу.
Оның ішінде мектептің оқу-тәрбие үрдісінде, музыка сабағында және
сыныптан тыс түрлі шаралар негізінде, музыкалық жұмыстар арқылы ұлттық
мәдениеттің қыр-сырын келешек ұрпаққа меңгерту, міндетті түрде тәрбиенің
маңызды проблемаларының бірі болып саналады.
Музыка өнері көркемөнердің көне түрлерінің бірі және ол болашақ
ұрпаққа мәдени-эстетикалық тәрбие беруде шешуші роль атқарады. Музыканың
тарихы мен эволюциясы қоғамның даму процестерімен тығыз байланысты.
Сондықтан да әр заман өзінің тіл өрнектері мен жаңалықтарын әкеліп отырған.
Музыка – адам сезiмiнiң нәзiк тiлi, яғни адамдардың бiр-бiрiмен эстетикалық
тәрбие беруде адам өмiрiнде музыканың атқаратын рөлi аса зор. Сондықтан
жаcтарымызды музыка мәдениетiне тәрбиелеу iсiн жан-жақты ойластырып,
олардың музыкалық талғамын әрдайым дамытып отыруға мейлiнше көнiл бөлуiмiз
керек.
Білім саласындағы әлемдік дамуды ескерту, Қазақстан Республикасындағы
жоғары білім беруді, соның ішінде музыкалық білім беруді реформалау жоғары
мектептегі музыкалық-педагогикалық процестерді ұйымдастырудың қалыптасқан
негіздерін әдіснамалық-теориялық тұрғыдан терең пайымдауды қажет етеді.
Қазіргі таңда болашақ музыка мұғалімдерін даярлау ісі белгілі бір
жүйеге келтіріліп жатқанымен бұл салада лайықты оқулықтар, оқу құралдары
жоқ деуге болады.
Музыкалық білім беру педагогикасы – педагогика, психология, музыкатану
ғылымдарын ұштастыратын қалыптасу үстіндегі ғылым саласы. Өкінішке орай,
оның дербестігі, мазмұны, объектісі, пәні, тіпті терминологиясы жөнінде әлі
де бірыңғай пікір-пайымдаулар қалыптасқан жоқ.
Кейінгі жылдары музыкалық білім берудің тарихи, әдіснамалық-теориялық
мәселелері, әдістемесі ресей ғалымдарының бірен-саран еңбектерімен танымал
болғанымен, қазақ тіліндегі оқулықтар, оқу құралдары, әдістемелік ұсыныстар
жоқтың қасы. Бұл сөз жоқ, болашақ музыка мұғалім пәні мұғалімнің кәсіби
даярлау ісіне нұсқан келтіруде.
МУЗЫКАЛЫҚ ТАЛАНТ
1. Адамның кейбiр жұмбағы.
- Талант - адамның табиғаттан берілетін белгілі бір қабілеті. Ол
қабілет табанды еңбекпен ұшталады. Талантты адам - тынымсыз еңбек иесі,
өзін-өзі жүзеге асыра алған және сонысымен өзін өмірден, өмірден өзін
тапқан адам. Болат Атабаевтың талмай айтатын бір пікірі бар: бізде
таланттылар көп, кәсібилер жоқ, маған таланттар емес, кәсібилер керек
дейді ол. Бұл тұста ол ептеп ұғымдарды ауыстырыңқырайды. Ал, меніңше,
талантты адам - өз өнері мен білімін кәсіби түрде өзінің және қоғамның
қажетіне жұмсап, игілігіне жарата алатын адам. Яғни шын мәніндегі кәсіби
адам. Бүгінгі сәнмен қисындасақ, бәсекеге қабілетті адам. Біздің қоғамда
талантты адамдар өзіне лайық орнын ала алады деп білемін.
– Талант дегеніміз 99 пайыз – еңбек, ал 1 пайыз – бақ.
Зерделi, түйсiгi мықты, құймақұлақ адам түптiң түбiнде өзi көксеген
көкжиектен көрiне бiледi. Зерделiнiң бағы, зердесiздiң соры бар. Дұрыс
мақсатқа жұмсай бiлгенге зерде – қазына, мидың жемiсi. Зерделi жан шығар
биiгiне көзi тұнғандай сескене, жүрексiне қарамауы керек. Туа бiткен
қабiлет тоқмейiлсудi қаламайды. Еңбекқорлық керек. Төрт дөңгелегi түгел
емес арбаны елестетiңiз, сақырлап, межелi жерiне мезгiлiнде жетпейдi. Сол
секiлдi, көп бiлуге құмарлықсыз зерде дамымайды, таным кеңеймейдi. Ал
дарындылық, талант –өз алдына бiр дастан.
Музыкалық талант туралы пiкiр о бастан-ақ екiге жарылған. Бiрi тума,
екiншiсi жүре келе жетiлетiн болып. Асқар Сүлейменов: Өлеңге әркiмнiң-ақ
бар таласы. Айтарың болса айт. Ол үшiн ең алдымен бiр-ақ нәрсе керек. Оның
аты – дарын, талант, сүйекке сүтпен сiңген, жоқ болса, кандидаттық,
докторлық дипломдар тауып бере алмайтын табиғи қасиет, – деген. Тоқетерiн
айтқанда, өнерге таласы бардың таланты жоқ болса, оның барынан жоғы.
Таланттың қай-қайсысы да, мейлi, ол тума болсын, не жаттыққан болсын, екеуi
де керек, екеуi де, ұлттың байлығы, қоғамның қозғаушы күшi. Десек те, әр
нәрсе өз атымен аталғаны дұрыс. Пәленше, түгеншелердi мақтағанда Ойбай, не
дейсiң. Теңеу жоқ, теңдессiз талант! – деп атын аспандағы айға iлiп
қоямыз. Ол екi топтың қайсысына жатады, табиғи ма, әлде жаттыққан ба, осыны
тiлге тиек ете жүрейiк те. Ара жiгiн ажырата бiлмеуiмiз де мүмкiн. Түк те
қиыны жоқ. Тексерiп көрiңiз. Қалай дейсiз ғой. Мiне, былай. Шығармашыл
тұлға шабыттанған шақта сананы әлдебiр тосын күш жаулап алады да, көркемдiк
бейненiң немесе идеяның ұрығы миына себiледi. Моцарт өзiнiң шығармашылық
құдiретi қалай пайда болатынын түсiндiре алмай, қайдан және қалай
шығатынын өзiм де бiлмеймiн деп жауап берген екен. Фет былай дейдi:
Қандай ән салатынымды бiлмей тұрғанымда бiр әуен көмекейдi бүлкiлдетiп
келе қалады. Тургенев өзiмнен тысқары бiрдеңе әбден билеп алады да,
бiрден iлгерi сүйрей жөнеледi деп түсiндiредi. Жаттыққан таланттар осындай
күй кешерiнен күмәнiм бар.
Ендi шабытқа тоқталайық. Шабыт құшағында отырғанда үйiн бiреу астаң-
кестеңiн шығара төңкерiп, тонап, көшiрiп әкетсе де, байқамай, жайбарақат
отыра беруi мүмкiн. Бұл олардың кiнәсi емес. Шабыт үстiнде үй түгiлi
өздерiнiң бар-жоғын ұмытып, өзге әлемге шарқ ұрады. Бетховен шабыт үстiнде
отырғанда ешкiм оған кедергi келтiрмейдi екен. Дастархан басына шақырса
мен тоқпын деп жауап бередi. Ньютон жұмысқа құштарлана кiрiсiп кеткенде
таңғы, түскi, кешкi асты iшудi ұмыт қалдырады. Джойс бiрде шабыты тасыған
шағында қағаз таппай абдырап, шығармасының тұтастай бiр тарауын жазу
столының бетiне қырнап жазып тастаған деседi. Марини Адоненi жазып
жүргенде аяғын ыстыққа оңдырмай күйдiрiп алғаны шыбын шаққан құрлы әсер
етпеген. Грек ойшылы Архимедтiң мынадай қызық хикаясы бар. Ол бiрде моншада
шомылып отырып, су бетiнде жүзген тасты көрген. Қуанғанынан жүрегi жарыла
жаздап, далаға жүгiрiп шығып Эврика! Эврика! деп айқай салыпты. Архимед
судың көтеру күшiн осылай ашты. Пушкин Борис Годунов трагедиясын
бiтiргесiн дауыстап оқып шығады да, шапалақтап Жарайсың, Пушкин!
Жарайсың! деп айқай салған. Мұндай адамдардың миы тiптi түсiнде де тынбай
жұмыс iстей бередi. Сөзiмiз дәлелдi болуы үшiн мынадай қызықты деректер
келтiрелiк. Вольтер өлеңдерiн түсiнде шығаратынын бiреу бiлер, бiреу
бiлмес. Ал Ньютон математикалық есептерiнiң жауабын түсiнде ойлап тапқан.
Ұйықтар алдында кереуетiнiң жанына қалам мен қағаз қояды екен. Түсiндегiсiн
дереу түсiрiп қалу үшiн. Альберт Эйнштейн өзiнiң салыстырым теориясының
сюжетiн түсiнде ашқан. Менделеев үш күн, үш түн кесте жасау машақатымен
отырады. Бiрақ түк шығара алмаған. Сосын ұйықтап кеткен. Түсiнде
элементтерi орын-орнына қойылған кесте көрген. Түрегелiп бiр жапырақ
қағазға түсiрiп алған. Тексерiп көрдiм, бiр де бiр қатесi жоқ, дұп-дұрыс
дейдi. Периодтық жүйенiң кестесi осылай дүниеге келдi.
Мықты талант иелерi туындыларын 30 жасқа жетпей тудырып тастайды.
Әрине, қолын мезгiлiнен кеш сермейтiндер де бар. Негiзi тума таланттар
үстел үстiнде бiрнеше сағаттар бойы омалып, терiн сорғалатып, сарғайып-
сазарып, қағазды бiрнеше ауыстыра шимайлап жазбайтын болуы керек. Шабыты
шалқығанда бұрқ еткiзiп төгiлтедi, болды, бiттi. Кiмнiң қанша жасында қалай
кемелiне келгенi жайлы мынадай-мынадай деректер келтiрейiк. Жалықпай оқып
шығыңыз.
Ұлы Абай 15 жасында ел iсiне араласты. 20 жасында дiлмар шешен атанды.
Соқтықпалы, соқпақсыз жерде өстiм, Қазақта қара өлеңге дес бермедiм деп
өткен ғұлама Абайдың болмысын, философиясын бiрнеше ғасырды артқа тастасақ
та, түбегейлi аша алмай келемiз. Ақындарымыз Абайды қайталап оқыған сайын
таң қалдырарлық жаңа ой-ұғымдарға кезiгетiнiн айтады. Сол секiлдi Пушкиннiң
де тума дарындығына әдебиетшiлер әлi күнге шейiн таң қалумен келедi.
Зерттеушiлер Пушкиннiң композиция құрудағы шеберлiгiн анықтау үшiн
поэмаларын талдаған. Белгiлi бiр оқиғалы сюжет бiтiмi мен өлең жолдарының
санын шығарып, арифметикалық есеп-қисап жүргiзген. Сөйтсе, қай жағынан алса
да, алгебраның заңдылығына сай, тұп-тура бiрдей болып келедi екен. Мұны
Пушкиннiң керемет сезiмталдығы дейдi.
Шiрiген мақта мата болмайды...
Тума дарын Блез Паскаль тұңғыш еңбегiн он жетi жасында тудырған. Вальс
королi, атақты композитор Штраус әлемге әйгiлi кейбiр шығармаларын отызға
жетпей жарыққа шығарған. 600 әннiң авторы, белгiлi композитор Франц Шуберт
өзiнiң ең озық операларының бiрi Альфранцо мен Эстрелласын 25 жасында
жазып үлгерген. Италияның ұлы композиторы Россини Севиль шаштаразшысы
операсын шығарғанда жасы 26-да едi. Опера тудыру өлең шумақтарын бұрқыратып
төгуден он есе қиын болса керек. Кейiнiрек Россинидiң 39 жылдық өмiрi
шығарма тудыра алмаумен өткен деседi. Философ Мартин Хайдеггер 25 жасында
Психологизмдегi пiкiр туралы iлiм атты диссертациялық еңбек жазған. Өз
заманында немiс философы Артур Шопенгауэр Дүние дегенiмiз ерiк пен
түсiнiк атты еңбегiн небәрi 29 жасында жазып тастаған. Жалпы, философияға
сiздiң құрғақ сөзбен қуырдақ пiсiрiп, көбiктен қаймақ шығармақ шала
трактатыңыз бiр тиын. Мұндай еңбек тудыруға тума дарындығы мен
iзденiмпаздығын үйлестiре бiлген мықтының мықтысының ғана батылы жетедi.
Философия нақтылыққа сүйенедi және өзiндiк көзқарасы жоқтарға онда орын
жоқ. Немiс драматургi Иоганн Шиллер алғашқы драмасы Қарақшыларды 22
жасында баспадан шығарып, оқырманына оқытып үлгерген. Атын бүкiл әлемге паш
еткен Зұлымдық пен махаббат драмасын 25 жасында дүниеге әкелген. Анатомия
реформаторы Везалий өз жаңалығын 28 жасында ашқан. Ньютон 25 жасында
тартылыс күшiн тапқан. Майер, Джоуль, Гельмгольцтер 28 жасқа келгенше
энергияның сақталу заңын ашып бiткен. Жиырма бес жасында атом проблемасы
саласында ұлы жаңалық ашқан аса iрi ғалым, профессор, көрнектi физик Энрико
Ферми өте ерте кемелденген. Фредерик Кюри 28 жасында радиоактивтiлiк туралы
жаңалығының негiзiн қалаған. Кибернетиканың атасы Норберг Винер бала
күнiнен-ақ ғылыммен айналысқан. Өте ерте оянған ғалымның бiрi Ландау болған
деседi. Ол 24 жасында теориялық физика кафедрасын басқарған.
Авиоконструктор Яковлев те отызға толмай көзге түскен.
Жүре келе жетiлетiн талант баяу дамиды деседi. Кейде көштен қалып
қояды. Қабiлеттен, сезiмнен жұрдай, көлденең кезiккен әлдебiреулерден
талант жасап шығара алмайсыз. Шiрiген мақтадан мата жасап шығара алмайсыз,
сол сияқты қабiлетсiзден ештеңе өнбеуi мүмкiн. Ғалымдар мұндай адамдардың
сырын ашуға әрқашан құмар. Бiрақ ақыл-ой, интуициялық коэффициенттерiн мың
жерден олай-бұлай тексерсе де, адам қабiлетiнiң жұмбағын ашып бiткен емес.
Негiзi оларды сол деңгейге жеткiзген жанкештi еңбек, қажымай-талмай iздену,
жалықпай оқи беру, жаңалық ашуға талпыну. Бiрақ жаңалық та екiнiң бiрiнiң
басына ұя салмаса керек. Ол да иесiн таңдайды. Темiрхан Медетбектiң
Аянышты тағдыр деген өлеңiнен бiр-екi шумақ келтiрейк:
Табамын деп жаңалық
Iздедi адам, iздедi.
Iздедi адам – қамалып!
Үмiтiн бiр үзбедi.
Өмiр сүрдi үн қатпай,
Сөз айтпады, жақ ашып,
Iздеп-iздеп түк таппай
Кеттi ақыры адасып!.
Мұндай бақытсыз тағдыр шынында да аянышты. Алайда бейнетқорлық
жемiссiз қалдырмақ емес. Мысалы, Демосфендi ұлы шешен еткен оның
еңбекқорлығы, намысқойлығы, күрескерлiгi деседi. Ломоносов өзiнiң
сауатсыздығын жасы асқаннан кейiн жеңiп шыққан. Сол сияқты күнi-түнi
кiтаптан бас алмай оқи берген, жанкештiлiгiмен әлемге танылған атақты
жазушы Джек Лондонды жатқызамыз. Күнiне 200 сөзден кем жазбайтын оның
еңбекқорлығына талас жоқ. Нота жазуды тек жиырма жастан асқанда әрең
игерген ызақор Вагнер де осылардың сапында.
Атақтылардың бiразы бала кезiнде және жастық шағында сауатсыз деген
жағымсыз атты иеленген. Мәселен, Д.Уатт, Свифт, Гаусс дарынсыз,
ақпақұлақтар деп саналған. Ньютонға мектеп физикасы мен математикасын игеру
қиынға соққан. Карл Линнейдiң қолынан етiкшiлiк келедi делiнген. Гельмгольц
оқушы кезiнде екiден көз ашпаған. Чехов мектептегi шығармаларын үшке
жазған. Вольтер Скотт туралы университет профессорлары ол ақылсыз, сол
ақылсыз күйiнде қалады дегендi кесiп айтыпты. Ол ол ма, Чарльз Дарвинге
әкесi сенiң тек мылтық атып, ит жетектеп, егеуқұйрық ұстаумен әуреленуге
ғана ынтаң бар. Сен өзiңнiң және отбасыңның сорысың деген. Алайда әкесi
қателеседi. Дарвиннiң егеуқұйрық аулап, ит жетектеуге құмарлығы эволюция
теориясын ашуға септiгiн тигiзбеуi мүмкiн емес қой.
Ұлылар үйiрiмен жүре ме?
Жүре келе жетiлген дарындардың ең зор қасиетi – құмарлық, темiрдей
тегеурiн, таудай талап, табанды талпыныс. Олар iстегенде барын салады. Олар
өздерiнiң тән сырқаты мен жан азабын үнемi жаттықтыру арқылы жеңiп отырады,
алданыш қылады. Жүре келе жетiлетiн дарындарда туа бiткен дарындарға тән
дарқандық, аңғалдық, олпы-солпылық болмайды. Өзiне-өзi бұлжымас қатаң талап
қоюы мен iшкi күш-қуат пен құштарлық оларды биiк дәрежеге көтередi дейдi
ғұлама психологтар.
Ендi қабiлетiмен дүниенi дүр сiлкiндiргендер туралы айтсақ. Қабiлет –
негiзi бойға туа бiтетiн қасиет. Үлкен iстер тындыруда мықты қабiлет
маңызды рөл атқарады. Қабiлетiмен адамдарды таң қалдырған патшалар аз емес.
Тарихшылардың айтуына қарағанда, Юлий Цезарь, Александр Македонский, парсы
патшасы Кир 25000- 30000 солдатының атын атап, түсiн таныған. Шампольон он
алты жасында полиглот (көп тiл бiлетiн маман) атағына ие болған деседi. Ол
жиырма жылдан соң Египет иероглифтерiн судыратып оқи алатын деңгейге
жеткен. Паскаль, Лейбниц, Гаусс бала кезiнен математикалық қабiлеттiлiгiмен
жұртты таң қалдырған. Атышулы Фемистокл грек астанасының 20 000 тұрғынын
түгел таныған. Ал Сенека бiр-бiрiне байланысы жоқ, бiр рет қана естiген
2000 сөздi қайталап айтып бере алған екен. Дарынды математик Леонард Эйлер
есептi сақтауда жұрттың бәрiн таң қалдырған. Президент Линкольндi Нью-
Джерси штатында тұратын белгiсiздеу бiр суретшi сырттай құрметтейдi екен.
Ынтық жан президенттi бiр-ақ рет көрген. Ол Линкольндi бiреулер өлтiргенiн
естiгенде қасiрет шегiп, оның суретiн оймен салып, өзiн-өзi жұбатқан екен.
Қабiлетiнiң мықтылығы соншалық, музыкант Моцарт бiр естiген үлкен де
күрделi пьесасын қаз-қалпында айнытпай нотаға түсiре алған. Композитор
А.Глазунов музыкалық туындылардың ұмыт болған әуендерiн оп-оңай тауып
алатын-ды.
Дарындылық тұқым қуалайды деседi. Мысалы, И.С.Бахтың үрiм-бұтағынан
елу алты музыкант шыққан, соның он алтысы асқан өнерпаз. Швейцар математигi
Берниллидiң тұқымынан екi ғасыр бойы 14 iрi ғалым шығыпты. Тициандар,
Дарвиндер, Штраустар, Кюрилер әулетiнен дарындар көп шыққан деседi. Бұл
фактi жеткiлiксiз дейдi психолог ғалымдар. Мысалы, қарапайымдардан да
даналар шығады. Даналық пайда болу үшiн, әсiресе психиканың өзгерiске түсуi
қажеттi деп санайды. Мұны кезiнде Аристотель де растап кеткен. Даңқты
ақындар, ғұламалар, суретшiлер Беллерефонт секiлдi ептеп ақылынан адасқан
меланхоликтер, мизантроптар болып келетiнi мәлiм. Сократ, Платон, Эмподокл
тағы басқалар туралы да соны айтуға болады дейдi ойшыл. Мұны Демокрит те
қостай отырып: Ақыл-есi дұрыс адамнан не ақын, не данышпан шықпайды, –
дегендi ашық айтқан. Ал Платон: Бiрде-бiр ақын ақылынан адаспай отыра
алмайды. Және өткiншi нәрседен мәңгiлiк идея iздегендердiң қай-қайсысының
да денi сау емес, – дептi. Мүмкiн күлерсiз, мүмкiн кiжiнерсiз. Қалай десек
те әңгiмемiздiң барысы осы.
Дарындылық тәнiнде кемiстiгi барлардан көбiрек шығады. Себебi, Құдай
бiр кемiстiкке бiр артықшылықты қосып бередi. Галлер, Свифт, Ж.Ж.Руссо,
Ленау мизантропиямен ауырған. Философ, экзистенциялисттер А.Камю мен
Кьеркегор туберкулез, Ницше жүйке ауруының азабын тартқан. А.Камю
шығармаларының тұлабойынан автордың өз сырқатының иiсi шығады. Ал Ницше
өзiнiң невротик екенiн еңбектерiнде менмұндалатып көрсетiп қояды. Әсiресе
психологиялық мәселелерде эмоциясы, жанайқайы басым. Луис Борхес өмiрiнiң
екiншi кезеңiнде көрсоқыр болып қалған. Акутагава Рюноскэнiң ұстамалы ауруы
болған. Микеланджело Сикстин капелласының дуалдарына суреттер салып, ұзақ
уақыт сарғая еңбек еткен екен. Соның салдарынан суретшiнiң мойны қисайып,
жарымжан боп қалады. Бiрақ осыған бола ол ұнжырғасын түсiрген жоқ. Тұла
бойындағы кемiстiктi тiптi елемеген. Ұлы мұрат жолында аянбай тер төге
бердi. Жанталасып жұмыс iстей бердi. Ақырында асқан үлгiдегi туынды
қалдырды. Қайсар, ержүрек тұлға Бауыржан Момышұлына ақ қар, көк мұзда
операция жасалғанынан хабардарсыздар. Дәрiгер денесiн пышақпен кесiп
жатқанда қыңқ етiп, дыбыс шығармаған ғой. Неткен батырлық! Кейбiр атақтылар
жеке басының қайғысын елемейдi, ал шығармашылығына бiреулердiң таққан сынын
естiсе шоқ болып күйедi. Мысалы, Лучио де Ланжевальдiң аяғын дәрiгерлер
жарамсыз деп тауып, кесiп жатқанда кәдiмгiдей түк болмағандай күлiп-
ыржиып, салтанат сарайында отырғандай жайбарақат сыңай танытыпты. Ал бiр
сыншының қатты сынын естiгенде көтере алмай қалып, тұла бойы тiтiркенiп,
қатты қайғырған екен. Сол секiлдi Даламбер болмашы сынды естiгенде көз
жасқа ерiк берген.
Дарындылық топырағына тартып туады. Египетте ғылым мен өнердiң қалай
пайда болғаны жайлы пiкiрлер тасқыны толассыз. Египеттiктер өз-өзiмен
тұйықталып күн кешкен, былайша айтқанда, қараңғы халық болған. Соған
қарамастан, ешбiр елдiң мәдениетiнде жоқ, қайталанбас үлгiмен храм, үңгiр,
пирамидаларымен жасап келедi. Бiр ғажабы, гректердiң отанында емес, Еуропа
мен АҚШ-тың құнарлы топырағында емес, мұхиттың жағасында емес, құм-шөлейт
пен жартастардың қақ ортасында дамыды. Өзгелер жер өңдейдi, егiн-егiп, бау-
бақшасын күтiп-баптайды, мал бағып өмiр өткiзедi, ал египеттiктер бүкiл
өмiрiн өнер мен ғылым ашуға жұмсады. Бар қызығушылығы – ескерткiштер
тұрғызу. Ой мен қол еңбегiн әдемi ұштастыра бiлдi. Әрине, қолы бостықтың да
пайдасы тидi. Ақырында жер-жаһанды дүрiлдеттi. Олардың өнертапқыштығы сол,
топырағына бермеген қазына-байлықты Құдай олардың миына сыйлаған. Бүгiнде
алып пирамидаларының арқасында өз күндерiн өздерi көрiп отыр. Оңтүстiктiң
Созақ өңiрi кiшкентай Египет, өнертапқыштар ордасы деуге лайық. Сары
даланың табиғатына тартып туғандықтан ба, әлде даланың жалаңаш топырағының
сиқыры бар ма, әйтеуiр, Созақтан шыққан екiнiң бiрi – талант, дарын. Екiнiң
бiрi – бойына бiрнеше өнердi сыйдырған бесаспап. Әттең, дұрыс тәрбиелей
алмай жүрмiз. Әйтпесе, әрқайсысының басында бiр-бiр пирамида пiсiп жатыр
десем артық айтқаным емес.
Ғалымдар айтады, жалпы адамның қолынан келмейтiн нәрсе жоқ. Талпынсаң
вундеркинд болу да, полиглот болу да өз қолыңда. Дарындылықты
қалыптастыруға болады. Ой еңбегiмен жиi шұғылдансаң, данышпандықтың да
ауылы алыс емес. Канадалық патофизиолог Г.Селье: Атом ядросында қанша
физикалық энергия болса, адам миында да сонша ой энергия бар, – дейдi.
Адам миының қызметi шексiз-шетсiз. Егер мидың мүмкiндiктерiн ең болмағанда
жарым-жартылай жүзеге асырса, адам Ұлттық кiтапханадағы бар кiтапты оқып
тауысып, бәрiн есте сақтай алады екен. Таланттың, тұлғаның жолы ешқашан
даңғыл болған емес. Оның өмірі қайшылықтарға, күрестерге толы. Әңгіме біз
соны қалай жазып жүрміз дегенге келіп саяды. Талант деген телегей-теңіз
ұғымның алуан мағынасының бірі – тағдыр, шындық шығар. Ендеше, сол талант
өміріне қатысты шындықты шыңғыртып айта алып жүрміз бе? Біз олар жөнінде
айтылар әңгіменің бетін ғана қалқып жүрген жоқпыз ба? Талант – халықтың
байлығы, бақыты. Ендеше, сол бақытты аялай білейік.
1.2 Қабілет және оны тәрбиелеу үшін жүргізілетін жұмыстар.
Күнделікті ауызекі сөзде “қабілет” деген атауды біз жиі қолданамыз.
Мәселен, мұғалім оқушысына мінездеме бере отырып, осы баланың математика
пәніне қабілеті күшті екенін айтады.
Мектепте оқушыларға түрлі қоғамдық жұмыстар жүктелгенде де олардың
кейбіреулерінің ұйымдастырғыштық, екіншісінің музыкалық, үшіншісінің
суретшілік қабілеті еске алынып, бұған ерекше мән беріліп отырылады. Бұл
мысалдар әр адамның әрекеттің бір түріне жарамдылығын көрсететін дара
ерекшелігі болатынын байқатады. Мұндай ерекшеліктер іс- әрекетті орындау
үстінде, әсіресе оның нәтижесінен жақсы көрініп отырады. Мәселен, біреу
қолға алған ісін бұрқыратып тез бітіріп тастайды ал екіншісі оны өте баяу
қимылдап, әрі істі сапасыз етіп орындайды. Бұл мысалда да бірінші адамның
іске қабілеттілігі екіншіге қарағанда әлдеқайда жоғары екендігі көрініп
тұр.
Қандай да болмасын бірер нәрсеге қабілеті жоқ адам болмайды. Қабілет,
ол біреуде күшті, біреуде шамалы болып келуі мүмкін. Тәжірибе мен парасат
адамдардың тең емес екенін дәлелдейді – дегенде теңдік деп адамдардың
қабілеттерінің теңдігі немесе дене күштері мен рухани қабілеттерінің
бірдейлігін түсіндіреді. Бұдан біз адамдардың тең емес екенін білеміз.
Қабілеттіктік өлшем – белгілі бір істің нәтижелі болып орындалуында.
Қабілет адамның іс-әрекетінің белгілі бір түріне, өнер саласының біріне
жарамдылығын жақсы көрсете алады. Қабілеттің ойдағыдай дамуы адамда тиісті
білім жүйесінің, икемділік пен дағдының болуына байланысты болады. Мәселен,
кейбір мұғалімдер өз оқушыларының үлгеріміне көңілі онша тән қоймайды. Ол
өз оқушысының бар мүмкіндігімен жұмыс істемейтіндігін айта келіп, егер ол
сабаққа бар ынтасымен кірісетін болса, бұдан гөрі жақсы оқи алар еді-ау деп
қынжылады. Бұл жерде мұғалім қолынан істесе, іс келетінін, дағдыға тез
машықтанғыш баланың, қажырлы әрекетке бойын жөнде ұсына алмағандықтан,
қабілетін жөнді көрсете алмай отырғанын айтып отыр.
Қабілет негізінен екіге бөлінеді. Адамның ақыл-ой өзгешеліктерінің
жеке қасиеттерін көрсететін кез келген адамнан табылатын кабілет жалпы
қабілет деп аталады. Ақылдың орамдылығы мен сыншылдығы, материалды еске тез
қалдыра алу, зейінділік пен бақылағыштық, зеректік пен тапқырлық т.б. осы
секілді ақыл-ой әрекетінде көрінетін өзгешеліктер жалпы қабілет болып
табылады.
Іс-әрекеттің жеке салаларында ғана көрініп, оның нәтижелі орындалуына
мүмкіндік беретін қабілетті, арнаулы қабілет деп атайды. Бұған суретшінің,
музыканттың, актердің, спортшының ақын-жазушының т.б. қабілеттерін
жатқызуға болады.
Адам қабілеттінің дамуы қоғамның дамуына, оның әлеуметтік сипатына
ғылыми-техникалық прогреске байланысты болып отырады.
Мәселен капитализм қалыптасып келе жатқан дәуірде, ғылымның сан алуан
салаларының дамуына буржуазия қоғамы кең өріс беріп отырды. Өйткені қауырт
дамып келе жатқан капиталистік өндіріс барған сайын жаңа ғылыми білімдерді
талап ете бастады. Мұның өзі білімді адамдардың көбейе түсуіне қолайлы
жағдай туғызды.
Қабілет және нышан. Адамның кейбір өзгешеліктері ана құрсағында
жатқанда-ақ дамиды. Мәселен, баланың ата-анасы мен туысқандарына ұқсап
тууы. Мұны анатомиялық нышан дейді. Нерв жүйесінің анализаторлардың
ерекшеліктері де туысынан пайда болады. Мұны физиологиялық нышан дейді.
Нышанның енді бір түрі қабілеттің дамуында белгілі орын алады. Мәселен,
баланың есту анализаторының жетім дамуы музыкалық қабілет үшін көру
анализаторының өзгешелігі сурет қабілетінің көрінуіне себін тигізеді. Бірақ
нышан қабілет дамуының бірден-бір шорты бола алмайды. Ол -адамның ішкі
мүмкіндігінің көрсеткіші. Егер адамның туысынан нышаны болса да, дұрыс
тәрбие көрмесе, яғни белгілі әрекетпен айналыспаса, оның қабілеті
айтарлықтай дамымайды. Әрбір қабілетке арнаулы нышан сәйкес келеді деп
ойлау да қате. Нышан көп мәнді қасиет, яғни сол нышанға негізделіп, адам
өмірінің жан-жақтылығына қарай түрлі қабілет қалыптасады. Нышанның
ықпалымен қалыптасқан қабілеттің түрін дарындылық дейді. Дарынның дамуына
қолайлы жағдай туса ол ерте көзге түсетін болады. Дарынды баланың қабілеті
әдетте ерте ашылатынын біз зерттеу жұмыстарынан байқап жүрміз. Дарынды
балалар мектептің оқу бағдарламасын ерте меңгереді. Бес-алты жаста ондай
балалардың білгенінен, өзінен екі есе үлкен балалардың білгенінен артық
болады. Кейде олар тіпті мектептегі оқуға көңіл бөлмейтін кездері де
кездеседі.
Қабілеттің ең жоғарғы дәрежесін – талант деген сөзбен белгілейді.
Талант – бір әрекетті творчестволықпен орындау мүмкіншілігін қамтамасыз
ететін қабілеттердің ерекше қиысып келуі. Адамның таланты музыкада,
әдебиетте, ғылымда, техникада т.б. әрекеттерде көрінеді. Таланттың дамуы
еңбек ете білумен, еңбек сүйгіштікпен тығыз байланысты.
Қабілет адамның әрекеттің бір түрімен айналысуға мүмкіндік беретін
бейімділікте байқалады. Бейімділік пен қабілет көп жағдайда бірге болады.
Өйткені адамның белгілі әрекетпен айналысуға бет бұрысы, оған көңілі аууы,
оянып келе жатқан қабілеттің алғашқы белгісі. Сонымен қатар бейімділік
әрекеттің бір саласына, әуестенушілікті көрсетеді. Бейімділікті балада
қандай да бір нышанның барлығын хабарлайтын белгі деуге де болады. Балалық
кезде ерекше көзге түсетін бейімділіктер оның келешек қабілетінің
көрсеткіші болып та табылады. Мәселен, екі-үш жасар баланың музыка үніне
қулағының елеңдеуі, онда музыкалық кабілетке байланыстн табиғи негіздің бар
екендігін көрсетеді.
Жас балаларда әрекеттің әр түрлі байланысты бейімділік жиі ұшырайды.
Нағыз бейімділікті айырған дұрыс. Нағыз бейімділік
Адамның әрекетке тек құштарлығы ғана емес, оны тәжірбелі етіп
орындауында. Меселен, бала сабақ үлгеруде, қатарындағы баладан көп ілгері
озып кетіп отырады. Ал : алдамшы түрінде әуестенгенмен сол салада жақсы
нәтижеге ие бола алмайды. Оның мүмкіндігі орта дәрежеде ғана болады.
Мәселен, алты жасар бала, үйіне келген адамдарға тарихи-философиялық
терминдерді көп білуімен таңқалдырған екен. Оған шешісі де мәз болады.
Бірақ әлгі бала оң қолың қайсы, сол колың қайсы дегенде, бала жауап бере
алмай қиналған екен. Бұдан біз балада тек алдамшы бейімділіктің болғанын
көреміз.
Бала дүниеге келгенде өзінің табиғи мүмкіндіктерінен, нышандарымен
келетіні рас. Бірақ сол нышандар тек оқу-тәрбие процесінің ықпалымен ғана
қабілеттікке айналады. Мәселен, бала адам сөзін сөйлемей өмір сүрсе, ондай
баланың сөйлеу нышаны да дами алмайды. Сол сияқты сурет салуға үйретпесе,ән
салуға нышаны бар адамды ән салуға үйретпесе,оның осындай зор табиғи
мүмкіндіктері дамымай қалуы ықтимал.
Адамның қабілет саласындағы айырмашылықтары да сан алуан болып келеді.
Мәселен, біреу іске күшті жігермен, қатты мейірмен кіріседі. Мұндай адам
жұмысты сапалы да орындай алады. Енді біреу керісінше сол істі баяу,
сапасын төмен етіп орындайды. Қабілетті адамдардың бірі –зеректілігімен,
екіншілері – байқағыштығымен, үшіншілері -материалды еске сақтағыштығымен
көзге ерекше түседі.
Адам психикасының басты бір ерекшелігі бір қасиеттік орнын екінші бір
қасиетпен толтыра, яғни адамның өзінде жетіспеген бірер қабілетті басқа
қабілеттермен алмастыра алатындығы. Адам қабілетінің әр қилы болып келуі
сигнал жүйелерінің ерекшеліктеріне де байланысты.
Бала қабілетін тәрбиелеу үшін жүргізілетін жұмыстардың мазмұны мен
түрлері сан алуан, бүларды нақты жағдайларға байланысты жүргізе білу әрбір
мүғалімнің жеке творчестволық ісі. Мәселен, мұғалімнің осындай жұмыстарының
бірі оқушылардың оқу әрекетін тартымды, мазмұнды, қызғылықты етіп
ұйымдастыру.
Бастауыш кластарда мұғалім оқушылардың оқуға ынтасын тәрбиелеу арқылы
олардың қабілеттерінің дамуына кең-жол ашады. Мұғалім алғашқы күннен бастап
оқушының бейімділігін, оның қолынан не істеу келетіндігін, оқу мен еңбекке
ұқыптылығы қандай екендігін есепке алып, оқу процесін осы негізге ойластыра
жүргізгені дұрыс. Баланың практикалық қабілеттерін дамытуда мектептегі
қоғамдық ұйымдардың жұмысы, еңбек, дене шынықтыру, айтыс, диспут, ән-күй
сабақтары таптырмайтын шаралар болып табылады.
Қабілет негізінен екіге бөлінеді: жалпы қабілет, арнаулы қабілет.
Нышанның ықпалымен қалыптасқан қабілеттің түрін дарындылық дейді. Адамның
дарындылығы оның жоғары нерв қызметінің тума типіне байланысты.
Шығармашылық еңбекпен айналысу үшін талант, табиғи дарынның болу қажеттігі
сөзсіз. Дарын дегеніміз – бала бойындағы жалпы қабілет, дарындылық.
Дарынның қашан, қалай пайда болатыны жайлы әртүрлі болжам бар. Идеалистік
көзқарастағы зерттеушілер дарын тұқым қуалайды, ұрпақтан – ұрпаққа беріледі
деген тұжырым айтады. Әрине, тұжырым негізсіз емес. Сөз өнері тарихынан оны
растайтын көптеген дәлелдер келтіруге болады. Мәселен, Л.Толстой мен
А.С.Пушкиннің арғы әжелері апалы – сіңілі адамдар болған. Абайдың немере
інісі Шәкәрім мен балалары Ақылбай мен Мағауияның қазақ әдебиетінде жарқын
із қалдырған ақындар болғанын білеміз. Дегенмен тұқым қуалаушылық туралы
тұжырымды жоққа шығаратын мысалдар да көп. Әулие ақын А.С.Пушкиннен ешбір
ақын бала туған жоқ. Л.Толстой ұрпақтарының ешқайсысы да әке мұрасын
жалғастырмаған. Байронның жалғыз қызы ағылшын поэзиясына үлес қоспаған.
Демек, дарын нышаны әр адамның бойында бар нәрсе, сол нышан кәдімгі жеміс
ағаштары тәрізді гүлденіп, өсіп - өніп, жеміс беруі керек. Адам туғанда өз
бойында қандай дарын барын да, бар болса, қай бағытқа бой ұрарын да болжай
алмайды. Ол дарынға нысана, бағыт керек. Нысанасыз дарын жапырақ жаймайды.
Дарын қалыптасу үшін ұмтылыс керек, әрекет керек. Бар адамның бойында
дарын нышаны болады дедік. Сол дарын сан – салаға бөлінеді. Біреу ғалым,
біреу суретші, біреу зергер. Ал осы өнер иелеріне ортақ бір шарт бар. Ол өз
өнерін, өз жұмысын сүю, бар ынтасымен берілу, яғни жұмысты игеру қабілетін
тәрбиелеу, дамыту. Дарын нышанының қай саласын да жетілдіретін еңбек.
Горькийше айтсақ, Алғашқы сәтсіздіктерден тауың шағылмасын, азабына көн,
түрінен де безінбе. Шыр етіп дүниеге келгенде сәби де әдемі болмайды.
Дарынның дамуына қолайлы жағдай туса, ол ерте көзге түсетін болады.
Дарынның бірден бой көрсетіп, жарқ ететін кездеріне мысал: Пушкин мен
Лермонтов 13 жастарынан өлең жаза бастаған. Шәкәрім жеті жасында алғашқы
өлеңін шығарса, М.Мақатаев майдандағы әкесін сағынып, он жасында қолына
қалам алған. Он бес жасар Пушкин Патша ауылы жайлы естелігін оқып беріп,
сол кездегі орыстың ірі ақыны Державиннің көзінен қуаныш жасын ағызған.
Лермонтов болса, Шеркештер атты дастанын он төрт жасында жариялаған.
Мадьярдың тамаша композиторы Веренц Лист он жасында ғажап концерттерімен
әлемді дүр сілікіндірген. Ерекше қабілеті есейе келе ашылатындар да болады.
Абай бастапқыда Шығысқа еліктеген өлеңдерінен кейін нағыз поэзияға жігіт
ағасы болған шағында келген. Бальзак та шығармашылық еңбекпен айналысуды
кеш бастаған. Дарын толық қалыптасу үшін суреткерлік қабілет толық әбден
қалыптасуы керек.
1.3 Талант - табиғаттан, талап - өзіңнен.
Қабілеттіліктің ең жоғары дәрежесін талант деп атайды. Талант – бір
әрекетті шығармашылықпен орындау мүмкіндігін қамтамасыз ететін
қабілеттердің ерекше қиысып келуі. Адамдардың таланты музыкада, әдебиетте,
ғылымда, техникада т.б. әрекеттерде көрінеді. Таланттың дамуы еңбек ете
білумен, еңбек сүйгіштікпен тығыз байланысты. А.М. Горький: Талантты
өсіретін нәрсе – істі сүю деп бекер айтпаған. Шалом Алейхом деген еврей
жазушысы: Талант – ақша сияқты, не бар не жоқ. Сол айтқандай, жазушы үшін
даусыз қажет қасиет – талант.
Суреткерге тән еркше қасиеттердің бірі – сезімталдық. Сезімталдық
қасиетті түсіндіру үшін Ә.Нұрпейісовтің Н.Тілендиев немесе әйгілі Құстар
әні қалай туды деген естелік мақаласын мысалға алуға болады: Көңілсіз
күз күндерінің бірінде Нұрғиса киностудиядан қайтады. Күзгі күн кешкіріп
қалған. Суық жел арқа жақтан шығып алып, бұл шақта жапырағынан айырылып,
арса – арса бұтақтары сидиған жұпыны теректерді сықырлатып тұр. Панфилов
паркін кесіп өтпек болып, қалалық музейдің биік мұнаралы үйіне тақап келе
бергенде... композитор көзі тырнаға түседі. Үйірінен адасып қалған жалғыз
тырна. Байғұс әлде ауру, әлде жаралы. Арғы жағынан қанатын сөлекет қағып,
қатты жел астында бойын биллей алмай қалбалақтап ұшып кеп, музей үйінің
мұнарасына шаншылған ұзын сырықтың ұшар биігіне қона кетеді. Сол – сол – ақ
екен, әлде қайдан бір қарға шыға келді. Оның барқылдаған байбаламын есіте
салысымен тез құлақтанған төңіректегі қара қарғалар жан – жақтан далпылдап
келе бастады. Басында біреу болса, енді қара пәлелердің қарасы көбейіп,
әне - міне дегенше екеу, үшеу, төртеу... он, жиырма, отыз болды. Қайда да
терең батырған, көп қорқытқан, көп қарға үйірінен адасқан жалғыз тырнаға
жабылып, тас төбесінен қайта – қайта шүйлігіп, төніп келіп, қанатымен
қағады. Төсімен соғады. Ал жалғыз тырна көтеріліп ұшып кетуге әл – дәрмені
жоқ па, әйтеуір бір жағына қанаты салбырап, сырық ағашты қос аяқтап қысып,
жабыса түседі.
Композитор үйіне келеді. Еш нәрсеге зауқы жоқ. Көңілсіз. Тұнығын
ылайлап кеткен көңілсіз жайды ұмытайын деп көзін жұмса да жаңағы үйірінен
адасып қалған жалғыз жаралы құс пен жаман қарғалар...барқылдаған қара
пәлелер көңілінен кетпейді. Иә, сен дәуірлеп тұрған шағыңда қатарыңнан
озып, қанша биік ұш, жылдам ұш, өнерлі бол, ажарлы бола бер тірлікте, әлде
қалай жазатайым үйіріңнен адасып жалғыз қалсаң, басыңа қай – қайдағы
қиындықтың бәрі түседі. Тақа болмағанда барқылдақ жаман қарғалар көп боп
жиналып кеп жабылып, аспандағы аққуға зәбір береді.
Жаз өмірін, мәз өмірін қысқартып,
Бара жатыр, бара жатыр құс қайтып.
Зымырайды менің бала кезімдей,
Бір жалт етіп өте шыққан сезімдей.
Композитор осы көріністерден кейін Құстар әнін жазады(2,48 ).
Қатардағы адамның көңіл – күйіне жоғарыда айтылған оқиғалар ешқандай
ақау түсірмеуі мүмкін. Сезімін селт еткізбеуі кәдік. Ал өнер адамының
табиғаты басқаша. Олар жас сәбише сәл нәрсеге қуанып, сәл нәрсеге ренжиді.
Сезімталдық дегеніміз осы. Айналадағы қоршаған ортағы дүниенің қарапайым
адамдар көзіне көріне бермес сыр – сипатын аңғарып, көңілге түйе білу –
сезімталдық. Болмашыдан әсерлену нағыз талант табиғатына тән қасиет. Егерде
ақын жанын тербеген сезім болса - өлең жолына құйылып, композитор сезімі
болса - ән сазына айналып, күні ертең күллі жұртты құштар қылатын сұлу
мүсінді бір асыл бейнеге айналдырады. Кейін қанша уақыт өтсе де, сыршыл
ақын сезімі бір заманда сындап, шыңдап соққан әлгі туынды ескірмек емес,
өйткені ақын сезімі баяғы уылжыған жас қалпын сақтап тұратын, қартаймайтын
сезім.
Шығармашылық шабыт дегеніміз – үлкен тебіреніс, қолға алған істі
дамыту кезіндегі көтеріңкі көңіл. А.Пушкин: Шабыт тек поэзияға ғана емес,
геометрияға да қажет, - деген. Демек, кез келген істің өнімді және
ойдағыдай жүзеге асуы үшін ықылас, пейіл, көңіл қажет. Қазақтың белгілі
жазушысы Қ.Жұмаділов: Шабыт дегеніміз – бір іске кірісер алдындағы ықылас,
еңбекке деген құлшыныс қой. Белгілі бір идея, айтылмай келген ақиқат,
қалтарыста қалған өмір көріністері сіздің рухани қажетіңізге айналып, ой –
қиялыңызды билеп алған кезде, енді соны қағазға түсірсем – ау деп
армандайсыз. Келе – келе оны жазбай тұра алмайтын халге жетесіз. Міне,
шабыт дегеніміз осы, - дейді (3,68). Ал Гюстав Флобер болса: Не станем
доверять, тому своего рода подогреванию, которое зовется вдохновением, -
деп шабытқа сенімсіздік білдірген. Шабыт туралы пікірлер әртүрлі, дегенмен
шығармашылық еңбектің жемісті болуы үшін шабыт, шабыттану қажет. Шабыт
билеген қаламгердің бүкіл болмысы, жан – дүниесінде тылсым бір сілікініс
болады. Тасада бұғып жатқан қиял құсы еркіндікке самғап, қыранша
қалықтайды, самғау биіктен көз салып, қиядағыны шалады. Абай ақынның
шабытты шақтарын былай деп суреттейді:
Адамның кейбір кездері
Көңілде алаң басылса,
Тәңірінің берген өнері
Көк бұлттан ашылса.
Сылдырап өңкей келісім,
Тас бұлақтың суындай,
Кірлеген жүрек өз ішін
Тұра алмас әсте жуынбай.
Тәңірінің күні жарқырап,
Ұйқыдан көңіл ашар көз.
Қуатты ойдан бас құрап,
Еркеленіп шығар сөз.
Сонда ақын белін буынып,
Алды – артына қаранар.
Дүние кірін жуынып,
Көрініп ойға сөз салар.
Қыранша қарап қырымға,
Мұң мен зарды қолға алар,
Кектеніп надан зұлымға,
Шиыршық атар, толғанар.
-деп тап басып, дәл суреттемейтін бе еді?! Шабытты сәттерде
қаламгердің жан – дүниесіндегі сілкініс оның жүзін, жанарын, бүкіл болмысын
алай – түлей өзгеріске салады.
Заманымыздың заңғар жазушысы М.Әуезовтің шабытты сәттерін Ә.Нұрпейісов
былай деп еске алады: Мұхтар Әуезов ертеректегі кәрі әжелердің тіліне
салып айтқанда әруағы бар жазушы еді ғой. Былайғы өмірде үлкен, ауыр денелі
кісінің бар тұлғасында баяулық басым болатын. Жарқыраған кең маңдайының
төменгі жағында сәл нәрсені жақтырмай шытына қалатын салқын қабақ астында
бір түрлі мүлгігендей болып, баяу ғана ашып, жұмып жүретін кішілеу қоңыр
көзін сіз шабыт тұтанғанда көрсеңіз. Жазу столына отырып, қолына қағаз,
қарындаш ұстаса болғаны, құдды алар аңын көрген мұзды балақ қырандарша
Мұхаңның көз жанары жайнап қоя беретін...(2,70).
Болашақ туындының идея, мақсаты мен бағыт, нысанасын жалпы
желісін, өрнек, қалтарыс – бұлтарысын, кейіпкерлерінің мінез - әрекеті мен
бет – бейнесін айқын сезініп, көз алдына толық келтіру шабытты шарықтатары
сөзсіз.
Таланттан басқа суреткерге ең қажетті қасиеттер шығармашылық түйсік,
шығармашылық ой мен қиял, білім, еңбекқорлық деп танимыз.
1.4 Шығармашылық түйсік немесе интуиция.
Түйсік туралы Қ.Жарықбаев: Сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының
жеке қасиеттерінің сезім мүшелеріне тікелей әсер етуінен пайда болған
мидағы бейнелерді түйсік деп атайды(1,231) деген. Түйсік – көрегендік,
болжағыштық қасиет. Суреткерлердің сезгіштігі, интуициясы, алғырлығы мен
болжағыштығы ғылымның алдына түсе берген. И.Эренбург өзінің 1921 жылы
жазылған Хулио Хурентио деген романында АҚШ – тың Жапонияға атом бомбасын
тастайтынын сол кездің өзінде кейіпкерінің аузына салған. Автор өзінің
түйсік күшінің шексіздігі жөнінде: Үлкен шешенің жерленуінде мен Рим
папасының Колумбияның деревняларында бұрын – соңды болмаған саяхатын
сипаттадым. Папаны қабылдаған президентті өз президентіме ұқсатпау үшін
жалтыр бас, толық денелі кісі етіп суреттегенім есімде. Роман шыққан соң,
11 жылдан кейін Рим папсы шынында да Колумбияға ресми сапармен келді. Оны
қабылдаған президент тап менің әңгімемдегідей жалтыр бас, толық денелі кісі
болатын, - деп естелік қалдырады. Мұқағали Мақатаев күнделігіне былай деп
жазады: Чили, шуағым менің! 27 – февларьда (1974ж.) Социалистік
Қазақстанда толық басылды. Құланды қу байтал халімде жарық көрді. Жұрттың
бәрі бір адамдай жақсы қабылдады. Көргісі келмегендер көрмей – ақ қойсын.
Бір нәрсеге өзіме өзім дән ризамын. Ол - өзімнің ақындық болжамым,
ақындық интуициям. Пабло туралы менің поэмамнан кейін Одақтық баспасөзде
көп материалдар жарияланды. Әрине, олардың бірімен де мен таныс болған
емен. Солармен кейін таныса отырып, дәл басып, бұрын білмеген жайттарымды
алдын ала нақ айтқаныма мақтанам. Неруданың сүйегін қабірінен қазып, ұрлап
әкетіпті, кітаптарын өртепті. Мен мұны білгем... (4,371). Демек, түйсік
ерекше сезімтал, дарынды адамдарда болатын болашақты немесе өткенді
көрегендікпен болжай білу қасиеті.
Психологтарша: Байқау дегеніміз – белгілі бір мақсатпен объектіні
әдейілеп қабылдау. Байқау үшін белсенді ой жүгірту, арнайы зейін қою,
байқау нәтижесін сөзбен айтып отыру ерекше маңыз алады... Байқағыштық
адамның жақсы қасиеттерінің бірі. Байқағыштық кез келген уақытта көзге
ілінебейтін, ілінсе де, оған көбінесе мән берілмейтін нәрселерге ерекше
зейін қоюшылық (1,119-120).
Суреткерге объективті дүниені мейілінше шынайы етіп көрсету үшін
байқағыштық ауадай қажет. Қыр – сыры мол объективті дүниенің байыбына
барып, барлық сипатын тамыршыдай дөп басып танитын қаламгердің
бақылағыштығы ерекше. Суреткерлерде басқалар түсінбейтін дүниелерді асқан
сезімталдықпен түсіне білу қабілеті бар. Қаламгерге тән байқағыштық
қасиетке мысал ретінде О.Бөкейдің төмендегі естелігін келтіруге болады:
Ұлы жеңіске қуанбаған Мағрипа жеңгеміз ғана болды. Әкемнің інісі – Бағдат
– Мағрипаның күйеуі соғыстан қайтпай қалды... Міне содан бері жарты ғасырға
жуық мезгіл өтті, әлі күнге ерге шыққан жоқ, ауыл шетіндегі төбе үстінде
Батысқа қарап телміріп, көз жасын көлдетіп күн батқанша отырады. Содан
болар жанары суалып, көзі көруден қалды. Шашы аппақ. Кішкене кезімде талай
рет телефонның бағанын таспен ұратынмын. Сол кезде ызыңдаған үн шығатын.
Алло, Москва, дейтінмін сонда – Бағдат ағам қайда? Мағрипа жеңгем тосып
жүр ғой. Міне, балалықтың осындай бір оқиғасынан мен Арысын тосып әлі
отыр деген әңгіме жазғанмын (5,119). Оралханның Мағрипа жеңгесінің
Батысқа қарап, күн сайын жол тосатын әдетін басқа балалар аңғармауы мүмкін.
Ал болашақ жазушының назарынан бұл сурет қағыс қалмаған. Соғыстың бүкіл
адамзат баласына әкелер тауқыметін баяндайтын күрделі туындысына азық
болған.
Ойлау дегеніміз – сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының байланыс –
қатынастарының миымызда жалпылай және жанама түрде сөз арқылы бейнеленуі.
Ой – сыртқы дүниені бейнелеудің ең жоғары формасы, сөз – ойды басқа
адамдарға жеткізетін құрал.
Р.Нұрғалиев: Суреткердің қиялы – ешбір ғалымның қолында жоқ құрал.
Суреткердің қиялын батырдың семсерімен, әншінің дауысымен, күннің нұрымен,
рентген сәулесімен салыстыруға болады, - дейді(6,89).
Қиял – адамның барлық психикалық құбылыстарымен ұштасып жататын
процесс. Мәселен, алға қойған мақсатты жоспарлап, жүзеге асырудың жолдарын
іздестіру қиялсыз мүмкін емес. Қиялдың ойлау процесінде алатын орны ерекше.
Өйткені ойлау белсенділігі адамды шығармашылық әрекетке жетелейді. Ал ондай
әрекет қиялдың өте күшті дамуын қажет етеді. Ойлау мен қиял бір – бірімен
тығыз байланысты. Жан қуаттарының осы екеуі де мәселені шешуге, сұраққа
жауап беруге қатысады. Бірақ қиялда мәселені шешудің өзіндік ерекшелігі
болады. Қиял – мәселені суреттеу, жанды көрініс арқылы шешсе, ойлау оны
тірі суретсіз, жалпылай ұғым, пікір, тұжырым түрінде шешеді. Қиял актив
және пассив болып екіге бөлінеді. Қиялдың бүтіндей пассивтік түрінің шегі –
түс көру. Актив қиялдың бір түрі – шығармашылық қиял. Шығармашылық қиял деп
өзіндік жаңа образдар жасау арқылы әрекетке, жаңа өнімдер беруде көрінетін
қиялды айтады. Жазушының, суретшінің, ғалымның, сазгердің қиялы
шығармашылық қиялға жатады. Адамның өмір тәжірибесі, білімі неғұрлым мол
болса, қиял елестері де соғұрлым айқын және толық болады. Ал бұл
айтылғандар жеткіліксіз болса, қиял солғын боп келеді.
Білім мен таным. Шығармашылық еңбек жемісті болуы үшін қаламгерге
шексіз білім керек, таза дарын жеткіліксіз. Биік мәдениетті жасаймын деген
адам мәдениетті болуы керек. Әлемге танымал өнер қайраткерлерінің
көпшілігі энциклопедиялық дәрежедегі білім иегерлері. Мәселен, Әл – ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 3
МУЗЫКАЛЫҚ ТАЛАНТ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1. Адамның кейбiр жұмбағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Қабілет және оны тәрбиелеу үшін жүргізілетін жұмыстар ... ... ... ... ... ..13
1.3 Талант - табиғаттан, талап - өзіңнен ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
1.4 Шығармашылық түйсік немесе интуиция ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
ФАРАБИ ЖӘНЕ МУЗЫКА МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.1 Фарабидің музыкалық ілімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
2.2 Музыканың ұлы кітабы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
ҚОЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
КІРІСПЕ
Қазіргі таңда әрбір жеке тұлғаның құндылық қасиеттерін дамытып,
қалыптастыруға аса мән беріліп отырғаны белгілі.
Еліміздегі оқу-тәрбие жұмысына байланысты болып жатқан жаңартулар
білім мен тәрбие жұмысын қайта қарауды міндеттейді. Осыған байланысты
болашақ ұрпаққа оқу және тәрбие беру мекемелерінің алдына қоятын ең басты
мәселенің бірі - өркениетті, адамгершілік сезімі дамыған, сондай-ақ ұлттық
тілін жоғалтпаған, өзге елдегі замандастарымен тең дәрежеде бәсекелесе
алатын өресі биік, рухани жан дүниесі бай, жан-жақты, терең білімді ұрпақ
тәрбиелеу.
Оның ішінде мектептің оқу-тәрбие үрдісінде, музыка сабағында және
сыныптан тыс түрлі шаралар негізінде, музыкалық жұмыстар арқылы ұлттық
мәдениеттің қыр-сырын келешек ұрпаққа меңгерту, міндетті түрде тәрбиенің
маңызды проблемаларының бірі болып саналады.
Музыка өнері көркемөнердің көне түрлерінің бірі және ол болашақ
ұрпаққа мәдени-эстетикалық тәрбие беруде шешуші роль атқарады. Музыканың
тарихы мен эволюциясы қоғамның даму процестерімен тығыз байланысты.
Сондықтан да әр заман өзінің тіл өрнектері мен жаңалықтарын әкеліп отырған.
Музыка – адам сезiмiнiң нәзiк тiлi, яғни адамдардың бiр-бiрiмен эстетикалық
тәрбие беруде адам өмiрiнде музыканың атқаратын рөлi аса зор. Сондықтан
жаcтарымызды музыка мәдениетiне тәрбиелеу iсiн жан-жақты ойластырып,
олардың музыкалық талғамын әрдайым дамытып отыруға мейлiнше көнiл бөлуiмiз
керек.
Білім саласындағы әлемдік дамуды ескерту, Қазақстан Республикасындағы
жоғары білім беруді, соның ішінде музыкалық білім беруді реформалау жоғары
мектептегі музыкалық-педагогикалық процестерді ұйымдастырудың қалыптасқан
негіздерін әдіснамалық-теориялық тұрғыдан терең пайымдауды қажет етеді.
Қазіргі таңда болашақ музыка мұғалімдерін даярлау ісі белгілі бір
жүйеге келтіріліп жатқанымен бұл салада лайықты оқулықтар, оқу құралдары
жоқ деуге болады.
Музыкалық білім беру педагогикасы – педагогика, психология, музыкатану
ғылымдарын ұштастыратын қалыптасу үстіндегі ғылым саласы. Өкінішке орай,
оның дербестігі, мазмұны, объектісі, пәні, тіпті терминологиясы жөнінде әлі
де бірыңғай пікір-пайымдаулар қалыптасқан жоқ.
Кейінгі жылдары музыкалық білім берудің тарихи, әдіснамалық-теориялық
мәселелері, әдістемесі ресей ғалымдарының бірен-саран еңбектерімен танымал
болғанымен, қазақ тіліндегі оқулықтар, оқу құралдары, әдістемелік ұсыныстар
жоқтың қасы. Бұл сөз жоқ, болашақ музыка мұғалім пәні мұғалімнің кәсіби
даярлау ісіне нұсқан келтіруде.
МУЗЫКАЛЫҚ ТАЛАНТ
1. Адамның кейбiр жұмбағы.
- Талант - адамның табиғаттан берілетін белгілі бір қабілеті. Ол
қабілет табанды еңбекпен ұшталады. Талантты адам - тынымсыз еңбек иесі,
өзін-өзі жүзеге асыра алған және сонысымен өзін өмірден, өмірден өзін
тапқан адам. Болат Атабаевтың талмай айтатын бір пікірі бар: бізде
таланттылар көп, кәсібилер жоқ, маған таланттар емес, кәсібилер керек
дейді ол. Бұл тұста ол ептеп ұғымдарды ауыстырыңқырайды. Ал, меніңше,
талантты адам - өз өнері мен білімін кәсіби түрде өзінің және қоғамның
қажетіне жұмсап, игілігіне жарата алатын адам. Яғни шын мәніндегі кәсіби
адам. Бүгінгі сәнмен қисындасақ, бәсекеге қабілетті адам. Біздің қоғамда
талантты адамдар өзіне лайық орнын ала алады деп білемін.
– Талант дегеніміз 99 пайыз – еңбек, ал 1 пайыз – бақ.
Зерделi, түйсiгi мықты, құймақұлақ адам түптiң түбiнде өзi көксеген
көкжиектен көрiне бiледi. Зерделiнiң бағы, зердесiздiң соры бар. Дұрыс
мақсатқа жұмсай бiлгенге зерде – қазына, мидың жемiсi. Зерделi жан шығар
биiгiне көзi тұнғандай сескене, жүрексiне қарамауы керек. Туа бiткен
қабiлет тоқмейiлсудi қаламайды. Еңбекқорлық керек. Төрт дөңгелегi түгел
емес арбаны елестетiңiз, сақырлап, межелi жерiне мезгiлiнде жетпейдi. Сол
секiлдi, көп бiлуге құмарлықсыз зерде дамымайды, таным кеңеймейдi. Ал
дарындылық, талант –өз алдына бiр дастан.
Музыкалық талант туралы пiкiр о бастан-ақ екiге жарылған. Бiрi тума,
екiншiсi жүре келе жетiлетiн болып. Асқар Сүлейменов: Өлеңге әркiмнiң-ақ
бар таласы. Айтарың болса айт. Ол үшiн ең алдымен бiр-ақ нәрсе керек. Оның
аты – дарын, талант, сүйекке сүтпен сiңген, жоқ болса, кандидаттық,
докторлық дипломдар тауып бере алмайтын табиғи қасиет, – деген. Тоқетерiн
айтқанда, өнерге таласы бардың таланты жоқ болса, оның барынан жоғы.
Таланттың қай-қайсысы да, мейлi, ол тума болсын, не жаттыққан болсын, екеуi
де керек, екеуi де, ұлттың байлығы, қоғамның қозғаушы күшi. Десек те, әр
нәрсе өз атымен аталғаны дұрыс. Пәленше, түгеншелердi мақтағанда Ойбай, не
дейсiң. Теңеу жоқ, теңдессiз талант! – деп атын аспандағы айға iлiп
қоямыз. Ол екi топтың қайсысына жатады, табиғи ма, әлде жаттыққан ба, осыны
тiлге тиек ете жүрейiк те. Ара жiгiн ажырата бiлмеуiмiз де мүмкiн. Түк те
қиыны жоқ. Тексерiп көрiңiз. Қалай дейсiз ғой. Мiне, былай. Шығармашыл
тұлға шабыттанған шақта сананы әлдебiр тосын күш жаулап алады да, көркемдiк
бейненiң немесе идеяның ұрығы миына себiледi. Моцарт өзiнiң шығармашылық
құдiретi қалай пайда болатынын түсiндiре алмай, қайдан және қалай
шығатынын өзiм де бiлмеймiн деп жауап берген екен. Фет былай дейдi:
Қандай ән салатынымды бiлмей тұрғанымда бiр әуен көмекейдi бүлкiлдетiп
келе қалады. Тургенев өзiмнен тысқары бiрдеңе әбден билеп алады да,
бiрден iлгерi сүйрей жөнеледi деп түсiндiредi. Жаттыққан таланттар осындай
күй кешерiнен күмәнiм бар.
Ендi шабытқа тоқталайық. Шабыт құшағында отырғанда үйiн бiреу астаң-
кестеңiн шығара төңкерiп, тонап, көшiрiп әкетсе де, байқамай, жайбарақат
отыра беруi мүмкiн. Бұл олардың кiнәсi емес. Шабыт үстiнде үй түгiлi
өздерiнiң бар-жоғын ұмытып, өзге әлемге шарқ ұрады. Бетховен шабыт үстiнде
отырғанда ешкiм оған кедергi келтiрмейдi екен. Дастархан басына шақырса
мен тоқпын деп жауап бередi. Ньютон жұмысқа құштарлана кiрiсiп кеткенде
таңғы, түскi, кешкi асты iшудi ұмыт қалдырады. Джойс бiрде шабыты тасыған
шағында қағаз таппай абдырап, шығармасының тұтастай бiр тарауын жазу
столының бетiне қырнап жазып тастаған деседi. Марини Адоненi жазып
жүргенде аяғын ыстыққа оңдырмай күйдiрiп алғаны шыбын шаққан құрлы әсер
етпеген. Грек ойшылы Архимедтiң мынадай қызық хикаясы бар. Ол бiрде моншада
шомылып отырып, су бетiнде жүзген тасты көрген. Қуанғанынан жүрегi жарыла
жаздап, далаға жүгiрiп шығып Эврика! Эврика! деп айқай салыпты. Архимед
судың көтеру күшiн осылай ашты. Пушкин Борис Годунов трагедиясын
бiтiргесiн дауыстап оқып шығады да, шапалақтап Жарайсың, Пушкин!
Жарайсың! деп айқай салған. Мұндай адамдардың миы тiптi түсiнде де тынбай
жұмыс iстей бередi. Сөзiмiз дәлелдi болуы үшiн мынадай қызықты деректер
келтiрелiк. Вольтер өлеңдерiн түсiнде шығаратынын бiреу бiлер, бiреу
бiлмес. Ал Ньютон математикалық есептерiнiң жауабын түсiнде ойлап тапқан.
Ұйықтар алдында кереуетiнiң жанына қалам мен қағаз қояды екен. Түсiндегiсiн
дереу түсiрiп қалу үшiн. Альберт Эйнштейн өзiнiң салыстырым теориясының
сюжетiн түсiнде ашқан. Менделеев үш күн, үш түн кесте жасау машақатымен
отырады. Бiрақ түк шығара алмаған. Сосын ұйықтап кеткен. Түсiнде
элементтерi орын-орнына қойылған кесте көрген. Түрегелiп бiр жапырақ
қағазға түсiрiп алған. Тексерiп көрдiм, бiр де бiр қатесi жоқ, дұп-дұрыс
дейдi. Периодтық жүйенiң кестесi осылай дүниеге келдi.
Мықты талант иелерi туындыларын 30 жасқа жетпей тудырып тастайды.
Әрине, қолын мезгiлiнен кеш сермейтiндер де бар. Негiзi тума таланттар
үстел үстiнде бiрнеше сағаттар бойы омалып, терiн сорғалатып, сарғайып-
сазарып, қағазды бiрнеше ауыстыра шимайлап жазбайтын болуы керек. Шабыты
шалқығанда бұрқ еткiзiп төгiлтедi, болды, бiттi. Кiмнiң қанша жасында қалай
кемелiне келгенi жайлы мынадай-мынадай деректер келтiрейiк. Жалықпай оқып
шығыңыз.
Ұлы Абай 15 жасында ел iсiне араласты. 20 жасында дiлмар шешен атанды.
Соқтықпалы, соқпақсыз жерде өстiм, Қазақта қара өлеңге дес бермедiм деп
өткен ғұлама Абайдың болмысын, философиясын бiрнеше ғасырды артқа тастасақ
та, түбегейлi аша алмай келемiз. Ақындарымыз Абайды қайталап оқыған сайын
таң қалдырарлық жаңа ой-ұғымдарға кезiгетiнiн айтады. Сол секiлдi Пушкиннiң
де тума дарындығына әдебиетшiлер әлi күнге шейiн таң қалумен келедi.
Зерттеушiлер Пушкиннiң композиция құрудағы шеберлiгiн анықтау үшiн
поэмаларын талдаған. Белгiлi бiр оқиғалы сюжет бiтiмi мен өлең жолдарының
санын шығарып, арифметикалық есеп-қисап жүргiзген. Сөйтсе, қай жағынан алса
да, алгебраның заңдылығына сай, тұп-тура бiрдей болып келедi екен. Мұны
Пушкиннiң керемет сезiмталдығы дейдi.
Шiрiген мақта мата болмайды...
Тума дарын Блез Паскаль тұңғыш еңбегiн он жетi жасында тудырған. Вальс
королi, атақты композитор Штраус әлемге әйгiлi кейбiр шығармаларын отызға
жетпей жарыққа шығарған. 600 әннiң авторы, белгiлi композитор Франц Шуберт
өзiнiң ең озық операларының бiрi Альфранцо мен Эстрелласын 25 жасында
жазып үлгерген. Италияның ұлы композиторы Россини Севиль шаштаразшысы
операсын шығарғанда жасы 26-да едi. Опера тудыру өлең шумақтарын бұрқыратып
төгуден он есе қиын болса керек. Кейiнiрек Россинидiң 39 жылдық өмiрi
шығарма тудыра алмаумен өткен деседi. Философ Мартин Хайдеггер 25 жасында
Психологизмдегi пiкiр туралы iлiм атты диссертациялық еңбек жазған. Өз
заманында немiс философы Артур Шопенгауэр Дүние дегенiмiз ерiк пен
түсiнiк атты еңбегiн небәрi 29 жасында жазып тастаған. Жалпы, философияға
сiздiң құрғақ сөзбен қуырдақ пiсiрiп, көбiктен қаймақ шығармақ шала
трактатыңыз бiр тиын. Мұндай еңбек тудыруға тума дарындығы мен
iзденiмпаздығын үйлестiре бiлген мықтының мықтысының ғана батылы жетедi.
Философия нақтылыққа сүйенедi және өзiндiк көзқарасы жоқтарға онда орын
жоқ. Немiс драматургi Иоганн Шиллер алғашқы драмасы Қарақшыларды 22
жасында баспадан шығарып, оқырманына оқытып үлгерген. Атын бүкiл әлемге паш
еткен Зұлымдық пен махаббат драмасын 25 жасында дүниеге әкелген. Анатомия
реформаторы Везалий өз жаңалығын 28 жасында ашқан. Ньютон 25 жасында
тартылыс күшiн тапқан. Майер, Джоуль, Гельмгольцтер 28 жасқа келгенше
энергияның сақталу заңын ашып бiткен. Жиырма бес жасында атом проблемасы
саласында ұлы жаңалық ашқан аса iрi ғалым, профессор, көрнектi физик Энрико
Ферми өте ерте кемелденген. Фредерик Кюри 28 жасында радиоактивтiлiк туралы
жаңалығының негiзiн қалаған. Кибернетиканың атасы Норберг Винер бала
күнiнен-ақ ғылыммен айналысқан. Өте ерте оянған ғалымның бiрi Ландау болған
деседi. Ол 24 жасында теориялық физика кафедрасын басқарған.
Авиоконструктор Яковлев те отызға толмай көзге түскен.
Жүре келе жетiлетiн талант баяу дамиды деседi. Кейде көштен қалып
қояды. Қабiлеттен, сезiмнен жұрдай, көлденең кезiккен әлдебiреулерден
талант жасап шығара алмайсыз. Шiрiген мақтадан мата жасап шығара алмайсыз,
сол сияқты қабiлетсiзден ештеңе өнбеуi мүмкiн. Ғалымдар мұндай адамдардың
сырын ашуға әрқашан құмар. Бiрақ ақыл-ой, интуициялық коэффициенттерiн мың
жерден олай-бұлай тексерсе де, адам қабiлетiнiң жұмбағын ашып бiткен емес.
Негiзi оларды сол деңгейге жеткiзген жанкештi еңбек, қажымай-талмай iздену,
жалықпай оқи беру, жаңалық ашуға талпыну. Бiрақ жаңалық та екiнiң бiрiнiң
басына ұя салмаса керек. Ол да иесiн таңдайды. Темiрхан Медетбектiң
Аянышты тағдыр деген өлеңiнен бiр-екi шумақ келтiрейк:
Табамын деп жаңалық
Iздедi адам, iздедi.
Iздедi адам – қамалып!
Үмiтiн бiр үзбедi.
Өмiр сүрдi үн қатпай,
Сөз айтпады, жақ ашып,
Iздеп-iздеп түк таппай
Кеттi ақыры адасып!.
Мұндай бақытсыз тағдыр шынында да аянышты. Алайда бейнетқорлық
жемiссiз қалдырмақ емес. Мысалы, Демосфендi ұлы шешен еткен оның
еңбекқорлығы, намысқойлығы, күрескерлiгi деседi. Ломоносов өзiнiң
сауатсыздығын жасы асқаннан кейiн жеңiп шыққан. Сол сияқты күнi-түнi
кiтаптан бас алмай оқи берген, жанкештiлiгiмен әлемге танылған атақты
жазушы Джек Лондонды жатқызамыз. Күнiне 200 сөзден кем жазбайтын оның
еңбекқорлығына талас жоқ. Нота жазуды тек жиырма жастан асқанда әрең
игерген ызақор Вагнер де осылардың сапында.
Атақтылардың бiразы бала кезiнде және жастық шағында сауатсыз деген
жағымсыз атты иеленген. Мәселен, Д.Уатт, Свифт, Гаусс дарынсыз,
ақпақұлақтар деп саналған. Ньютонға мектеп физикасы мен математикасын игеру
қиынға соққан. Карл Линнейдiң қолынан етiкшiлiк келедi делiнген. Гельмгольц
оқушы кезiнде екiден көз ашпаған. Чехов мектептегi шығармаларын үшке
жазған. Вольтер Скотт туралы университет профессорлары ол ақылсыз, сол
ақылсыз күйiнде қалады дегендi кесiп айтыпты. Ол ол ма, Чарльз Дарвинге
әкесi сенiң тек мылтық атып, ит жетектеп, егеуқұйрық ұстаумен әуреленуге
ғана ынтаң бар. Сен өзiңнiң және отбасыңның сорысың деген. Алайда әкесi
қателеседi. Дарвиннiң егеуқұйрық аулап, ит жетектеуге құмарлығы эволюция
теориясын ашуға септiгiн тигiзбеуi мүмкiн емес қой.
Ұлылар үйiрiмен жүре ме?
Жүре келе жетiлген дарындардың ең зор қасиетi – құмарлық, темiрдей
тегеурiн, таудай талап, табанды талпыныс. Олар iстегенде барын салады. Олар
өздерiнiң тән сырқаты мен жан азабын үнемi жаттықтыру арқылы жеңiп отырады,
алданыш қылады. Жүре келе жетiлетiн дарындарда туа бiткен дарындарға тән
дарқандық, аңғалдық, олпы-солпылық болмайды. Өзiне-өзi бұлжымас қатаң талап
қоюы мен iшкi күш-қуат пен құштарлық оларды биiк дәрежеге көтередi дейдi
ғұлама психологтар.
Ендi қабiлетiмен дүниенi дүр сiлкiндiргендер туралы айтсақ. Қабiлет –
негiзi бойға туа бiтетiн қасиет. Үлкен iстер тындыруда мықты қабiлет
маңызды рөл атқарады. Қабiлетiмен адамдарды таң қалдырған патшалар аз емес.
Тарихшылардың айтуына қарағанда, Юлий Цезарь, Александр Македонский, парсы
патшасы Кир 25000- 30000 солдатының атын атап, түсiн таныған. Шампольон он
алты жасында полиглот (көп тiл бiлетiн маман) атағына ие болған деседi. Ол
жиырма жылдан соң Египет иероглифтерiн судыратып оқи алатын деңгейге
жеткен. Паскаль, Лейбниц, Гаусс бала кезiнен математикалық қабiлеттiлiгiмен
жұртты таң қалдырған. Атышулы Фемистокл грек астанасының 20 000 тұрғынын
түгел таныған. Ал Сенека бiр-бiрiне байланысы жоқ, бiр рет қана естiген
2000 сөздi қайталап айтып бере алған екен. Дарынды математик Леонард Эйлер
есептi сақтауда жұрттың бәрiн таң қалдырған. Президент Линкольндi Нью-
Джерси штатында тұратын белгiсiздеу бiр суретшi сырттай құрметтейдi екен.
Ынтық жан президенттi бiр-ақ рет көрген. Ол Линкольндi бiреулер өлтiргенiн
естiгенде қасiрет шегiп, оның суретiн оймен салып, өзiн-өзi жұбатқан екен.
Қабiлетiнiң мықтылығы соншалық, музыкант Моцарт бiр естiген үлкен де
күрделi пьесасын қаз-қалпында айнытпай нотаға түсiре алған. Композитор
А.Глазунов музыкалық туындылардың ұмыт болған әуендерiн оп-оңай тауып
алатын-ды.
Дарындылық тұқым қуалайды деседi. Мысалы, И.С.Бахтың үрiм-бұтағынан
елу алты музыкант шыққан, соның он алтысы асқан өнерпаз. Швейцар математигi
Берниллидiң тұқымынан екi ғасыр бойы 14 iрi ғалым шығыпты. Тициандар,
Дарвиндер, Штраустар, Кюрилер әулетiнен дарындар көп шыққан деседi. Бұл
фактi жеткiлiксiз дейдi психолог ғалымдар. Мысалы, қарапайымдардан да
даналар шығады. Даналық пайда болу үшiн, әсiресе психиканың өзгерiске түсуi
қажеттi деп санайды. Мұны кезiнде Аристотель де растап кеткен. Даңқты
ақындар, ғұламалар, суретшiлер Беллерефонт секiлдi ептеп ақылынан адасқан
меланхоликтер, мизантроптар болып келетiнi мәлiм. Сократ, Платон, Эмподокл
тағы басқалар туралы да соны айтуға болады дейдi ойшыл. Мұны Демокрит те
қостай отырып: Ақыл-есi дұрыс адамнан не ақын, не данышпан шықпайды, –
дегендi ашық айтқан. Ал Платон: Бiрде-бiр ақын ақылынан адаспай отыра
алмайды. Және өткiншi нәрседен мәңгiлiк идея iздегендердiң қай-қайсысының
да денi сау емес, – дептi. Мүмкiн күлерсiз, мүмкiн кiжiнерсiз. Қалай десек
те әңгiмемiздiң барысы осы.
Дарындылық тәнiнде кемiстiгi барлардан көбiрек шығады. Себебi, Құдай
бiр кемiстiкке бiр артықшылықты қосып бередi. Галлер, Свифт, Ж.Ж.Руссо,
Ленау мизантропиямен ауырған. Философ, экзистенциялисттер А.Камю мен
Кьеркегор туберкулез, Ницше жүйке ауруының азабын тартқан. А.Камю
шығармаларының тұлабойынан автордың өз сырқатының иiсi шығады. Ал Ницше
өзiнiң невротик екенiн еңбектерiнде менмұндалатып көрсетiп қояды. Әсiресе
психологиялық мәселелерде эмоциясы, жанайқайы басым. Луис Борхес өмiрiнiң
екiншi кезеңiнде көрсоқыр болып қалған. Акутагава Рюноскэнiң ұстамалы ауруы
болған. Микеланджело Сикстин капелласының дуалдарына суреттер салып, ұзақ
уақыт сарғая еңбек еткен екен. Соның салдарынан суретшiнiң мойны қисайып,
жарымжан боп қалады. Бiрақ осыған бола ол ұнжырғасын түсiрген жоқ. Тұла
бойындағы кемiстiктi тiптi елемеген. Ұлы мұрат жолында аянбай тер төге
бердi. Жанталасып жұмыс iстей бердi. Ақырында асқан үлгiдегi туынды
қалдырды. Қайсар, ержүрек тұлға Бауыржан Момышұлына ақ қар, көк мұзда
операция жасалғанынан хабардарсыздар. Дәрiгер денесiн пышақпен кесiп
жатқанда қыңқ етiп, дыбыс шығармаған ғой. Неткен батырлық! Кейбiр атақтылар
жеке басының қайғысын елемейдi, ал шығармашылығына бiреулердiң таққан сынын
естiсе шоқ болып күйедi. Мысалы, Лучио де Ланжевальдiң аяғын дәрiгерлер
жарамсыз деп тауып, кесiп жатқанда кәдiмгiдей түк болмағандай күлiп-
ыржиып, салтанат сарайында отырғандай жайбарақат сыңай танытыпты. Ал бiр
сыншының қатты сынын естiгенде көтере алмай қалып, тұла бойы тiтiркенiп,
қатты қайғырған екен. Сол секiлдi Даламбер болмашы сынды естiгенде көз
жасқа ерiк берген.
Дарындылық топырағына тартып туады. Египетте ғылым мен өнердiң қалай
пайда болғаны жайлы пiкiрлер тасқыны толассыз. Египеттiктер өз-өзiмен
тұйықталып күн кешкен, былайша айтқанда, қараңғы халық болған. Соған
қарамастан, ешбiр елдiң мәдениетiнде жоқ, қайталанбас үлгiмен храм, үңгiр,
пирамидаларымен жасап келедi. Бiр ғажабы, гректердiң отанында емес, Еуропа
мен АҚШ-тың құнарлы топырағында емес, мұхиттың жағасында емес, құм-шөлейт
пен жартастардың қақ ортасында дамыды. Өзгелер жер өңдейдi, егiн-егiп, бау-
бақшасын күтiп-баптайды, мал бағып өмiр өткiзедi, ал египеттiктер бүкiл
өмiрiн өнер мен ғылым ашуға жұмсады. Бар қызығушылығы – ескерткiштер
тұрғызу. Ой мен қол еңбегiн әдемi ұштастыра бiлдi. Әрине, қолы бостықтың да
пайдасы тидi. Ақырында жер-жаһанды дүрiлдеттi. Олардың өнертапқыштығы сол,
топырағына бермеген қазына-байлықты Құдай олардың миына сыйлаған. Бүгiнде
алып пирамидаларының арқасында өз күндерiн өздерi көрiп отыр. Оңтүстiктiң
Созақ өңiрi кiшкентай Египет, өнертапқыштар ордасы деуге лайық. Сары
даланың табиғатына тартып туғандықтан ба, әлде даланың жалаңаш топырағының
сиқыры бар ма, әйтеуiр, Созақтан шыққан екiнiң бiрi – талант, дарын. Екiнiң
бiрi – бойына бiрнеше өнердi сыйдырған бесаспап. Әттең, дұрыс тәрбиелей
алмай жүрмiз. Әйтпесе, әрқайсысының басында бiр-бiр пирамида пiсiп жатыр
десем артық айтқаным емес.
Ғалымдар айтады, жалпы адамның қолынан келмейтiн нәрсе жоқ. Талпынсаң
вундеркинд болу да, полиглот болу да өз қолыңда. Дарындылықты
қалыптастыруға болады. Ой еңбегiмен жиi шұғылдансаң, данышпандықтың да
ауылы алыс емес. Канадалық патофизиолог Г.Селье: Атом ядросында қанша
физикалық энергия болса, адам миында да сонша ой энергия бар, – дейдi.
Адам миының қызметi шексiз-шетсiз. Егер мидың мүмкiндiктерiн ең болмағанда
жарым-жартылай жүзеге асырса, адам Ұлттық кiтапханадағы бар кiтапты оқып
тауысып, бәрiн есте сақтай алады екен. Таланттың, тұлғаның жолы ешқашан
даңғыл болған емес. Оның өмірі қайшылықтарға, күрестерге толы. Әңгіме біз
соны қалай жазып жүрміз дегенге келіп саяды. Талант деген телегей-теңіз
ұғымның алуан мағынасының бірі – тағдыр, шындық шығар. Ендеше, сол талант
өміріне қатысты шындықты шыңғыртып айта алып жүрміз бе? Біз олар жөнінде
айтылар әңгіменің бетін ғана қалқып жүрген жоқпыз ба? Талант – халықтың
байлығы, бақыты. Ендеше, сол бақытты аялай білейік.
1.2 Қабілет және оны тәрбиелеу үшін жүргізілетін жұмыстар.
Күнделікті ауызекі сөзде “қабілет” деген атауды біз жиі қолданамыз.
Мәселен, мұғалім оқушысына мінездеме бере отырып, осы баланың математика
пәніне қабілеті күшті екенін айтады.
Мектепте оқушыларға түрлі қоғамдық жұмыстар жүктелгенде де олардың
кейбіреулерінің ұйымдастырғыштық, екіншісінің музыкалық, үшіншісінің
суретшілік қабілеті еске алынып, бұған ерекше мән беріліп отырылады. Бұл
мысалдар әр адамның әрекеттің бір түріне жарамдылығын көрсететін дара
ерекшелігі болатынын байқатады. Мұндай ерекшеліктер іс- әрекетті орындау
үстінде, әсіресе оның нәтижесінен жақсы көрініп отырады. Мәселен, біреу
қолға алған ісін бұрқыратып тез бітіріп тастайды ал екіншісі оны өте баяу
қимылдап, әрі істі сапасыз етіп орындайды. Бұл мысалда да бірінші адамның
іске қабілеттілігі екіншіге қарағанда әлдеқайда жоғары екендігі көрініп
тұр.
Қандай да болмасын бірер нәрсеге қабілеті жоқ адам болмайды. Қабілет,
ол біреуде күшті, біреуде шамалы болып келуі мүмкін. Тәжірибе мен парасат
адамдардың тең емес екенін дәлелдейді – дегенде теңдік деп адамдардың
қабілеттерінің теңдігі немесе дене күштері мен рухани қабілеттерінің
бірдейлігін түсіндіреді. Бұдан біз адамдардың тең емес екенін білеміз.
Қабілеттіктік өлшем – белгілі бір істің нәтижелі болып орындалуында.
Қабілет адамның іс-әрекетінің белгілі бір түріне, өнер саласының біріне
жарамдылығын жақсы көрсете алады. Қабілеттің ойдағыдай дамуы адамда тиісті
білім жүйесінің, икемділік пен дағдының болуына байланысты болады. Мәселен,
кейбір мұғалімдер өз оқушыларының үлгеріміне көңілі онша тән қоймайды. Ол
өз оқушысының бар мүмкіндігімен жұмыс істемейтіндігін айта келіп, егер ол
сабаққа бар ынтасымен кірісетін болса, бұдан гөрі жақсы оқи алар еді-ау деп
қынжылады. Бұл жерде мұғалім қолынан істесе, іс келетінін, дағдыға тез
машықтанғыш баланың, қажырлы әрекетке бойын жөнде ұсына алмағандықтан,
қабілетін жөнді көрсете алмай отырғанын айтып отыр.
Қабілет негізінен екіге бөлінеді. Адамның ақыл-ой өзгешеліктерінің
жеке қасиеттерін көрсететін кез келген адамнан табылатын кабілет жалпы
қабілет деп аталады. Ақылдың орамдылығы мен сыншылдығы, материалды еске тез
қалдыра алу, зейінділік пен бақылағыштық, зеректік пен тапқырлық т.б. осы
секілді ақыл-ой әрекетінде көрінетін өзгешеліктер жалпы қабілет болып
табылады.
Іс-әрекеттің жеке салаларында ғана көрініп, оның нәтижелі орындалуына
мүмкіндік беретін қабілетті, арнаулы қабілет деп атайды. Бұған суретшінің,
музыканттың, актердің, спортшының ақын-жазушының т.б. қабілеттерін
жатқызуға болады.
Адам қабілеттінің дамуы қоғамның дамуына, оның әлеуметтік сипатына
ғылыми-техникалық прогреске байланысты болып отырады.
Мәселен капитализм қалыптасып келе жатқан дәуірде, ғылымның сан алуан
салаларының дамуына буржуазия қоғамы кең өріс беріп отырды. Өйткені қауырт
дамып келе жатқан капиталистік өндіріс барған сайын жаңа ғылыми білімдерді
талап ете бастады. Мұның өзі білімді адамдардың көбейе түсуіне қолайлы
жағдай туғызды.
Қабілет және нышан. Адамның кейбір өзгешеліктері ана құрсағында
жатқанда-ақ дамиды. Мәселен, баланың ата-анасы мен туысқандарына ұқсап
тууы. Мұны анатомиялық нышан дейді. Нерв жүйесінің анализаторлардың
ерекшеліктері де туысынан пайда болады. Мұны физиологиялық нышан дейді.
Нышанның енді бір түрі қабілеттің дамуында белгілі орын алады. Мәселен,
баланың есту анализаторының жетім дамуы музыкалық қабілет үшін көру
анализаторының өзгешелігі сурет қабілетінің көрінуіне себін тигізеді. Бірақ
нышан қабілет дамуының бірден-бір шорты бола алмайды. Ол -адамның ішкі
мүмкіндігінің көрсеткіші. Егер адамның туысынан нышаны болса да, дұрыс
тәрбие көрмесе, яғни белгілі әрекетпен айналыспаса, оның қабілеті
айтарлықтай дамымайды. Әрбір қабілетке арнаулы нышан сәйкес келеді деп
ойлау да қате. Нышан көп мәнді қасиет, яғни сол нышанға негізделіп, адам
өмірінің жан-жақтылығына қарай түрлі қабілет қалыптасады. Нышанның
ықпалымен қалыптасқан қабілеттің түрін дарындылық дейді. Дарынның дамуына
қолайлы жағдай туса ол ерте көзге түсетін болады. Дарынды баланың қабілеті
әдетте ерте ашылатынын біз зерттеу жұмыстарынан байқап жүрміз. Дарынды
балалар мектептің оқу бағдарламасын ерте меңгереді. Бес-алты жаста ондай
балалардың білгенінен, өзінен екі есе үлкен балалардың білгенінен артық
болады. Кейде олар тіпті мектептегі оқуға көңіл бөлмейтін кездері де
кездеседі.
Қабілеттің ең жоғарғы дәрежесін – талант деген сөзбен белгілейді.
Талант – бір әрекетті творчестволықпен орындау мүмкіншілігін қамтамасыз
ететін қабілеттердің ерекше қиысып келуі. Адамның таланты музыкада,
әдебиетте, ғылымда, техникада т.б. әрекеттерде көрінеді. Таланттың дамуы
еңбек ете білумен, еңбек сүйгіштікпен тығыз байланысты.
Қабілет адамның әрекеттің бір түрімен айналысуға мүмкіндік беретін
бейімділікте байқалады. Бейімділік пен қабілет көп жағдайда бірге болады.
Өйткені адамның белгілі әрекетпен айналысуға бет бұрысы, оған көңілі аууы,
оянып келе жатқан қабілеттің алғашқы белгісі. Сонымен қатар бейімділік
әрекеттің бір саласына, әуестенушілікті көрсетеді. Бейімділікті балада
қандай да бір нышанның барлығын хабарлайтын белгі деуге де болады. Балалық
кезде ерекше көзге түсетін бейімділіктер оның келешек қабілетінің
көрсеткіші болып та табылады. Мәселен, екі-үш жасар баланың музыка үніне
қулағының елеңдеуі, онда музыкалық кабілетке байланыстн табиғи негіздің бар
екендігін көрсетеді.
Жас балаларда әрекеттің әр түрлі байланысты бейімділік жиі ұшырайды.
Нағыз бейімділікті айырған дұрыс. Нағыз бейімділік
Адамның әрекетке тек құштарлығы ғана емес, оны тәжірбелі етіп
орындауында. Меселен, бала сабақ үлгеруде, қатарындағы баладан көп ілгері
озып кетіп отырады. Ал : алдамшы түрінде әуестенгенмен сол салада жақсы
нәтижеге ие бола алмайды. Оның мүмкіндігі орта дәрежеде ғана болады.
Мәселен, алты жасар бала, үйіне келген адамдарға тарихи-философиялық
терминдерді көп білуімен таңқалдырған екен. Оған шешісі де мәз болады.
Бірақ әлгі бала оң қолың қайсы, сол колың қайсы дегенде, бала жауап бере
алмай қиналған екен. Бұдан біз балада тек алдамшы бейімділіктің болғанын
көреміз.
Бала дүниеге келгенде өзінің табиғи мүмкіндіктерінен, нышандарымен
келетіні рас. Бірақ сол нышандар тек оқу-тәрбие процесінің ықпалымен ғана
қабілеттікке айналады. Мәселен, бала адам сөзін сөйлемей өмір сүрсе, ондай
баланың сөйлеу нышаны да дами алмайды. Сол сияқты сурет салуға үйретпесе,ән
салуға нышаны бар адамды ән салуға үйретпесе,оның осындай зор табиғи
мүмкіндіктері дамымай қалуы ықтимал.
Адамның қабілет саласындағы айырмашылықтары да сан алуан болып келеді.
Мәселен, біреу іске күшті жігермен, қатты мейірмен кіріседі. Мұндай адам
жұмысты сапалы да орындай алады. Енді біреу керісінше сол істі баяу,
сапасын төмен етіп орындайды. Қабілетті адамдардың бірі –зеректілігімен,
екіншілері – байқағыштығымен, үшіншілері -материалды еске сақтағыштығымен
көзге ерекше түседі.
Адам психикасының басты бір ерекшелігі бір қасиеттік орнын екінші бір
қасиетпен толтыра, яғни адамның өзінде жетіспеген бірер қабілетті басқа
қабілеттермен алмастыра алатындығы. Адам қабілетінің әр қилы болып келуі
сигнал жүйелерінің ерекшеліктеріне де байланысты.
Бала қабілетін тәрбиелеу үшін жүргізілетін жұмыстардың мазмұны мен
түрлері сан алуан, бүларды нақты жағдайларға байланысты жүргізе білу әрбір
мүғалімнің жеке творчестволық ісі. Мәселен, мұғалімнің осындай жұмыстарының
бірі оқушылардың оқу әрекетін тартымды, мазмұнды, қызғылықты етіп
ұйымдастыру.
Бастауыш кластарда мұғалім оқушылардың оқуға ынтасын тәрбиелеу арқылы
олардың қабілеттерінің дамуына кең-жол ашады. Мұғалім алғашқы күннен бастап
оқушының бейімділігін, оның қолынан не істеу келетіндігін, оқу мен еңбекке
ұқыптылығы қандай екендігін есепке алып, оқу процесін осы негізге ойластыра
жүргізгені дұрыс. Баланың практикалық қабілеттерін дамытуда мектептегі
қоғамдық ұйымдардың жұмысы, еңбек, дене шынықтыру, айтыс, диспут, ән-күй
сабақтары таптырмайтын шаралар болып табылады.
Қабілет негізінен екіге бөлінеді: жалпы қабілет, арнаулы қабілет.
Нышанның ықпалымен қалыптасқан қабілеттің түрін дарындылық дейді. Адамның
дарындылығы оның жоғары нерв қызметінің тума типіне байланысты.
Шығармашылық еңбекпен айналысу үшін талант, табиғи дарынның болу қажеттігі
сөзсіз. Дарын дегеніміз – бала бойындағы жалпы қабілет, дарындылық.
Дарынның қашан, қалай пайда болатыны жайлы әртүрлі болжам бар. Идеалистік
көзқарастағы зерттеушілер дарын тұқым қуалайды, ұрпақтан – ұрпаққа беріледі
деген тұжырым айтады. Әрине, тұжырым негізсіз емес. Сөз өнері тарихынан оны
растайтын көптеген дәлелдер келтіруге болады. Мәселен, Л.Толстой мен
А.С.Пушкиннің арғы әжелері апалы – сіңілі адамдар болған. Абайдың немере
інісі Шәкәрім мен балалары Ақылбай мен Мағауияның қазақ әдебиетінде жарқын
із қалдырған ақындар болғанын білеміз. Дегенмен тұқым қуалаушылық туралы
тұжырымды жоққа шығаратын мысалдар да көп. Әулие ақын А.С.Пушкиннен ешбір
ақын бала туған жоқ. Л.Толстой ұрпақтарының ешқайсысы да әке мұрасын
жалғастырмаған. Байронның жалғыз қызы ағылшын поэзиясына үлес қоспаған.
Демек, дарын нышаны әр адамның бойында бар нәрсе, сол нышан кәдімгі жеміс
ағаштары тәрізді гүлденіп, өсіп - өніп, жеміс беруі керек. Адам туғанда өз
бойында қандай дарын барын да, бар болса, қай бағытқа бой ұрарын да болжай
алмайды. Ол дарынға нысана, бағыт керек. Нысанасыз дарын жапырақ жаймайды.
Дарын қалыптасу үшін ұмтылыс керек, әрекет керек. Бар адамның бойында
дарын нышаны болады дедік. Сол дарын сан – салаға бөлінеді. Біреу ғалым,
біреу суретші, біреу зергер. Ал осы өнер иелеріне ортақ бір шарт бар. Ол өз
өнерін, өз жұмысын сүю, бар ынтасымен берілу, яғни жұмысты игеру қабілетін
тәрбиелеу, дамыту. Дарын нышанының қай саласын да жетілдіретін еңбек.
Горькийше айтсақ, Алғашқы сәтсіздіктерден тауың шағылмасын, азабына көн,
түрінен де безінбе. Шыр етіп дүниеге келгенде сәби де әдемі болмайды.
Дарынның дамуына қолайлы жағдай туса, ол ерте көзге түсетін болады.
Дарынның бірден бой көрсетіп, жарқ ететін кездеріне мысал: Пушкин мен
Лермонтов 13 жастарынан өлең жаза бастаған. Шәкәрім жеті жасында алғашқы
өлеңін шығарса, М.Мақатаев майдандағы әкесін сағынып, он жасында қолына
қалам алған. Он бес жасар Пушкин Патша ауылы жайлы естелігін оқып беріп,
сол кездегі орыстың ірі ақыны Державиннің көзінен қуаныш жасын ағызған.
Лермонтов болса, Шеркештер атты дастанын он төрт жасында жариялаған.
Мадьярдың тамаша композиторы Веренц Лист он жасында ғажап концерттерімен
әлемді дүр сілікіндірген. Ерекше қабілеті есейе келе ашылатындар да болады.
Абай бастапқыда Шығысқа еліктеген өлеңдерінен кейін нағыз поэзияға жігіт
ағасы болған шағында келген. Бальзак та шығармашылық еңбекпен айналысуды
кеш бастаған. Дарын толық қалыптасу үшін суреткерлік қабілет толық әбден
қалыптасуы керек.
1.3 Талант - табиғаттан, талап - өзіңнен.
Қабілеттіліктің ең жоғары дәрежесін талант деп атайды. Талант – бір
әрекетті шығармашылықпен орындау мүмкіндігін қамтамасыз ететін
қабілеттердің ерекше қиысып келуі. Адамдардың таланты музыкада, әдебиетте,
ғылымда, техникада т.б. әрекеттерде көрінеді. Таланттың дамуы еңбек ете
білумен, еңбек сүйгіштікпен тығыз байланысты. А.М. Горький: Талантты
өсіретін нәрсе – істі сүю деп бекер айтпаған. Шалом Алейхом деген еврей
жазушысы: Талант – ақша сияқты, не бар не жоқ. Сол айтқандай, жазушы үшін
даусыз қажет қасиет – талант.
Суреткерге тән еркше қасиеттердің бірі – сезімталдық. Сезімталдық
қасиетті түсіндіру үшін Ә.Нұрпейісовтің Н.Тілендиев немесе әйгілі Құстар
әні қалай туды деген естелік мақаласын мысалға алуға болады: Көңілсіз
күз күндерінің бірінде Нұрғиса киностудиядан қайтады. Күзгі күн кешкіріп
қалған. Суық жел арқа жақтан шығып алып, бұл шақта жапырағынан айырылып,
арса – арса бұтақтары сидиған жұпыны теректерді сықырлатып тұр. Панфилов
паркін кесіп өтпек болып, қалалық музейдің биік мұнаралы үйіне тақап келе
бергенде... композитор көзі тырнаға түседі. Үйірінен адасып қалған жалғыз
тырна. Байғұс әлде ауру, әлде жаралы. Арғы жағынан қанатын сөлекет қағып,
қатты жел астында бойын биллей алмай қалбалақтап ұшып кеп, музей үйінің
мұнарасына шаншылған ұзын сырықтың ұшар биігіне қона кетеді. Сол – сол – ақ
екен, әлде қайдан бір қарға шыға келді. Оның барқылдаған байбаламын есіте
салысымен тез құлақтанған төңіректегі қара қарғалар жан – жақтан далпылдап
келе бастады. Басында біреу болса, енді қара пәлелердің қарасы көбейіп,
әне - міне дегенше екеу, үшеу, төртеу... он, жиырма, отыз болды. Қайда да
терең батырған, көп қорқытқан, көп қарға үйірінен адасқан жалғыз тырнаға
жабылып, тас төбесінен қайта – қайта шүйлігіп, төніп келіп, қанатымен
қағады. Төсімен соғады. Ал жалғыз тырна көтеріліп ұшып кетуге әл – дәрмені
жоқ па, әйтеуір бір жағына қанаты салбырап, сырық ағашты қос аяқтап қысып,
жабыса түседі.
Композитор үйіне келеді. Еш нәрсеге зауқы жоқ. Көңілсіз. Тұнығын
ылайлап кеткен көңілсіз жайды ұмытайын деп көзін жұмса да жаңағы үйірінен
адасып қалған жалғыз жаралы құс пен жаман қарғалар...барқылдаған қара
пәлелер көңілінен кетпейді. Иә, сен дәуірлеп тұрған шағыңда қатарыңнан
озып, қанша биік ұш, жылдам ұш, өнерлі бол, ажарлы бола бер тірлікте, әлде
қалай жазатайым үйіріңнен адасып жалғыз қалсаң, басыңа қай – қайдағы
қиындықтың бәрі түседі. Тақа болмағанда барқылдақ жаман қарғалар көп боп
жиналып кеп жабылып, аспандағы аққуға зәбір береді.
Жаз өмірін, мәз өмірін қысқартып,
Бара жатыр, бара жатыр құс қайтып.
Зымырайды менің бала кезімдей,
Бір жалт етіп өте шыққан сезімдей.
Композитор осы көріністерден кейін Құстар әнін жазады(2,48 ).
Қатардағы адамның көңіл – күйіне жоғарыда айтылған оқиғалар ешқандай
ақау түсірмеуі мүмкін. Сезімін селт еткізбеуі кәдік. Ал өнер адамының
табиғаты басқаша. Олар жас сәбише сәл нәрсеге қуанып, сәл нәрсеге ренжиді.
Сезімталдық дегеніміз осы. Айналадағы қоршаған ортағы дүниенің қарапайым
адамдар көзіне көріне бермес сыр – сипатын аңғарып, көңілге түйе білу –
сезімталдық. Болмашыдан әсерлену нағыз талант табиғатына тән қасиет. Егерде
ақын жанын тербеген сезім болса - өлең жолына құйылып, композитор сезімі
болса - ән сазына айналып, күні ертең күллі жұртты құштар қылатын сұлу
мүсінді бір асыл бейнеге айналдырады. Кейін қанша уақыт өтсе де, сыршыл
ақын сезімі бір заманда сындап, шыңдап соққан әлгі туынды ескірмек емес,
өйткені ақын сезімі баяғы уылжыған жас қалпын сақтап тұратын, қартаймайтын
сезім.
Шығармашылық шабыт дегеніміз – үлкен тебіреніс, қолға алған істі
дамыту кезіндегі көтеріңкі көңіл. А.Пушкин: Шабыт тек поэзияға ғана емес,
геометрияға да қажет, - деген. Демек, кез келген істің өнімді және
ойдағыдай жүзеге асуы үшін ықылас, пейіл, көңіл қажет. Қазақтың белгілі
жазушысы Қ.Жұмаділов: Шабыт дегеніміз – бір іске кірісер алдындағы ықылас,
еңбекке деген құлшыныс қой. Белгілі бір идея, айтылмай келген ақиқат,
қалтарыста қалған өмір көріністері сіздің рухани қажетіңізге айналып, ой –
қиялыңызды билеп алған кезде, енді соны қағазға түсірсем – ау деп
армандайсыз. Келе – келе оны жазбай тұра алмайтын халге жетесіз. Міне,
шабыт дегеніміз осы, - дейді (3,68). Ал Гюстав Флобер болса: Не станем
доверять, тому своего рода подогреванию, которое зовется вдохновением, -
деп шабытқа сенімсіздік білдірген. Шабыт туралы пікірлер әртүрлі, дегенмен
шығармашылық еңбектің жемісті болуы үшін шабыт, шабыттану қажет. Шабыт
билеген қаламгердің бүкіл болмысы, жан – дүниесінде тылсым бір сілікініс
болады. Тасада бұғып жатқан қиял құсы еркіндікке самғап, қыранша
қалықтайды, самғау биіктен көз салып, қиядағыны шалады. Абай ақынның
шабытты шақтарын былай деп суреттейді:
Адамның кейбір кездері
Көңілде алаң басылса,
Тәңірінің берген өнері
Көк бұлттан ашылса.
Сылдырап өңкей келісім,
Тас бұлақтың суындай,
Кірлеген жүрек өз ішін
Тұра алмас әсте жуынбай.
Тәңірінің күні жарқырап,
Ұйқыдан көңіл ашар көз.
Қуатты ойдан бас құрап,
Еркеленіп шығар сөз.
Сонда ақын белін буынып,
Алды – артына қаранар.
Дүние кірін жуынып,
Көрініп ойға сөз салар.
Қыранша қарап қырымға,
Мұң мен зарды қолға алар,
Кектеніп надан зұлымға,
Шиыршық атар, толғанар.
-деп тап басып, дәл суреттемейтін бе еді?! Шабытты сәттерде
қаламгердің жан – дүниесіндегі сілкініс оның жүзін, жанарын, бүкіл болмысын
алай – түлей өзгеріске салады.
Заманымыздың заңғар жазушысы М.Әуезовтің шабытты сәттерін Ә.Нұрпейісов
былай деп еске алады: Мұхтар Әуезов ертеректегі кәрі әжелердің тіліне
салып айтқанда әруағы бар жазушы еді ғой. Былайғы өмірде үлкен, ауыр денелі
кісінің бар тұлғасында баяулық басым болатын. Жарқыраған кең маңдайының
төменгі жағында сәл нәрсені жақтырмай шытына қалатын салқын қабақ астында
бір түрлі мүлгігендей болып, баяу ғана ашып, жұмып жүретін кішілеу қоңыр
көзін сіз шабыт тұтанғанда көрсеңіз. Жазу столына отырып, қолына қағаз,
қарындаш ұстаса болғаны, құдды алар аңын көрген мұзды балақ қырандарша
Мұхаңның көз жанары жайнап қоя беретін...(2,70).
Болашақ туындының идея, мақсаты мен бағыт, нысанасын жалпы
желісін, өрнек, қалтарыс – бұлтарысын, кейіпкерлерінің мінез - әрекеті мен
бет – бейнесін айқын сезініп, көз алдына толық келтіру шабытты шарықтатары
сөзсіз.
Таланттан басқа суреткерге ең қажетті қасиеттер шығармашылық түйсік,
шығармашылық ой мен қиял, білім, еңбекқорлық деп танимыз.
1.4 Шығармашылық түйсік немесе интуиция.
Түйсік туралы Қ.Жарықбаев: Сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының
жеке қасиеттерінің сезім мүшелеріне тікелей әсер етуінен пайда болған
мидағы бейнелерді түйсік деп атайды(1,231) деген. Түйсік – көрегендік,
болжағыштық қасиет. Суреткерлердің сезгіштігі, интуициясы, алғырлығы мен
болжағыштығы ғылымның алдына түсе берген. И.Эренбург өзінің 1921 жылы
жазылған Хулио Хурентио деген романында АҚШ – тың Жапонияға атом бомбасын
тастайтынын сол кездің өзінде кейіпкерінің аузына салған. Автор өзінің
түйсік күшінің шексіздігі жөнінде: Үлкен шешенің жерленуінде мен Рим
папасының Колумбияның деревняларында бұрын – соңды болмаған саяхатын
сипаттадым. Папаны қабылдаған президентті өз президентіме ұқсатпау үшін
жалтыр бас, толық денелі кісі етіп суреттегенім есімде. Роман шыққан соң,
11 жылдан кейін Рим папсы шынында да Колумбияға ресми сапармен келді. Оны
қабылдаған президент тап менің әңгімемдегідей жалтыр бас, толық денелі кісі
болатын, - деп естелік қалдырады. Мұқағали Мақатаев күнделігіне былай деп
жазады: Чили, шуағым менің! 27 – февларьда (1974ж.) Социалистік
Қазақстанда толық басылды. Құланды қу байтал халімде жарық көрді. Жұрттың
бәрі бір адамдай жақсы қабылдады. Көргісі келмегендер көрмей – ақ қойсын.
Бір нәрсеге өзіме өзім дән ризамын. Ол - өзімнің ақындық болжамым,
ақындық интуициям. Пабло туралы менің поэмамнан кейін Одақтық баспасөзде
көп материалдар жарияланды. Әрине, олардың бірімен де мен таныс болған
емен. Солармен кейін таныса отырып, дәл басып, бұрын білмеген жайттарымды
алдын ала нақ айтқаныма мақтанам. Неруданың сүйегін қабірінен қазып, ұрлап
әкетіпті, кітаптарын өртепті. Мен мұны білгем... (4,371). Демек, түйсік
ерекше сезімтал, дарынды адамдарда болатын болашақты немесе өткенді
көрегендікпен болжай білу қасиеті.
Психологтарша: Байқау дегеніміз – белгілі бір мақсатпен объектіні
әдейілеп қабылдау. Байқау үшін белсенді ой жүгірту, арнайы зейін қою,
байқау нәтижесін сөзбен айтып отыру ерекше маңыз алады... Байқағыштық
адамның жақсы қасиеттерінің бірі. Байқағыштық кез келген уақытта көзге
ілінебейтін, ілінсе де, оған көбінесе мән берілмейтін нәрселерге ерекше
зейін қоюшылық (1,119-120).
Суреткерге объективті дүниені мейілінше шынайы етіп көрсету үшін
байқағыштық ауадай қажет. Қыр – сыры мол объективті дүниенің байыбына
барып, барлық сипатын тамыршыдай дөп басып танитын қаламгердің
бақылағыштығы ерекше. Суреткерлерде басқалар түсінбейтін дүниелерді асқан
сезімталдықпен түсіне білу қабілеті бар. Қаламгерге тән байқағыштық
қасиетке мысал ретінде О.Бөкейдің төмендегі естелігін келтіруге болады:
Ұлы жеңіске қуанбаған Мағрипа жеңгеміз ғана болды. Әкемнің інісі – Бағдат
– Мағрипаның күйеуі соғыстан қайтпай қалды... Міне содан бері жарты ғасырға
жуық мезгіл өтті, әлі күнге ерге шыққан жоқ, ауыл шетіндегі төбе үстінде
Батысқа қарап телміріп, көз жасын көлдетіп күн батқанша отырады. Содан
болар жанары суалып, көзі көруден қалды. Шашы аппақ. Кішкене кезімде талай
рет телефонның бағанын таспен ұратынмын. Сол кезде ызыңдаған үн шығатын.
Алло, Москва, дейтінмін сонда – Бағдат ағам қайда? Мағрипа жеңгем тосып
жүр ғой. Міне, балалықтың осындай бір оқиғасынан мен Арысын тосып әлі
отыр деген әңгіме жазғанмын (5,119). Оралханның Мағрипа жеңгесінің
Батысқа қарап, күн сайын жол тосатын әдетін басқа балалар аңғармауы мүмкін.
Ал болашақ жазушының назарынан бұл сурет қағыс қалмаған. Соғыстың бүкіл
адамзат баласына әкелер тауқыметін баяндайтын күрделі туындысына азық
болған.
Ойлау дегеніміз – сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының байланыс –
қатынастарының миымызда жалпылай және жанама түрде сөз арқылы бейнеленуі.
Ой – сыртқы дүниені бейнелеудің ең жоғары формасы, сөз – ойды басқа
адамдарға жеткізетін құрал.
Р.Нұрғалиев: Суреткердің қиялы – ешбір ғалымның қолында жоқ құрал.
Суреткердің қиялын батырдың семсерімен, әншінің дауысымен, күннің нұрымен,
рентген сәулесімен салыстыруға болады, - дейді(6,89).
Қиял – адамның барлық психикалық құбылыстарымен ұштасып жататын
процесс. Мәселен, алға қойған мақсатты жоспарлап, жүзеге асырудың жолдарын
іздестіру қиялсыз мүмкін емес. Қиялдың ойлау процесінде алатын орны ерекше.
Өйткені ойлау белсенділігі адамды шығармашылық әрекетке жетелейді. Ал ондай
әрекет қиялдың өте күшті дамуын қажет етеді. Ойлау мен қиял бір – бірімен
тығыз байланысты. Жан қуаттарының осы екеуі де мәселені шешуге, сұраққа
жауап беруге қатысады. Бірақ қиялда мәселені шешудің өзіндік ерекшелігі
болады. Қиял – мәселені суреттеу, жанды көрініс арқылы шешсе, ойлау оны
тірі суретсіз, жалпылай ұғым, пікір, тұжырым түрінде шешеді. Қиял актив
және пассив болып екіге бөлінеді. Қиялдың бүтіндей пассивтік түрінің шегі –
түс көру. Актив қиялдың бір түрі – шығармашылық қиял. Шығармашылық қиял деп
өзіндік жаңа образдар жасау арқылы әрекетке, жаңа өнімдер беруде көрінетін
қиялды айтады. Жазушының, суретшінің, ғалымның, сазгердің қиялы
шығармашылық қиялға жатады. Адамның өмір тәжірибесі, білімі неғұрлым мол
болса, қиял елестері де соғұрлым айқын және толық болады. Ал бұл
айтылғандар жеткіліксіз болса, қиял солғын боп келеді.
Білім мен таным. Шығармашылық еңбек жемісті болуы үшін қаламгерге
шексіз білім керек, таза дарын жеткіліксіз. Биік мәдениетті жасаймын деген
адам мәдениетті болуы керек. Әлемге танымал өнер қайраткерлерінің
көпшілігі энциклопедиялық дәрежедегі білім иегерлері. Мәселен, Әл – ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz