Педагогикалық процестегі мұғалімнің қызметтері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... 3-7
І бөлім. Оқушылардың оқу мәдениетін қалыптастырудағы мұғалімнің
рөлінің теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 8-28
1.1. Мұғалімнің социумдағы орны мен қызметі және оған қойылатын
талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... . 8-19
1.2. Мұғалім – оқушылардың оқу мәдениетін қалыптастырушы
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... . 19-28
ІІ бөлім. Оқушылардың оқу мәдениетін қалыптастырудағы мұғалімнің
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .. 29-50
2.1. Оқушылардың оқу мәдениетін қалыптастыру әдістері,
формалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 29-40
2.2. Тәжірибелі-эксперименттік жұмыс нәтижелері ... ... ... ... .. 41-
50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... . 51-52
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 53-55
Кіріспе
Зерттеудің көкейтестілігі. Республикада оқыту мазмұны жаңартылып,
мектептің жаңа жүйеге көшуі, әрбір мұғалімнің жаңаша жұмыс істеуін, батыл
шығармашылық ізденісін, оқушылардың оқуға белсенділігі мен оқу мәденитені
қалыптастыруға бағытталған.
Қазақстан Республикасының білім беру саласындағы мемлекеттік саясаты
тұжырымдамасында білім беру саласын реформалаудың стратегиялық бағыты
болып ойлауда инновациялық шығармашылық типі бар адамдардың жаңа
генерациясын, дамыған дүниетанымдық мәдениеті бар, дүниеге этикалық
жауапкершілікпен қарайтын мұғалімдерді қалыптастырудың қажеттлігі айқын
көрінген [1; 2].
Еліміздің болашағы – ұрпақ тәрбиесінде. Өркениетті қоғам мен құқылы
мемлекеттің қалыптасуы өскелең ұрпақтың рухани байлығы мен мәдениеттілігін,
еркін ойлау қабілеті мен шығармашылығын, кәсіби біліктілігі мен
білімділігін талап етеді, - делінген мектепке дейінгі және мектеп
жасындағы балалардың тәрбие тұжырымдамасында,
Жалпы білім беретін мектептің мақсаты – жас ұрпақты ұлттық игіліктер
мен адамзат мәдени мұрасының сабақтастығын сақтай отырып оқыту, тәрбиелеу
және әрбір шәкіртті жеке тұлға деп санап, оның жан-жақты дамуына мүмкіндік
жасау. Бұл мақсатты жүзеге асыру үшін жалпы білім беретін мектеп мынандай
міндеттерді шешуі керек: - жеке тұлғаның өзін-өзі тәрбиелеп дамуына,
білімін арттырып жетілуіне көмектесу, сондай-ақ оқытудың сан алуан тиімді
формалары мен әдістерін барынша кең қолдану арқылы әрбір оқушының бойына
үнемі оқып-үйренсем деген ізденімпаздың қасиет дарыту, оларға білімін
өздігінше толықтырып, тереңдету тәсілдерін үйрету - делінген Қазақстан
Республикасының жалпы білім беретін мектептері тұжырымдамасында, Қазақстан
Республикасының жоғары педагогикалық білім берудің мақсаты мен
міндеттерінде, концепция мақсаты – оқушының жеке тұлғасын дамыту,
қалыптастыру мәселесін, шығармашылықпен шешетін жаңа формацияның кәсіби
компетентті педагогын даярлау делінсе, міндеттеріне – педагог-оқушы
жүйесінде іс-әрекетті басқаруға бағытталған кәсіби-педагогикалық әрекетті
ұйымдастыра алуды қамтамасыздандыру.
Жаңа формацияның мұғалімі – рухани дамыған, рефлексияға қабілетті,
кәсіби дағдысы мен педагогикалық нышаны бар жаңалыққа ұмтылған шығармашыл
жеке тұлға. Олай болса, бүгінгі ұрпақты тәрбиелеу білім беру жүйесіндегі
жаңа формацияның мұғалімінің қолында болмақ.
Оқытудың жалпы теорияларының негізінде мұғалімнің рөлін қарастырған
ғалым-зерттеушілер аз емес, мәселен Я.А.Коменский, И.Г.Песталоццин,
А.Дистервеч, И.Гербарт, К.Д.Ушинский, П.Ф.Каптерев, С.Т.Шацкий, П.П.Нечаев,
М.Я.Басов, П.П.Блонский, Л.С.Выготский, Н.К.Крупская, А.С.Макаренко, сондай-
ақ ХХ ғ. ортасында өмір сүрген кеңестік және шетел ғалымдары Д.Б.Эльконин,
В.В.Давыдов, И.Лингарт, И.Ломшер болған. Сондай-ақ осы аталған ғалымдардың
зерттеулері негізінде оқыту әрекетінің психологиялық теориясы пайда
болды.
Әр түрлі мамандықтар ішінде ерекше рөл, барлық іс-әрекет нәтижесі адам
–азаматты дамып келе жатқан нарықтық қатынастың барлық жағдайына төтеп
беруге дайын тұратын, ол үшін өз қызығушылығын, бейімділігін, мінез-қлық
ерекшелігін оқу мен кәсіби даярлық барысында өзінің таңдаған кәсібіне және
өзінің ұмтылысына толығымен сай келетін, кәсіпке жету мақсаты мен өз
мүмкіндіктерін өзі бағалай білу іскерлігін сезіне білетін мұғалім
мамандығына беріледі. Бұл тұрғыдан мұғалімнің педагогикалық еңбегі терең
шығармашылыққа толы болуы керек. Қазіргі мектептің басты мақсаты - өз
бетінше дами алатын, өз бетінше бағдарлама және өз мүмкіндіктерін жүзеге
асыра білетін шығармашыл тұлғаны қалыпастыру.
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігінің ІІ-ші съезінде
сөйлеген сөзінде Президентіміз Н.Ә.Назарбаевта осы мәселеге айрықша мән
берген. Баланың бойында қалыптастырылуға тииіс қасиеттер алдымен мұғалімнің
өз бойынан табылуы тиіс.
Ғалым-педагогтар В.Сластенин, И.Исаев, А.Мищенко, Е.Шяновтар
Мұғалімнің педагогикалық процесті басқарудағы теориялық және тәжірибелік
даярлығының бірлігін, олардың мазмұнын жан-жақты талдайды. Қазіргі
педагогикалық ғылымда озат мұғалімдердің іс-тәжірибелері көптеп айтылуда.
Мұғалімнің оқушыларға саналы тәрбие, жан-жақты білім берудегі көзқарасын
қалыптастыруы, дүниетанымын дамытудағы еңбекке және қоғамға деген қатынасын
тәрбиелеудегі рөлінің маңыздылығы белгілі педагогтар Н.К.Крупская,
К.Д.Ушинский, В.А. Сухомлинский, А.С.Макаренко және т.б. еңбектерінде
көрініс берген, сондай-ақ шетел педагогтары Ж.Ж.Руссо, И.Г.Песталоцин,
А.Дистервеч өз еңбектерінде мұғалім мамандығының қоғамдағы орнына мән
береді [3; 4; 5; 6; 7].
Педагогикалық процесті ұйымдастырудағы мұғалімнің педагогтық
қабілеттілігі де бірқатар зерттеушілер еңбектерінде орын алды (Гоноболин
Ф.Н., Данилов М.А., Якобсон П.М., Гальперин П.Я., Лемберг Р.Г., Занков
Л.В.) [8; 9; 10; 11; 12].
Зерттеу барысында қарастырылған педагогикалық әдебиеттерге жасалған
талдау мұғалім мамандығының қоғамдағы орнын, олардың зерттеу нәтижелерінің
қоғамда кеңінен қолданылып жүргенін, дегенмен қарастырылып отырылған
оқушылардың оқу мәдениетін қалыптастырудағы мұғалімнің рөлі мәселесінің
бұл еңбектерде кең түрде қарастырылмағандығын дәлелдейді. Демек,
оқушылардың оқу мәдениетін қалыптастырудың қажеттілігі мен бұл мәселенің
мектептегі қазіргі жағдайы арасында; бүгінгі мектеп мұғалімінің
педагогикалық процесс барысында оқушылардың оқу мәдениетін қалыптастыру
мүмкіндіктері мен оларды педагогикалық процесте оқушылардың оқу мәдениетін
қалыптастыру мақсатында жүйелі пайдаланбау арасында; оқушылардың оқу
мәдениетін қалыптастырудың қажеттігі мен бұл салада арнайы жасалған ғылыми-
әдістемелік нұсқаулардың жоқтығы арасында қайшылықтардың бар екендігі
бпайқалады. Осы қайшылықтардың шешімін қарастыру бізге тақырыпты
Оқушылардың оқу мәдениетін қалыптастырудағы мұғалімнің рөлі деп
таңдауымызға негіз болды.
Зерттеу объектісі: Оқушылардың сабақта оқу мәдениетін қалыптастыру.
Зерттеу пәні: Оқушылардың оқу мәдениетін қалыптастыру процесі.
Зерттеу мақсаты: Оқушылардың оқу мәдениетін қалыптастырудағы
мұғалімнің рөлін теориялық тұрғыда негіздеу және практика жүзінде
әдістемесін жасау.
Зерттеудің міндеттері:
1) мұғалімнің социумдағы орны мен қызметін және оған қойылатын
талаптарды теориялық тұрғыдан қарастыру;
2) мұғалімнің оқушылардың оқу мәдениетін қалыптастырудағы рөлін ашып
көрсету;
3) мұғалімнің сабақ үстінде оқушылардың оқу мәдениетін
қалыптастырудағы мүмкіндіктерін негіздеу;
4) оқу мәдениетін қалыптастыруда әр оқушының жеке дамуын зерттеу
тәсілдерін нақтылау.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының білім беру саласындағы
заңды-нормативті құжаттары: Білім туралы заң, Білім мемлекеттік
бағдарламасы, Қазақстан Республикасы 2015-ші жылға арналған білім беруді
дамыту тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасы Жоғары педагогикалық білім
беру тұжырымдамасы, мұғалімдердің іс-тәжірибелері.
Зерттеу әдістері. Зерттеу тақырыбы бойынша педагогикалық
әдебиеттерге талдау, мұғалімдердің іс-тәжірибесін оқып үйрену, оқу процесін
бақылау, әңгімелесу.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздерін педагогтар мен
психологтардың жеке тұлға мен оның дамуындағы іс-әрекеттің рөлі туралы
білімнің мәнін оқушылардың оқу мәдениетін қалыптастыру мәселесін
зерттеудегі көзқарастарын ашып көрсететін тұжырымдамалар құрайды.
Зерттеудің нәтижелерінің дәлелділігі мен негізділігі талапқа сай
әдіснамалық және теориялық қағиадалармен зерттеу пәніне сәйкес әдіс-
тәсілдерді қолданумен, зерттеу нәтижелерін қорытындылаумен, жалпы білім
беретін мектепте олардың тиімділігін тексерумен қамтамасыздандырылады.
Зерттеудің базасы: тәжірибелі-эксперимент жұмысы _______________
өткізілді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытынды және қолданылған әдебиеттерден тұрады.
Кіріспе бөлімде зерттеудің көкейкестілігі, объектісі, пәні, мақсаты,
міндеттері, теориялық және әдіснамалық негіздері, зерттеу көздері мен
әдістері, зерттеу нәтижелерінің дәлелділігі мен негізділігі баяндалады.
Оқушылардың оқу мәдениетін қалыптастырудағы мұғалімнің рөлінің
теориялық негіздері атты бірінші бөлімде мұғалімнің социумдағы орны мен
қызметі және оған қойылатын талаптар, сондай-ақ мұғалімнің оқушылардың оқу
мәдениетін қалыптастырудағы рөлі теориялық тұрғыдан қарастырылады.
Мұғалімнің оқушылардың оқу мәдениетін қалыптастырудағы мүмкіндіктері
айқындалады.
Оқушылардың оқу мәдениетін қалыптастырудағы мұғалімнің рөлі атты
екінші бөлімде сабақ үстінде оқушылардың оқу мәдениетін қалыптастыру
мазмұны, әдістері мен формалары негізделеді, тәжірибелік эксперименттік
жұмыстың нәтижесі баяндалады.
Қорытынды бөлімде зерттеу нәтижелері, қорытынды және нұсқаулар
беріледі.
І бөлім. Оқушылардың оқу мәдениетін қалыптастырудағы
мұғалімнің рөлінің теориялық негіздері
1.1. Мұғалімнің социумдағы орны мен қызметі және
оған қойылатын талаптар
Мұғалім әр адамның бойына білімнің жарық сәулесін құятындықтан,
өмірді, өзін қоршаған ортаны түсініп білуге, табиғаттың сырларын ұғып,
жұмбақтарын шешуге зердесін оятып білуге деген құштарлығын (оятады)
ұштайтындықтан, алдына келген жас сәбиге қаламды қалай ұстаудан бастап,
таяқша сызуды, әріптен сөз құрап жазуды, оқып, санауды үйрететіндіктен,
оның алдынан кітаптың құпия сырын ашып, білімнің есігін ашып, енгізіп, оның
зердесіне білімнің шам-шырағын жағып, жарыққа жетелейтіндіктен, мұғалім
мамандығы ең ардақты, әрі қарй мамандық. Сондықтан оны есінде ұзақ
сақтайды. Әрине одан әрі оқушы жасында талай мұғалім кезедеседі. Олардың
ішінде бала санасында із қалдыратындары да болады.
Нағыз мұғалім деп тәрбиеленушінің ойы мен жүрегіне жол тапқан ұстазды
айтады.
Мұғалім қызметінің табысты болуы, оның оқу және тәрбие жұмысының
мақсаттары мен міндеттерін жете түсінуіне байланысты. Мұғалім оқушыларға
саналы тәрбие жан-жақты білім береді, олардың көзқарасын қалыптастырады,
дүниетанымын дамытады, еңбекпен қоғамға деген сүйіспеншілігі мен ынтасын
тәрюиелейді.
Мұғалім оқушылардың жылдан жылға өсіп отыратын талаптарын,
қанағаттандырып отыру үшін, өмірде болып жатқан түрлі құбылыстарға,
жаңалықтарға, өзгерістерге құлақ салып, өмірмен бірге алып жүретін адам
болуға тиіс.
Сондықтан мұғалім институттан алған білім көлемімен шектеліп қалуға
болмайды. Халық арасында мұғалім оқығанда ғана мұғалім, ал оқуын тоқтатқан
күні мұғалім болудан қалады деген қанатты сөз тараған. Ғылыми ой дамыған
сайын, болжамдар дәлелденіп теорияға айналып және жаңа фактылар мен
заңдылықтар ашылып кеңейген сайын мұғалімге қойылатын талапта арта түседі.
Мұғалім – мектептегі басты тұлға дегенде, оның жеке басындағы баланы
оқытып білденетерлік түрлі қасиеттерін айтады. Солардың бірі – оның балаға
деген сүйіспеншілігі. Мұғалім жұмысының табысты болуы, белгілі жағдайда
балаға деген сүйіспеншілікке байланысты. Ол балаға тілектестік, қамқорлық
және оны құрметтей білуді педагогикалық жағынан талап етушілікпен ұштастыра
білгені жөн.
Мұғалім болу үшін балаға сүйіспеншілік жеткіліксіз. Мұғалімдік
мамандықты игеру ісі жеке адамның ынтасына, бейімділігіне және қабілетіне
байланысты. Ол әрине жеке адамның ерекшеліктері оның дербес іс-әрекетіне
байланысты.
Балаға деген сүйіспеншілікті бір жақты түсінуге болмайды.
Ы.Алтынсарин: Мұғалім балалармен істес болады: егер олар бір нәрсені
түсінбесе, онда мұғалім шәкірттерді кінәламай, олардың көкейіне қандыра
алмағаны үшін өзін-өзі кінәлауға тиіс деп - жазды [13].
Біздің пікірімізше, балаға сүйіспеншілік деген кең мағынадағы ұғым. Ол
ең алдымен мұғалімнің өз ісіне деген сүйіспеншілігі арқылы балаға өзі
оқытатын пәнінен көбірек мәлімет беруге ұмтылуы, талабы. Ғылым негіздерін
баланың зердесіне көбірек сіңіруге тырысуы. Сол арқылы баланың ғылым мен
білімді игеруге деген ішкі қажеттігін туғызу қызметі балаға әсер ету
қабілеттілігі.
Сонымен, педагогикалық іс-әрекетте мұғалімнің атқаратын басты
педгогикалық қызметі не?
Педагогикалық қызмет – педаггтың кәсіби білім мен іскерлікті қолдану
бағыты. Әрине, педагогтың мұндағы басты бағыты оқушыны оқыту, білім беру,
тәрбиелеу, дамыту және қалыптастыру болып табылады. Осының әрқайсысында
мұғалім көптеген нақты әрекеттерді орындайтындықтан, олардың атқаратын
қызметі кейде жасырын, кейде анық байқалады. Педагогикалық іс-әрекеттердің
тамырына үңіле отырып, кәсіби пеадгогикалық іс-әрекет негізіне не
жататындығын белгілейміз: ол әрине мұғалімнің басты қызметі – оқыту,
тәрбиелеу, дамыту, қалыптастыру процестерін басқару.
Басқару функциясын нақытлау үшін педагогикалық проект ұғымын
қолданамыз. Педагогикалық проект деп ойластырылған және аяғына дейін
жеткізілген шараны істі айтамыз: сабақ, тәрбие сағаты, бөлімді немесе
тақырыпты меңгеру, викторина, олимпиадаларды ұйымдастыру, мектептегі мереке
экологиялық экспедиция және т.б. Осы аталған істің бәрін педагог, саналы
сезім білімділікпен, тиімді болатындай етіп басқаруға міндетті.
Сонымен, педагогтың проектіні ойластыру кезеңіндегі бірінші қыметі –
мақсат қою (Сурет-1). Мақсат – педагогикалық әрекеттің басты факторы ол
мұғалімнің жалпы еңбегінің қозғалысы мен оқушылардың нәтижеге жетуге
ұмтылысын бағытайды. Басқару процесінің мұндағы мәні – мақсат пен нәтиженің
өзара сәйкестігін бақылау әрекетінде.
Оқыту процесін басқару ең алдымен оқушылар біліміне негізделеді:
олардың дайындық деңгейлері, мүмкіндіктері, тәрбиелілігі, дамуы.
Диагностикалау арқылы осы аталғандарды анықтаймыз. Оқушылардың дене және
психикалық даму ерекшеліктері туралы, олардың ақыл-ой мен адамгершілік
тәрбиелілігі, сыныптағы және отбасындағы тәрбие жағдайлары туралы білімсіз
дұрыс мақсат та және осы мақсатқа жеткізетін құралдарды да таңдап алу
мүмкін емес.
Диагностикалаумен болжау тығыз байланысты. Ол мұғалімнің өз әрекетінің
нәтижесін нақты жағдайда көре біліп, өз әрекетінің стратегиясын анықтауда,
педагогикалық нәтижені алу мүмкіндіктерін бағалацда көрінеді.
Диагнозды оқытып, қолайлы болжауға негіздеме отырып кәсіби педагог оқу-
тәрбие әрекетін жобалауға келеді. Мұғалімнің болжаулық функциясы алдындағы
әрекеттің моделін жасаудан, тәсіл мен құралдарды таңдаудан тұрады.
Диагноз, болжау, жоба (проект) оқу-тәрбие әрекетінің жоспарын құруға
әкеледі. Осы функциялар – педагогикалық процестің даярлық кезеңінде жүзеге
асырылады. Шебер – мұғалім сыныпқа мақсатсыз, нақты жоспарсыз енбейді. Бұл
жерде жоспардың көлемі, оны жүзеге асыру, педагогтың оны жатқа білуі басты
мәселе емес – мұндағы басты мәселе – нақты жоспардың бар екендігі.
Келесі педагогикалық процестің іске асыру кезеңінде мұғалім
мәліметтік, ұйымдастыруылық, бағалау, бақылау, түзету функциялар жүзеге
асырады мұғалімнің ұйымдастырушылық әрекеті оқушыларды белгіленген жұмысқа
жұмылдыруға, олармен мақсатқа жету барысындағы бірлестікке негізделген.
Мәліметтік функцияның мәні, математиктердің айтуынша, анықтамады. Мұғалім
– білім алушылар үшін басты мәлімет көзі. Бақылау , бағалау және түзету
функциялары педагогқа оқушыларды ынталандыру үшін қажет.
Соңында, педагогикалық проектінің қорытынды кезеңінде мұғалім
аналитикалық (сароалау) функциясын жүзеге асырады, оның асты мазмұны
аяқталған істі саралаудан тұрады.
Сурет-1. Педагогикалық процестегі мұғалімнің қызметтері
Мұғалім өзінің кәсіби функцияларды атқарумен бірге қоғамдық,
азаматтық, отбасылық функцияларды орындайды [14].
Оқукшылар ұжымын педагогикалық басқару – ұжымды оқушыларды тәрбиелеу
құралы ретінде қолданып ұжым әрекетін басқару.
Ұжымның ерекшелігін, танысын, қажеттілігін, қызығушылығын меңгеру,
олардың өзін-өзі басқару мүмкіндіктерін меңгеру басқаруды тиімді етпек,
демек педагог ұжымның әр мүшесінің танымдық процестерін, оның зейінін,
есін, ойлауын меңгеру баланың жан дүниесін оқи алатындай, оның тілегін,
сенімін мотивтерін, темпераментін, ерік-жігерін, қабілеттерін жеткіліксіз.
Ең бастымы мұғалімнің өзін баланың орнына қоя білуі (децентация).
Педагогикалық көріпкелдікті балалар ұжымына енгізу жағымды эмоционалдық
климат туғызады. Мұғалімнің осындай аталған қабілеттерін әлеуметтік
психологиялық байқағыштық деп анықтауға болады. осы феномен бойынша жұмыс
атқарғандар (А.А.Бодалев, Скаткин М.Н., Ильин В.С.) [15; 16]. Егер
оқушыларға қоғамдық тапсырманы қай мұғаліммен бірлесе отырып атқарар едің?
Туған күніңе мұғалімдерден шақырар едің? - деген сұрақ қойылса олар: 1.
Оқушылармен қарым-қатынасы жақсы; 2. Қабілетті, өнерлі мұғалімдерді
атайтындықтарын эксперименттен көруге болады.
Ұстаздың педагогикалық әрекетінің нәтижелілігі негізінен оның
оқушылармен қарым-қатынас жасауына байланысты. Ұстаз бен оқушы қарым-
қатынасның екі түрімен айқындалады:;
1. Ұстаз оқушылардың алдында әлеуметтік рөлдің айғағы ретінде;
2. Ұстаз барлық психологиялық ерекшеліктері бар жеке адам ретінде
көрініс береді.
Оқушы – ұстаз арасындағы қарым-қатынасты түсіну үшін ұстаздың ұстаған
бағытын атауға болады. бұл жерде психолог К.Роджерстің көзқарасы ұтымды.
Ол ұстазға тән алты бағытты ұсынды.
1. Гуманистік бағыт – ұстаз оқушылардың мұқтаждығымен қажеттілігіне
көңіл аударады.
2. Эгоцентрлік (өзімшілдік) бағыт ұстаз тек өзіне, өзінің қызығуына,
қажеттілігіне назар аударады.
3. Бюрократтық бағыт (төрешілдік) ұстаз әкімшіліктің нұсқауларын,
жоғарыдан келген құжаттарды өзіне бағыт етеді.
4. Конформистік – ұстаз әрекет коллектив өмірімен, өзінің
әріптестерімен қатынас жасауға негізделеді.
5. Авторитеттік (беделді) бағыт ұстаз оқушының ата-аналарына олардың
қоғамдағы орнына сүйенеді.
6. Когнитивтік – бағыт – ұстаз өзі беретін пәннің мазмұнына сүйенеді.
Оқушылардың сабаққа оқу пәндеріне қатынасы, тәрбиесі, олардың
белсенділігі көп жағдайда сыныптағы психологиялық климатқа байланысты.
Психологиялық климатқа уақыт және топтың тарихы керек.
Биосфера кез-келген өмірлік агентке өзіндік сенім күйінде берілетін
топтың психологиялық реакциясы. Топтың әлеуметтік психологиялық климаты
(семья, жолдастық, мектеп, творчестволық топ, аймақ, қоғам) – жеке бастың
сезіміне әсер ететін, сезімі арқылы әрекеттің бағытын және сипатын
анықтайтын яғни баланың дамуына әсер ететін қарым-қатынас жүйесі.
Әлеуметтік психологиялық климаттың қалыптасуына байланысты:
1) Тілектестік әрбірінің мұғалімнің бағалаудағы;
2) Агрессиядан қорғану, бір-біріне көмекке келу;
3) Жұмыс істеу қабілеттілігі;
4) Инициативашылдық – жеке бастық мен қасиетін көрсетуші, ұжым
мүшелерінің белсенділігін арттырады.
5) Мажор және оптимизм – ұжым мүшелерінің қуанышты перспективға
талпынысы.
Ұстаздың оқушылармен жұмыс түрлері:
- тұрақты – жағымды түрі. Бұл бірқалыпты, тұрақты, шын жүректі
қатынаспен сипатталады. Балаларды дұрыс бағалау басымырақ болады.
Мұғалім балаларға өктемдік жасамай, оларды сендіру арқылы әрекет
жасайды.
- пассивті – жағымды түрі. Мұндай түрдегі қатынаста жағымды эмоционалдық
бағыт ашық көрініс бермейді. Мұғалім балалармен салқын, ресми қатынас
жасайды.
- Тұрақсыз түрі – бұл түрдегі қатынаста мұғалім жалпы эмоционалдық
жағымды бағыт сақтай отырып жағдайға байланысты мінез-құлқын
өзгертеді. Оқушылармен жиі конфликтілі жағдайға түседі.
- Активті жағымсыз түрі. Бұл түрдегі мұғалім балаларды
жақтырмайтындығымен ерекшеленеді. Мұғалім өзінің мұғалімдік қатынасын
ерекшелей көрсетіп, балалардан өзінің жоғары екендігін көрсетеді.
- Пассивті – жағымсыз түрі. Бұл түрдегі қатынас, жағымсыз бағытпен
сипатталады.
Енді мұғалімнің социумдағы алатын орнына сәйкес оған қойылатын талап
– тілекке тоқталайық:
Біріншіден, мұғалім жеке көзқарасы бар және соны қорғай білетін
жігерлі тұлға және маман мұғалім болуы қажет. Зерттеушілік, ойшылдың
қасиеті бар мұғалім жалтақ болмайды. Өз ісін жетік біліп табанды жүргізетін
мұғалім ғана түпкі нәтижеге қол жеткізе алады. Ондай мұғалім әрбір күніне
есеп беріп отырады. Азаматтың ар-ожданын үнемі қорғай алады.
Екіншіден, мұғалім педагогтік, психологиялық білімін жетілдіріп
үйренумен қатар, сол білімін күнделікті ісінде шебер пайдалана білетін
болуы керек. Дүние жүзінде ғаламдану үрдісі жүріп жатқандытан, ақпараттар
ағыны көбейді. Мұғалім қай пәннен сабақ бермесін, ол баланың өмірдің әр
саласына қатысты кез келген сұрағына жауап беруге даяр болуы керек.
Үшіншіден, міндетті орта білім беру, стандартты оқулықтарды пайдалану,
ақпараттардың көбеюі т.т. мұғалімнің білім берудегі жетекші рөлін жойды.
Енді білім негіздерін өзбетінше оқып-үйренуге оқушыны баулау міндеті тұр.
Төртіншіден, мұғалім ұйымдастырушылық, құрылымдық, бейімділік,
сараптамалық қабілеттермен қатар өз бойындағы педагогикалық жағдаяттарды,
дәйектерді, құбылыстарды талдай білуі және солардың пайда болуының себеп-
салдарын анықтай білуге де бейім болуы шарт. Соның негізінде күрделі
жағдайларда шешім таба алатын дәрежеге жету мүмкін.
Бесіншіден, мұғалімдердің адамгершілік, саяси идеялық ұстанымы
жұмысында көрініс тауып, ол ұстанымды бала тәрбиесіне негіз етіп алуы шарт.
Қысқасы, бала ықпал ету объектісі емес, ынтымақтаса қызмет ететін тұлғаға
айналуы керек.
Әрбір ұстаз ұлттық құндылықтарды, яғни этнопедагогика мен
этнопсихология негіздерін меңгеріп, өз ісінде инновациялық әдістерді
пайдалануы қажет.
Мұғалім өзінің педагогикалық әрекетінде акме жағдайға шеберлік,
кәсібилік, құзырлылық сияқты сатылардан өту арқылы жетеді. Мұғалімдік
еңбекті адамтану ғылымы, адамның жан дүниесіне, рухани әлеміне бойлай алу
өнері деп түсінген ұлы педагогтар Е.Дистервеч, К.Д.Ушинский, А.С.Макаренко,
В.А.Сухомлинский педагогикалық шеберліктің дамуына зор үлес қосқан [4; 5;
6]. Ғалымдар мұғалімдердің табыстарын олардың адамгершілік қасиеттері,
мәдени деңгейі, кәсіби әрекетін тұрақты жетілдіріп отыруға деген
ұмтылысымен байланыстырған. Мысалы: А.С.Макаренко мұғалім өзінің кәсіби-
шығармашылығын жүзеге асыру жолында алдымен шеберлікке жетуі тиіс екеніне
тоқтала отырып, шеберлік ұғымын педагогикаға қатыстыра ең алғаш қолданған
және бұл сапа жайлы Тәрбиешінің шеберлігі – айрықша талантты қажет ететін
ерекше өнер емес, дегенмен оған дәрігерді немесе музыкантты шеберліке
үйреткендей үйренетін мамандық деген болатын [6].
Педагогикалық шеберлік сонымен қатар сан-салалы кәсіби әрекетті
жүзеге асыруды нәтижелі ету үшін еңбексүйгіштік, балаға деген
сүйіспеншілік, олардың ішкі дүниесін түсіну, таңдандыра, жобалай алу сияқты
қасиеттердің болуын талап етеді. Осы тұрғыдан алып қарағанда педагогикалық
шеберлік – кәсіби әрекетті жоғары деңгейге көтеретін мұғалімнің жеке
қасиеттерінің, оның білімі мен білігінің жүйесі.
Осы мәселеге қатысты келесі ой айтып жүрген ғалымдар Ю.Б.Иванов пен
Т.В.Сорокина педагогикалық шеберліктің құрамаларына гуманистік бағыттылық,
кәсіби білімдер, педагогикалық қабілеттер; педагогикалық техника,
педагогикалық психологияны білуді жатқызады. Педагогикалық әрекеттің
коэффициентін арттыру көп жағдайда оған өзінің ішкі күштерін жұмылдыра
алуда, өзінің психикасына әсер ете алуда екеніне тоқталады.
Педагогикалық әрекеттің шыңына апаратын келесі баспалдақ - кәсібилік.
Қоғамның жаңартуы мен ғарыштап дамуы оның азаматтарының барлық саладағы
кәсібилігіне байланысты. Осы мәселені терең зерттеген А.К. Маркова
мұғалімнің кәсіби деңгейге көтерілуінің мына төмендегідей психологиялық
критерийлерін анықтаған [17].
1. Обьективті критерийлер: мұғалімнің өз мамандығына қаншалықты
сәйкес, әлеуметтік тәжірибеге қосар үлесі қандай екендігі. Жоғары еңбек
көрсеткіші, әртүрлі мәселелерді шығармашылықпен шеше алу біліктері т.б.
жататындығын атап өтеді.
2. Субьективтік критерийлер: адамның мамандығы қаншалықты оның
табиғатына, қабілеті мен қызығушылықтарына сәйкес, қаншалықты ол өз ісінен
қанағат табатындығымен байланысты. Мұғалім еңбегіндегі субъективті
критерийлерге сондай-ақ кәсіби педагогикалық бағыттылық, кәсіптің
маңыздылығын, оның құндылығын түсіну, маман иесі ретінде өзіне позитивті
көзқарастың болуын жатқызады.
3. Нәтижелі критерийлер: мұғалім өз ісінде қоғам талап етіп отырған
нәтижелерге қол жеткізіп отыр ма деген мәселе тұрғысынан қарастырылады.
Бұған қатысты қазіргі уақытта әр түрлі түсінік бар екені белгілі. Біреулер
нәтиже ретінде оқушылардың білімдерінің стандартқа сай болуын алса, енді
біреулері оқушылардың өмірге дайындығын басты назарда ұстайды.
Шығармашылық критерийлеріне: мұғалімнің өз кәсібінің шекарасынан шыға
отырып, сол арқылы өз тәжірибесін, еңбегін өзгерте алуы жатқызылады.
Шынында шығармашыл мұғалім үшін біреудің тәжірибесін қайталағаннан гөрі өз
жаңалықтарын, білгендері мен түйгендерін басқаларға ұсыга алудың
шығармашылық бағыттылықтың болуының мәні зор. Тек сонда ғана ол өз
оқушыларының дамуына қол жеткізіп, өзінің кәсіп иесі ретіндегі ішкі
сұраныстарына жауап бере алады.
Кәсібиліктің қалыптасу кезеңдерін А.К.Маркова былай береді:
мұғалімнің өз мамандығына бейімделу кезеңі; мамандықта өзін-өзі
актуалдандыру кезеңі; мамандықты еркін меңгерген кезең; мамандықта
шығармашылық деңгейге жеткен кезең. Соңғы кезеңде автордың пйымдауынша,
мұғалім өз тәжірибесін өзінің шығармашылық ізденістерімен толықтыру,
авторлық еңбектерін кеңінен қолдануды кәсіби жоғары деңгейде іске асырады.
Ғалым кәсіби құзырлықтың сипаттамасын шебер-мұғалімнің және кәсібилік
дәрежесіне көтерілген мұғалімдердің жиынтық образы ретінде қабылдай отырып,
мына төмендегідей салыстырмалы кесте түрінде береді [17].
Кесте-1. Кәсіби құзырлықтың деңгейлерінің сипаттамалары
(А.К.Макрова бойынша)
Шебер – мұғалім Жаңашыл - мұғалім Зерттеуші- Кәсібилік
мұғалім деңгейдегі
мұғалім
Ғылым мен Тұтас ұтымды өзінің тапқыр Психикалық
практикаға педагогикалық мәнділігін жағынан өзін-өзі
белгілі жүйелер немесе зерттеп оған дамытуға
тәсілдердің жеке тапқыр баға беруге ұмтылады. Жаңаны
үлгілерін жоғарытәсілдер таба, ұмтылады, басқа іздеуде
деңгейде қолдана біледі. мұғалімдердің оқушыдан әрі
меңгерген. Шығармашылығын жаңа қарай жүріп,
Қалыптан тыс көрсете алады идеаларының оқушы үшін оны
педагогикалық (басқалар үшін жаңатиімділігіне жүзеге асырады.
міндеттерді шешеболып табылатын). баға береді. Зерттеушіге тән
алады (өзі үшін Еңбектің негізгі қасиеттер иесі:
жаңалық ашады). нәтижесі ретінде жаңашыл,
Оқушылардың оқушылардың жаңашылдығын
дамуын ескеруге психикалық дамуына анықтай алады.
талпынады. бағыт ұстайды.
Тұрақты жоғары Жаңалықты іздеуде
тиімділікті тиімділік
көрсетеді. Басқакөрсетеді.
мұғалімдерге өз
тәжірибесін
таныта алады.
Сонымен, мұғалімнің социумдағы орнын жеке тұлғаны қалыптастырушы ,
әлеуметтендіруші ретінде анықтаймыз. Мұғалім - өз мамандығына жаңалық
енгізуші, демек шығармашылық деген шыңға көтерілуші, ізденімпаз, өзіне
талаптар қоя білетін, кәсіби деңгейі жоғары, рухи биік, даралық сапаларымен
ерекшеленетін қоғам мүшесі.
1.2. Мұғалім – оқушылардың оқу мәдениетін
қалыптастырушы ретінде
Мұғалімнің педагогикалық іс-әрекеті іс-әрекеттер жүйесіндегі ең
күрделісі болып табылады.
Педагогикалық мамандық иесіне тән өзіндік қасиеттері бар: 1) басқара
білу, үйрете білу, тәрбиелей білу іскерлігі; 2) тыңдап, ести білу
іскерлігі; 3) кең ой-өрісінің боулы; 4) сөйлеу (коммуникативті) мәдениеті;
5) байқағыштығы; 6) шешімге келе білу іскерлігі; 7) өзін-өзі реттей білу
іскерлігі.
Көптеген зерттеушілердің пайымдауынша, балаларға сүйіспеншілік
мұғалімнің ең маңызды жеке бас және кәсіби қасиеті болып табылады. В.А.
Крутецкий адамның мұндай бейімділігіне балалармен қарым-қатынас жасай
білуін де жатқызады. Сонымен қатар, В.А.Крутецкий педагогикалық
қабілеттіліктің келесі түрлерін бөледі.Педагогикалық қабілеттіліктің
мұғалімнің оқушылардың оқу мәдениетін қалыптастыруында айтарлықтай алар
орны бар [18].
1. Дидактикалық қабілет – мұғалімнің оқушыны оқу материалын жеткізу
қабілеті, оқушының білім дәрежесін, іскерлігін – дағдысын дұрыс анықтай
білу, өз пәніне қызығушылығын арттыру, таным белсенділігі мен ойын дамыту.
2. Академиялық қабілет – мұғалім қабілетінің пән саласына
(математика, физика, химия т.б.) сәйкестігі. Ондай мұғалім өз пәнін ғылым
дамуына сай келеді, өзбетімен қарапайым зерттеу жұмыстарын жүргізеді.
3. Перцептивті қабілет-оқушының ішкі дүниесін тани білу. Қабілетті
мұғалім оқушылардың сабақ үстіндегі психологиялық жағдайын (реніш, сабаққа
қаншалықты әзір, әзір емес екенін т.б.) бірден байқайды.
4. Сөйлеу (экопрессивті) қабілеті – тіл арқылы өз ойын, ішкі сезімін
нақты, түсінікті етіп жеткізе білу. Бұл мұғалім үшін өте маңызды қабілет
ерекшелігі.
5. Ұйымдастырушылық қабілеті – сабақты тыңдауға білімді қабылдауға
оқушыларды әзірлей білуі, ұжымды дұрыс басқарып, ұйымдастыра білуі, оқу
мен тәрбиені дұрыс ұштастыру міндететрін де оқушыларға бағыт беріп,
рухтандыру ісіне басшылық беру, ата-аналармен жұыс істей білу, сынып
ұжымын оқушыларға педагогикалық ықпалды құралға айналдыру, мұғалім өз
жұмысын ұйымдастыра білу.
6. Коммуникативті қабілеті – оқу және тәрбие міндеттерін шешудің
тиімді жолдарын зідестіру, оқу және тәрбие жұмысының түрлері мен
әдістерінің мазмұнын анықтау, өз ісіне саналық, жауапкершілікпен ойлылықпен
қарап педагогикалық тапқырлық таныту.
7. Конструктивті қабілет – оқушылармен қалыпты, дұрыс қарым-қатынас
жасай білу.
8. Қолданбалы қабілет – мұғалім өз мамандығына қатынасы жоқ спорт,
оймен келетін шахмат, тоғыз құмалақ, дойбы, көркем өнер, бейнелеу өнер
туындыларын білетіндігімен оқушыларды қызықтырып, оларға қатынасуы арқылы
өз дегеніне жетуге баланы жан-жақты дамыту ісіне үлесін қосуы тиіс.
Демек, педагогтік шеберліктің әдепкі шарты – психология мен
педагогика ғылымдарынан терең білімнің болуы. Мұғалім өз пәні бойынша
оқушыларға білім беріп қоймайды, соған сәйкес оқушыны тәрбиелейді және жеке
басын қалыптастырады. Мұғалім жас ұрпақты оқыту мен тәрбиелеу ісінде
кәсіптік деңгейі және ұстаздық шеберлігі жоғары болуы үшін педагогикалық
және психологиялық арнайы зерттеулер негізінде айқындалған педагог
мамандығына тән іскерлік пен дағдыларды меңгеруі тиіс. өйткені,
педагогтік іс-әрекет өте динамикалық жүйе, оның өзіндік арнайы құрылымы
бар. Олар бірнеше бөліктерден тұрады:
Кесте-2. Мұғалімдерге қажетті іскерліктер
1) Танымдық іскерлікке, ең алдымен, жеке бастың интеллектуалдық
мүмкіндігі, мамандық еңбегінің негізі болып саналады. Танымдық іскерлікті
қалыптастыру үшін адамның қабылдау, зейін, ойлау, елес, ес т.б. психикалық
қасиеттерінің бірлікте дамуы қажет. Мысалы, адамның байқағыштығы, өзін-өзі
бақылауы, кездескен жағдайда дұрыс таба білуі, ойлау процесінің дамуы үшін
талдау жасау, салыстыру, сәйкестігін ажырату, нақтылай білу, жинақтау,
қорытынды жасау сияқты дағдылардың болуы қажет. Бұл қасиет адамның өзін-
өзі тәрбиелеу, оқу, білім алу, еңбек процесі барысында тұтас қалыптасатын
іскерлік [19].
2) Құра білу (конструктивтік) іскерлігі – оқу тәрбие жұмысын
модельдеу, жоспарлау, композициялық материалдарды іріктеп алумен
сипатталады. Алдағы жұмысты жоспарлау, жобалау, алдымен ойлау, салыстыру,
болжам жасау, технологиялық, логикалық ойлау қабілеттерімен тікелей
байланысты.
3) Қарым-қатынас (коммуникативтік) іскерлігі – бұл мұғалімнің
педагогикалық процестің барысында адамдармен қарым-қатынас жасуға үйренуі.
4) Ұйымдастырушылық іскерлік – бұл мұғалім еңбегінің бөлінбейтін
үнемі жүріп отыратын маңызды саласы. Ұйымдастырушылық іскерліктің өзіндік
белгілері бар. Олар: 1) жұмысты анықтау, 2) мақсатын белгілеу, 3) жұмысты
талап ету, 4) тапсырма беру, 5) тапсырылған жұмысты бақылау, 6) орындалуын
ұйымдастыру, 7) орындалған жұмысты қорытындылау, 8) бағалау, 9) есеп беру,
10) нақтылап объектіге зейін қоя білу, кездесетін кедергіні тез арада
болдырмауға психологиялық ахуал туғыза білу, іске қызығушылықпен кірісу,
басқаларға ықпал жасау іс-әрекеттерінен құралады.
5) Хабарлау іскерлігі – жеке педагогикалық іскерлік болып саналады.
Көбіне қатынас құралы ретінлде қарастырылады. Себебі, қарым-қатынас
хабарлама материалынсыз болуы мүмкін емес. Сөйлеу, әңгімелесу, көрсете
отырып түсіндіру, пікірлесу, тыңдау, сұрақ-жауап айту тәсілдерін қолдану
арқылы тыңдаушының зейінін аудару – мұғалімнің педагогикалық іс-әрекетіне
қажет іскерлік.
6) Зерттеушілік іскерлік - әрбір педагогикалық құбылысқа ғыылыми
тұрғыдан қарауды, эксперимент жүргізуді практикалық негізде талдау жасауды
және мектеп өміріне ендіруді қамтиды.
Мұғалімдік еңбектің психологиясы күрделі және жауапты екенін айта
келіп, жазушы – педагог М.Әуезов шын мұғалімге тән мынадай қабілет-
қасиеттерді атап көрсетеді: 1) эрудиция қабілеті; 2) әр жастағы баланың
даму ерекшеліктеріне сай келетін тәрбиенің тиімді әдісін таба білу; 3)
баламен тіл табыса білу шеберлігі, ақыл-парасатының мол болуы, оқыту мен
тәрбиенің жаңа әдістемелерін тәжірибеге батыл енгізу, оқушының сеніміне
бөленуі; 4) ұйымдастырушылық қабілетті қалыптастыру және басқалар.
Осындай қабілетті, қасиеттерді, іскерліктерді өз бойына жинаған
мұғалім ғана – нағыз ұстаз бола алады - деп сенеміз.
Бағдарласақ, оқушылардың оқу мәдениетін қалыптастыруда мұғалімнің осы
аталған қабілет пен іскерлік түрлерінің рөлі ерекше.
Сондай-ақ, оқушылармен жұмыста олардың оқу мәдениетін қалыптастыруда
педагогикалық іс-әрекет стилінің де алар орны айтарлықтай. Өйткені,
күнделікті педагогикалық үрдісте мұғалім көп уақытын оқушылармен бірге
өткізеді. Ал педагогикалық іс-әрекет стилі дегеніміздің өзі педагогикалық
үрдісті басқару стилі, өзін-өзі реттеу стилі, қарым-қатынас стилі және
когнитивті стиль болып табылады.
Қазіргі педагогикалық әдебиеттерде педагогикалық іс-әрекет стилінің
үш түрі берілген: авторитарлық, демократиялық және либералдық [19]. Енді
осыларға жеке-жеке тоқталайық.
Демократиялық стиль. Оқушы қарым-қатынаста тең құқылы серіктес,
білімді бірігіп қарастыруда қызметтес те бола алады. мұғалім оқушыларды
шешім қабылдауға тартады, олардың пікірлерін ескереді, олардың
дербестіктерін қолдайды, әр оқушының жеке бас қасиеттерін де ескереді. әсер
ету әдістеріне әрекетке кірістіру жатады. Демократиялық стилмен басқаратын
мұғалімдермен жұмыста оқушылар өздерін сенімді сезінеді. Осы стилмен
басқаратын мұғалімдер өзінің психологиялық іскерліктеріне баса назар
аударады. Мұндай мұғалімдерге кәсіби тұрақтылық, өз мамандығына қанағаттану
тән болып келеді.
Авторитарлық стиль. Мұнда оқушы тең құқылы серіктес ретінде емес,
педагогикалық әсер етудің объектісі ретінде қарастырылады. Мұғалім барлық
сұрақтарды өзі шешеді, шешім қабылдайды, өзі қойған талаптардың
орындалуына аса қатал бақылау орнатады, оқушылардың пікірімен санаспай-ақ,
жағдаятты есепке алмай-ақ өз құқыларын қолданады.
Осының нәтижесінде оқушылар белсенділігін жоғалтады немесе тек
мұғалімнің жетекші рөлімен ғана жүзеге асырады. Авторитарлық стилде
оқушылардың өзін-өзі бағалауы төмен болады, агрессивті болып келеді.
Авторитарлық стилде оқушылардың бар күші білімді меңгеруге және өзін
дамытуға емес, психологиялық жағынан өзін-өзі қорғауға бағытталады. Мұндай
мұғалімнің негізгі әсер ету әдісі бұйрық беру, үйрету болады.
Либералдық стиль. Мұғалім шешім қабылдаудан өзі шеттеп, оны
оқушылардың өзіне, басқа мұғалімдерге береді. оқушылардың іс-әрекетіне
бақылау мен ұйымдастыру жүйесіз болады, шешім дұрыс қабылданбайды.
Сыныпта тұрақсыз атмосфера болады, жоспарын келіспеушіліктер байқалады.
Осы бяандалған стилдердің әрқайсысының оқушылардың сабақ және
сабақтан тыс уақытта оқу мәдениетін қалыптастыруында алар орны бар.
Мұғалімнің педагогикалық іс-әрекетінің адам іс-әрекетінің басқа
түрлері тәрізді өзіне тән сипаттары бар. Ең әуелі, бұл мақсатқа
бағыттылық, мотивтілік, пәнге бағыттылық. Мұғалімнің педагогкалық іс-
әрекетінің өзіне сипаттамасы, оның нәтижелілігі . Оны Н.В.Кузьмина былай
деп көрсетеді [20].
1. Репродуктивті – мұнда мұғалім өзі не біледі соның барлығын
басқаларға жеткізе біледі; нәтижесі.
2. Бейімделушілік – мұғалім өзінің ақпараттарын аудиториялық
ерекшеліктеріне қарай бейімдей біледі: нәтижесі аз болады.
3. Модельдеуші – мұғалім оқушыларға тиісті білім, дағдылар мен
іскерліктерді үйретудің негізгі бағыттарын меңгерген: нәтижесі орташа.
4. Оқушылардың білімін жүйелі – модельдеу мұғалім білім, іскерлік
және дағдылар тұтасымен білім, іскерлік және дағдылар жүйесін
қалыптастырудың негізгі бағыттарын жетік меңгерген: нәтижелі.
5. Оқушылардың іс-әрекеті мен мінез-құлықтарын жүйелі – модельдеу –
мұғалім өз пәнін оқушылардың жеке басын, оның өзін-өзі тәрбиелеу,
өздігінен білім алу, өзін-өзі дамыту қажеттіліктерін қалыптастырудың
құралына айналдырудың негізгі бағыттарын меңгерген: жоғары нәтижелі.
Сонымен, педагогикалық іс-әрекет сипаттамасын қарастыра отырып, әр
мұғалімнің оқыту үрдісі барысында оқушылардың оқу мәдениетін
қалыптастыруда жоғары нәтижелі соңғы педагогикалық іс-әрекетті ескергені
жөн.
Біз зерттеу тақырыбымыз оқушылардың оқыту үрдісінде оқу мәдениетін
қалыптастырудағы мұғалімнің рөлін айқындау болғандықтан, оның педагогикалық
іс-әрекетінің пәніне де тоқталдық.
Өйткені, педагогикалық іс-әрекет пәні дегеніміздің өзі дамудың негізі
мен шарты ретінде әлеуметтік-мәдени тәжірибелі меңгеруіне бағытталған
оқушылардың оқу іс-әректін ұйымдастыру болып табылады.
Мұғалімнің педагогикалық іс-әрекетте оқушыларға оқу мәдениетін
меңгертуінің құралдарына мыналар жатады:
1. Оқушылардың сөздік қорының қалыптасуына негіз болатын және
көмектесетін ғылыми білімдер жүйесінің болуы;
2. Оқытуды ұйымдастыру формаларын әр түрлі үлгіде, қызықты етіп
ұйымдастыра білуі. Мұғалімнің педагогикалық іс-әрекетте әлеуметтік
тәжірибені беру тәсілдеріне түсіндіру, көрсету, біріккен жұмыстар,
тікелей іс-тәжірибе жатады.
Сонымен, мұғалімнің педагогикалық іс-әрекетінің нәтижесіне оқыту
үрдісі барысында оқушыларда тиісті оқу мәдениетін қалыптастыра білуі
жатады.
Сондай-ақ оқушылардың оқу мәдениетін қалыптастыруда мұғалімнің сыртқы
келбет мәдениетінің, өзін-өзі басқару шеберлігінің, мимка және понтомимика
шараларының (мәнерлері негіздері), мәнедиеті, әдебі, сөйлеу шеберлігі,
шешендік қасиеті, дем алуы, дауыс дикциясы, интонациясының да орны ерекше.
Өйткені, әдіпт, мәдениетті, өз пәніне сүйіспеншілігі бар, өз мамандығын
меңгеруге талпынысы бар мұғалімге қарап оқушыларда да осы қасиеттер
қалыптаспақ. Балаларды оқыту мен тәрбиелеу ісінде жалпы әдеп атаулыны
педагогикаға кіріктіріп пайдаланудың өзі педагогтік әдеп болып табылады.
Әдетте, әдепті адамдарды олардың кішіпейілділік, басқаны түсіне білушілік,
жылы шырайлылық, тапқырлық, елгезектік, өзгенің пікіріне құлақ асушылық,
ұстаушылық, байсалдылық, әзілкештік сияқты мінез-құлық белгілеріне қарап
тануға болады.
Әдепті мұғалім ересек адамдармен қалай мыпайы және ілтипатпен
сөйлесе, оқушылармен да солай, тек ересектерден гөрі сақ және ықыласпен
сөйлеуі керек.
Педагогикалық әдептің негізі оқушыға деген шын ықыласты және олардың
адамдық ар-ұятына деген көзқарасында жатыр. Педагогикалық әдеп баланы адам
ретінде сыйлау деп есептеуге болады.
Педагогикалық әдеп – мұғалімнің кәсіп сапасы және ең етене кәсіптік
белгісі. Мұғалім жұмысында педагогтік әдеп сақталмайынша оқушылармен тіл
табысу мүмкін емес, ал оқушылардың тілін таппайынша оқу-тәрбие үрдісінде
ілгерілеу жоқ.
Педаггтің әдебі ілтипаттылық, сенім білдірушілік, әділдік, төзім мен
сабыр сақтау сияқты қасиеттермен өлшенеді. Енді осы түсініктерге
тоқталайық.
Ілтипаттылық. Әдетте оқушылар өздері өте жақсы көретін мұғалімдер
оларға дауыс көтеріп сөйлесе де көңілдеріне ауыр алып қалады. Дауыс көтеру,
жазықсыз жазғыру әділ қойып маған баға ғана емес, мұғалімдер көзге ілмей,
өтініштерін құлыңсыз жүрдім-бардым тыңдаса да, ең болмағанда қастарына
жақындап жай-жапсар білмесе де олардың көңілдеріне келеді. өздеріне
мұғалімнің назарын аудару үшін тәртіп бұзатын бірді екілі балалардың
болатыны бар.
Мұғалім оқушыларға жаңа материалды түсіндіру мен қатар оларға назар
аудара білу керек. Өйткені, мұғалімдер тарапынан оқушыларға ілтипат болмаса
олардың араларына жарықшаң сызаты түседі.
Сенім. Педагогикалық әдеп мұғалімнің оқушыларға сенім арта білу
қабілетін де қамтиды. А.С.Макаренконың пайымдауынша, қателесу қаупі төніп
тұрса да мұғалім оқуда болсын оқушыларға өзінің батыл-батыл ойларымен ықпал
жасауы қажет.
Балалар өздерінің күштері мен мүмкіндіктерін толық шамалай алмайды.
Олар ересектердің бағасына, әсіресе өздерінен де артық сенетін мұғалімнің
бағасына сүйенеді. Сондықтан мұғалімдер олардың қабілеттерін бағалауда өте
сақ болғаны жөн. Оқушының қабілетін, әрине асыра бағалау дұрыс емес, ал
оларды құлдыратып бағалау одан да оғаш.
Әділдік. Мұғалімнің қандай қасиеттерін бағалайсыз деген сауалға
оқушылар көбіне көп: әділдігін деп жауап қайтарады. Егер мұғалім әділ
болғанның үстіне әдебі мол, көңілді, жайдары болса, мектепке одан беделді
адам болмайтыны түсінікті.
Мұғалім әділетсіз деген ат оның тек әділетсіз болғандығын ғана
емес, сонымен қатар оқушылармен жұмыс барысында әдеп сақталмауынан да
таңылуы мүмкін. Мұғалім оқушыларға тек қана әділ қарап қоймай, соған қоса
өз ісінің дұрыстығына иландыра білуі керек. Мұғалімнің әдеп сақтамауы оның
айнымалы мінезінен немесе өзіне-өзінің ұдайы талап қоймауынан және
оқушылардың білімін бағалай білмейтіндігінен болуы да мүмкін.
Төзім мен сабыр сақтау. Мұғалімнің педагогтік әдеп әлемі үшін бұл
қасиеттердің маңызы үлкен, тіпті көп жағдайда шешуші мәні бар. Бұл әрине,
өртеніп жатсын, күйіп жатсын, мұғалім еш нәрсеге ашуланбауы тиіс деген
сөз емес. Ондай жағдайларда оған өзін ақылға жеңдірмей болмайды.
Ашу үстінде ешқандай шешім қабылдамау керек. Сабырлылық өзін-өзі
ұстай білушілік сияқты қасиеттер ұстаздың белсенді құралы болуы тиіс.
Қай кезең, қай дәуірде болсын адамға білім мен тәрбие беруден асқан
мұрат жоқ. Ұстаз ұрпақ тәрбиелеп өсіруші қоғам сенген адам. Сондықтан да
болашақ ұстаздар өз ісінің әрбір қыр-сырын жетік игеру жолында жоғарыда
көрсетілген кәсіптік сапаларды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... 3-7
І бөлім. Оқушылардың оқу мәдениетін қалыптастырудағы мұғалімнің
рөлінің теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 8-28
1.1. Мұғалімнің социумдағы орны мен қызметі және оған қойылатын
талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... . 8-19
1.2. Мұғалім – оқушылардың оқу мәдениетін қалыптастырушы
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... . 19-28
ІІ бөлім. Оқушылардың оқу мәдениетін қалыптастырудағы мұғалімнің
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .. 29-50
2.1. Оқушылардың оқу мәдениетін қалыптастыру әдістері,
формалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 29-40
2.2. Тәжірибелі-эксперименттік жұмыс нәтижелері ... ... ... ... .. 41-
50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... . 51-52
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 53-55
Кіріспе
Зерттеудің көкейтестілігі. Республикада оқыту мазмұны жаңартылып,
мектептің жаңа жүйеге көшуі, әрбір мұғалімнің жаңаша жұмыс істеуін, батыл
шығармашылық ізденісін, оқушылардың оқуға белсенділігі мен оқу мәденитені
қалыптастыруға бағытталған.
Қазақстан Республикасының білім беру саласындағы мемлекеттік саясаты
тұжырымдамасында білім беру саласын реформалаудың стратегиялық бағыты
болып ойлауда инновациялық шығармашылық типі бар адамдардың жаңа
генерациясын, дамыған дүниетанымдық мәдениеті бар, дүниеге этикалық
жауапкершілікпен қарайтын мұғалімдерді қалыптастырудың қажеттлігі айқын
көрінген [1; 2].
Еліміздің болашағы – ұрпақ тәрбиесінде. Өркениетті қоғам мен құқылы
мемлекеттің қалыптасуы өскелең ұрпақтың рухани байлығы мен мәдениеттілігін,
еркін ойлау қабілеті мен шығармашылығын, кәсіби біліктілігі мен
білімділігін талап етеді, - делінген мектепке дейінгі және мектеп
жасындағы балалардың тәрбие тұжырымдамасында,
Жалпы білім беретін мектептің мақсаты – жас ұрпақты ұлттық игіліктер
мен адамзат мәдени мұрасының сабақтастығын сақтай отырып оқыту, тәрбиелеу
және әрбір шәкіртті жеке тұлға деп санап, оның жан-жақты дамуына мүмкіндік
жасау. Бұл мақсатты жүзеге асыру үшін жалпы білім беретін мектеп мынандай
міндеттерді шешуі керек: - жеке тұлғаның өзін-өзі тәрбиелеп дамуына,
білімін арттырып жетілуіне көмектесу, сондай-ақ оқытудың сан алуан тиімді
формалары мен әдістерін барынша кең қолдану арқылы әрбір оқушының бойына
үнемі оқып-үйренсем деген ізденімпаздың қасиет дарыту, оларға білімін
өздігінше толықтырып, тереңдету тәсілдерін үйрету - делінген Қазақстан
Республикасының жалпы білім беретін мектептері тұжырымдамасында, Қазақстан
Республикасының жоғары педагогикалық білім берудің мақсаты мен
міндеттерінде, концепция мақсаты – оқушының жеке тұлғасын дамыту,
қалыптастыру мәселесін, шығармашылықпен шешетін жаңа формацияның кәсіби
компетентті педагогын даярлау делінсе, міндеттеріне – педагог-оқушы
жүйесінде іс-әрекетті басқаруға бағытталған кәсіби-педагогикалық әрекетті
ұйымдастыра алуды қамтамасыздандыру.
Жаңа формацияның мұғалімі – рухани дамыған, рефлексияға қабілетті,
кәсіби дағдысы мен педагогикалық нышаны бар жаңалыққа ұмтылған шығармашыл
жеке тұлға. Олай болса, бүгінгі ұрпақты тәрбиелеу білім беру жүйесіндегі
жаңа формацияның мұғалімінің қолында болмақ.
Оқытудың жалпы теорияларының негізінде мұғалімнің рөлін қарастырған
ғалым-зерттеушілер аз емес, мәселен Я.А.Коменский, И.Г.Песталоццин,
А.Дистервеч, И.Гербарт, К.Д.Ушинский, П.Ф.Каптерев, С.Т.Шацкий, П.П.Нечаев,
М.Я.Басов, П.П.Блонский, Л.С.Выготский, Н.К.Крупская, А.С.Макаренко, сондай-
ақ ХХ ғ. ортасында өмір сүрген кеңестік және шетел ғалымдары Д.Б.Эльконин,
В.В.Давыдов, И.Лингарт, И.Ломшер болған. Сондай-ақ осы аталған ғалымдардың
зерттеулері негізінде оқыту әрекетінің психологиялық теориясы пайда
болды.
Әр түрлі мамандықтар ішінде ерекше рөл, барлық іс-әрекет нәтижесі адам
–азаматты дамып келе жатқан нарықтық қатынастың барлық жағдайына төтеп
беруге дайын тұратын, ол үшін өз қызығушылығын, бейімділігін, мінез-қлық
ерекшелігін оқу мен кәсіби даярлық барысында өзінің таңдаған кәсібіне және
өзінің ұмтылысына толығымен сай келетін, кәсіпке жету мақсаты мен өз
мүмкіндіктерін өзі бағалай білу іскерлігін сезіне білетін мұғалім
мамандығына беріледі. Бұл тұрғыдан мұғалімнің педагогикалық еңбегі терең
шығармашылыққа толы болуы керек. Қазіргі мектептің басты мақсаты - өз
бетінше дами алатын, өз бетінше бағдарлама және өз мүмкіндіктерін жүзеге
асыра білетін шығармашыл тұлғаны қалыпастыру.
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігінің ІІ-ші съезінде
сөйлеген сөзінде Президентіміз Н.Ә.Назарбаевта осы мәселеге айрықша мән
берген. Баланың бойында қалыптастырылуға тииіс қасиеттер алдымен мұғалімнің
өз бойынан табылуы тиіс.
Ғалым-педагогтар В.Сластенин, И.Исаев, А.Мищенко, Е.Шяновтар
Мұғалімнің педагогикалық процесті басқарудағы теориялық және тәжірибелік
даярлығының бірлігін, олардың мазмұнын жан-жақты талдайды. Қазіргі
педагогикалық ғылымда озат мұғалімдердің іс-тәжірибелері көптеп айтылуда.
Мұғалімнің оқушыларға саналы тәрбие, жан-жақты білім берудегі көзқарасын
қалыптастыруы, дүниетанымын дамытудағы еңбекке және қоғамға деген қатынасын
тәрбиелеудегі рөлінің маңыздылығы белгілі педагогтар Н.К.Крупская,
К.Д.Ушинский, В.А. Сухомлинский, А.С.Макаренко және т.б. еңбектерінде
көрініс берген, сондай-ақ шетел педагогтары Ж.Ж.Руссо, И.Г.Песталоцин,
А.Дистервеч өз еңбектерінде мұғалім мамандығының қоғамдағы орнына мән
береді [3; 4; 5; 6; 7].
Педагогикалық процесті ұйымдастырудағы мұғалімнің педагогтық
қабілеттілігі де бірқатар зерттеушілер еңбектерінде орын алды (Гоноболин
Ф.Н., Данилов М.А., Якобсон П.М., Гальперин П.Я., Лемберг Р.Г., Занков
Л.В.) [8; 9; 10; 11; 12].
Зерттеу барысында қарастырылған педагогикалық әдебиеттерге жасалған
талдау мұғалім мамандығының қоғамдағы орнын, олардың зерттеу нәтижелерінің
қоғамда кеңінен қолданылып жүргенін, дегенмен қарастырылып отырылған
оқушылардың оқу мәдениетін қалыптастырудағы мұғалімнің рөлі мәселесінің
бұл еңбектерде кең түрде қарастырылмағандығын дәлелдейді. Демек,
оқушылардың оқу мәдениетін қалыптастырудың қажеттілігі мен бұл мәселенің
мектептегі қазіргі жағдайы арасында; бүгінгі мектеп мұғалімінің
педагогикалық процесс барысында оқушылардың оқу мәдениетін қалыптастыру
мүмкіндіктері мен оларды педагогикалық процесте оқушылардың оқу мәдениетін
қалыптастыру мақсатында жүйелі пайдаланбау арасында; оқушылардың оқу
мәдениетін қалыптастырудың қажеттігі мен бұл салада арнайы жасалған ғылыми-
әдістемелік нұсқаулардың жоқтығы арасында қайшылықтардың бар екендігі
бпайқалады. Осы қайшылықтардың шешімін қарастыру бізге тақырыпты
Оқушылардың оқу мәдениетін қалыптастырудағы мұғалімнің рөлі деп
таңдауымызға негіз болды.
Зерттеу объектісі: Оқушылардың сабақта оқу мәдениетін қалыптастыру.
Зерттеу пәні: Оқушылардың оқу мәдениетін қалыптастыру процесі.
Зерттеу мақсаты: Оқушылардың оқу мәдениетін қалыптастырудағы
мұғалімнің рөлін теориялық тұрғыда негіздеу және практика жүзінде
әдістемесін жасау.
Зерттеудің міндеттері:
1) мұғалімнің социумдағы орны мен қызметін және оған қойылатын
талаптарды теориялық тұрғыдан қарастыру;
2) мұғалімнің оқушылардың оқу мәдениетін қалыптастырудағы рөлін ашып
көрсету;
3) мұғалімнің сабақ үстінде оқушылардың оқу мәдениетін
қалыптастырудағы мүмкіндіктерін негіздеу;
4) оқу мәдениетін қалыптастыруда әр оқушының жеке дамуын зерттеу
тәсілдерін нақтылау.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының білім беру саласындағы
заңды-нормативті құжаттары: Білім туралы заң, Білім мемлекеттік
бағдарламасы, Қазақстан Республикасы 2015-ші жылға арналған білім беруді
дамыту тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасы Жоғары педагогикалық білім
беру тұжырымдамасы, мұғалімдердің іс-тәжірибелері.
Зерттеу әдістері. Зерттеу тақырыбы бойынша педагогикалық
әдебиеттерге талдау, мұғалімдердің іс-тәжірибесін оқып үйрену, оқу процесін
бақылау, әңгімелесу.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздерін педагогтар мен
психологтардың жеке тұлға мен оның дамуындағы іс-әрекеттің рөлі туралы
білімнің мәнін оқушылардың оқу мәдениетін қалыптастыру мәселесін
зерттеудегі көзқарастарын ашып көрсететін тұжырымдамалар құрайды.
Зерттеудің нәтижелерінің дәлелділігі мен негізділігі талапқа сай
әдіснамалық және теориялық қағиадалармен зерттеу пәніне сәйкес әдіс-
тәсілдерді қолданумен, зерттеу нәтижелерін қорытындылаумен, жалпы білім
беретін мектепте олардың тиімділігін тексерумен қамтамасыздандырылады.
Зерттеудің базасы: тәжірибелі-эксперимент жұмысы _______________
өткізілді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытынды және қолданылған әдебиеттерден тұрады.
Кіріспе бөлімде зерттеудің көкейкестілігі, объектісі, пәні, мақсаты,
міндеттері, теориялық және әдіснамалық негіздері, зерттеу көздері мен
әдістері, зерттеу нәтижелерінің дәлелділігі мен негізділігі баяндалады.
Оқушылардың оқу мәдениетін қалыптастырудағы мұғалімнің рөлінің
теориялық негіздері атты бірінші бөлімде мұғалімнің социумдағы орны мен
қызметі және оған қойылатын талаптар, сондай-ақ мұғалімнің оқушылардың оқу
мәдениетін қалыптастырудағы рөлі теориялық тұрғыдан қарастырылады.
Мұғалімнің оқушылардың оқу мәдениетін қалыптастырудағы мүмкіндіктері
айқындалады.
Оқушылардың оқу мәдениетін қалыптастырудағы мұғалімнің рөлі атты
екінші бөлімде сабақ үстінде оқушылардың оқу мәдениетін қалыптастыру
мазмұны, әдістері мен формалары негізделеді, тәжірибелік эксперименттік
жұмыстың нәтижесі баяндалады.
Қорытынды бөлімде зерттеу нәтижелері, қорытынды және нұсқаулар
беріледі.
І бөлім. Оқушылардың оқу мәдениетін қалыптастырудағы
мұғалімнің рөлінің теориялық негіздері
1.1. Мұғалімнің социумдағы орны мен қызметі және
оған қойылатын талаптар
Мұғалім әр адамның бойына білімнің жарық сәулесін құятындықтан,
өмірді, өзін қоршаған ортаны түсініп білуге, табиғаттың сырларын ұғып,
жұмбақтарын шешуге зердесін оятып білуге деген құштарлығын (оятады)
ұштайтындықтан, алдына келген жас сәбиге қаламды қалай ұстаудан бастап,
таяқша сызуды, әріптен сөз құрап жазуды, оқып, санауды үйрететіндіктен,
оның алдынан кітаптың құпия сырын ашып, білімнің есігін ашып, енгізіп, оның
зердесіне білімнің шам-шырағын жағып, жарыққа жетелейтіндіктен, мұғалім
мамандығы ең ардақты, әрі қарй мамандық. Сондықтан оны есінде ұзақ
сақтайды. Әрине одан әрі оқушы жасында талай мұғалім кезедеседі. Олардың
ішінде бала санасында із қалдыратындары да болады.
Нағыз мұғалім деп тәрбиеленушінің ойы мен жүрегіне жол тапқан ұстазды
айтады.
Мұғалім қызметінің табысты болуы, оның оқу және тәрбие жұмысының
мақсаттары мен міндеттерін жете түсінуіне байланысты. Мұғалім оқушыларға
саналы тәрбие жан-жақты білім береді, олардың көзқарасын қалыптастырады,
дүниетанымын дамытады, еңбекпен қоғамға деген сүйіспеншілігі мен ынтасын
тәрюиелейді.
Мұғалім оқушылардың жылдан жылға өсіп отыратын талаптарын,
қанағаттандырып отыру үшін, өмірде болып жатқан түрлі құбылыстарға,
жаңалықтарға, өзгерістерге құлақ салып, өмірмен бірге алып жүретін адам
болуға тиіс.
Сондықтан мұғалім институттан алған білім көлемімен шектеліп қалуға
болмайды. Халық арасында мұғалім оқығанда ғана мұғалім, ал оқуын тоқтатқан
күні мұғалім болудан қалады деген қанатты сөз тараған. Ғылыми ой дамыған
сайын, болжамдар дәлелденіп теорияға айналып және жаңа фактылар мен
заңдылықтар ашылып кеңейген сайын мұғалімге қойылатын талапта арта түседі.
Мұғалім – мектептегі басты тұлға дегенде, оның жеке басындағы баланы
оқытып білденетерлік түрлі қасиеттерін айтады. Солардың бірі – оның балаға
деген сүйіспеншілігі. Мұғалім жұмысының табысты болуы, белгілі жағдайда
балаға деген сүйіспеншілікке байланысты. Ол балаға тілектестік, қамқорлық
және оны құрметтей білуді педагогикалық жағынан талап етушілікпен ұштастыра
білгені жөн.
Мұғалім болу үшін балаға сүйіспеншілік жеткіліксіз. Мұғалімдік
мамандықты игеру ісі жеке адамның ынтасына, бейімділігіне және қабілетіне
байланысты. Ол әрине жеке адамның ерекшеліктері оның дербес іс-әрекетіне
байланысты.
Балаға деген сүйіспеншілікті бір жақты түсінуге болмайды.
Ы.Алтынсарин: Мұғалім балалармен істес болады: егер олар бір нәрсені
түсінбесе, онда мұғалім шәкірттерді кінәламай, олардың көкейіне қандыра
алмағаны үшін өзін-өзі кінәлауға тиіс деп - жазды [13].
Біздің пікірімізше, балаға сүйіспеншілік деген кең мағынадағы ұғым. Ол
ең алдымен мұғалімнің өз ісіне деген сүйіспеншілігі арқылы балаға өзі
оқытатын пәнінен көбірек мәлімет беруге ұмтылуы, талабы. Ғылым негіздерін
баланың зердесіне көбірек сіңіруге тырысуы. Сол арқылы баланың ғылым мен
білімді игеруге деген ішкі қажеттігін туғызу қызметі балаға әсер ету
қабілеттілігі.
Сонымен, педагогикалық іс-әрекетте мұғалімнің атқаратын басты
педгогикалық қызметі не?
Педагогикалық қызмет – педаггтың кәсіби білім мен іскерлікті қолдану
бағыты. Әрине, педагогтың мұндағы басты бағыты оқушыны оқыту, білім беру,
тәрбиелеу, дамыту және қалыптастыру болып табылады. Осының әрқайсысында
мұғалім көптеген нақты әрекеттерді орындайтындықтан, олардың атқаратын
қызметі кейде жасырын, кейде анық байқалады. Педагогикалық іс-әрекеттердің
тамырына үңіле отырып, кәсіби пеадгогикалық іс-әрекет негізіне не
жататындығын белгілейміз: ол әрине мұғалімнің басты қызметі – оқыту,
тәрбиелеу, дамыту, қалыптастыру процестерін басқару.
Басқару функциясын нақытлау үшін педагогикалық проект ұғымын
қолданамыз. Педагогикалық проект деп ойластырылған және аяғына дейін
жеткізілген шараны істі айтамыз: сабақ, тәрбие сағаты, бөлімді немесе
тақырыпты меңгеру, викторина, олимпиадаларды ұйымдастыру, мектептегі мереке
экологиялық экспедиция және т.б. Осы аталған істің бәрін педагог, саналы
сезім білімділікпен, тиімді болатындай етіп басқаруға міндетті.
Сонымен, педагогтың проектіні ойластыру кезеңіндегі бірінші қыметі –
мақсат қою (Сурет-1). Мақсат – педагогикалық әрекеттің басты факторы ол
мұғалімнің жалпы еңбегінің қозғалысы мен оқушылардың нәтижеге жетуге
ұмтылысын бағытайды. Басқару процесінің мұндағы мәні – мақсат пен нәтиженің
өзара сәйкестігін бақылау әрекетінде.
Оқыту процесін басқару ең алдымен оқушылар біліміне негізделеді:
олардың дайындық деңгейлері, мүмкіндіктері, тәрбиелілігі, дамуы.
Диагностикалау арқылы осы аталғандарды анықтаймыз. Оқушылардың дене және
психикалық даму ерекшеліктері туралы, олардың ақыл-ой мен адамгершілік
тәрбиелілігі, сыныптағы және отбасындағы тәрбие жағдайлары туралы білімсіз
дұрыс мақсат та және осы мақсатқа жеткізетін құралдарды да таңдап алу
мүмкін емес.
Диагностикалаумен болжау тығыз байланысты. Ол мұғалімнің өз әрекетінің
нәтижесін нақты жағдайда көре біліп, өз әрекетінің стратегиясын анықтауда,
педагогикалық нәтижені алу мүмкіндіктерін бағалацда көрінеді.
Диагнозды оқытып, қолайлы болжауға негіздеме отырып кәсіби педагог оқу-
тәрбие әрекетін жобалауға келеді. Мұғалімнің болжаулық функциясы алдындағы
әрекеттің моделін жасаудан, тәсіл мен құралдарды таңдаудан тұрады.
Диагноз, болжау, жоба (проект) оқу-тәрбие әрекетінің жоспарын құруға
әкеледі. Осы функциялар – педагогикалық процестің даярлық кезеңінде жүзеге
асырылады. Шебер – мұғалім сыныпқа мақсатсыз, нақты жоспарсыз енбейді. Бұл
жерде жоспардың көлемі, оны жүзеге асыру, педагогтың оны жатқа білуі басты
мәселе емес – мұндағы басты мәселе – нақты жоспардың бар екендігі.
Келесі педагогикалық процестің іске асыру кезеңінде мұғалім
мәліметтік, ұйымдастыруылық, бағалау, бақылау, түзету функциялар жүзеге
асырады мұғалімнің ұйымдастырушылық әрекеті оқушыларды белгіленген жұмысқа
жұмылдыруға, олармен мақсатқа жету барысындағы бірлестікке негізделген.
Мәліметтік функцияның мәні, математиктердің айтуынша, анықтамады. Мұғалім
– білім алушылар үшін басты мәлімет көзі. Бақылау , бағалау және түзету
функциялары педагогқа оқушыларды ынталандыру үшін қажет.
Соңында, педагогикалық проектінің қорытынды кезеңінде мұғалім
аналитикалық (сароалау) функциясын жүзеге асырады, оның асты мазмұны
аяқталған істі саралаудан тұрады.
Сурет-1. Педагогикалық процестегі мұғалімнің қызметтері
Мұғалім өзінің кәсіби функцияларды атқарумен бірге қоғамдық,
азаматтық, отбасылық функцияларды орындайды [14].
Оқукшылар ұжымын педагогикалық басқару – ұжымды оқушыларды тәрбиелеу
құралы ретінде қолданып ұжым әрекетін басқару.
Ұжымның ерекшелігін, танысын, қажеттілігін, қызығушылығын меңгеру,
олардың өзін-өзі басқару мүмкіндіктерін меңгеру басқаруды тиімді етпек,
демек педагог ұжымның әр мүшесінің танымдық процестерін, оның зейінін,
есін, ойлауын меңгеру баланың жан дүниесін оқи алатындай, оның тілегін,
сенімін мотивтерін, темпераментін, ерік-жігерін, қабілеттерін жеткіліксіз.
Ең бастымы мұғалімнің өзін баланың орнына қоя білуі (децентация).
Педагогикалық көріпкелдікті балалар ұжымына енгізу жағымды эмоционалдық
климат туғызады. Мұғалімнің осындай аталған қабілеттерін әлеуметтік
психологиялық байқағыштық деп анықтауға болады. осы феномен бойынша жұмыс
атқарғандар (А.А.Бодалев, Скаткин М.Н., Ильин В.С.) [15; 16]. Егер
оқушыларға қоғамдық тапсырманы қай мұғаліммен бірлесе отырып атқарар едің?
Туған күніңе мұғалімдерден шақырар едің? - деген сұрақ қойылса олар: 1.
Оқушылармен қарым-қатынасы жақсы; 2. Қабілетті, өнерлі мұғалімдерді
атайтындықтарын эксперименттен көруге болады.
Ұстаздың педагогикалық әрекетінің нәтижелілігі негізінен оның
оқушылармен қарым-қатынас жасауына байланысты. Ұстаз бен оқушы қарым-
қатынасның екі түрімен айқындалады:;
1. Ұстаз оқушылардың алдында әлеуметтік рөлдің айғағы ретінде;
2. Ұстаз барлық психологиялық ерекшеліктері бар жеке адам ретінде
көрініс береді.
Оқушы – ұстаз арасындағы қарым-қатынасты түсіну үшін ұстаздың ұстаған
бағытын атауға болады. бұл жерде психолог К.Роджерстің көзқарасы ұтымды.
Ол ұстазға тән алты бағытты ұсынды.
1. Гуманистік бағыт – ұстаз оқушылардың мұқтаждығымен қажеттілігіне
көңіл аударады.
2. Эгоцентрлік (өзімшілдік) бағыт ұстаз тек өзіне, өзінің қызығуына,
қажеттілігіне назар аударады.
3. Бюрократтық бағыт (төрешілдік) ұстаз әкімшіліктің нұсқауларын,
жоғарыдан келген құжаттарды өзіне бағыт етеді.
4. Конформистік – ұстаз әрекет коллектив өмірімен, өзінің
әріптестерімен қатынас жасауға негізделеді.
5. Авторитеттік (беделді) бағыт ұстаз оқушының ата-аналарына олардың
қоғамдағы орнына сүйенеді.
6. Когнитивтік – бағыт – ұстаз өзі беретін пәннің мазмұнына сүйенеді.
Оқушылардың сабаққа оқу пәндеріне қатынасы, тәрбиесі, олардың
белсенділігі көп жағдайда сыныптағы психологиялық климатқа байланысты.
Психологиялық климатқа уақыт және топтың тарихы керек.
Биосфера кез-келген өмірлік агентке өзіндік сенім күйінде берілетін
топтың психологиялық реакциясы. Топтың әлеуметтік психологиялық климаты
(семья, жолдастық, мектеп, творчестволық топ, аймақ, қоғам) – жеке бастың
сезіміне әсер ететін, сезімі арқылы әрекеттің бағытын және сипатын
анықтайтын яғни баланың дамуына әсер ететін қарым-қатынас жүйесі.
Әлеуметтік психологиялық климаттың қалыптасуына байланысты:
1) Тілектестік әрбірінің мұғалімнің бағалаудағы;
2) Агрессиядан қорғану, бір-біріне көмекке келу;
3) Жұмыс істеу қабілеттілігі;
4) Инициативашылдық – жеке бастық мен қасиетін көрсетуші, ұжым
мүшелерінің белсенділігін арттырады.
5) Мажор және оптимизм – ұжым мүшелерінің қуанышты перспективға
талпынысы.
Ұстаздың оқушылармен жұмыс түрлері:
- тұрақты – жағымды түрі. Бұл бірқалыпты, тұрақты, шын жүректі
қатынаспен сипатталады. Балаларды дұрыс бағалау басымырақ болады.
Мұғалім балаларға өктемдік жасамай, оларды сендіру арқылы әрекет
жасайды.
- пассивті – жағымды түрі. Мұндай түрдегі қатынаста жағымды эмоционалдық
бағыт ашық көрініс бермейді. Мұғалім балалармен салқын, ресми қатынас
жасайды.
- Тұрақсыз түрі – бұл түрдегі қатынаста мұғалім жалпы эмоционалдық
жағымды бағыт сақтай отырып жағдайға байланысты мінез-құлқын
өзгертеді. Оқушылармен жиі конфликтілі жағдайға түседі.
- Активті жағымсыз түрі. Бұл түрдегі мұғалім балаларды
жақтырмайтындығымен ерекшеленеді. Мұғалім өзінің мұғалімдік қатынасын
ерекшелей көрсетіп, балалардан өзінің жоғары екендігін көрсетеді.
- Пассивті – жағымсыз түрі. Бұл түрдегі қатынас, жағымсыз бағытпен
сипатталады.
Енді мұғалімнің социумдағы алатын орнына сәйкес оған қойылатын талап
– тілекке тоқталайық:
Біріншіден, мұғалім жеке көзқарасы бар және соны қорғай білетін
жігерлі тұлға және маман мұғалім болуы қажет. Зерттеушілік, ойшылдың
қасиеті бар мұғалім жалтақ болмайды. Өз ісін жетік біліп табанды жүргізетін
мұғалім ғана түпкі нәтижеге қол жеткізе алады. Ондай мұғалім әрбір күніне
есеп беріп отырады. Азаматтың ар-ожданын үнемі қорғай алады.
Екіншіден, мұғалім педагогтік, психологиялық білімін жетілдіріп
үйренумен қатар, сол білімін күнделікті ісінде шебер пайдалана білетін
болуы керек. Дүние жүзінде ғаламдану үрдісі жүріп жатқандытан, ақпараттар
ағыны көбейді. Мұғалім қай пәннен сабақ бермесін, ол баланың өмірдің әр
саласына қатысты кез келген сұрағына жауап беруге даяр болуы керек.
Үшіншіден, міндетті орта білім беру, стандартты оқулықтарды пайдалану,
ақпараттардың көбеюі т.т. мұғалімнің білім берудегі жетекші рөлін жойды.
Енді білім негіздерін өзбетінше оқып-үйренуге оқушыны баулау міндеті тұр.
Төртіншіден, мұғалім ұйымдастырушылық, құрылымдық, бейімділік,
сараптамалық қабілеттермен қатар өз бойындағы педагогикалық жағдаяттарды,
дәйектерді, құбылыстарды талдай білуі және солардың пайда болуының себеп-
салдарын анықтай білуге де бейім болуы шарт. Соның негізінде күрделі
жағдайларда шешім таба алатын дәрежеге жету мүмкін.
Бесіншіден, мұғалімдердің адамгершілік, саяси идеялық ұстанымы
жұмысында көрініс тауып, ол ұстанымды бала тәрбиесіне негіз етіп алуы шарт.
Қысқасы, бала ықпал ету объектісі емес, ынтымақтаса қызмет ететін тұлғаға
айналуы керек.
Әрбір ұстаз ұлттық құндылықтарды, яғни этнопедагогика мен
этнопсихология негіздерін меңгеріп, өз ісінде инновациялық әдістерді
пайдалануы қажет.
Мұғалім өзінің педагогикалық әрекетінде акме жағдайға шеберлік,
кәсібилік, құзырлылық сияқты сатылардан өту арқылы жетеді. Мұғалімдік
еңбекті адамтану ғылымы, адамның жан дүниесіне, рухани әлеміне бойлай алу
өнері деп түсінген ұлы педагогтар Е.Дистервеч, К.Д.Ушинский, А.С.Макаренко,
В.А.Сухомлинский педагогикалық шеберліктің дамуына зор үлес қосқан [4; 5;
6]. Ғалымдар мұғалімдердің табыстарын олардың адамгершілік қасиеттері,
мәдени деңгейі, кәсіби әрекетін тұрақты жетілдіріп отыруға деген
ұмтылысымен байланыстырған. Мысалы: А.С.Макаренко мұғалім өзінің кәсіби-
шығармашылығын жүзеге асыру жолында алдымен шеберлікке жетуі тиіс екеніне
тоқтала отырып, шеберлік ұғымын педагогикаға қатыстыра ең алғаш қолданған
және бұл сапа жайлы Тәрбиешінің шеберлігі – айрықша талантты қажет ететін
ерекше өнер емес, дегенмен оған дәрігерді немесе музыкантты шеберліке
үйреткендей үйренетін мамандық деген болатын [6].
Педагогикалық шеберлік сонымен қатар сан-салалы кәсіби әрекетті
жүзеге асыруды нәтижелі ету үшін еңбексүйгіштік, балаға деген
сүйіспеншілік, олардың ішкі дүниесін түсіну, таңдандыра, жобалай алу сияқты
қасиеттердің болуын талап етеді. Осы тұрғыдан алып қарағанда педагогикалық
шеберлік – кәсіби әрекетті жоғары деңгейге көтеретін мұғалімнің жеке
қасиеттерінің, оның білімі мен білігінің жүйесі.
Осы мәселеге қатысты келесі ой айтып жүрген ғалымдар Ю.Б.Иванов пен
Т.В.Сорокина педагогикалық шеберліктің құрамаларына гуманистік бағыттылық,
кәсіби білімдер, педагогикалық қабілеттер; педагогикалық техника,
педагогикалық психологияны білуді жатқызады. Педагогикалық әрекеттің
коэффициентін арттыру көп жағдайда оған өзінің ішкі күштерін жұмылдыра
алуда, өзінің психикасына әсер ете алуда екеніне тоқталады.
Педагогикалық әрекеттің шыңына апаратын келесі баспалдақ - кәсібилік.
Қоғамның жаңартуы мен ғарыштап дамуы оның азаматтарының барлық саладағы
кәсібилігіне байланысты. Осы мәселені терең зерттеген А.К. Маркова
мұғалімнің кәсіби деңгейге көтерілуінің мына төмендегідей психологиялық
критерийлерін анықтаған [17].
1. Обьективті критерийлер: мұғалімнің өз мамандығына қаншалықты
сәйкес, әлеуметтік тәжірибеге қосар үлесі қандай екендігі. Жоғары еңбек
көрсеткіші, әртүрлі мәселелерді шығармашылықпен шеше алу біліктері т.б.
жататындығын атап өтеді.
2. Субьективтік критерийлер: адамның мамандығы қаншалықты оның
табиғатына, қабілеті мен қызығушылықтарына сәйкес, қаншалықты ол өз ісінен
қанағат табатындығымен байланысты. Мұғалім еңбегіндегі субъективті
критерийлерге сондай-ақ кәсіби педагогикалық бағыттылық, кәсіптің
маңыздылығын, оның құндылығын түсіну, маман иесі ретінде өзіне позитивті
көзқарастың болуын жатқызады.
3. Нәтижелі критерийлер: мұғалім өз ісінде қоғам талап етіп отырған
нәтижелерге қол жеткізіп отыр ма деген мәселе тұрғысынан қарастырылады.
Бұған қатысты қазіргі уақытта әр түрлі түсінік бар екені белгілі. Біреулер
нәтиже ретінде оқушылардың білімдерінің стандартқа сай болуын алса, енді
біреулері оқушылардың өмірге дайындығын басты назарда ұстайды.
Шығармашылық критерийлеріне: мұғалімнің өз кәсібінің шекарасынан шыға
отырып, сол арқылы өз тәжірибесін, еңбегін өзгерте алуы жатқызылады.
Шынында шығармашыл мұғалім үшін біреудің тәжірибесін қайталағаннан гөрі өз
жаңалықтарын, білгендері мен түйгендерін басқаларға ұсыга алудың
шығармашылық бағыттылықтың болуының мәні зор. Тек сонда ғана ол өз
оқушыларының дамуына қол жеткізіп, өзінің кәсіп иесі ретіндегі ішкі
сұраныстарына жауап бере алады.
Кәсібиліктің қалыптасу кезеңдерін А.К.Маркова былай береді:
мұғалімнің өз мамандығына бейімделу кезеңі; мамандықта өзін-өзі
актуалдандыру кезеңі; мамандықты еркін меңгерген кезең; мамандықта
шығармашылық деңгейге жеткен кезең. Соңғы кезеңде автордың пйымдауынша,
мұғалім өз тәжірибесін өзінің шығармашылық ізденістерімен толықтыру,
авторлық еңбектерін кеңінен қолдануды кәсіби жоғары деңгейде іске асырады.
Ғалым кәсіби құзырлықтың сипаттамасын шебер-мұғалімнің және кәсібилік
дәрежесіне көтерілген мұғалімдердің жиынтық образы ретінде қабылдай отырып,
мына төмендегідей салыстырмалы кесте түрінде береді [17].
Кесте-1. Кәсіби құзырлықтың деңгейлерінің сипаттамалары
(А.К.Макрова бойынша)
Шебер – мұғалім Жаңашыл - мұғалім Зерттеуші- Кәсібилік
мұғалім деңгейдегі
мұғалім
Ғылым мен Тұтас ұтымды өзінің тапқыр Психикалық
практикаға педагогикалық мәнділігін жағынан өзін-өзі
белгілі жүйелер немесе зерттеп оған дамытуға
тәсілдердің жеке тапқыр баға беруге ұмтылады. Жаңаны
үлгілерін жоғарытәсілдер таба, ұмтылады, басқа іздеуде
деңгейде қолдана біледі. мұғалімдердің оқушыдан әрі
меңгерген. Шығармашылығын жаңа қарай жүріп,
Қалыптан тыс көрсете алады идеаларының оқушы үшін оны
педагогикалық (басқалар үшін жаңатиімділігіне жүзеге асырады.
міндеттерді шешеболып табылатын). баға береді. Зерттеушіге тән
алады (өзі үшін Еңбектің негізгі қасиеттер иесі:
жаңалық ашады). нәтижесі ретінде жаңашыл,
Оқушылардың оқушылардың жаңашылдығын
дамуын ескеруге психикалық дамуына анықтай алады.
талпынады. бағыт ұстайды.
Тұрақты жоғары Жаңалықты іздеуде
тиімділікті тиімділік
көрсетеді. Басқакөрсетеді.
мұғалімдерге өз
тәжірибесін
таныта алады.
Сонымен, мұғалімнің социумдағы орнын жеке тұлғаны қалыптастырушы ,
әлеуметтендіруші ретінде анықтаймыз. Мұғалім - өз мамандығына жаңалық
енгізуші, демек шығармашылық деген шыңға көтерілуші, ізденімпаз, өзіне
талаптар қоя білетін, кәсіби деңгейі жоғары, рухи биік, даралық сапаларымен
ерекшеленетін қоғам мүшесі.
1.2. Мұғалім – оқушылардың оқу мәдениетін
қалыптастырушы ретінде
Мұғалімнің педагогикалық іс-әрекеті іс-әрекеттер жүйесіндегі ең
күрделісі болып табылады.
Педагогикалық мамандық иесіне тән өзіндік қасиеттері бар: 1) басқара
білу, үйрете білу, тәрбиелей білу іскерлігі; 2) тыңдап, ести білу
іскерлігі; 3) кең ой-өрісінің боулы; 4) сөйлеу (коммуникативті) мәдениеті;
5) байқағыштығы; 6) шешімге келе білу іскерлігі; 7) өзін-өзі реттей білу
іскерлігі.
Көптеген зерттеушілердің пайымдауынша, балаларға сүйіспеншілік
мұғалімнің ең маңызды жеке бас және кәсіби қасиеті болып табылады. В.А.
Крутецкий адамның мұндай бейімділігіне балалармен қарым-қатынас жасай
білуін де жатқызады. Сонымен қатар, В.А.Крутецкий педагогикалық
қабілеттіліктің келесі түрлерін бөледі.Педагогикалық қабілеттіліктің
мұғалімнің оқушылардың оқу мәдениетін қалыптастыруында айтарлықтай алар
орны бар [18].
1. Дидактикалық қабілет – мұғалімнің оқушыны оқу материалын жеткізу
қабілеті, оқушының білім дәрежесін, іскерлігін – дағдысын дұрыс анықтай
білу, өз пәніне қызығушылығын арттыру, таным белсенділігі мен ойын дамыту.
2. Академиялық қабілет – мұғалім қабілетінің пән саласына
(математика, физика, химия т.б.) сәйкестігі. Ондай мұғалім өз пәнін ғылым
дамуына сай келеді, өзбетімен қарапайым зерттеу жұмыстарын жүргізеді.
3. Перцептивті қабілет-оқушының ішкі дүниесін тани білу. Қабілетті
мұғалім оқушылардың сабақ үстіндегі психологиялық жағдайын (реніш, сабаққа
қаншалықты әзір, әзір емес екенін т.б.) бірден байқайды.
4. Сөйлеу (экопрессивті) қабілеті – тіл арқылы өз ойын, ішкі сезімін
нақты, түсінікті етіп жеткізе білу. Бұл мұғалім үшін өте маңызды қабілет
ерекшелігі.
5. Ұйымдастырушылық қабілеті – сабақты тыңдауға білімді қабылдауға
оқушыларды әзірлей білуі, ұжымды дұрыс басқарып, ұйымдастыра білуі, оқу
мен тәрбиені дұрыс ұштастыру міндететрін де оқушыларға бағыт беріп,
рухтандыру ісіне басшылық беру, ата-аналармен жұыс істей білу, сынып
ұжымын оқушыларға педагогикалық ықпалды құралға айналдыру, мұғалім өз
жұмысын ұйымдастыра білу.
6. Коммуникативті қабілеті – оқу және тәрбие міндеттерін шешудің
тиімді жолдарын зідестіру, оқу және тәрбие жұмысының түрлері мен
әдістерінің мазмұнын анықтау, өз ісіне саналық, жауапкершілікпен ойлылықпен
қарап педагогикалық тапқырлық таныту.
7. Конструктивті қабілет – оқушылармен қалыпты, дұрыс қарым-қатынас
жасай білу.
8. Қолданбалы қабілет – мұғалім өз мамандығына қатынасы жоқ спорт,
оймен келетін шахмат, тоғыз құмалақ, дойбы, көркем өнер, бейнелеу өнер
туындыларын білетіндігімен оқушыларды қызықтырып, оларға қатынасуы арқылы
өз дегеніне жетуге баланы жан-жақты дамыту ісіне үлесін қосуы тиіс.
Демек, педагогтік шеберліктің әдепкі шарты – психология мен
педагогика ғылымдарынан терең білімнің болуы. Мұғалім өз пәні бойынша
оқушыларға білім беріп қоймайды, соған сәйкес оқушыны тәрбиелейді және жеке
басын қалыптастырады. Мұғалім жас ұрпақты оқыту мен тәрбиелеу ісінде
кәсіптік деңгейі және ұстаздық шеберлігі жоғары болуы үшін педагогикалық
және психологиялық арнайы зерттеулер негізінде айқындалған педагог
мамандығына тән іскерлік пен дағдыларды меңгеруі тиіс. өйткені,
педагогтік іс-әрекет өте динамикалық жүйе, оның өзіндік арнайы құрылымы
бар. Олар бірнеше бөліктерден тұрады:
Кесте-2. Мұғалімдерге қажетті іскерліктер
1) Танымдық іскерлікке, ең алдымен, жеке бастың интеллектуалдық
мүмкіндігі, мамандық еңбегінің негізі болып саналады. Танымдық іскерлікті
қалыптастыру үшін адамның қабылдау, зейін, ойлау, елес, ес т.б. психикалық
қасиеттерінің бірлікте дамуы қажет. Мысалы, адамның байқағыштығы, өзін-өзі
бақылауы, кездескен жағдайда дұрыс таба білуі, ойлау процесінің дамуы үшін
талдау жасау, салыстыру, сәйкестігін ажырату, нақтылай білу, жинақтау,
қорытынды жасау сияқты дағдылардың болуы қажет. Бұл қасиет адамның өзін-
өзі тәрбиелеу, оқу, білім алу, еңбек процесі барысында тұтас қалыптасатын
іскерлік [19].
2) Құра білу (конструктивтік) іскерлігі – оқу тәрбие жұмысын
модельдеу, жоспарлау, композициялық материалдарды іріктеп алумен
сипатталады. Алдағы жұмысты жоспарлау, жобалау, алдымен ойлау, салыстыру,
болжам жасау, технологиялық, логикалық ойлау қабілеттерімен тікелей
байланысты.
3) Қарым-қатынас (коммуникативтік) іскерлігі – бұл мұғалімнің
педагогикалық процестің барысында адамдармен қарым-қатынас жасуға үйренуі.
4) Ұйымдастырушылық іскерлік – бұл мұғалім еңбегінің бөлінбейтін
үнемі жүріп отыратын маңызды саласы. Ұйымдастырушылық іскерліктің өзіндік
белгілері бар. Олар: 1) жұмысты анықтау, 2) мақсатын белгілеу, 3) жұмысты
талап ету, 4) тапсырма беру, 5) тапсырылған жұмысты бақылау, 6) орындалуын
ұйымдастыру, 7) орындалған жұмысты қорытындылау, 8) бағалау, 9) есеп беру,
10) нақтылап объектіге зейін қоя білу, кездесетін кедергіні тез арада
болдырмауға психологиялық ахуал туғыза білу, іске қызығушылықпен кірісу,
басқаларға ықпал жасау іс-әрекеттерінен құралады.
5) Хабарлау іскерлігі – жеке педагогикалық іскерлік болып саналады.
Көбіне қатынас құралы ретінлде қарастырылады. Себебі, қарым-қатынас
хабарлама материалынсыз болуы мүмкін емес. Сөйлеу, әңгімелесу, көрсете
отырып түсіндіру, пікірлесу, тыңдау, сұрақ-жауап айту тәсілдерін қолдану
арқылы тыңдаушының зейінін аудару – мұғалімнің педагогикалық іс-әрекетіне
қажет іскерлік.
6) Зерттеушілік іскерлік - әрбір педагогикалық құбылысқа ғыылыми
тұрғыдан қарауды, эксперимент жүргізуді практикалық негізде талдау жасауды
және мектеп өміріне ендіруді қамтиды.
Мұғалімдік еңбектің психологиясы күрделі және жауапты екенін айта
келіп, жазушы – педагог М.Әуезов шын мұғалімге тән мынадай қабілет-
қасиеттерді атап көрсетеді: 1) эрудиция қабілеті; 2) әр жастағы баланың
даму ерекшеліктеріне сай келетін тәрбиенің тиімді әдісін таба білу; 3)
баламен тіл табыса білу шеберлігі, ақыл-парасатының мол болуы, оқыту мен
тәрбиенің жаңа әдістемелерін тәжірибеге батыл енгізу, оқушының сеніміне
бөленуі; 4) ұйымдастырушылық қабілетті қалыптастыру және басқалар.
Осындай қабілетті, қасиеттерді, іскерліктерді өз бойына жинаған
мұғалім ғана – нағыз ұстаз бола алады - деп сенеміз.
Бағдарласақ, оқушылардың оқу мәдениетін қалыптастыруда мұғалімнің осы
аталған қабілет пен іскерлік түрлерінің рөлі ерекше.
Сондай-ақ, оқушылармен жұмыста олардың оқу мәдениетін қалыптастыруда
педагогикалық іс-әрекет стилінің де алар орны айтарлықтай. Өйткені,
күнделікті педагогикалық үрдісте мұғалім көп уақытын оқушылармен бірге
өткізеді. Ал педагогикалық іс-әрекет стилі дегеніміздің өзі педагогикалық
үрдісті басқару стилі, өзін-өзі реттеу стилі, қарым-қатынас стилі және
когнитивті стиль болып табылады.
Қазіргі педагогикалық әдебиеттерде педагогикалық іс-әрекет стилінің
үш түрі берілген: авторитарлық, демократиялық және либералдық [19]. Енді
осыларға жеке-жеке тоқталайық.
Демократиялық стиль. Оқушы қарым-қатынаста тең құқылы серіктес,
білімді бірігіп қарастыруда қызметтес те бола алады. мұғалім оқушыларды
шешім қабылдауға тартады, олардың пікірлерін ескереді, олардың
дербестіктерін қолдайды, әр оқушының жеке бас қасиеттерін де ескереді. әсер
ету әдістеріне әрекетке кірістіру жатады. Демократиялық стилмен басқаратын
мұғалімдермен жұмыста оқушылар өздерін сенімді сезінеді. Осы стилмен
басқаратын мұғалімдер өзінің психологиялық іскерліктеріне баса назар
аударады. Мұндай мұғалімдерге кәсіби тұрақтылық, өз мамандығына қанағаттану
тән болып келеді.
Авторитарлық стиль. Мұнда оқушы тең құқылы серіктес ретінде емес,
педагогикалық әсер етудің объектісі ретінде қарастырылады. Мұғалім барлық
сұрақтарды өзі шешеді, шешім қабылдайды, өзі қойған талаптардың
орындалуына аса қатал бақылау орнатады, оқушылардың пікірімен санаспай-ақ,
жағдаятты есепке алмай-ақ өз құқыларын қолданады.
Осының нәтижесінде оқушылар белсенділігін жоғалтады немесе тек
мұғалімнің жетекші рөлімен ғана жүзеге асырады. Авторитарлық стилде
оқушылардың өзін-өзі бағалауы төмен болады, агрессивті болып келеді.
Авторитарлық стилде оқушылардың бар күші білімді меңгеруге және өзін
дамытуға емес, психологиялық жағынан өзін-өзі қорғауға бағытталады. Мұндай
мұғалімнің негізгі әсер ету әдісі бұйрық беру, үйрету болады.
Либералдық стиль. Мұғалім шешім қабылдаудан өзі шеттеп, оны
оқушылардың өзіне, басқа мұғалімдерге береді. оқушылардың іс-әрекетіне
бақылау мен ұйымдастыру жүйесіз болады, шешім дұрыс қабылданбайды.
Сыныпта тұрақсыз атмосфера болады, жоспарын келіспеушіліктер байқалады.
Осы бяандалған стилдердің әрқайсысының оқушылардың сабақ және
сабақтан тыс уақытта оқу мәдениетін қалыптастыруында алар орны бар.
Мұғалімнің педагогикалық іс-әрекетінің адам іс-әрекетінің басқа
түрлері тәрізді өзіне тән сипаттары бар. Ең әуелі, бұл мақсатқа
бағыттылық, мотивтілік, пәнге бағыттылық. Мұғалімнің педагогкалық іс-
әрекетінің өзіне сипаттамасы, оның нәтижелілігі . Оны Н.В.Кузьмина былай
деп көрсетеді [20].
1. Репродуктивті – мұнда мұғалім өзі не біледі соның барлығын
басқаларға жеткізе біледі; нәтижесі.
2. Бейімделушілік – мұғалім өзінің ақпараттарын аудиториялық
ерекшеліктеріне қарай бейімдей біледі: нәтижесі аз болады.
3. Модельдеуші – мұғалім оқушыларға тиісті білім, дағдылар мен
іскерліктерді үйретудің негізгі бағыттарын меңгерген: нәтижесі орташа.
4. Оқушылардың білімін жүйелі – модельдеу мұғалім білім, іскерлік
және дағдылар тұтасымен білім, іскерлік және дағдылар жүйесін
қалыптастырудың негізгі бағыттарын жетік меңгерген: нәтижелі.
5. Оқушылардың іс-әрекеті мен мінез-құлықтарын жүйелі – модельдеу –
мұғалім өз пәнін оқушылардың жеке басын, оның өзін-өзі тәрбиелеу,
өздігінен білім алу, өзін-өзі дамыту қажеттіліктерін қалыптастырудың
құралына айналдырудың негізгі бағыттарын меңгерген: жоғары нәтижелі.
Сонымен, педагогикалық іс-әрекет сипаттамасын қарастыра отырып, әр
мұғалімнің оқыту үрдісі барысында оқушылардың оқу мәдениетін
қалыптастыруда жоғары нәтижелі соңғы педагогикалық іс-әрекетті ескергені
жөн.
Біз зерттеу тақырыбымыз оқушылардың оқыту үрдісінде оқу мәдениетін
қалыптастырудағы мұғалімнің рөлін айқындау болғандықтан, оның педагогикалық
іс-әрекетінің пәніне де тоқталдық.
Өйткені, педагогикалық іс-әрекет пәні дегеніміздің өзі дамудың негізі
мен шарты ретінде әлеуметтік-мәдени тәжірибелі меңгеруіне бағытталған
оқушылардың оқу іс-әректін ұйымдастыру болып табылады.
Мұғалімнің педагогикалық іс-әрекетте оқушыларға оқу мәдениетін
меңгертуінің құралдарына мыналар жатады:
1. Оқушылардың сөздік қорының қалыптасуына негіз болатын және
көмектесетін ғылыми білімдер жүйесінің болуы;
2. Оқытуды ұйымдастыру формаларын әр түрлі үлгіде, қызықты етіп
ұйымдастыра білуі. Мұғалімнің педагогикалық іс-әрекетте әлеуметтік
тәжірибені беру тәсілдеріне түсіндіру, көрсету, біріккен жұмыстар,
тікелей іс-тәжірибе жатады.
Сонымен, мұғалімнің педагогикалық іс-әрекетінің нәтижесіне оқыту
үрдісі барысында оқушыларда тиісті оқу мәдениетін қалыптастыра білуі
жатады.
Сондай-ақ оқушылардың оқу мәдениетін қалыптастыруда мұғалімнің сыртқы
келбет мәдениетінің, өзін-өзі басқару шеберлігінің, мимка және понтомимика
шараларының (мәнерлері негіздері), мәнедиеті, әдебі, сөйлеу шеберлігі,
шешендік қасиеті, дем алуы, дауыс дикциясы, интонациясының да орны ерекше.
Өйткені, әдіпт, мәдениетті, өз пәніне сүйіспеншілігі бар, өз мамандығын
меңгеруге талпынысы бар мұғалімге қарап оқушыларда да осы қасиеттер
қалыптаспақ. Балаларды оқыту мен тәрбиелеу ісінде жалпы әдеп атаулыны
педагогикаға кіріктіріп пайдаланудың өзі педагогтік әдеп болып табылады.
Әдетте, әдепті адамдарды олардың кішіпейілділік, басқаны түсіне білушілік,
жылы шырайлылық, тапқырлық, елгезектік, өзгенің пікіріне құлақ асушылық,
ұстаушылық, байсалдылық, әзілкештік сияқты мінез-құлық белгілеріне қарап
тануға болады.
Әдепті мұғалім ересек адамдармен қалай мыпайы және ілтипатпен
сөйлесе, оқушылармен да солай, тек ересектерден гөрі сақ және ықыласпен
сөйлеуі керек.
Педагогикалық әдептің негізі оқушыға деген шын ықыласты және олардың
адамдық ар-ұятына деген көзқарасында жатыр. Педагогикалық әдеп баланы адам
ретінде сыйлау деп есептеуге болады.
Педагогикалық әдеп – мұғалімнің кәсіп сапасы және ең етене кәсіптік
белгісі. Мұғалім жұмысында педагогтік әдеп сақталмайынша оқушылармен тіл
табысу мүмкін емес, ал оқушылардың тілін таппайынша оқу-тәрбие үрдісінде
ілгерілеу жоқ.
Педаггтің әдебі ілтипаттылық, сенім білдірушілік, әділдік, төзім мен
сабыр сақтау сияқты қасиеттермен өлшенеді. Енді осы түсініктерге
тоқталайық.
Ілтипаттылық. Әдетте оқушылар өздері өте жақсы көретін мұғалімдер
оларға дауыс көтеріп сөйлесе де көңілдеріне ауыр алып қалады. Дауыс көтеру,
жазықсыз жазғыру әділ қойып маған баға ғана емес, мұғалімдер көзге ілмей,
өтініштерін құлыңсыз жүрдім-бардым тыңдаса да, ең болмағанда қастарына
жақындап жай-жапсар білмесе де олардың көңілдеріне келеді. өздеріне
мұғалімнің назарын аудару үшін тәртіп бұзатын бірді екілі балалардың
болатыны бар.
Мұғалім оқушыларға жаңа материалды түсіндіру мен қатар оларға назар
аудара білу керек. Өйткені, мұғалімдер тарапынан оқушыларға ілтипат болмаса
олардың араларына жарықшаң сызаты түседі.
Сенім. Педагогикалық әдеп мұғалімнің оқушыларға сенім арта білу
қабілетін де қамтиды. А.С.Макаренконың пайымдауынша, қателесу қаупі төніп
тұрса да мұғалім оқуда болсын оқушыларға өзінің батыл-батыл ойларымен ықпал
жасауы қажет.
Балалар өздерінің күштері мен мүмкіндіктерін толық шамалай алмайды.
Олар ересектердің бағасына, әсіресе өздерінен де артық сенетін мұғалімнің
бағасына сүйенеді. Сондықтан мұғалімдер олардың қабілеттерін бағалауда өте
сақ болғаны жөн. Оқушының қабілетін, әрине асыра бағалау дұрыс емес, ал
оларды құлдыратып бағалау одан да оғаш.
Әділдік. Мұғалімнің қандай қасиеттерін бағалайсыз деген сауалға
оқушылар көбіне көп: әділдігін деп жауап қайтарады. Егер мұғалім әділ
болғанның үстіне әдебі мол, көңілді, жайдары болса, мектепке одан беделді
адам болмайтыны түсінікті.
Мұғалім әділетсіз деген ат оның тек әділетсіз болғандығын ғана
емес, сонымен қатар оқушылармен жұмыс барысында әдеп сақталмауынан да
таңылуы мүмкін. Мұғалім оқушыларға тек қана әділ қарап қоймай, соған қоса
өз ісінің дұрыстығына иландыра білуі керек. Мұғалімнің әдеп сақтамауы оның
айнымалы мінезінен немесе өзіне-өзінің ұдайы талап қоймауынан және
оқушылардың білімін бағалай білмейтіндігінен болуы да мүмкін.
Төзім мен сабыр сақтау. Мұғалімнің педагогтік әдеп әлемі үшін бұл
қасиеттердің маңызы үлкен, тіпті көп жағдайда шешуші мәні бар. Бұл әрине,
өртеніп жатсын, күйіп жатсын, мұғалім еш нәрсеге ашуланбауы тиіс деген
сөз емес. Ондай жағдайларда оған өзін ақылға жеңдірмей болмайды.
Ашу үстінде ешқандай шешім қабылдамау керек. Сабырлылық өзін-өзі
ұстай білушілік сияқты қасиеттер ұстаздың белсенді құралы болуы тиіс.
Қай кезең, қай дәуірде болсын адамға білім мен тәрбие беруден асқан
мұрат жоқ. Ұстаз ұрпақ тәрбиелеп өсіруші қоғам сенген адам. Сондықтан да
болашақ ұстаздар өз ісінің әрбір қыр-сырын жетік игеру жолында жоғарыда
көрсетілген кәсіптік сапаларды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz