Үші ішекті домбыра
Н.5-34
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР 5
АНЫҚТАМАЛАР 6
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР 7
КІРІСПЕ 8
1. ОҚУШЫЛАРДЫ АҒАШ ӨҢДЕУ ӨНЕРІНЕ БАҒЫТТАУ НЕГІЗІ
1.1 Қазақстан Республикасының этно-мәдени білім беру 10
тұжырымдамасы
1.2 Домбыра түрлері, ұлттық ішекті музыка аспаптарының шығу және 10
даму тарихы
1.3 Технология сабағында оқушылардың еңбекке баулу әдістері 12
2. ДОМБЫРАНЫ ДАЙЫНДАУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ 19
2.1 Домбыра жасауда қолданылатын ағаш түрлері 22
2.2 Домбыраны жасауда қолданылатын негізгі құралдар 22
2.3 Бұйым жасауға арналған материалдарды дайындау және техникалық
қауіпсіздік ережесінің негіздері 34
2.4 Домбыраның мойын бөлшектері мен шанағын дайындау 35
2.5 Аспап бөлшектерін құрастыру
2.6 Бұйымды көркемдеп ою
2.7 Аспапты көркемдеп әрлеу 41
3 9 СЫНЫПТАҒЫ СӘНДІК ҚОЛДАНБАЛЫ ӨНЕР
ЭЛЕМЕНТТЕРІ НЕГІЗІНДЕ МАТЕРИАЛДАРДЫ КӨРКЕМДЕП 41
ӨҢДЕУ БӨЛІМІНІҢ САБАҚТАРЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ 43
3.1 Сәндік қолданбалы өнер элементтері негізінде материалдарды 43
көркемдеп өңдеу бөлімінің тақырыптық жоспары 44
3.2 Теориялық мәліметтер мазмұны 49
3.3 Сарамандық жұмыстар мазмұны 51
3.4 Домбыра бөлшектерін құрастыру сабағының жоспары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕККӨЗДЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША А. Домбыра жасаудың технологиялық картасы
ҚОСЫМША Ә. Ішекті музыка аспаптарының көне түрлері
ҚОСЫМША Б. Балақай домбыра жөне Балдырған домбыра
ҚОСЫМША В. Пеш
ҚОСЫМША Г. Кескіш пышақтар
ҚОСЫМША Д. Шабу кезінде қодцанылатын құралдар
ҚОСЫМША Е. Тұтас шабылған домбыра және шертер
ҚОСЫМША Ж. Домбыра және мандалин
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Ұсынылып отырған диплом жұмысында төмендегідей стандарттар сілтемелер
ретінде пайдаланылады.
Технология. 9-сыныпқа арналған бағдарлама.
ҚР БМЖМС 2.003-2002 Жалпы орта білім. Негізгі ережелер, - ҚР
ЕР.40.01.-2000 ҚР МЖС – Білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті
стандарттарын құруға, мазмұндауға, рәсімдеуге, мазмұнына және белгілеуге
қойылатын жалпы талаптарына сілтемелер жасалынған.
АНЫҚТАМАЛАР
Ұсынылып отырған диплом жұмысында төмендегідей терминдер мына
анықтамаларға сәйкес пайдаланылған.
Шіңкілдек. 4-7 жас аралығындағы бүлдіршіндерге, 7-10 жас аралығындағы
жеткіншектерге арналған домбыра.
Бүктемелі домбыра. Ел кезіп, серілік құрып, тындаушысын ән-жырға,
өлең, күйге бөлеп жүрген өнерпаз қапшыққа салып, қанжығаға байлап алуға
немесе қолына ұстауға ыңғайлы да ықшамды домбыра.
Қалып (үлгі, шаблон) - музыка аспаптарын жасауда қолданылатын негізгі
құралдың бірі.
Шаппа шоттар. Ағаш бұйымдарының формасын шығарып, тегістеу үшін
қолданылады. Мықты шеберлер сүргінің орнына пайдаланған.
Ыңғырулар. Шабылған бұйымдардың ішкі бөлігін тазарту үшін қолданылатын
құрал.
Құлақ. Ішекті тартып, босату және аспапты күйге келтіру қызметін
атқарады, қатты ағаштан жасалады.
Жапсырма. Перне тағу арқылы дыбыстардың орнын анықтап, дөп басып
ойнауға арналған негізгі бөлшектің бірі болып саналады.
Табалдырық тиек. Бас пен мойын түйіскен жерде орналасқан. Ішектерді
мойыннан белгілі бір қашықтықта көтеріп тұру және бір-бірінен алшақ
аралықта ұстап тұру қызметін атқарады.
Тұғыл. Шанақшалар мен беттактайдың төменгі ұшы түйісіп желімделетін
және түймені ұстап тұратын түйін ағаш.
Шанақшалар. Бір ұшы тұғылға, екінші ұшы тұғырға желімденетін, арнайы
қалыптың көмегімен құрастырылатын бөлшек.
Жиектеме. Шанақтың кенересін толқу немесе шытынаудан сақтау және оның
қақпақпен түйіскен жиегін ұстап тұру қызметін атқарады.
Беттақтай. Ішектің тербелісін тиек арқылы қабылдап, барлық жиіліктегі
дыбысты күшейту және оған белгілі бір бояу (тембр) беру қызметін аткарады.
Серіппе. Беттақтайды біртегіс ұстап түру және олардың мықтылығын
қамтамасыз ету, сондай-ақ дыбыс жаңғырығын бүкіл қақпақ көлеміне тарату
қызметін атқарады.
Түйме. Ішектердің бір ұшын түюге арналған.
Түпкітиек. Ішек беттақтайдың жиегін жарып кетпес үшін түйменің үстіңгі
жағына беттақтайдың шетіне орнатылады.
Сағақ. Жапсырма мен беттақтайдың қиысқан жеріне жапсырылатын қатты
зат. Бұл соңғы перненің де қызметін атқарады.
Ішек. Дыбыс шығару қызметін аткарады.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
Ұсынылып отырған диплом жұмысында төмендегідей белгілеулер мен
қысқартулар енгізілген.
ҚР – Қазақстан Республикасы
ТҚЕ – техника қауіпсіздік ережесі
СҚӨ - сәндік қолданбалы өнер
т.б. – тағы басқа
т.с.с – тағы сол сияқты
Н.5-36
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев атап
көрсеткендей орта кәсіптік оқу орнын бітірушілерді кәсіби даярлауда:
ХХI ғасырда білімін дамыта алмаған елдің тығырыққа тірелері анық.
Біздің болашақтың жоғары текнологиялық және ғылыми қамтымды, өндірістер
үшін кадрлар жасақтауымыз қажет”. Осы заманғы басқарушыларсыз біз
инновациялық экономика құра алмаймыз. Демек, барлық деңгейдегі техникалық
және кәсіптік білім беруді дамытуға бағытталған тиісті шаралар қолданыуымыз
шарт.
Қазақстандағы жоғары оқу орындарының міндеті әлемдік стандарттар денгейінде
білім беру Біз өзіміздің болашағымызды және балаларымыздың болашағын қандай
күйде көргіміз келеді , осыны айқындап алатын уақыт жетті.
Зерттеу жұмысының көкейкестілігі. Қоғамдағы ұлт саясатын жүзеге асыру
және қазіргі жаңаша ойлау мен әлеуметтік-саяси өзгерістерге байланысты жас
ұрпаққа ұлттық тәрбие беру ісі бүгінгі күннің өзекті мәселесінің біріне
айналып отыр.
Ғасырлар сынынан еленіп, ұрпақтан-ұрпаққа ұласып ежелден келе жатқан
халықтық қолданбалы өнердің озық үлгілері жеке тұлғаның қалыптасуына,
дамуына, ұлттық тәрбиесіне ықпалын тигізері сөзсіз. Сондықтан, жас ұрпақ
тәрбиесінде жалпы білім беру саласында тәлім-тәрбиелік мәні зор халықтық
қолданбалы өнер туындыларын оқу-тәрбие үрдісінде қолдану жағдайлары күрделі
зерттеуді талап етеді.
Н.Ә.Назарбаев. Қазақстан -2030 стратегиялық бағдарламасы.
Қазақ қолөнерінің өсу жолы , өзіне тән даму тарихы бар. Қазақ
халқы – кең байтақ республика жеріндегі ертеден қалыптасқан көне
мәдениеттің тікелей мұрагері және сол дәстүрді дамытушы, жаңғыртып
байытушы. Қазақстан жеріне жан-жақтан келген көшпелі тайпалар мен
халықтардың, сондай-ақ, Оңтүстік, Сібір, орта Азия халқының да мәдениеті
әсер етті. 20 ғасырдың екінші жартысында Қазақ халқының дәстүрлі қол өнері
өз дамуында айтарлықтай жоғары деңгейге көтерілді. Революцияға дейінгі қол
өнері дамуына қазақ халқының әлеуметтік – экономикалық жағдайы, көшпелі
өмір біртіндеп отаршылыққа көшу процессі, бұрын үстем болып келген тұйық
шаруашылық ыдырай бастады, көрші елдермен, әсіресе сауда қатынасының
шаруашылық және мәдени байланысының арта түсуі, тағыда басқа көптеген ішкі-
сырттқы факторларының әсері айтарлықтай ықпал жасады. Ол кездегі қазақ
халқының көпшілігінің қала мен байланысы болмады. Сондықтан, олардың өзіне
қажетті үй бұйымдарының басым көпшілігі қалалардың сатып аларлықтай
мүмкіндігі болмағандықтан, халық шеберлерінің қолына қарады. Қазақ көбінесе
кедейлер әулетінен шықты.
Қазақ қол өнер шеберлерінің күнделікті еңбектің ауырлығының бір себебі
– олардың басым көпшілігінде жабдықталған арнайы шеберханалардың болмауы.
Сондықтан олар жазда елмен бірге жайлауға көшіп, өзінің шағын киіз үйінде-
ақ істей берді. Ал енді киіз үй сүйегін жасайтын үйшілер мен
арба-шана, жер-ағаш сияқты көлемді құрылымдармен бұйымдар істейтін
шеберлер, темір ұсталары, тас өндеулер, көбінесе қысқы мекендерінен кете
алмай жатақта қалады. Сондықтан, бұлардың кейбіреуінде, әсіресе ұсталарда
арнайы қарапайым дүкендер болды. Ал тастан там салып, құлпы тас және басқа
бұйымдар қашайтын шеберлер мен үйшілердің арбашылардың жұмыс орны
қыстаудағы қора бұрышында, шошалада немесе арнайы жасалатын лапас астында
орналасты. Мұндай шеберлердің жазда жайлауда көшуіне, бір жағынан,
көліксіздік, кедейлік мүмкіндік бермесе, екіншіден олардың негізгі
кәсібінің өзі көші - қонға тым қолайсыздық туғызады. Айталық, ауыр тастарды
былай қойғанда, киіз үй сүйегімен, арба-шана тағы да басқа шаруашылық
саймандарын жасайтын шикізаттарды, оларды өңдейтін құрал сайманды көші-
қонның кезінде өзімен бірге ала жүруге мүмкіндік болмады. Бүгінгі
өмірімізде халық шаруашылығының да бір саласына көз салсақ, онда көптеген
мамандықтарды кездестіреміз. Білім беру саласында халықтың этникалық-
мәдени мүдделерін іске асыру тұжырымдамасы оның бір бөлігі болуға тиіс.
Халық педагогикасы қазақ халқының сан ғасырдан бергі ата –
бабадан қалған, ұрпақтан – ұрпаққа өлмес мирас өмірлік мұра болып келе
жатқан тәрбие жөніндегі, баланы бағып – қағып өсіріп, азамат етіп шығару
мәселесі туралы жинақталған іс тәжірибесі. Терең мағанасында, ол адамды
зерттеу, жан – жақты білу, адамдық болмысын анықтау. Халықтық педагогиканың
қағидалары бір ұрпақтан екіншісіне жалғаса отырып, бірте – бірте
сұрыпталып, өңделіп, қорланып, бай тәжірибемен кемелденіп, халық айтса қалт
айтпайды, дегендейін дәрежеге жетіп үнемі дамып отырады. Халқымыз дәрежеге
емес дәстүрге бағынған. Бұл жағдайда білім кеңістігі мазмұнынына байланысты
құрылады. Ұлттық менталитеті, мыңдаған жылдық тарихында қалыптасқан
аңыздарды, бейнелерді, ұғымдарды, тек тарихын білу арқылы ғана білуге
болады. Мұғалімдер мен оқушылардың арақатынасының құрылуы және қажеттілікті
талдау жасау. Жас ұрпақты еңбекке баулу мен тәрбиелеу идеясын ағылшын
гуманисі Т. Мор ұсынған барлық мектептерде міндетті түрде кем дегенде бір
кәсіпті меңгеру міндетті деп санаған.
Француз ағартушысы, философ Ж. Ж. Руссо жеке тұлғаны дамытуда
еңбектің тәрбиелік рөліне үлкен мән бере отырып, оқушыларды белгілі бір
кәсіпке үйрету ісін ұйымдастыруға бірқатар талаптар қойылады.
Халық қолөнері көркем шығармашылықпен, эстетиқалық талғаммен
орындалатын шығармалардан тұрады.
Қазақ халқының өнерін, іскерлігін, өнер шеберлерінің қолынан шыққан,
алуан түрлі заттар мен бұйымдарды айтып, бұрынғысымен бүгінгісін салыстыра
отырып, оқушыларды ұлттық өнерді сүюге, құрметтеуге баулу.
Елбасы Н. Назарбаевтың жолдауымен орта білім беру мектептерінде
бүгінгі шәкірттерді еңбеккер, жан-жақты жетілген азамат етіп тәрбиелеу,
оқушылардың жүрегіне жол тауып, олардың бойында еліне, жеріне ұлттық өнерге
сүйіспеншілігін қалыптастырамыз.
Еліміз тәуелсіздігің алғаннан бері қазақ-халқының сәндік қолданбалы
өнері қайта жаңғырып салт-сананы ұрпақтың бойына сіңіру, халқымыздың
ғасырлар бойы сақталып келген ата кәсібін дамытып қалыптастыру мақсатында
орта білім беру мектептеріне, үйірме жұмыстарында жас жеткіншектерді осы
ұмыт бола бастаған қолөнерінің технологиясымен таныстыру.
Жаңа технологиялық үйрету жолдарымен күнделікті тұрмысқа қажетті,
сұраныс туғызатын, қазіргі заман талабына сай, оқушылардың сұраныстарымен
жаңа бұйым жасап шығару.
Қазір республикамызда халқымыздың ұлттық мәдениетін, өнерін, тілін
салт-дәстүрін, дамыту мәселесі алдыңғы орынға қойылып отыр.
Осыған орай ұлттық мәдениеттің бір бөлшегі сәндік-қолданбалы өнерді
мектепте оқып үйретуді алдыма мақсат етіп қойып отырмын.
Жас ұрпаққа тәрбие беруде эстетикалық тәрбие беруде өнер үлкен роль
атқарады. Бұл жерде ұлтымыздың қасиетті салт-дәстүрімен, өнерімен
мәдениетімен яғни қолөнері және музыкалық өнерді сабақтастыратын ұлттық
музыкалық аспаптарды дайындаудың маңыздылығы да орасан зор.
Ұлттық музыка аспаптары өр халықтың даму тарихымен бірге өзгереді,
бірге сөйлейді. Музыка аспаптарының пернелері-ғасырлар үнін сақгап,
үрпактан-үрпакка жеткізіп келеді. Оған дәлел - халық арасына кеңінен
тараған, ғасырдан-ғасырға жеткен, бүгінгі күнде өзіміз естіп, тыңдап
жүрген, бірде кайғыны, бірде куанышты көз алдымызға елестететін күйлер мен
өн-жырлар.
Казіргі күнде үлттық музыка аспаптарын тек өнер кұралы ғана емес
негізгі тіл кұралының бірі деп айтуға болады.Ұлттық музыка аспаптарының
негізінде кұрылған оркестрлерде ұлттық өн-күйлермен қатар әлемнің өйгілі
композиторларының шығармаларын орындауға болады. Әртүрлі ұлт өкілдері бір-
бірінің тілін түсінбесе де музыка аспаптары сөйлей бастағанда, орындалып
жаткан шығарманың әуеніне, сарынына терең батып, әртүрлі сезім дүниесіне
беріліп кететіні шындық. Музыка аспаптарының барлық түрлері зерттеліп,
жоғалып кеткендері калпына келтіріліп өнер саласында кеңінен қолданылып
жүр. Ұлттық музыка аспаптарын зерттеу, қалпына келтіру және оны дамытып,
өндіру үшін. белгілі музыка зерттеуші, профессор Б.Сарыбаевтың жасаған
еңбектерін атамай кетуге болмайды.
Өнер біздің байлығымыз ғана емес ол оқушыларды сұлулық әлеміне
жетелейді. Жарқын да мәнді өмір сүруге баулыйды. Халық қолөнерінің небір
қырымен сырын үйретеді.
Оқушыларға тәрбиелік мәні бар халықтық мұралар аз емес қазақ халқының,
өнерін, іскерлігін, өнер шеберлерінің қолынан шыққан алуан түрлі заттар мен
бұйымдарды айтып бұрынғысы мен бүгінгісін салыстыра отырып, ұлттық өнерді
сүюге, құрметтеуге, баулу, бүгінгі шәкірттерді жан-жақты жетілген азамат
етіп тәрбиелеп, оқушыпардың жүрегіне жол тауып олардың бойында елі .
Ата – бабаларымыздың ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілерсің
дегендей бала тәрбиесіне халқымыз ежелден басты көңіл бөлген жаман
әдеттен аулақтатып өміріне қажетті нәрселерді үйрете білген, оны
келешек отбасының иесі ретінде тәрбиелеген.
Зерттеудің мақсаты. Оқушыларға технология сабағында технология
сабағында сәндік-қолданбалы өнері арқылы ұлттық тәрбиеге бағыттау мәселесін
ғылыми-теориялық және тәжірибелік тұрғыда негіздеу.
Зерттеу нысаны. Оқушыларға технология сабағында сәндік-қолданбалы
өнері арқылы ұлттық тәрбие беру үрдісі.
Зерттеу пәні. Технология сабағында щқушыларға сәндік-қолданбалы өнері
арқылы ұлттық тәрбие беру жүйесі.
Зерттеудің ғылыми болжамы. Егер, мектептерде этнопедагогика
принципіне негізделген халықтық қолданбалы өнер арқылы оқушыларға ұлттық
тәрбие берудің педагогикалық мәні ашылып, оқу-тәрбие үрдісіндегі
мүмкіндіктері мен шарттары айқындалса; технология пәнін оқыту
ерекшеліктеріне сәйкес сабақта оқушы тұлғасын қалыптастыру және дамытуда
халықтық қолданбалы өнер арқылы ұлттық тәрбие берудің “оқу-білім-тәрбие”
жүйесіндегі үлгісі ұсынылса; оқушылардың технологиялық іс-әрекеттері
халықтық қолданбалы өнерді - меңгеруге бағытталса, онда оқушыларға
технология сабақтарында ұлттық тәрбие беру тиімді болады және ой-өрісі,
танымы, шығармашылық қабілеті, білімі, біліктілігі, дағдысы, ізгілік
қасиеттері қалыптасады.
Зерттеудің міндеттері.
- ұлттық өнер арқылы мектеп оқушыларына яғни, 8-сынып оқушыларына
технология сабағында ағашты көркемдік өңдеу бөлімі арқылы
этнопедагогикалық тәрбие беру негіздеріне сүйене отырып, тақырыптың
маңыздылығын ашу;
- тақырыптың негізгі технологиялық принциптеріне сүйеніп дәстүрлі
өнердің бұйымның дайындалуының ерекшеліктерін талдау;
- ұлттық өнерді қолдану арқылы оқушыларға этнопедагогикалық тұрғыдағы
ұлттық тәрбие беруде олардың отанға сүйіспеншілігін, салт-дәстүрге,
жалпы ұлттық рухани құндылықтарға деген көзқарастарының дұрыстығына
әсер ету
Диплом жұмысы мынандай құрылымдардан тұрады:
Кіріспе бөлімде зерттеудің мақсаты, міндеттері, көкейкестілігінысаны,
пәні, болжамы, келтірілген
Бірінші бөлімде тақырыптың психологтық-педагогикалық негіздері және
этнопедагогикалық тұжырымдама негіздері көрсетілген. Сонымен қатар ағашты
көркемдік өңдеу негіздері, тарихы т.б. көрсетілген.
Екінші бөлімде ұлттық аспапты шабу арқылы дайындау технологиясының
негіздері мен жұмыстың мазмұны айқындалады.
Үшінші бөлімде Технология сабағындағы сәндік қолданбалы өнер
элементтері негізінде материалды көркемдеп өңдеу бөлімінің күнтізбелік-
тақырыптық жоспары және дәрістік, тәжірибелік сабақтар, технологиялық карта
көрсетілген.
Қорытынды бөлімде жалпы тақырыпты қорытындылаудағы шешімдер мен
ұсыныстарға т.б. негізделген.
Қосымшада суреттер мен технологиялық карта плакаты мен қол өнер
туындысы ағаштан шауып дайындалған домбыра ұсынылады.
Уақыт озған сайын қоғам дамуы жеделдей түсетіні айқын. Қазір еліміз өрлеу
үстінде. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың еліміздің
әлемдегі бәсекеге қабілетті 50-елдің қатарына қосылу бағдарламасы ең басты
басымдық. Бұл XXI-ғасыр білім саласындағы қызметкерлер үшін, яғни
мұғалімдер қауымына үлкен міндет жүктеп отыр. Ұрпағымыз білімді,
болашағымыз жарқын болу үшін жас ұрпаққа сапалы білім, саналы тәрбие беру-
бүгінгі күннің басты талабы.
Технология саласының басты мақсаты-оқушыларды өздігінен еңбек етуге
дайындау, бұқаралық кәсіпті меңгеруге көмек ету. Бұл тұрғыда төменгі
талаптар туындайды:
Қазақ халқы үшін дастарқаннан үлкен, дәмнен үлкен нәрсе жоқ. Ас -
адамның арқауы, Жаман ауруға жақсы ас, Ас қадірін білмеген аштан өледі,
ат қадірін білмеген жаяу қалады деп халық тегін айтпаған.
Қазақтың ұлттық дастарқанында ертеде пайдаланылған тамақтардың негізгі
түрлері: ет, сүт, қымыз, сары-май, құрт, ірімшік, т.б. мал өнімінен
дайындалған. Халық егіншілікпен айналысып, бау-бақша өсіріп, отырықшылыққа
бет алған дәуірде оларға қоса нан, сондай-ақ жеміс, көкөніс дәмдерін
пайдаланып келді. Олардың ішінде ең көп өндірілгені-тары, арпа, бидай,
күріш.
Қазақ жерінде таралған жеміс түрлері-қарақат, бүлдірген, алма, алмұрт,
жүзім, анар. Оңтүстік аймақтарда қауын, қарбыз, сәбіз, қызылша мен өсімдік
майлары мол пайдаланылған. Картоп пен қызанақ қазақ дастарқанына бәрінен
кейін келген.
Мал шаруашылығымен айналысқан көшпелі қазақтың негізгі асы - сүт пен
ет болды.
Қазақ халқының ең жақсы көретін негізгі ас дәмдерінің бірі-ет. Одан
түрлі тағамдар жасай біледі. Етті суға пісіріп те, буға пісіріп те, майға
қуырып та, кесектеп турап, отқа қақтап та әзірлеген.
Көкейкестілігі: Қай халықтың да болмасын дастарқаны, сол халықтың
тұрмыс салтына, әдет-ғұрпына, тipшілік тынысына орай қалыптасары белгілі.
Ғасырлар бойы көшпелі тұрмыс кешкендіктен болар қазақ халқының тағамдары
бізге жұрттан өзгеше. Оның дені: ет, сүт, қымыз, сары май, құрт, ipiмшік
секілді өңкей малдан алынатын өнімдер.
Сырттан келген ағайындарға қазақта ет пен шайдан басқа тамақ жоқ
тәрізді көрінеді. Қазіргі таңда сол етті тартудың да жөн-жоралғылары
ұмытылып бара жатқан тәрізді. Сол себепті де ет тартудың қазақы дәстүрін
қазіргі ұрпақ, мектептен бастасақ жөн болар еді.
Зерттеу мақсаты: оқушыларды қонақтарға ұлттық тағамдарды ұсынудың әдет-
ғұрыптарына үйрету
Зерттеу нысаны:
Оқушылардың технология сабағында әдет-ғұрыптарды үйрену процесі
Зерттеу пәні:
Технология сабағында оқушыларды қонақтарға ұлттық тағамдарды ұсынудың
мазмұны
Зерттеу міндеттері:
- оқушыларға технология сабағында ұлттық дәстүр үлгісінде білім берудің
негізі қарастыру;
- Қазақстан Республикасының этно-мәдени білім беру тұжырымдамасын талқылау;
- технология сабағында ұлттық әдет-ғұрыптарына үйретудің ерекшеліктерін
айқындау;
- ұлттық тағамдарды ұсынудың тәсілдерін игерудің жолдарын ашу;
- тағамдар ұсынудың технологиясын нақтылау;
- еттің тағамдарының түрлерін қарастыру;
- тамақ ұсыну жұмыстарын орындау кезіндегі қауіпсіздік ережелерін сақтау;
- қонақтарға дайын етті ұсынудың технологиясын меңгеру;
- 8 сыныпта технология пәнінің Тамақтану мәдениеті. Тамақ әзірлеу
технологиясы бөлімінің тақырыптық жоспарын әзірлеу;
- теориялық мәліметтер және сарамандық жұмыстар мазмұнын ашу;
- қонақтарға дайын етті ұсыну сабағының жоспарын дайындау.
Зерттеу болжамы: Егер технология пәнінде ұлттық салт-дәстүр, әдет
ғұрыптарға баса назар аударылса, терең де жүйелі оқытылса, сонда оқушыларды
қонақ күтудің қазақы дәстүріне үйретуге болады.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі және қосымшалардан тұрады.
Бірінші бөлімде ҚР этно-мәдени білім беру тұжырымдамасы, оқушыларды
ұлттық әдет-ғұрыптарға үйретудің ерекшеліктері, ұлттық тағамдарды игеру
жолдары қарастырылады.
Екінші бөлімде еттің тағамдарының түрлері, тамақ ұсыну жұмыстарын орындау
кезіндегі қауіпсіздік ережелерін сақтау, қонақтарға дайын ет тағамдарын
ұсынудың технологиясы айқындалды.
Үшінші бөлімде 8 сыныпта технология пәнінің Тамақтану мәдениеті. Тамақ
әзірлеу технологиясы бөлімінің тақырыптық жоспары, теориялық мәліметтер
мазмұны, сарамандық жұмыстар мазмұны, Қонақтарға дайын етті ұсыну
сабағының жоспары әзірленді.
.
1. ОҚУШЫЛАРДЫ АҒАШ ӨҢДЕУ ӨНЕРІНЕ БАҒЫТТАУ НЕГІЗІ
1.1 Қазақстан Республикасының этно-мәдени білім беру тұжырымдамасы
Қазақстанның ерекшелігі халқының көп этникалық және көп дінді
құрамымен айқындалады. Республикада көптеген ұлттар мен ұлыстардың өкілдер
тұрады. Олардың кейбірі тығыз шоғырланған, мұның өзі Қазақстан
Республикасының этникалық-мәдени көп қырлылығы мен ерекшелігін күшейте
түседі. Елдің халқы мәдени тілдік өзгешелігі бойынша тұтас алғанда
қатынастың мән мен таралуы жағынан өзара тең емес екі тілдің-мемлекеттік
және орыс тілдерінің біреуіне басым бағыт алуына қарай бөлінеді. Мұның
сыртында бірнеше ұлттық топ өкілдерін өзіндік этникалық мемлекеттілігі жоқ,
ал бұл елдің оларға тән төл мәдениеті сақтауға деген жауапкершілігін
арттыра түседі. Осындай жағдайда этникалық мәдениеттерді қалпына келтіру
мен дамытуға және олардың арасында жалпыұлттық бірлік мүддесіндегі өзара
қарекеттерге мүмкіндік туғызудың маңызы зор.
Сондықтан мемлекеттің этникалық-әлеуметтік ахуалды тұтас және оның
жекелеген қырларын пайымдайтын этносаралық қатынастар саласындағы ресми
саясатын жасау өзекті мәселеге айналады. Білім беру саласында халықтың
этникалық – мәдени мүдделерін іске асыру тұжырымдамасы оның бір бөлігі
болуға тиіс. Бұл тұжырымдаманың негізгі идеясы этникалық топтардың өзіндік
ерекшелігін сақтауға, онымен бірге өзге мәдениеттердің құндылықтары мен
қалыптарын игеруге бағытталған білім беру үлгісін жасау болып табылады.
Мұнымен қатар этникалық сәйкестіліктің жоғалып кетпеуі және
жалпымемлекеттік құндылықтардың қабылдануының қамтамасыз етілкі ерекше
маңызды.
Этникалық-мәдени білім тұжырымдамасының өте қажеттерінің, сондай-қ
өтпелі кезеңдегі білім беру жүйесіндегі дағдарыстан да туындайды. Оқыту мен
тәрбие беру мазмұнын бір ізге түсіру елдің ұлт пен ұлттық топтарының
этникалық-мәдени қажеттілігінің қанағаттандырылмауына әкеп соқты.
Этникалық-мәдени білім кеңістігі мектептерде барынша тиімді құрыла
алады. Оқытудың негізгі тілдері-мемлекеттік және орыс тілдері. Жергілікті
жерде этникалық топтардың жинағы қоныстанған орындарында мектептердің
негізгі түрлерімен қоса, пәндерді ана тілінде оқытатын және бастауыш
кластан бастап сонғы кластарға дейін мемлекеттік тілді терең оқытатын
мектептер ашылуы мүмкін.
Этникалық-мәдени білім кеңістігі. Этникалық-мәдени кеңістік дегеніміз
этникалық мәдениеттердің дамуына қажетті мәдени құнар мен ұлттық-мәдени
қауымдастықтарды дамытатын материалдық жағдай болып табылады.
Этникалық-мәдени кеңістік, бір жағынан, этникалық-мәдени білім үшін
қажетті жағдай болса, екінші жағынан оның жекелеген белгілері этникалық-
мәдени білімнің өзін еселей түседі.
Этникалық-мәдени білім кеңістігі-бұл отбасы, ана тәрбиесі, мектепке
дейінгі балалар мекемелері, мектептер, жоғары оқу орындары, ұлттық-мәдени
орталықтар, үйірмелер мен курстар. Құрылымдық жағынан ол өзара табиғи
байланысты мынадай үш саладан тұруға тиіс: оқу орындарында білім беру
(мектептер, колледждер, жоғары оқу орындары және т.б.), оқу орындарынан тыс
білім беру (курстар, кітапханалар, радио және т.б.) биресми білім беру
(отбасында оқыту және тәрбиелеу, достармен көршілермен қарым-қатынас, т.б.)
Бұл топтастыруға қосымша этникалық-мәдени білімнің өзара байланыстағы
жүйелі, қисынды үш түрін атауға болады. Олар: білімнің кіріспесі, оқыту,
практикаға бойлау. Осы екі жағдайды ұштастыра келіп, тұжырымдамалық шешім
ретінде этникалық-мәдени білімнің мазмұндық мағынадағы келесі құрылымын
ұсынуға болады.
Этникалық-мәдени білім берудің қалыптасуын нақты ғылыми тұрғыдан
қамтамасыз ету үшін университеттер жанынан осы проблемалар бойынша ғылыми –
зерттеу лабораторияларын құруды қарастыру қажет. Білім беру жүйесіндегі
ғылыми – педагогикалық және басшы кадрлардың мамандығын жетілдіретін
арнаулы кафедралар ашқан жөн. Стратегиялық зерттеулер институтын жанынан
этникалық проблемаларды зерттеп, Президентке Парламентке және Үкіметке
болжамдар мен ұсыныстар жасап отыратын этносаясаттану орталығын құруға
болады.
Этникалық – мәдени білім беру жүйесіне көшу – бір сәттік шара емес,
өзіндік кезеңі бар ұзаққа созылатын үрдіс. Білім беру жүйесінің қайта
бейімделуін әлеуметтік – экономикалық және демографиялық жағдайды ескере
отырып алыс болашақты көздейтін шартты түрде үш негізгі кезеңге бөлуге
болады.
Бірінші дайындық кезеңінде этникалық – мәдени білім беру кеңістігін
қалыптастыру үшін барлық алдын ала ұйымдастырылатын жағдайларды жасау қажет
болады. Бұл – Қазақстан этностарының мәдени бостандықтары мен құқықтарын
қамтамасыз ету және мәдени – тарихи мұраларын қорғау жөнінде заң актілерін
әзірлеу. Елімізде тұратын этностардың тілі мен мәдениетін сақтаудың,
жаңғыртудың және дамытудың арнаулы мемлекеттік бағдарламасын қабылдау. Екі
және көпжақты мемлекеттік келісімдерді және этникалық – мәдени білім беру
проблемалары бойынша халықаралық актілер дайындау және оларға қол қою.
Зерттеу арқылы тұрғындардың этникалық – мәдени білім алу қажеттіліктеріне
үнемі талдау жасап отыру. Жаңа тұрпаттағы оқулықтар мен оқу - әдістемелік
әдебиеттерін әзірлеу жұмысына кірісу.
Екінші негізгі кезеңнің мазмұны мектептерде, оқу орындарынан тысқары
тәлім – тәрбие орындарында қос тілде білім беруді енгізу болуға
тиіс.педагогика колледждерінде институттар мен университеттерде көп тілде
оқыту жөнінде мамандар даярлай бастау қажет. Мемлекеттік тілде оқыту
жөнінде мамандар даярлай бастау қажет. Мемлекеттік тілде оқытатын мамандар
даярлап шығаруға ерекше көңіл бөлу керек. Мұғалімдер мен оқытушылар
кадрларын, әсіресе қазақ және орыс тілдерін оқытатын мұғалімдерді қайта
даярлау жүйесін ретке келтірген жөн. Этникалық топтардың ана тілін
жандандыру мақсатында олардың жинақы орналасқан жерлерінде мектепке дейінгі
балалар мекемелерін, мектептерді, лицейлерді гимназияларды дамытуды
жалғастыра беру керек.
Мектеп жасына дейінгі балалар мекемелері үшін тәрбиелеу мен оқытудың
оқу - әдістемелік құралдардың бағдарламаларын дайындау қажет. Қазақстан
халықтағы мәдениетінің тарихы мен әлем мәдениеті және т.б. бірікккен
курстарды енгізген жөн.
1.2 Домбыра түрлері, ұлттық ішекті музыка аспаптарының шығу және даму
тарихы
Шіңкілдек. Балақай домбыра және Балдырған домбыра түрінде
жасалады. Оның біріншісі 4-7 жас аралығындағы бүлдіршіндерге, екіншісі 7-
10 жас аралығындағы жеткіншектерге арналған. Дыбысы құлаққа жағымды бұл
домбыралар балабақша, бастауыш мектеп оқушылары үшін аса қажет.
Үші ішекті домбыра. Мұндай домбыралар күйші-композиторлар мен шебер-
домбырашылардың ізденісінен туған. Шеберлер ішекті кейде мойын мен шанақтың
ішінен, одан кейін арнайы жасалған өкше түйме арқылы кақпақ пен мойынның
астынан жүргізіп құлаққа тағады. Мұндайда құлақ екеу болады. Бұрағанда ішкі
жөне сыртқы ішектер бірдей күйге келеді. Кейбір іші ішекті домбыралардың
құлағы төртеу болады. Онда ішкі және сыртқы ішектер жеке-жеке күйге
келтіріледі. Ішкі ішектер қақпақ жабылмай тұрып түйме-тұғырға орнатылған
түймеге оралып, одан кейін шанақтың бір бөлігі алынбалы-салынбалы болады.
Кейде ішкі ішек тек шанақтың ішіне ғана, мойынтұғыр мен түйметұғырдың
арасына керіліп, тұрақты бұрауға (кварта) келтіріледі. Мұндай ішектер
металдан да тартылады. Қазақ музыка аспаптары музейінде тұрған осындай
домбыраның бірінде ішкі ішек екеу, ал сыртқы ішек үшеу. Ішкі ішектер
домбыраның дыбыстық әдіс-тәсілдеріне ерекше бір қосымша үн беріп отырады.
Әмбебап домбыра. Бұл домбыраның шанағы жұқа, тегіс болады. Мойны төрт
қырлы, шанағының екі жағына да ішек тағылады. Пернелері жеке-жеке
байланады. Төрт құлақты бұрау арқылы ішектер дербес күйге келтіріледі.
Мұндай домбыралар көбінесе сол қолымен, сондай-ақ оң қолымен тартатын күйші-
домбырашыларға арналып жасалған. Олар күй тартып отырып, домбыраның өзін
шыр айналдырып, кейде оң жағына, кейде сол жағына көлбеп сан құбылта
отырып, күйдің желісін үзбей, тындаушыларын таң-тамаша етеді. Осындай
күйшілерді көзімен көріп, домбырасын қолымен ұстаған көнекөз ақсақалдардың
айтуы бойынша жас шебер Дәркембай Шоқпарұлы әмбебап домбыраның жаңа үлгісін
жасады. Әмбебап домбыраның үні шанағы кең домбыралардың үніне карағанда
бәсең де әлсіз болып келеді.
Үш ішекті домбыра. Көнеден келе жатқан аспаптың бірі. Бұл домбыраның
екі ішекті домбыра түрінен еш өзгешелігі жоқ. Ерекшелігі тек ішек санында.
Терең зерттеп, зейінмен зерделер болсақ, үш ішекті домбыра қазақ аспаптары
музыкасында өзінше дербес мектеп болып қалыптасып, ұрпақтан ұрпаққа ұласар
күйшілік-орындаушылық өнерге негіз екендігіне еш күмән туғызбайды. Ел
ішінде үш ішекті домбыраны ойнаушылар аз болмаған. Олар әр ішекті теріп
тартып, әрқайсысын жеке-жеке шертіп ойнаған.
Бүктемелі домбыра. Ел кезіп, серілік құрып, тындаушысын ән-жырға,
өлең, күйге бөлеп жүрген өнерпаз қапшыққа салып, қанжығаға байлап алуға
немесе қолына ұстауға ыңғайлы да ықшамды домбыра жасап алған. Мұндай
домбыралардың мойны алмалы-салмалы, кейде жалғамалы-бүктемелі болады.
Осындай домбыраның үлгілері көп. Атақты жырау Хайролла ақсақалда осындай
домбыра болған екен. Оның домбырасы бүктемелі, мойны тұғырға бұранда арқылы
отырғызылатын, дыбыстық ауқымы, құрылыс-құрылымы жөнінен әдеттегі
домбыралардан еш айырмашылығы жоқ, алып жүруге ықшамды болған.
Өкшеқұлақты домбыра. Бұл домбыраның ерекшелігі құлағында. Бұл құлақ
өкше түйменің қызметін де атқарады. Домбыра үнін бір тонға көтеріп немесе
төмен түсіру қажет болса, мұны өкшеқұлақты бұрау арқылы жүзеге асырады.
Өкшеқұлақты бұрағанда екі ішек те бірдей күйге келеді. Бұл сахнада тұрған
әншінің немесе күйшінің уақытын үнемдейді. Өкшеқұлақты барлық домбыраларға
енгізуге әбден болады. Сахна төрінде отырған өнерпаздың домбыра
құлақтарының әрқайсысын жеке-жеке бұрап жатқаннан гөрі ешбір қиындықсыз
өкшеқұлақ арқылы қажетті күйді бірден келтіре алғаны ұтымды болар еді. Бұл
сахна мәдениетін, өнерпаз этикасын да арттырар еді.
Қазақ күйлерінің және әнінің дыбыстық қуатын арттырып, оның ұлттық
бояуын, ішкі динамикасын, кейбір аса күшті екпін мен ырғақты қажет ететін
тұстарын одан сайын күшейте түсуде ерекше қызмет атқаратын басқа да
домбыралар - контрабас, бас, альт, прима, секунда жене тенор деп аталады.
Бұлардың бәрі де оркестр мен ансамбльдерге арналып жасалған аспаптар.
Әрқайсысының өзіне тән дыбыстық, ауқымы, бұрауы мен бабы, оркестрге қосылу
мүмкіңдігі бар. Тіпті құрылыс-құрылымы да әрқалай. Бірақ музыкалық шығарма
орындау барысында осының бәрі бір арнаға тоғысып, ән мен күйдің екпінді
тасқынын береді.
Бұл аспаптардың бәрі домбыраның негізінде жасалған.
Контрабас. Бұл үш ішекті пернелі аспап. Пернелері жезден жасалып,
мойынға тұрақты отырғызылған. Шанағы 7, 9, 11 шанақшадан , ал қақпағы 6-8
қақпақшадан құрастырылып, жымдастырылады. Құлақтары мен ішектері, түймелері
арнайы цехтар мен шеберханаларда дайындалып, сонда құрастырылады.
Бас. Үш ішекті, пернелі. Мұның да шанағы мен қақпағы контробастыкіндей
7-9 шанақшадан, 6-8 қақпақшадан құрастырылады. Бірақ көлемі сәл кішілеу
болады.
Альт. Бұл да үш ішекті, ал перне саны 19. Бет қақпағы 3-6 қақпақшадан,
шанағы 7 шанақшадан тұрады.
Домбыра-прима. Мұның көлемі домбыра-альттан кіші. Үні жоғары. Перне
саны 20. Ішегі жіңішке, үстіңгі екеуі орамалы да, астыңғысы жалаң сым.
Домбыра-тенор. Оркестр құрамында да, жеке де ән сүйемелдеп, күй
тартуға арналған домбыраның бұл түрі ел ішіне өте кең тараған. Тіпті
қазақтың әр үйінде бар деп айтуға болады. Ішегі екеу, шанағы 7 шанақшадан
тұрады, қақпағы төрт кейде алты қақпақшадан құрастырылады.
Домбыраны құрастыру реті де осы домбыра-тенор негізінде қарастырылады.
Музыка аспаптарын казақ халқы өз тұрмысында, өнер саласында өте шебер
қолданып келген. Батырлар үрмелі және ұрмалы аспаптарды жорықтарда (керней,
мүйіз сырнай, дабыл, дауылпаз) белгі беру үшін қолданса, аңшылар аңдар мен
құстарды үркіту немесе аңдап ұстау үшін қолданды. Ал халық арасындағы
емшілер, бақсы-балгерлер де өз істерінде жоғарыда аталған аспаптармен қатар
қоңырау, асатаяқ, қылқобызды шебер қолдана білді.
Сонау бағзы заманнан бері келе жатқан көне аңыздардың бірінде жеті
ішекті жетігеннің шығу тарихы баяндалған. Бұл аңызды Б.Сарыбаев 1966 жылы
Өзбекстанның Бұхар облысы, Тамды ауданына экспедицияға барғанында,
жергілікті домбырашы Жақсылық Елеусіновтен жазып алған екен: Жұрт әртүрлі
ауруға, аштыққа жиі-жиі ұшырайтын өткен заманда, қаһарлы қыстың қақаған
аязды күндерінің бірінде жұттан мал қырылып, ел қатты күйзеледі.
Сол заманда өмір сүрген бір қарияның жеті ұлы болыпты. Көп кайғысының
бір шеті қарияның шаңырағына да тап болады. Балалары бірінен соң бірі дүние
салады. Қайғы басқан қария кепкен қу ағашты ойып, аспап жасайды. Әр баласы
қайтыс болған сайын аспаптың бетіне жылқы қылынан бір ішек жасап тағып
сазды мұңға толы жоқтау әнін салады. Осы жеті ішектен жеті түрлі әуен
шығарып, әр баласының мінез-құлқын, жүріс-тұрысын суреттегеңдей болады.
Үлкен үлы Қания қайтыс болғанда, шал Карағым деген күй шығарады.
Екінші баласы Төреалымға – Қанат сынар, үшінші баласы Жайкелдіге –
Құмарым, төртіншісі Бекенге – 0т сөнер, бесінші Хауасқа – Бақыт
көшті, алтыншысы Жұлзарға –Күн тұтылды деген күйлерін атайды. Карт ең
кіші баласы Қияс қайтыс болғанда ақырғы, жетінші күйін шертеді. Шалдың
балаларына арнап шығарған жеті күйі одан әрі дамытылып, ел арасына
Жетігеннің жетеуі деген атпен тарап кетеді.
Жетіген деген атау мынадай екі сөзден құралса керек: жеті және ән.
Өйткені түркі тілдерінде мынадай музыкалық терминдер бар: оған - өлең,
әуен; ганни - жырға қосу; ганани - ән, шумақ; таған - ән салу.
Көне жетігенде құлақ болмаған. Ішектердің астына екі жақ шетінен асық
қойылған. Аспап осы асықтарды жылжыту арқылы күйге келтірілетін болған.
Даусын көтеру үшін асықтарды ішектердің екі жақ басынан ортасына қарай
жақындатқан, ал оларды кері жылжытып, араларын алшақтатса дауыс төмендеген.
Әрбір ішектің бұрауын келтіргенде орындалатын әннің әуені басшылыққа
алынған.
Жетіген талай жүздеген жылдар өтсе де сол баяғы қарапайым күйінде кала
берді. Ішек саны жетеу, тиегі асық.
1966 жылы Оразғазы Бейсембаев жетіген аспабын Сибирский вестник
журналында 1818 жылы суреттеп жазылуы бойынша қайта жасады.
Жетігенді қайта жасағанда мына жағдайларға назар аударылды:
құрылысының негізгі сипатын сақтау, диапазонын кеңейту, ішектің санын
мүмкіңдігінше көбейтпей хроматикалық дыбыс катарына жеткізу, техникалық
мүмкіншіліктерін байыта түсу.
Алғашқы жетігеннің нұсқасында он үш ішек болды. Ол аспаптан жиырма
дыбыс алынды, диапазоны бір жарым октава болды. Жеті ішегі екі бөлікке
бөлетін ортадағы тиектің көмегімен екі-екіден дыбыс бере алды. Сол қолдың
ойнауы сольден бастап до-диезге дейінгі төменгі диапазонды қамтыды, ал нақ
қолдың ойыны - ре бірінші октавадан бастап -ре екінші октаваға дейінгі
жоғары диапазонды қамтыды. Аспап қақпағының тұтастығы бұзылмаса оның жақсы
күйге келетінін ескере отырып, жоғарғы қақпағы тұтас, ал төменгі қақпағы
имектеліп жасалынды. Соның нетижесінде жетігеннің дәстүрлі көне кейпі
біршама сақталынды.
Әрқайсысынан екі дыбыстан алынатын жеті ішектің бұрауы құлақ арқылы
және тиектерді жылжыту арқылы келтірілді. Әуелі кұлақтың көмегімен
ішектердің оң жақ бөлігі күйге келтіріледі, сол жақ бөлігін тиектерді
ілгері-кейін жылжыту арқылы күйге келтіреді. Аспаптың оң жақ бөлігінде
орналасқан, калған алты ішектің бұрауы құлақтардың көмегімен күйге
келтіріледі.
Қақпактың кең жағында ортаңғы тиек орналасады, аспаптың дыбысын
келтіру осы ортаңғы тиекке байланысты. Аспаптың даусын күшейту үшін
қақпақтың шетінен жиектердің алшақтау болғаны дұрыс. Тұңғыш рет қайта
жасалған жетігеннің көлемі мынадай болды: ұзындығы - 1060 мм; шанағының ені
- 250 мм; ені тар бөлігінде - 210 мм; шанақтың биітігі - 9 мм; жоғары
қақпағының қалыңдығы - 2,9-3,4 мм; қақпақтың тербеліс жиілігі -195,95-
277,12 щ шамасында.
Жетілдірілген жетігеннің екінші үлгісі едәуір өзгеріске ұшырады. Даусы
күшейтілді, неғұрлым әуезді бола түсті. Жылжымалы тиектерге өзгеріс
енгізілгеннен соң аспаптың күйге келтірілуі оңайланды. Шанақтың 180 мм-ге
ұзартылуы оң жақ бөліктегі ішектерді ұзартуға жағдай жасады, соның
нәтижесінде аспаптың даусы жақсарды. Бұл жетігенде ортаңғы тиек екі бөлікке
бөлінді, сонда оның бұрауын келтіру оңай бола тұсті.
Үшінші үлгіде жетіген диапазоны екі октавалы аспапқа айналды.
Диапазонды квартаға кеңейту үшін дыбыс қатарының төменгі бөлігіне бес ішек
қосылған. Жаңадан қосылған ішектер құлақтардың көмегімен керіледі. Ал
шанақтың енін кеңіткенде дауыс күшейді. Дыбыс қатарлары хроматикалық
түрінде қалдырылды.
Қазіргі кезде жетігенді - прима, альт, тенор және бас түрлерінде
жасауға болады. Бұл аспаптың даусы майда қоңыр, әрі әуезді. Онымен күрделі
музыкалық шығармаларды орындауға мүмкіндік бар. Қазақтың шертіп ойналатын
өзге музыкалық ас-паптарына қарағанда жетігенде тербеліске келетін ішектері
тұтас шанақтың бетіне орналасқан.
Сонымен қатар домбыра, қобыз, сыбызғы және т.б. аспаптардың шығу
тарихы туралы халық ауыз әдебиетіндегі Ақсақ кұлан ертегісінен, VIII
ғасырда өмір сүрген күй атасы Қорқыт баба туралы аңыз-әңгімелерден,
ертедегі аңшылардың аң аулау кезіндегі сыбызғы түрлерін елік, бүғылардың
даусына келтіріп, оларды алдап шақырып ұстағандары туралы өңгімелерден
көпшілікке бала кезден белгілі.
Ұлттық музыка аспаптары әр халықтың даму тарихымен бірге өзгереді,
бірге сөйлейді. Музыка аспаптарының пернелері ғасырлар үнін сақтап,
ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп келеді. Оған дәлел - халық арасына кеңінен
тараған, ғасырдан-ғасырға жеткен, бүгінгі күнде өзіміз естіп, тыңдап
жүрген, бірде қайғыны, бірде қуанышты көз алдымызға елестететін күйлер мен
ән-жырлар.
Казіргі күнде ұлттық музыка аспаптарын тек өнер құралы ғана емес
негізгі тіл құралының бірі деп айтуға болады.
Ұлттық музыка аспаптарының негізінде құрылған оркестрлерде ұлттық ән-
күйлермен қатар әлемнің әйгілі композиторларының шығармаларын орындауға
болады. Әртүрлі ұлт өкілдері бір-бірінің тілін түсінбесе де музыка
аспаптары сейлей бастағанда, орындалып жатқан шығарманың әуеніне, сарынына
терең батып, әртүрлі сезім дүниесіне беріліп кететіні шындық. Музыка
аспаптарының барлық түрлері зерттеліп, жоғалып кеткендері калпына
келтіріліп өнер саласыңда кеңінен қолданылып жүр. (1-сурет)
Үлттық музыка аспаптарын зерттеу, калпына келтіру және оны дамытып,
өндіру үшін. белгілі музыка зерттеуші, профессор Б.Сарыбаевтың жасаған
еңбектерін атамай кетуге болмайды.
1- сурет. Ішекті музыка аспаптарының көне түрлері. а- қылқобыздың көне
жөне жаңа түрі; б-домбыралар; в-жетіген; г-шертер
Ұлттық музыка аспаптарының жіктелуі
Қазақтың ұлттық музыка аспаптарын зерттеушісі Б.Сарыбаевтың
еңбектеріне сүйене отырып, аспаптарды жалпы құрылысы мен ойналу әдістеріне
байланысты төмендегі топтар мен топшаларға бөлуге болады: I топ: Үрлеп
ойналатын: топшалары:
1. Флейталық - сыбызғы, саз сырнай, үскірік, тастауық, ысқырауық.
Тростық - қамыс сырнай, қос сырнай, қауырсын.
Мундштуктік- мүйіз сырнай, ұран, бүғышақ, керней.
II топ: Ішекгі: топшалары: 1. Шертіп ойналатын - жетіген, шертер,
домбыра.
2. Ысып немесе қияқпен ойналатын - қобыз тұрлері.
III топ: Мембраналы: Ұрып ойналатын - даңғыра, кепшік, дабыл,
дудыға, дауылпаз, шындауыл.
IV топ: Сым тілшелі, өзі дыбыс шығаратын - шаңқобыз.
V топ: Сілкіп ойналатын - асатаяқ, шың, қоңырау.
Ішекті аспаптардың өзін төмендегідей негізгі мінездемелеріне
байланысты жіктеуге болады:
- құрылысы бойынша:
домбыра - бір немесе екі мойынды (аша домбыра); жеті, тоғыз және
бірнеше шанақшалы.
- ішектерінің санына байланысты:
домбыра - екі және үш ішекті;
қобыз - екі, үш және төрт ішекті;
жетіген - жеті, он төрт және одан жоғары ішекті;
- негізгі өлшемдері мен дыбыс қатарына байланысты:
домбыра - прима, секунда, альт, тенор, бас және контрабас;
қобыз - альт, прима және т.б.;
жетіген - прима, альт, тенор, бас;
1.3 Технология сабағында оқушылардың еңбекке баулу әдістері
Дәстүрлі кәсіби еңбек – қазақ халқының ғасырлар бойы тәжірибесінен
өтіп, халықтың тыныс-тіршілігндегі моральдық, материалдық және мәдени
тұрғысынан елеулі орын алып келген еңбек болғандықтан, оқушы ұл балаларды
ұлттық кәсіби мұралар арқылы, олардың еңбекке деген қызығушылығын арттыру,
қабілетін жетілдіру жолында тереңдете оқытып, бала бойына салт-сананы,
дәстүрлі еңбек түрін сіңіру, ақыл-ойын дамыту арқылы жүзеге асады.
Оқушыны еңбекке баулу тәжірибесіне алған сәттен-ақ шберханаға қойылған
ескілікті мәдени мұралар туралы, оларды орындаудағы халық шеберлерінің
техникалық-технологиялық, эстетикалық және дизайндық әдіс-тәсілдерінің
сырлары мен орындаушылық шеберліктен түсінікті тілмен оқушыларға әңгімелеп,
түсіндіру арқылы баланың өсімтал талабына берерін молайту. Мұндай
әдістеменің арқауы және негізгі тәрбиенің көзі болып саналатын туған жерге,
ата-анаға, қоршаған ортаға сүйіспеншілікпен қарау сияқты этикалық мөлшердің
кезеңдерінде дамыта тәрбиелеудің негізгі бағыты деп санап, ал тәрбиенің
күнделікті және тұрақты дидактикалық құралы есебінде қоршаған орта,
табиғат, халықтың материалдық тұстары мысалға келтіріледі. Сондықтан,
технология сабағында жүргізілетін техникалық еңбектің танымдық негізде
білімдік беретін әдістемелер топтамасы орта білім сыныптарына ауыса келіп,
сынып деңгейі өскен сайын техникалық және көркем еңбек технологиялары
танымдық кезеңнен жетілгіштік даму кезеңіне күрделене өнімдік еңбек ағымына
түсетіндігі туралы оқушыларға түсініктер беруге толық негіз бар. Мұндай
сенімділіктің тірегі – ол ұл баланың табиғи қабілеті, еңбек түріне (қатты
материалмен жұмыс) ынтасы және фантазиялық өрісі. Екіншіден, қазақ халқының
баланы жастан тәрбиеле деген даналық тұжырымдамасы негізінде баланың
қоршаған ортаға танымдық қызығушылығының, ынтасының артып тұрған алғашқы
қадамынан-ақ олардың еліктеу объектісі (ер-азамат мұғалім) көмегімен
табиғатына сай жүргізілген еңбек тәрбиесінің жемісті болатындығы.
Сонымен, дер кезінде тәрбие жүйесіне енгізілген техникалық еңбек бала
ағзасының дамуына, қуаттануына, қабілеті мен ой өрісінің артуына ықпал
жасайтын комплексті тәрбиелік құрам дедік. Мұндай тәрбие оқушының
қабілетіне сиысатындай қатты материалды өндеудің қарапайым тәсілдерін
орындау кезінде материалдың табиғатын, қасиетін, жұмыстың сапасын, құрал-
сайманды сезініп-тануға бастама береді.
Оқушылардың еңбек тәрбиесі: іс тетігін орындауы, үйрету әдістемелері
жеңілдеп күрделіге қарай бірқалыпты ілгерілеу ырғағымен жүргізіледі.
Себебі, біріншіден, оқушыларды еңбек процесіне араласудың ең алғашқы
кезеңін бастаған субъект. Екіншіден, бала қабілетіне қарай берілетін жұмыс
объектілері мен үйрету әдістемелері баланың физиологиялық, танымдық,
моральдық-эмоционалдық қалпын арттыратындай болуы керек. Осындай еңбек
тәрбиесі оқушының көру, пайымдау, қиялын өрістету сияқты сана
компоненттерін синхронды іске қосады. Мысалы:
1. Қатты материалды өндеуде оқушының көру, пайымдау, ойлау,
сезіну қабілеттерін тәрбиелеу болса, мұғалім теориялық
түсініктемелерде және сарамандық жұмыс барысында өңделетін
материал бетінің сапасын, өңдеу кезінде назар аударатын
тұстарын, өңдеу тәсілін, сапалы өңдеудің қажеттілігін сезінуге
үйретеді. Соған орай, оқушы материалдың ақаулық тұстарын тез
байқап, өңдеу тәсілін тиімді қолдануға шешім қабылдауға,
жұмыстың сапалылығына көңіл аударуға үйренеді.
2. Аралас жұмыс бөліміндегі қағаздан немесе қатырма қағаздан
жасалған (қорап, қағаз қалта, геометриялық денелер т.б.) зат
үлгісін орындау тізбегін алайық. Оқушы қағазбен жұмыс істеуге
берілген тапсырманы орындауға қағаз бетін тиімді пайдалану мен
сызба үлгісін орналастыра өлшейді, дәл сызу, қию, Ию, желімдеу
(жапсырмалау), әрлеу, түрлендіру (бояу) сияқты жұмыс
тәсілдерін орындау кезінде қолдың ептілігі мен іс барысын
дұрыс орындау біліктілігін дамытады. Мұндай жұмыстар, аралас
жұмыс тақырыптары ұл баланы техникалық еңбекке баулуда баланың
даму процесіне қосымша ықпал жасайтын жұмыс түрлері болып
табылады.
Технология сабағында жүргізілетін техникалық және көркем еңбек
сабақтарының оқушыларға беретін танымдық-біліктілік деңгейлерін әңгімелеу-
көрсету-түсіндіру-үйрету-әңнімелесу әдістемелері арқылы жетілдіре түсу
жолдары ұсынылады. Бұл әдістемелер тізбегінің алғашқы үшеуі оқушыларға
берілетін тапсырманы түсіндіруде және оны іске асырудың тәсілдерін
теориялық бағытында қолданылады да, үйрету және әңгімелесу сабақтағы
сарамандық жұмыс кезінде кеңінен қолданылады.
Әңгімелесу әдістемесі
Әңгімелеу әдістемесі шеберханадағы жұмыс барысын ұйымдастыру кезінде,
оқушылардың шеберхананы тауып, қалыптасуы кезінде, шеберханадағы оқушы
міндеттері мен жүріс-тұрыстарын тәрбиелеуде, қауіпсіз жұмыс істеу
тәсілдерін, оқушылардың өзіне-өзі қызмет көрсетуі мен жеке бас гигиенасын
сақтауда қолданылады.
Оқушылардың сабақ тақырыбын түсінуіне, сабақта орындалатын жұмыс
объектісін алдын-ала (дидактикалық негізде) көріп-біліп, бала психологиясын
еңбек процесіне бағыттауға, оқушы жұмыс тәсіліне ой жүгіртіп, өзін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР 5
АНЫҚТАМАЛАР 6
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР 7
КІРІСПЕ 8
1. ОҚУШЫЛАРДЫ АҒАШ ӨҢДЕУ ӨНЕРІНЕ БАҒЫТТАУ НЕГІЗІ
1.1 Қазақстан Республикасының этно-мәдени білім беру 10
тұжырымдамасы
1.2 Домбыра түрлері, ұлттық ішекті музыка аспаптарының шығу және 10
даму тарихы
1.3 Технология сабағында оқушылардың еңбекке баулу әдістері 12
2. ДОМБЫРАНЫ ДАЙЫНДАУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ 19
2.1 Домбыра жасауда қолданылатын ағаш түрлері 22
2.2 Домбыраны жасауда қолданылатын негізгі құралдар 22
2.3 Бұйым жасауға арналған материалдарды дайындау және техникалық
қауіпсіздік ережесінің негіздері 34
2.4 Домбыраның мойын бөлшектері мен шанағын дайындау 35
2.5 Аспап бөлшектерін құрастыру
2.6 Бұйымды көркемдеп ою
2.7 Аспапты көркемдеп әрлеу 41
3 9 СЫНЫПТАҒЫ СӘНДІК ҚОЛДАНБАЛЫ ӨНЕР
ЭЛЕМЕНТТЕРІ НЕГІЗІНДЕ МАТЕРИАЛДАРДЫ КӨРКЕМДЕП 41
ӨҢДЕУ БӨЛІМІНІҢ САБАҚТАРЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ 43
3.1 Сәндік қолданбалы өнер элементтері негізінде материалдарды 43
көркемдеп өңдеу бөлімінің тақырыптық жоспары 44
3.2 Теориялық мәліметтер мазмұны 49
3.3 Сарамандық жұмыстар мазмұны 51
3.4 Домбыра бөлшектерін құрастыру сабағының жоспары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕККӨЗДЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША А. Домбыра жасаудың технологиялық картасы
ҚОСЫМША Ә. Ішекті музыка аспаптарының көне түрлері
ҚОСЫМША Б. Балақай домбыра жөне Балдырған домбыра
ҚОСЫМША В. Пеш
ҚОСЫМША Г. Кескіш пышақтар
ҚОСЫМША Д. Шабу кезінде қодцанылатын құралдар
ҚОСЫМША Е. Тұтас шабылған домбыра және шертер
ҚОСЫМША Ж. Домбыра және мандалин
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Ұсынылып отырған диплом жұмысында төмендегідей стандарттар сілтемелер
ретінде пайдаланылады.
Технология. 9-сыныпқа арналған бағдарлама.
ҚР БМЖМС 2.003-2002 Жалпы орта білім. Негізгі ережелер, - ҚР
ЕР.40.01.-2000 ҚР МЖС – Білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті
стандарттарын құруға, мазмұндауға, рәсімдеуге, мазмұнына және белгілеуге
қойылатын жалпы талаптарына сілтемелер жасалынған.
АНЫҚТАМАЛАР
Ұсынылып отырған диплом жұмысында төмендегідей терминдер мына
анықтамаларға сәйкес пайдаланылған.
Шіңкілдек. 4-7 жас аралығындағы бүлдіршіндерге, 7-10 жас аралығындағы
жеткіншектерге арналған домбыра.
Бүктемелі домбыра. Ел кезіп, серілік құрып, тындаушысын ән-жырға,
өлең, күйге бөлеп жүрген өнерпаз қапшыққа салып, қанжығаға байлап алуға
немесе қолына ұстауға ыңғайлы да ықшамды домбыра.
Қалып (үлгі, шаблон) - музыка аспаптарын жасауда қолданылатын негізгі
құралдың бірі.
Шаппа шоттар. Ағаш бұйымдарының формасын шығарып, тегістеу үшін
қолданылады. Мықты шеберлер сүргінің орнына пайдаланған.
Ыңғырулар. Шабылған бұйымдардың ішкі бөлігін тазарту үшін қолданылатын
құрал.
Құлақ. Ішекті тартып, босату және аспапты күйге келтіру қызметін
атқарады, қатты ағаштан жасалады.
Жапсырма. Перне тағу арқылы дыбыстардың орнын анықтап, дөп басып
ойнауға арналған негізгі бөлшектің бірі болып саналады.
Табалдырық тиек. Бас пен мойын түйіскен жерде орналасқан. Ішектерді
мойыннан белгілі бір қашықтықта көтеріп тұру және бір-бірінен алшақ
аралықта ұстап тұру қызметін атқарады.
Тұғыл. Шанақшалар мен беттактайдың төменгі ұшы түйісіп желімделетін
және түймені ұстап тұратын түйін ағаш.
Шанақшалар. Бір ұшы тұғылға, екінші ұшы тұғырға желімденетін, арнайы
қалыптың көмегімен құрастырылатын бөлшек.
Жиектеме. Шанақтың кенересін толқу немесе шытынаудан сақтау және оның
қақпақпен түйіскен жиегін ұстап тұру қызметін атқарады.
Беттақтай. Ішектің тербелісін тиек арқылы қабылдап, барлық жиіліктегі
дыбысты күшейту және оған белгілі бір бояу (тембр) беру қызметін аткарады.
Серіппе. Беттақтайды біртегіс ұстап түру және олардың мықтылығын
қамтамасыз ету, сондай-ақ дыбыс жаңғырығын бүкіл қақпақ көлеміне тарату
қызметін атқарады.
Түйме. Ішектердің бір ұшын түюге арналған.
Түпкітиек. Ішек беттақтайдың жиегін жарып кетпес үшін түйменің үстіңгі
жағына беттақтайдың шетіне орнатылады.
Сағақ. Жапсырма мен беттақтайдың қиысқан жеріне жапсырылатын қатты
зат. Бұл соңғы перненің де қызметін атқарады.
Ішек. Дыбыс шығару қызметін аткарады.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
Ұсынылып отырған диплом жұмысында төмендегідей белгілеулер мен
қысқартулар енгізілген.
ҚР – Қазақстан Республикасы
ТҚЕ – техника қауіпсіздік ережесі
СҚӨ - сәндік қолданбалы өнер
т.б. – тағы басқа
т.с.с – тағы сол сияқты
Н.5-36
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев атап
көрсеткендей орта кәсіптік оқу орнын бітірушілерді кәсіби даярлауда:
ХХI ғасырда білімін дамыта алмаған елдің тығырыққа тірелері анық.
Біздің болашақтың жоғары текнологиялық және ғылыми қамтымды, өндірістер
үшін кадрлар жасақтауымыз қажет”. Осы заманғы басқарушыларсыз біз
инновациялық экономика құра алмаймыз. Демек, барлық деңгейдегі техникалық
және кәсіптік білім беруді дамытуға бағытталған тиісті шаралар қолданыуымыз
шарт.
Қазақстандағы жоғары оқу орындарының міндеті әлемдік стандарттар денгейінде
білім беру Біз өзіміздің болашағымызды және балаларымыздың болашағын қандай
күйде көргіміз келеді , осыны айқындап алатын уақыт жетті.
Зерттеу жұмысының көкейкестілігі. Қоғамдағы ұлт саясатын жүзеге асыру
және қазіргі жаңаша ойлау мен әлеуметтік-саяси өзгерістерге байланысты жас
ұрпаққа ұлттық тәрбие беру ісі бүгінгі күннің өзекті мәселесінің біріне
айналып отыр.
Ғасырлар сынынан еленіп, ұрпақтан-ұрпаққа ұласып ежелден келе жатқан
халықтық қолданбалы өнердің озық үлгілері жеке тұлғаның қалыптасуына,
дамуына, ұлттық тәрбиесіне ықпалын тигізері сөзсіз. Сондықтан, жас ұрпақ
тәрбиесінде жалпы білім беру саласында тәлім-тәрбиелік мәні зор халықтық
қолданбалы өнер туындыларын оқу-тәрбие үрдісінде қолдану жағдайлары күрделі
зерттеуді талап етеді.
Н.Ә.Назарбаев. Қазақстан -2030 стратегиялық бағдарламасы.
Қазақ қолөнерінің өсу жолы , өзіне тән даму тарихы бар. Қазақ
халқы – кең байтақ республика жеріндегі ертеден қалыптасқан көне
мәдениеттің тікелей мұрагері және сол дәстүрді дамытушы, жаңғыртып
байытушы. Қазақстан жеріне жан-жақтан келген көшпелі тайпалар мен
халықтардың, сондай-ақ, Оңтүстік, Сібір, орта Азия халқының да мәдениеті
әсер етті. 20 ғасырдың екінші жартысында Қазақ халқының дәстүрлі қол өнері
өз дамуында айтарлықтай жоғары деңгейге көтерілді. Революцияға дейінгі қол
өнері дамуына қазақ халқының әлеуметтік – экономикалық жағдайы, көшпелі
өмір біртіндеп отаршылыққа көшу процессі, бұрын үстем болып келген тұйық
шаруашылық ыдырай бастады, көрші елдермен, әсіресе сауда қатынасының
шаруашылық және мәдени байланысының арта түсуі, тағыда басқа көптеген ішкі-
сырттқы факторларының әсері айтарлықтай ықпал жасады. Ол кездегі қазақ
халқының көпшілігінің қала мен байланысы болмады. Сондықтан, олардың өзіне
қажетті үй бұйымдарының басым көпшілігі қалалардың сатып аларлықтай
мүмкіндігі болмағандықтан, халық шеберлерінің қолына қарады. Қазақ көбінесе
кедейлер әулетінен шықты.
Қазақ қол өнер шеберлерінің күнделікті еңбектің ауырлығының бір себебі
– олардың басым көпшілігінде жабдықталған арнайы шеберханалардың болмауы.
Сондықтан олар жазда елмен бірге жайлауға көшіп, өзінің шағын киіз үйінде-
ақ істей берді. Ал енді киіз үй сүйегін жасайтын үйшілер мен
арба-шана, жер-ағаш сияқты көлемді құрылымдармен бұйымдар істейтін
шеберлер, темір ұсталары, тас өндеулер, көбінесе қысқы мекендерінен кете
алмай жатақта қалады. Сондықтан, бұлардың кейбіреуінде, әсіресе ұсталарда
арнайы қарапайым дүкендер болды. Ал тастан там салып, құлпы тас және басқа
бұйымдар қашайтын шеберлер мен үйшілердің арбашылардың жұмыс орны
қыстаудағы қора бұрышында, шошалада немесе арнайы жасалатын лапас астында
орналасты. Мұндай шеберлердің жазда жайлауда көшуіне, бір жағынан,
көліксіздік, кедейлік мүмкіндік бермесе, екіншіден олардың негізгі
кәсібінің өзі көші - қонға тым қолайсыздық туғызады. Айталық, ауыр тастарды
былай қойғанда, киіз үй сүйегімен, арба-шана тағы да басқа шаруашылық
саймандарын жасайтын шикізаттарды, оларды өңдейтін құрал сайманды көші-
қонның кезінде өзімен бірге ала жүруге мүмкіндік болмады. Бүгінгі
өмірімізде халық шаруашылығының да бір саласына көз салсақ, онда көптеген
мамандықтарды кездестіреміз. Білім беру саласында халықтың этникалық-
мәдени мүдделерін іске асыру тұжырымдамасы оның бір бөлігі болуға тиіс.
Халық педагогикасы қазақ халқының сан ғасырдан бергі ата –
бабадан қалған, ұрпақтан – ұрпаққа өлмес мирас өмірлік мұра болып келе
жатқан тәрбие жөніндегі, баланы бағып – қағып өсіріп, азамат етіп шығару
мәселесі туралы жинақталған іс тәжірибесі. Терең мағанасында, ол адамды
зерттеу, жан – жақты білу, адамдық болмысын анықтау. Халықтық педагогиканың
қағидалары бір ұрпақтан екіншісіне жалғаса отырып, бірте – бірте
сұрыпталып, өңделіп, қорланып, бай тәжірибемен кемелденіп, халық айтса қалт
айтпайды, дегендейін дәрежеге жетіп үнемі дамып отырады. Халқымыз дәрежеге
емес дәстүрге бағынған. Бұл жағдайда білім кеңістігі мазмұнынына байланысты
құрылады. Ұлттық менталитеті, мыңдаған жылдық тарихында қалыптасқан
аңыздарды, бейнелерді, ұғымдарды, тек тарихын білу арқылы ғана білуге
болады. Мұғалімдер мен оқушылардың арақатынасының құрылуы және қажеттілікті
талдау жасау. Жас ұрпақты еңбекке баулу мен тәрбиелеу идеясын ағылшын
гуманисі Т. Мор ұсынған барлық мектептерде міндетті түрде кем дегенде бір
кәсіпті меңгеру міндетті деп санаған.
Француз ағартушысы, философ Ж. Ж. Руссо жеке тұлғаны дамытуда
еңбектің тәрбиелік рөліне үлкен мән бере отырып, оқушыларды белгілі бір
кәсіпке үйрету ісін ұйымдастыруға бірқатар талаптар қойылады.
Халық қолөнері көркем шығармашылықпен, эстетиқалық талғаммен
орындалатын шығармалардан тұрады.
Қазақ халқының өнерін, іскерлігін, өнер шеберлерінің қолынан шыққан,
алуан түрлі заттар мен бұйымдарды айтып, бұрынғысымен бүгінгісін салыстыра
отырып, оқушыларды ұлттық өнерді сүюге, құрметтеуге баулу.
Елбасы Н. Назарбаевтың жолдауымен орта білім беру мектептерінде
бүгінгі шәкірттерді еңбеккер, жан-жақты жетілген азамат етіп тәрбиелеу,
оқушылардың жүрегіне жол тауып, олардың бойында еліне, жеріне ұлттық өнерге
сүйіспеншілігін қалыптастырамыз.
Еліміз тәуелсіздігің алғаннан бері қазақ-халқының сәндік қолданбалы
өнері қайта жаңғырып салт-сананы ұрпақтың бойына сіңіру, халқымыздың
ғасырлар бойы сақталып келген ата кәсібін дамытып қалыптастыру мақсатында
орта білім беру мектептеріне, үйірме жұмыстарында жас жеткіншектерді осы
ұмыт бола бастаған қолөнерінің технологиясымен таныстыру.
Жаңа технологиялық үйрету жолдарымен күнделікті тұрмысқа қажетті,
сұраныс туғызатын, қазіргі заман талабына сай, оқушылардың сұраныстарымен
жаңа бұйым жасап шығару.
Қазір республикамызда халқымыздың ұлттық мәдениетін, өнерін, тілін
салт-дәстүрін, дамыту мәселесі алдыңғы орынға қойылып отыр.
Осыған орай ұлттық мәдениеттің бір бөлшегі сәндік-қолданбалы өнерді
мектепте оқып үйретуді алдыма мақсат етіп қойып отырмын.
Жас ұрпаққа тәрбие беруде эстетикалық тәрбие беруде өнер үлкен роль
атқарады. Бұл жерде ұлтымыздың қасиетті салт-дәстүрімен, өнерімен
мәдениетімен яғни қолөнері және музыкалық өнерді сабақтастыратын ұлттық
музыкалық аспаптарды дайындаудың маңыздылығы да орасан зор.
Ұлттық музыка аспаптары өр халықтың даму тарихымен бірге өзгереді,
бірге сөйлейді. Музыка аспаптарының пернелері-ғасырлар үнін сақгап,
үрпактан-үрпакка жеткізіп келеді. Оған дәлел - халық арасына кеңінен
тараған, ғасырдан-ғасырға жеткен, бүгінгі күнде өзіміз естіп, тыңдап
жүрген, бірде кайғыны, бірде куанышты көз алдымызға елестететін күйлер мен
өн-жырлар.
Казіргі күнде үлттық музыка аспаптарын тек өнер кұралы ғана емес
негізгі тіл кұралының бірі деп айтуға болады.Ұлттық музыка аспаптарының
негізінде кұрылған оркестрлерде ұлттық өн-күйлермен қатар әлемнің өйгілі
композиторларының шығармаларын орындауға болады. Әртүрлі ұлт өкілдері бір-
бірінің тілін түсінбесе де музыка аспаптары сөйлей бастағанда, орындалып
жаткан шығарманың әуеніне, сарынына терең батып, әртүрлі сезім дүниесіне
беріліп кететіні шындық. Музыка аспаптарының барлық түрлері зерттеліп,
жоғалып кеткендері калпына келтіріліп өнер саласында кеңінен қолданылып
жүр. Ұлттық музыка аспаптарын зерттеу, қалпына келтіру және оны дамытып,
өндіру үшін. белгілі музыка зерттеуші, профессор Б.Сарыбаевтың жасаған
еңбектерін атамай кетуге болмайды.
Өнер біздің байлығымыз ғана емес ол оқушыларды сұлулық әлеміне
жетелейді. Жарқын да мәнді өмір сүруге баулыйды. Халық қолөнерінің небір
қырымен сырын үйретеді.
Оқушыларға тәрбиелік мәні бар халықтық мұралар аз емес қазақ халқының,
өнерін, іскерлігін, өнер шеберлерінің қолынан шыққан алуан түрлі заттар мен
бұйымдарды айтып бұрынғысы мен бүгінгісін салыстыра отырып, ұлттық өнерді
сүюге, құрметтеуге, баулу, бүгінгі шәкірттерді жан-жақты жетілген азамат
етіп тәрбиелеп, оқушыпардың жүрегіне жол тауып олардың бойында елі .
Ата – бабаларымыздың ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілерсің
дегендей бала тәрбиесіне халқымыз ежелден басты көңіл бөлген жаман
әдеттен аулақтатып өміріне қажетті нәрселерді үйрете білген, оны
келешек отбасының иесі ретінде тәрбиелеген.
Зерттеудің мақсаты. Оқушыларға технология сабағында технология
сабағында сәндік-қолданбалы өнері арқылы ұлттық тәрбиеге бағыттау мәселесін
ғылыми-теориялық және тәжірибелік тұрғыда негіздеу.
Зерттеу нысаны. Оқушыларға технология сабағында сәндік-қолданбалы
өнері арқылы ұлттық тәрбие беру үрдісі.
Зерттеу пәні. Технология сабағында щқушыларға сәндік-қолданбалы өнері
арқылы ұлттық тәрбие беру жүйесі.
Зерттеудің ғылыми болжамы. Егер, мектептерде этнопедагогика
принципіне негізделген халықтық қолданбалы өнер арқылы оқушыларға ұлттық
тәрбие берудің педагогикалық мәні ашылып, оқу-тәрбие үрдісіндегі
мүмкіндіктері мен шарттары айқындалса; технология пәнін оқыту
ерекшеліктеріне сәйкес сабақта оқушы тұлғасын қалыптастыру және дамытуда
халықтық қолданбалы өнер арқылы ұлттық тәрбие берудің “оқу-білім-тәрбие”
жүйесіндегі үлгісі ұсынылса; оқушылардың технологиялық іс-әрекеттері
халықтық қолданбалы өнерді - меңгеруге бағытталса, онда оқушыларға
технология сабақтарында ұлттық тәрбие беру тиімді болады және ой-өрісі,
танымы, шығармашылық қабілеті, білімі, біліктілігі, дағдысы, ізгілік
қасиеттері қалыптасады.
Зерттеудің міндеттері.
- ұлттық өнер арқылы мектеп оқушыларына яғни, 8-сынып оқушыларына
технология сабағында ағашты көркемдік өңдеу бөлімі арқылы
этнопедагогикалық тәрбие беру негіздеріне сүйене отырып, тақырыптың
маңыздылығын ашу;
- тақырыптың негізгі технологиялық принциптеріне сүйеніп дәстүрлі
өнердің бұйымның дайындалуының ерекшеліктерін талдау;
- ұлттық өнерді қолдану арқылы оқушыларға этнопедагогикалық тұрғыдағы
ұлттық тәрбие беруде олардың отанға сүйіспеншілігін, салт-дәстүрге,
жалпы ұлттық рухани құндылықтарға деген көзқарастарының дұрыстығына
әсер ету
Диплом жұмысы мынандай құрылымдардан тұрады:
Кіріспе бөлімде зерттеудің мақсаты, міндеттері, көкейкестілігінысаны,
пәні, болжамы, келтірілген
Бірінші бөлімде тақырыптың психологтық-педагогикалық негіздері және
этнопедагогикалық тұжырымдама негіздері көрсетілген. Сонымен қатар ағашты
көркемдік өңдеу негіздері, тарихы т.б. көрсетілген.
Екінші бөлімде ұлттық аспапты шабу арқылы дайындау технологиясының
негіздері мен жұмыстың мазмұны айқындалады.
Үшінші бөлімде Технология сабағындағы сәндік қолданбалы өнер
элементтері негізінде материалды көркемдеп өңдеу бөлімінің күнтізбелік-
тақырыптық жоспары және дәрістік, тәжірибелік сабақтар, технологиялық карта
көрсетілген.
Қорытынды бөлімде жалпы тақырыпты қорытындылаудағы шешімдер мен
ұсыныстарға т.б. негізделген.
Қосымшада суреттер мен технологиялық карта плакаты мен қол өнер
туындысы ағаштан шауып дайындалған домбыра ұсынылады.
Уақыт озған сайын қоғам дамуы жеделдей түсетіні айқын. Қазір еліміз өрлеу
үстінде. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың еліміздің
әлемдегі бәсекеге қабілетті 50-елдің қатарына қосылу бағдарламасы ең басты
басымдық. Бұл XXI-ғасыр білім саласындағы қызметкерлер үшін, яғни
мұғалімдер қауымына үлкен міндет жүктеп отыр. Ұрпағымыз білімді,
болашағымыз жарқын болу үшін жас ұрпаққа сапалы білім, саналы тәрбие беру-
бүгінгі күннің басты талабы.
Технология саласының басты мақсаты-оқушыларды өздігінен еңбек етуге
дайындау, бұқаралық кәсіпті меңгеруге көмек ету. Бұл тұрғыда төменгі
талаптар туындайды:
Қазақ халқы үшін дастарқаннан үлкен, дәмнен үлкен нәрсе жоқ. Ас -
адамның арқауы, Жаман ауруға жақсы ас, Ас қадірін білмеген аштан өледі,
ат қадірін білмеген жаяу қалады деп халық тегін айтпаған.
Қазақтың ұлттық дастарқанында ертеде пайдаланылған тамақтардың негізгі
түрлері: ет, сүт, қымыз, сары-май, құрт, ірімшік, т.б. мал өнімінен
дайындалған. Халық егіншілікпен айналысып, бау-бақша өсіріп, отырықшылыққа
бет алған дәуірде оларға қоса нан, сондай-ақ жеміс, көкөніс дәмдерін
пайдаланып келді. Олардың ішінде ең көп өндірілгені-тары, арпа, бидай,
күріш.
Қазақ жерінде таралған жеміс түрлері-қарақат, бүлдірген, алма, алмұрт,
жүзім, анар. Оңтүстік аймақтарда қауын, қарбыз, сәбіз, қызылша мен өсімдік
майлары мол пайдаланылған. Картоп пен қызанақ қазақ дастарқанына бәрінен
кейін келген.
Мал шаруашылығымен айналысқан көшпелі қазақтың негізгі асы - сүт пен
ет болды.
Қазақ халқының ең жақсы көретін негізгі ас дәмдерінің бірі-ет. Одан
түрлі тағамдар жасай біледі. Етті суға пісіріп те, буға пісіріп те, майға
қуырып та, кесектеп турап, отқа қақтап та әзірлеген.
Көкейкестілігі: Қай халықтың да болмасын дастарқаны, сол халықтың
тұрмыс салтына, әдет-ғұрпына, тipшілік тынысына орай қалыптасары белгілі.
Ғасырлар бойы көшпелі тұрмыс кешкендіктен болар қазақ халқының тағамдары
бізге жұрттан өзгеше. Оның дені: ет, сүт, қымыз, сары май, құрт, ipiмшік
секілді өңкей малдан алынатын өнімдер.
Сырттан келген ағайындарға қазақта ет пен шайдан басқа тамақ жоқ
тәрізді көрінеді. Қазіргі таңда сол етті тартудың да жөн-жоралғылары
ұмытылып бара жатқан тәрізді. Сол себепті де ет тартудың қазақы дәстүрін
қазіргі ұрпақ, мектептен бастасақ жөн болар еді.
Зерттеу мақсаты: оқушыларды қонақтарға ұлттық тағамдарды ұсынудың әдет-
ғұрыптарына үйрету
Зерттеу нысаны:
Оқушылардың технология сабағында әдет-ғұрыптарды үйрену процесі
Зерттеу пәні:
Технология сабағында оқушыларды қонақтарға ұлттық тағамдарды ұсынудың
мазмұны
Зерттеу міндеттері:
- оқушыларға технология сабағында ұлттық дәстүр үлгісінде білім берудің
негізі қарастыру;
- Қазақстан Республикасының этно-мәдени білім беру тұжырымдамасын талқылау;
- технология сабағында ұлттық әдет-ғұрыптарына үйретудің ерекшеліктерін
айқындау;
- ұлттық тағамдарды ұсынудың тәсілдерін игерудің жолдарын ашу;
- тағамдар ұсынудың технологиясын нақтылау;
- еттің тағамдарының түрлерін қарастыру;
- тамақ ұсыну жұмыстарын орындау кезіндегі қауіпсіздік ережелерін сақтау;
- қонақтарға дайын етті ұсынудың технологиясын меңгеру;
- 8 сыныпта технология пәнінің Тамақтану мәдениеті. Тамақ әзірлеу
технологиясы бөлімінің тақырыптық жоспарын әзірлеу;
- теориялық мәліметтер және сарамандық жұмыстар мазмұнын ашу;
- қонақтарға дайын етті ұсыну сабағының жоспарын дайындау.
Зерттеу болжамы: Егер технология пәнінде ұлттық салт-дәстүр, әдет
ғұрыптарға баса назар аударылса, терең де жүйелі оқытылса, сонда оқушыларды
қонақ күтудің қазақы дәстүріне үйретуге болады.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі және қосымшалардан тұрады.
Бірінші бөлімде ҚР этно-мәдени білім беру тұжырымдамасы, оқушыларды
ұлттық әдет-ғұрыптарға үйретудің ерекшеліктері, ұлттық тағамдарды игеру
жолдары қарастырылады.
Екінші бөлімде еттің тағамдарының түрлері, тамақ ұсыну жұмыстарын орындау
кезіндегі қауіпсіздік ережелерін сақтау, қонақтарға дайын ет тағамдарын
ұсынудың технологиясы айқындалды.
Үшінші бөлімде 8 сыныпта технология пәнінің Тамақтану мәдениеті. Тамақ
әзірлеу технологиясы бөлімінің тақырыптық жоспары, теориялық мәліметтер
мазмұны, сарамандық жұмыстар мазмұны, Қонақтарға дайын етті ұсыну
сабағының жоспары әзірленді.
.
1. ОҚУШЫЛАРДЫ АҒАШ ӨҢДЕУ ӨНЕРІНЕ БАҒЫТТАУ НЕГІЗІ
1.1 Қазақстан Республикасының этно-мәдени білім беру тұжырымдамасы
Қазақстанның ерекшелігі халқының көп этникалық және көп дінді
құрамымен айқындалады. Республикада көптеген ұлттар мен ұлыстардың өкілдер
тұрады. Олардың кейбірі тығыз шоғырланған, мұның өзі Қазақстан
Республикасының этникалық-мәдени көп қырлылығы мен ерекшелігін күшейте
түседі. Елдің халқы мәдени тілдік өзгешелігі бойынша тұтас алғанда
қатынастың мән мен таралуы жағынан өзара тең емес екі тілдің-мемлекеттік
және орыс тілдерінің біреуіне басым бағыт алуына қарай бөлінеді. Мұның
сыртында бірнеше ұлттық топ өкілдерін өзіндік этникалық мемлекеттілігі жоқ,
ал бұл елдің оларға тән төл мәдениеті сақтауға деген жауапкершілігін
арттыра түседі. Осындай жағдайда этникалық мәдениеттерді қалпына келтіру
мен дамытуға және олардың арасында жалпыұлттық бірлік мүддесіндегі өзара
қарекеттерге мүмкіндік туғызудың маңызы зор.
Сондықтан мемлекеттің этникалық-әлеуметтік ахуалды тұтас және оның
жекелеген қырларын пайымдайтын этносаралық қатынастар саласындағы ресми
саясатын жасау өзекті мәселеге айналады. Білім беру саласында халықтың
этникалық – мәдени мүдделерін іске асыру тұжырымдамасы оның бір бөлігі
болуға тиіс. Бұл тұжырымдаманың негізгі идеясы этникалық топтардың өзіндік
ерекшелігін сақтауға, онымен бірге өзге мәдениеттердің құндылықтары мен
қалыптарын игеруге бағытталған білім беру үлгісін жасау болып табылады.
Мұнымен қатар этникалық сәйкестіліктің жоғалып кетпеуі және
жалпымемлекеттік құндылықтардың қабылдануының қамтамасыз етілкі ерекше
маңызды.
Этникалық-мәдени білім тұжырымдамасының өте қажеттерінің, сондай-қ
өтпелі кезеңдегі білім беру жүйесіндегі дағдарыстан да туындайды. Оқыту мен
тәрбие беру мазмұнын бір ізге түсіру елдің ұлт пен ұлттық топтарының
этникалық-мәдени қажеттілігінің қанағаттандырылмауына әкеп соқты.
Этникалық-мәдени білім кеңістігі мектептерде барынша тиімді құрыла
алады. Оқытудың негізгі тілдері-мемлекеттік және орыс тілдері. Жергілікті
жерде этникалық топтардың жинағы қоныстанған орындарында мектептердің
негізгі түрлерімен қоса, пәндерді ана тілінде оқытатын және бастауыш
кластан бастап сонғы кластарға дейін мемлекеттік тілді терең оқытатын
мектептер ашылуы мүмкін.
Этникалық-мәдени білім кеңістігі. Этникалық-мәдени кеңістік дегеніміз
этникалық мәдениеттердің дамуына қажетті мәдени құнар мен ұлттық-мәдени
қауымдастықтарды дамытатын материалдық жағдай болып табылады.
Этникалық-мәдени кеңістік, бір жағынан, этникалық-мәдени білім үшін
қажетті жағдай болса, екінші жағынан оның жекелеген белгілері этникалық-
мәдени білімнің өзін еселей түседі.
Этникалық-мәдени білім кеңістігі-бұл отбасы, ана тәрбиесі, мектепке
дейінгі балалар мекемелері, мектептер, жоғары оқу орындары, ұлттық-мәдени
орталықтар, үйірмелер мен курстар. Құрылымдық жағынан ол өзара табиғи
байланысты мынадай үш саладан тұруға тиіс: оқу орындарында білім беру
(мектептер, колледждер, жоғары оқу орындары және т.б.), оқу орындарынан тыс
білім беру (курстар, кітапханалар, радио және т.б.) биресми білім беру
(отбасында оқыту және тәрбиелеу, достармен көршілермен қарым-қатынас, т.б.)
Бұл топтастыруға қосымша этникалық-мәдени білімнің өзара байланыстағы
жүйелі, қисынды үш түрін атауға болады. Олар: білімнің кіріспесі, оқыту,
практикаға бойлау. Осы екі жағдайды ұштастыра келіп, тұжырымдамалық шешім
ретінде этникалық-мәдени білімнің мазмұндық мағынадағы келесі құрылымын
ұсынуға болады.
Этникалық-мәдени білім берудің қалыптасуын нақты ғылыми тұрғыдан
қамтамасыз ету үшін университеттер жанынан осы проблемалар бойынша ғылыми –
зерттеу лабораторияларын құруды қарастыру қажет. Білім беру жүйесіндегі
ғылыми – педагогикалық және басшы кадрлардың мамандығын жетілдіретін
арнаулы кафедралар ашқан жөн. Стратегиялық зерттеулер институтын жанынан
этникалық проблемаларды зерттеп, Президентке Парламентке және Үкіметке
болжамдар мен ұсыныстар жасап отыратын этносаясаттану орталығын құруға
болады.
Этникалық – мәдени білім беру жүйесіне көшу – бір сәттік шара емес,
өзіндік кезеңі бар ұзаққа созылатын үрдіс. Білім беру жүйесінің қайта
бейімделуін әлеуметтік – экономикалық және демографиялық жағдайды ескере
отырып алыс болашақты көздейтін шартты түрде үш негізгі кезеңге бөлуге
болады.
Бірінші дайындық кезеңінде этникалық – мәдени білім беру кеңістігін
қалыптастыру үшін барлық алдын ала ұйымдастырылатын жағдайларды жасау қажет
болады. Бұл – Қазақстан этностарының мәдени бостандықтары мен құқықтарын
қамтамасыз ету және мәдени – тарихи мұраларын қорғау жөнінде заң актілерін
әзірлеу. Елімізде тұратын этностардың тілі мен мәдениетін сақтаудың,
жаңғыртудың және дамытудың арнаулы мемлекеттік бағдарламасын қабылдау. Екі
және көпжақты мемлекеттік келісімдерді және этникалық – мәдени білім беру
проблемалары бойынша халықаралық актілер дайындау және оларға қол қою.
Зерттеу арқылы тұрғындардың этникалық – мәдени білім алу қажеттіліктеріне
үнемі талдау жасап отыру. Жаңа тұрпаттағы оқулықтар мен оқу - әдістемелік
әдебиеттерін әзірлеу жұмысына кірісу.
Екінші негізгі кезеңнің мазмұны мектептерде, оқу орындарынан тысқары
тәлім – тәрбие орындарында қос тілде білім беруді енгізу болуға
тиіс.педагогика колледждерінде институттар мен университеттерде көп тілде
оқыту жөнінде мамандар даярлай бастау қажет. Мемлекеттік тілде оқыту
жөнінде мамандар даярлай бастау қажет. Мемлекеттік тілде оқытатын мамандар
даярлап шығаруға ерекше көңіл бөлу керек. Мұғалімдер мен оқытушылар
кадрларын, әсіресе қазақ және орыс тілдерін оқытатын мұғалімдерді қайта
даярлау жүйесін ретке келтірген жөн. Этникалық топтардың ана тілін
жандандыру мақсатында олардың жинақы орналасқан жерлерінде мектепке дейінгі
балалар мекемелерін, мектептерді, лицейлерді гимназияларды дамытуды
жалғастыра беру керек.
Мектеп жасына дейінгі балалар мекемелері үшін тәрбиелеу мен оқытудың
оқу - әдістемелік құралдардың бағдарламаларын дайындау қажет. Қазақстан
халықтағы мәдениетінің тарихы мен әлем мәдениеті және т.б. бірікккен
курстарды енгізген жөн.
1.2 Домбыра түрлері, ұлттық ішекті музыка аспаптарының шығу және даму
тарихы
Шіңкілдек. Балақай домбыра және Балдырған домбыра түрінде
жасалады. Оның біріншісі 4-7 жас аралығындағы бүлдіршіндерге, екіншісі 7-
10 жас аралығындағы жеткіншектерге арналған. Дыбысы құлаққа жағымды бұл
домбыралар балабақша, бастауыш мектеп оқушылары үшін аса қажет.
Үші ішекті домбыра. Мұндай домбыралар күйші-композиторлар мен шебер-
домбырашылардың ізденісінен туған. Шеберлер ішекті кейде мойын мен шанақтың
ішінен, одан кейін арнайы жасалған өкше түйме арқылы кақпақ пен мойынның
астынан жүргізіп құлаққа тағады. Мұндайда құлақ екеу болады. Бұрағанда ішкі
жөне сыртқы ішектер бірдей күйге келеді. Кейбір іші ішекті домбыралардың
құлағы төртеу болады. Онда ішкі және сыртқы ішектер жеке-жеке күйге
келтіріледі. Ішкі ішектер қақпақ жабылмай тұрып түйме-тұғырға орнатылған
түймеге оралып, одан кейін шанақтың бір бөлігі алынбалы-салынбалы болады.
Кейде ішкі ішек тек шанақтың ішіне ғана, мойынтұғыр мен түйметұғырдың
арасына керіліп, тұрақты бұрауға (кварта) келтіріледі. Мұндай ішектер
металдан да тартылады. Қазақ музыка аспаптары музейінде тұрған осындай
домбыраның бірінде ішкі ішек екеу, ал сыртқы ішек үшеу. Ішкі ішектер
домбыраның дыбыстық әдіс-тәсілдеріне ерекше бір қосымша үн беріп отырады.
Әмбебап домбыра. Бұл домбыраның шанағы жұқа, тегіс болады. Мойны төрт
қырлы, шанағының екі жағына да ішек тағылады. Пернелері жеке-жеке
байланады. Төрт құлақты бұрау арқылы ішектер дербес күйге келтіріледі.
Мұндай домбыралар көбінесе сол қолымен, сондай-ақ оң қолымен тартатын күйші-
домбырашыларға арналып жасалған. Олар күй тартып отырып, домбыраның өзін
шыр айналдырып, кейде оң жағына, кейде сол жағына көлбеп сан құбылта
отырып, күйдің желісін үзбей, тындаушыларын таң-тамаша етеді. Осындай
күйшілерді көзімен көріп, домбырасын қолымен ұстаған көнекөз ақсақалдардың
айтуы бойынша жас шебер Дәркембай Шоқпарұлы әмбебап домбыраның жаңа үлгісін
жасады. Әмбебап домбыраның үні шанағы кең домбыралардың үніне карағанда
бәсең де әлсіз болып келеді.
Үш ішекті домбыра. Көнеден келе жатқан аспаптың бірі. Бұл домбыраның
екі ішекті домбыра түрінен еш өзгешелігі жоқ. Ерекшелігі тек ішек санында.
Терең зерттеп, зейінмен зерделер болсақ, үш ішекті домбыра қазақ аспаптары
музыкасында өзінше дербес мектеп болып қалыптасып, ұрпақтан ұрпаққа ұласар
күйшілік-орындаушылық өнерге негіз екендігіне еш күмән туғызбайды. Ел
ішінде үш ішекті домбыраны ойнаушылар аз болмаған. Олар әр ішекті теріп
тартып, әрқайсысын жеке-жеке шертіп ойнаған.
Бүктемелі домбыра. Ел кезіп, серілік құрып, тындаушысын ән-жырға,
өлең, күйге бөлеп жүрген өнерпаз қапшыққа салып, қанжығаға байлап алуға
немесе қолына ұстауға ыңғайлы да ықшамды домбыра жасап алған. Мұндай
домбыралардың мойны алмалы-салмалы, кейде жалғамалы-бүктемелі болады.
Осындай домбыраның үлгілері көп. Атақты жырау Хайролла ақсақалда осындай
домбыра болған екен. Оның домбырасы бүктемелі, мойны тұғырға бұранда арқылы
отырғызылатын, дыбыстық ауқымы, құрылыс-құрылымы жөнінен әдеттегі
домбыралардан еш айырмашылығы жоқ, алып жүруге ықшамды болған.
Өкшеқұлақты домбыра. Бұл домбыраның ерекшелігі құлағында. Бұл құлақ
өкше түйменің қызметін де атқарады. Домбыра үнін бір тонға көтеріп немесе
төмен түсіру қажет болса, мұны өкшеқұлақты бұрау арқылы жүзеге асырады.
Өкшеқұлақты бұрағанда екі ішек те бірдей күйге келеді. Бұл сахнада тұрған
әншінің немесе күйшінің уақытын үнемдейді. Өкшеқұлақты барлық домбыраларға
енгізуге әбден болады. Сахна төрінде отырған өнерпаздың домбыра
құлақтарының әрқайсысын жеке-жеке бұрап жатқаннан гөрі ешбір қиындықсыз
өкшеқұлақ арқылы қажетті күйді бірден келтіре алғаны ұтымды болар еді. Бұл
сахна мәдениетін, өнерпаз этикасын да арттырар еді.
Қазақ күйлерінің және әнінің дыбыстық қуатын арттырып, оның ұлттық
бояуын, ішкі динамикасын, кейбір аса күшті екпін мен ырғақты қажет ететін
тұстарын одан сайын күшейте түсуде ерекше қызмет атқаратын басқа да
домбыралар - контрабас, бас, альт, прима, секунда жене тенор деп аталады.
Бұлардың бәрі де оркестр мен ансамбльдерге арналып жасалған аспаптар.
Әрқайсысының өзіне тән дыбыстық, ауқымы, бұрауы мен бабы, оркестрге қосылу
мүмкіңдігі бар. Тіпті құрылыс-құрылымы да әрқалай. Бірақ музыкалық шығарма
орындау барысында осының бәрі бір арнаға тоғысып, ән мен күйдің екпінді
тасқынын береді.
Бұл аспаптардың бәрі домбыраның негізінде жасалған.
Контрабас. Бұл үш ішекті пернелі аспап. Пернелері жезден жасалып,
мойынға тұрақты отырғызылған. Шанағы 7, 9, 11 шанақшадан , ал қақпағы 6-8
қақпақшадан құрастырылып, жымдастырылады. Құлақтары мен ішектері, түймелері
арнайы цехтар мен шеберханаларда дайындалып, сонда құрастырылады.
Бас. Үш ішекті, пернелі. Мұның да шанағы мен қақпағы контробастыкіндей
7-9 шанақшадан, 6-8 қақпақшадан құрастырылады. Бірақ көлемі сәл кішілеу
болады.
Альт. Бұл да үш ішекті, ал перне саны 19. Бет қақпағы 3-6 қақпақшадан,
шанағы 7 шанақшадан тұрады.
Домбыра-прима. Мұның көлемі домбыра-альттан кіші. Үні жоғары. Перне
саны 20. Ішегі жіңішке, үстіңгі екеуі орамалы да, астыңғысы жалаң сым.
Домбыра-тенор. Оркестр құрамында да, жеке де ән сүйемелдеп, күй
тартуға арналған домбыраның бұл түрі ел ішіне өте кең тараған. Тіпті
қазақтың әр үйінде бар деп айтуға болады. Ішегі екеу, шанағы 7 шанақшадан
тұрады, қақпағы төрт кейде алты қақпақшадан құрастырылады.
Домбыраны құрастыру реті де осы домбыра-тенор негізінде қарастырылады.
Музыка аспаптарын казақ халқы өз тұрмысында, өнер саласында өте шебер
қолданып келген. Батырлар үрмелі және ұрмалы аспаптарды жорықтарда (керней,
мүйіз сырнай, дабыл, дауылпаз) белгі беру үшін қолданса, аңшылар аңдар мен
құстарды үркіту немесе аңдап ұстау үшін қолданды. Ал халық арасындағы
емшілер, бақсы-балгерлер де өз істерінде жоғарыда аталған аспаптармен қатар
қоңырау, асатаяқ, қылқобызды шебер қолдана білді.
Сонау бағзы заманнан бері келе жатқан көне аңыздардың бірінде жеті
ішекті жетігеннің шығу тарихы баяндалған. Бұл аңызды Б.Сарыбаев 1966 жылы
Өзбекстанның Бұхар облысы, Тамды ауданына экспедицияға барғанында,
жергілікті домбырашы Жақсылық Елеусіновтен жазып алған екен: Жұрт әртүрлі
ауруға, аштыққа жиі-жиі ұшырайтын өткен заманда, қаһарлы қыстың қақаған
аязды күндерінің бірінде жұттан мал қырылып, ел қатты күйзеледі.
Сол заманда өмір сүрген бір қарияның жеті ұлы болыпты. Көп кайғысының
бір шеті қарияның шаңырағына да тап болады. Балалары бірінен соң бірі дүние
салады. Қайғы басқан қария кепкен қу ағашты ойып, аспап жасайды. Әр баласы
қайтыс болған сайын аспаптың бетіне жылқы қылынан бір ішек жасап тағып
сазды мұңға толы жоқтау әнін салады. Осы жеті ішектен жеті түрлі әуен
шығарып, әр баласының мінез-құлқын, жүріс-тұрысын суреттегеңдей болады.
Үлкен үлы Қания қайтыс болғанда, шал Карағым деген күй шығарады.
Екінші баласы Төреалымға – Қанат сынар, үшінші баласы Жайкелдіге –
Құмарым, төртіншісі Бекенге – 0т сөнер, бесінші Хауасқа – Бақыт
көшті, алтыншысы Жұлзарға –Күн тұтылды деген күйлерін атайды. Карт ең
кіші баласы Қияс қайтыс болғанда ақырғы, жетінші күйін шертеді. Шалдың
балаларына арнап шығарған жеті күйі одан әрі дамытылып, ел арасына
Жетігеннің жетеуі деген атпен тарап кетеді.
Жетіген деген атау мынадай екі сөзден құралса керек: жеті және ән.
Өйткені түркі тілдерінде мынадай музыкалық терминдер бар: оған - өлең,
әуен; ганни - жырға қосу; ганани - ән, шумақ; таған - ән салу.
Көне жетігенде құлақ болмаған. Ішектердің астына екі жақ шетінен асық
қойылған. Аспап осы асықтарды жылжыту арқылы күйге келтірілетін болған.
Даусын көтеру үшін асықтарды ішектердің екі жақ басынан ортасына қарай
жақындатқан, ал оларды кері жылжытып, араларын алшақтатса дауыс төмендеген.
Әрбір ішектің бұрауын келтіргенде орындалатын әннің әуені басшылыққа
алынған.
Жетіген талай жүздеген жылдар өтсе де сол баяғы қарапайым күйінде кала
берді. Ішек саны жетеу, тиегі асық.
1966 жылы Оразғазы Бейсембаев жетіген аспабын Сибирский вестник
журналында 1818 жылы суреттеп жазылуы бойынша қайта жасады.
Жетігенді қайта жасағанда мына жағдайларға назар аударылды:
құрылысының негізгі сипатын сақтау, диапазонын кеңейту, ішектің санын
мүмкіңдігінше көбейтпей хроматикалық дыбыс катарына жеткізу, техникалық
мүмкіншіліктерін байыта түсу.
Алғашқы жетігеннің нұсқасында он үш ішек болды. Ол аспаптан жиырма
дыбыс алынды, диапазоны бір жарым октава болды. Жеті ішегі екі бөлікке
бөлетін ортадағы тиектің көмегімен екі-екіден дыбыс бере алды. Сол қолдың
ойнауы сольден бастап до-диезге дейінгі төменгі диапазонды қамтыды, ал нақ
қолдың ойыны - ре бірінші октавадан бастап -ре екінші октаваға дейінгі
жоғары диапазонды қамтыды. Аспап қақпағының тұтастығы бұзылмаса оның жақсы
күйге келетінін ескере отырып, жоғарғы қақпағы тұтас, ал төменгі қақпағы
имектеліп жасалынды. Соның нетижесінде жетігеннің дәстүрлі көне кейпі
біршама сақталынды.
Әрқайсысынан екі дыбыстан алынатын жеті ішектің бұрауы құлақ арқылы
және тиектерді жылжыту арқылы келтірілді. Әуелі кұлақтың көмегімен
ішектердің оң жақ бөлігі күйге келтіріледі, сол жақ бөлігін тиектерді
ілгері-кейін жылжыту арқылы күйге келтіреді. Аспаптың оң жақ бөлігінде
орналасқан, калған алты ішектің бұрауы құлақтардың көмегімен күйге
келтіріледі.
Қақпактың кең жағында ортаңғы тиек орналасады, аспаптың дыбысын
келтіру осы ортаңғы тиекке байланысты. Аспаптың даусын күшейту үшін
қақпақтың шетінен жиектердің алшақтау болғаны дұрыс. Тұңғыш рет қайта
жасалған жетігеннің көлемі мынадай болды: ұзындығы - 1060 мм; шанағының ені
- 250 мм; ені тар бөлігінде - 210 мм; шанақтың биітігі - 9 мм; жоғары
қақпағының қалыңдығы - 2,9-3,4 мм; қақпақтың тербеліс жиілігі -195,95-
277,12 щ шамасында.
Жетілдірілген жетігеннің екінші үлгісі едәуір өзгеріске ұшырады. Даусы
күшейтілді, неғұрлым әуезді бола түсті. Жылжымалы тиектерге өзгеріс
енгізілгеннен соң аспаптың күйге келтірілуі оңайланды. Шанақтың 180 мм-ге
ұзартылуы оң жақ бөліктегі ішектерді ұзартуға жағдай жасады, соның
нәтижесінде аспаптың даусы жақсарды. Бұл жетігенде ортаңғы тиек екі бөлікке
бөлінді, сонда оның бұрауын келтіру оңай бола тұсті.
Үшінші үлгіде жетіген диапазоны екі октавалы аспапқа айналды.
Диапазонды квартаға кеңейту үшін дыбыс қатарының төменгі бөлігіне бес ішек
қосылған. Жаңадан қосылған ішектер құлақтардың көмегімен керіледі. Ал
шанақтың енін кеңіткенде дауыс күшейді. Дыбыс қатарлары хроматикалық
түрінде қалдырылды.
Қазіргі кезде жетігенді - прима, альт, тенор және бас түрлерінде
жасауға болады. Бұл аспаптың даусы майда қоңыр, әрі әуезді. Онымен күрделі
музыкалық шығармаларды орындауға мүмкіндік бар. Қазақтың шертіп ойналатын
өзге музыкалық ас-паптарына қарағанда жетігенде тербеліске келетін ішектері
тұтас шанақтың бетіне орналасқан.
Сонымен қатар домбыра, қобыз, сыбызғы және т.б. аспаптардың шығу
тарихы туралы халық ауыз әдебиетіндегі Ақсақ кұлан ертегісінен, VIII
ғасырда өмір сүрген күй атасы Қорқыт баба туралы аңыз-әңгімелерден,
ертедегі аңшылардың аң аулау кезіндегі сыбызғы түрлерін елік, бүғылардың
даусына келтіріп, оларды алдап шақырып ұстағандары туралы өңгімелерден
көпшілікке бала кезден белгілі.
Ұлттық музыка аспаптары әр халықтың даму тарихымен бірге өзгереді,
бірге сөйлейді. Музыка аспаптарының пернелері ғасырлар үнін сақтап,
ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп келеді. Оған дәлел - халық арасына кеңінен
тараған, ғасырдан-ғасырға жеткен, бүгінгі күнде өзіміз естіп, тыңдап
жүрген, бірде қайғыны, бірде қуанышты көз алдымызға елестететін күйлер мен
ән-жырлар.
Казіргі күнде ұлттық музыка аспаптарын тек өнер құралы ғана емес
негізгі тіл құралының бірі деп айтуға болады.
Ұлттық музыка аспаптарының негізінде құрылған оркестрлерде ұлттық ән-
күйлермен қатар әлемнің әйгілі композиторларының шығармаларын орындауға
болады. Әртүрлі ұлт өкілдері бір-бірінің тілін түсінбесе де музыка
аспаптары сейлей бастағанда, орындалып жатқан шығарманың әуеніне, сарынына
терең батып, әртүрлі сезім дүниесіне беріліп кететіні шындық. Музыка
аспаптарының барлық түрлері зерттеліп, жоғалып кеткендері калпына
келтіріліп өнер саласыңда кеңінен қолданылып жүр. (1-сурет)
Үлттық музыка аспаптарын зерттеу, калпына келтіру және оны дамытып,
өндіру үшін. белгілі музыка зерттеуші, профессор Б.Сарыбаевтың жасаған
еңбектерін атамай кетуге болмайды.
1- сурет. Ішекті музыка аспаптарының көне түрлері. а- қылқобыздың көне
жөне жаңа түрі; б-домбыралар; в-жетіген; г-шертер
Ұлттық музыка аспаптарының жіктелуі
Қазақтың ұлттық музыка аспаптарын зерттеушісі Б.Сарыбаевтың
еңбектеріне сүйене отырып, аспаптарды жалпы құрылысы мен ойналу әдістеріне
байланысты төмендегі топтар мен топшаларға бөлуге болады: I топ: Үрлеп
ойналатын: топшалары:
1. Флейталық - сыбызғы, саз сырнай, үскірік, тастауық, ысқырауық.
Тростық - қамыс сырнай, қос сырнай, қауырсын.
Мундштуктік- мүйіз сырнай, ұран, бүғышақ, керней.
II топ: Ішекгі: топшалары: 1. Шертіп ойналатын - жетіген, шертер,
домбыра.
2. Ысып немесе қияқпен ойналатын - қобыз тұрлері.
III топ: Мембраналы: Ұрып ойналатын - даңғыра, кепшік, дабыл,
дудыға, дауылпаз, шындауыл.
IV топ: Сым тілшелі, өзі дыбыс шығаратын - шаңқобыз.
V топ: Сілкіп ойналатын - асатаяқ, шың, қоңырау.
Ішекті аспаптардың өзін төмендегідей негізгі мінездемелеріне
байланысты жіктеуге болады:
- құрылысы бойынша:
домбыра - бір немесе екі мойынды (аша домбыра); жеті, тоғыз және
бірнеше шанақшалы.
- ішектерінің санына байланысты:
домбыра - екі және үш ішекті;
қобыз - екі, үш және төрт ішекті;
жетіген - жеті, он төрт және одан жоғары ішекті;
- негізгі өлшемдері мен дыбыс қатарына байланысты:
домбыра - прима, секунда, альт, тенор, бас және контрабас;
қобыз - альт, прима және т.б.;
жетіген - прима, альт, тенор, бас;
1.3 Технология сабағында оқушылардың еңбекке баулу әдістері
Дәстүрлі кәсіби еңбек – қазақ халқының ғасырлар бойы тәжірибесінен
өтіп, халықтың тыныс-тіршілігндегі моральдық, материалдық және мәдени
тұрғысынан елеулі орын алып келген еңбек болғандықтан, оқушы ұл балаларды
ұлттық кәсіби мұралар арқылы, олардың еңбекке деген қызығушылығын арттыру,
қабілетін жетілдіру жолында тереңдете оқытып, бала бойына салт-сананы,
дәстүрлі еңбек түрін сіңіру, ақыл-ойын дамыту арқылы жүзеге асады.
Оқушыны еңбекке баулу тәжірибесіне алған сәттен-ақ шберханаға қойылған
ескілікті мәдени мұралар туралы, оларды орындаудағы халық шеберлерінің
техникалық-технологиялық, эстетикалық және дизайндық әдіс-тәсілдерінің
сырлары мен орындаушылық шеберліктен түсінікті тілмен оқушыларға әңгімелеп,
түсіндіру арқылы баланың өсімтал талабына берерін молайту. Мұндай
әдістеменің арқауы және негізгі тәрбиенің көзі болып саналатын туған жерге,
ата-анаға, қоршаған ортаға сүйіспеншілікпен қарау сияқты этикалық мөлшердің
кезеңдерінде дамыта тәрбиелеудің негізгі бағыты деп санап, ал тәрбиенің
күнделікті және тұрақты дидактикалық құралы есебінде қоршаған орта,
табиғат, халықтың материалдық тұстары мысалға келтіріледі. Сондықтан,
технология сабағында жүргізілетін техникалық еңбектің танымдық негізде
білімдік беретін әдістемелер топтамасы орта білім сыныптарына ауыса келіп,
сынып деңгейі өскен сайын техникалық және көркем еңбек технологиялары
танымдық кезеңнен жетілгіштік даму кезеңіне күрделене өнімдік еңбек ағымына
түсетіндігі туралы оқушыларға түсініктер беруге толық негіз бар. Мұндай
сенімділіктің тірегі – ол ұл баланың табиғи қабілеті, еңбек түріне (қатты
материалмен жұмыс) ынтасы және фантазиялық өрісі. Екіншіден, қазақ халқының
баланы жастан тәрбиеле деген даналық тұжырымдамасы негізінде баланың
қоршаған ортаға танымдық қызығушылығының, ынтасының артып тұрған алғашқы
қадамынан-ақ олардың еліктеу объектісі (ер-азамат мұғалім) көмегімен
табиғатына сай жүргізілген еңбек тәрбиесінің жемісті болатындығы.
Сонымен, дер кезінде тәрбие жүйесіне енгізілген техникалық еңбек бала
ағзасының дамуына, қуаттануына, қабілеті мен ой өрісінің артуына ықпал
жасайтын комплексті тәрбиелік құрам дедік. Мұндай тәрбие оқушының
қабілетіне сиысатындай қатты материалды өндеудің қарапайым тәсілдерін
орындау кезінде материалдың табиғатын, қасиетін, жұмыстың сапасын, құрал-
сайманды сезініп-тануға бастама береді.
Оқушылардың еңбек тәрбиесі: іс тетігін орындауы, үйрету әдістемелері
жеңілдеп күрделіге қарай бірқалыпты ілгерілеу ырғағымен жүргізіледі.
Себебі, біріншіден, оқушыларды еңбек процесіне араласудың ең алғашқы
кезеңін бастаған субъект. Екіншіден, бала қабілетіне қарай берілетін жұмыс
объектілері мен үйрету әдістемелері баланың физиологиялық, танымдық,
моральдық-эмоционалдық қалпын арттыратындай болуы керек. Осындай еңбек
тәрбиесі оқушының көру, пайымдау, қиялын өрістету сияқты сана
компоненттерін синхронды іске қосады. Мысалы:
1. Қатты материалды өндеуде оқушының көру, пайымдау, ойлау,
сезіну қабілеттерін тәрбиелеу болса, мұғалім теориялық
түсініктемелерде және сарамандық жұмыс барысында өңделетін
материал бетінің сапасын, өңдеу кезінде назар аударатын
тұстарын, өңдеу тәсілін, сапалы өңдеудің қажеттілігін сезінуге
үйретеді. Соған орай, оқушы материалдың ақаулық тұстарын тез
байқап, өңдеу тәсілін тиімді қолдануға шешім қабылдауға,
жұмыстың сапалылығына көңіл аударуға үйренеді.
2. Аралас жұмыс бөліміндегі қағаздан немесе қатырма қағаздан
жасалған (қорап, қағаз қалта, геометриялық денелер т.б.) зат
үлгісін орындау тізбегін алайық. Оқушы қағазбен жұмыс істеуге
берілген тапсырманы орындауға қағаз бетін тиімді пайдалану мен
сызба үлгісін орналастыра өлшейді, дәл сызу, қию, Ию, желімдеу
(жапсырмалау), әрлеу, түрлендіру (бояу) сияқты жұмыс
тәсілдерін орындау кезінде қолдың ептілігі мен іс барысын
дұрыс орындау біліктілігін дамытады. Мұндай жұмыстар, аралас
жұмыс тақырыптары ұл баланы техникалық еңбекке баулуда баланың
даму процесіне қосымша ықпал жасайтын жұмыс түрлері болып
табылады.
Технология сабағында жүргізілетін техникалық және көркем еңбек
сабақтарының оқушыларға беретін танымдық-біліктілік деңгейлерін әңгімелеу-
көрсету-түсіндіру-үйрету-әңнімелесу әдістемелері арқылы жетілдіре түсу
жолдары ұсынылады. Бұл әдістемелер тізбегінің алғашқы үшеуі оқушыларға
берілетін тапсырманы түсіндіруде және оны іске асырудың тәсілдерін
теориялық бағытында қолданылады да, үйрету және әңгімелесу сабақтағы
сарамандық жұмыс кезінде кеңінен қолданылады.
Әңгімелесу әдістемесі
Әңгімелеу әдістемесі шеберханадағы жұмыс барысын ұйымдастыру кезінде,
оқушылардың шеберхананы тауып, қалыптасуы кезінде, шеберханадағы оқушы
міндеттері мен жүріс-тұрыстарын тәрбиелеуде, қауіпсіз жұмыс істеу
тәсілдерін, оқушылардың өзіне-өзі қызмет көрсетуі мен жеке бас гигиенасын
сақтауда қолданылады.
Оқушылардың сабақ тақырыбын түсінуіне, сабақта орындалатын жұмыс
объектісін алдын-ала (дидактикалық негізде) көріп-біліп, бала психологиясын
еңбек процесіне бағыттауға, оқушы жұмыс тәсіліне ой жүгіртіп, өзін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz