Салауатты өмір сүру сапасы
КІРІСПЕ 3
І-тарау. ОҚУШЫЛАРДЫҢ БОЙЫНДА САЛАУАТТЫ ӨМІР
САЛТЫ ДАҒДЫЛАРЫН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Салауатты өмір салтының мәні, мазмұны және бағыттары 6
1.2 Оқушылардың бойында салауатты өмір салты дағдыларын
дамытудың педагогикалық мәні 22
ІІ-тарау. БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ
БОЙЫНДА САЛАУАТТЫ ӨМІР САЛТЫ ДАҒДЫЛАРЫН ДАМЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК ЖОЛДАРЫ
2.1 Бастауыш сынып оқушыларының бойында салауатты
өмір салты дағдыларын дамытудың бүгінгі күнгі ерекшеліктері 35
2.2 Оқу-тәрбие үрдісінде бастауыш сынып оқушыларының бойында
салауатты өмір салты дағдыларын дамытудың әдіс-тәсілдері
мен формалары 48
ҚОРЫТЫНДЫ 58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 60
ҚОСЫМШАЛАР
Кіріспе
Зерттеу көкейкестілігі: Келешекте жас өскіннің өнегелі тәрбиесі
бүгінгі күн тәртібінде тұрған маңызды мәселелердің бірі: олардың отан
сүйгіштік сезімін, білім мен біліктілігін, дағдысы мен шеберлігін, асқақ
адамшылдық пен адамгершілік қадір-қасиеттерін, жаңа дүниетанымдық
көзқарастарын, салауатты дағдыларын, ұнамды мінез-құлық нормалары мен
рухани адамгершілік құндылықтар арқылы қалыптастыру қажет екені, Ел
президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан-2030 жолдауында жан-жақты
негізделген.
Бұл мәселе Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында білім
беру жүйесінің басты міндеттерінің бірі ретінде көрініс тапқан.
Атап айтқанда, Қазақстан Республикасының бұл заңында ұлттық және
адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде және
адамдарды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған
білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау жолдары белгіленген.
Ал, Қазақстан Республикасы жалпы білім беретін мектептері білім
мазмұнын ізгілендіру тұжырымдамасында: Жеке адамның рухани және күш
қуат мүмкіндіктерін ашу, адамгершілік пен салауаттылықтың берік
негіздерін қалыптастыру, әрбір адамды дамыту үшін жағдайлар жасау
-міндетінің ерекше аталуы біз көтерген мәселенің қоғам талабынан
туындап отырғандығы, тақырыбымыздың өзектілігін дәлелдейді.
Қазіргі кезеңде қоғамды ізгілікке, руханилыққа бетбұрыс оқу-тәрбие
жұмысында оқушыларда салауатты өмір салтын дамытудың қажеттілігін
айқындап отыр.
Бұл міндетті шешудің алғы шарттары соңғы кездері дайындалған кейбір
зерттеулерде қарастырылған. Ол зерттеулердің мынадай бағыттарда дамып
келе жатқанын атап көрсетуге болады:
Салауаттылықтың мәні, тәрбиелік маңызы туралы қазақ ғұламалары, қоғам
қайраткерлері мен ағартушы-педагогтардың ой-пікірлері мен көзқарастары
(Әл-Фараби, Ж.Баласағұн, Өтеубойдақ Тілеуқабылұлы, Қ.А.Ясауи,
А.Құнанбаев, Ш.Уалиханов, Ы.Алтынсарин, Ш.Құдайбердиев, А.Байтұрсынов,
М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, Х.Досмұхамедов, Н.Құлжанова және т.б.)
Салауатты өмір сүру салтын сақтау әр азаматтың ойы мақсатының бірі.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың еліміздің халқына
жолдауында 2030 жылға дейін экономикалық-әлеуметтік биіктерге көтерілу үшін
рухани байлықтың, денсаулықтың қажеттігі атап көрсетілгені мәлім. Сондықтан
Жолдаудағы салауатты өмір салтын қалыптастыру, оны насихаттау шараларын
белсендірек жүргізгеніміз абзал. Әсіресе жас ұрпақтың бойына тазалық пен
сергектікті орнықтыру - біздің міндетіміз. Сондықтан да басты міндеттердің
бірі - балалардың ауырмауға, денсаулықтарын күтуге, салауатты өмір салтын
ұстауға, гигиеналық дағды жан мен тән саулығы жан-жақты даму, қабілетін
көтеру, ата-ана мен баланың бір-бірін тануға үйрету, үлкендерді сыйлау осы
міндеттерді атқару үшін оқу орындарында валеология пәні енгізілген.
Салауатты сөзінің негізгі мағынасы - парасатты, байыпты, ақылды, ойлы,
білімді, зерделі және сабырлы деген ұғымды білдіреді. Қоғамымыздағы
адамзаттың өмірінің аяғына дейін денсаулығының мықты болуы қоршаған ортаның
тазалығына байланысты.
Өмір сүру салты дегеніміз - әрбір жеке адамнан бастап, бүкіл қоғамның
қалай еңбек етіп, қалай тұрмыс құрып, бос уақытында демалатыны, қысқасы,
олардың қалыптасқан өмір тіршілігі, яғни, адамның өмір сүру салты қандай
болса, өзі де сондай, өмір сүру салты тұлға мен қоғам деңгейінің прогресті
даму көрсеткішінің категориясы.
Салауатты өмір сүру салты тұлға және адам деңгейінде болуы әлеуметтік
экономикалық жағдайларға байланысты болады, адамның психикасына,
денсаулығына, ағзаның функционалды-биологиялық қасиеттеріне де байланысты.
Биологиялық ерекшелігіне байланысты салауатты өмір сүру салты біркелкі
болады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа "Қазақстан-
2030" жолдауына сәйкес біздің елде де адам денсаулығының ең маңызды, ең
басты екендігі жарияланып, жаппай салауатты өмір сүруге жағдайлар жасалуда.
Осы игілікті істің айғағы - денсаулықты нығайтуға ықпал ететін орта іздәу
арқылы мектептегі адамдардың барлығын салауаттылыққа жеткізу жұмыстарының
басталуы.
"Денсаулықты нығайту мектебінің бағдарламасының жобасын 1999-2000 оқу
жылынан бастап сынақтан өткізуші мектептер саны көбейді. Сонымен мектепте
денсаулықты нығайтуға ықпалын тигізетін мәселелер жоспарланып, жүйелі түрде
жүргізіле бастады.
Денсаулықты нығайту мектебінің мақсаты - денсаулықты нығайтуға ықпалын
тигізетін жағдайлар туғызу арқылы оқушыларда салауатты өмір салтын
қалыптастыру және оған баулу. Сондай-ақ мектеп қызметкерлерінің өз
денсаулықтарына жауапкершілігін арттыру.
- Оқу-тәрбие үрдісінде оқушылар мен студент жастардың салауатты өмір
салтын қалыптастыру мәселелері (Ж.Ембергенова,
Б.Қ.Мұхаммеджанов, Қ.М.Рахымғали, Ю.В.Салов, Г.Ж.Нұрышиева, Б.Қ.
Игенбаева, Ж.З.Торыбаева, Е.Ю.Шуберт және т.б.)
- Валеология ғылымының теориялық және әдіснамалық мәселелері
(А.С.Иманғалиев, А.Ақанов, Ж.Ж.Нұржанова және т.б.)
- Білім беру жүйесінде салауатты өмір салтын қалыптастыру
тұжырымдамасын әзірлеу. (Х.К.Сатпаева, А.С.Әділханов, Л.З.Тель,
Е.Д.Дәленов, А.А.Ақанов, К.Ә.Жанабердиева, З.Г.Брусенко, С.Р.Рахметова және
т.б.).
Қарастырылған жұмыстар бүгінгі таңда оқушылардың салауаттылыққа
тәрбиелеудің жолдары мәселелерінің біркелкі зерттелгенін айқындайды. Дей
тұрғанымен, мектеп қабырғасында төменгі сынып оқушыларын салауаттылыққа
тәрбиелеудің қажеттілігі мен бұл мәселенің теориялық тұрғыда зерттеліп
және ғылыми әдістемелік жағынан қажетті деңгейде қамтамасыз
етілмегендігі арасында қайшылық орын алып отырғандығы байқалады.
Бұл мәселе біздің зерттеуіміздің өзектілігін анықтап, тақырыбын
Жалпы білім беретін мектептерде бастауыш сынып оқушыларының бойында
салауатты өмір салты дағдыларын дамыту деп таңдауға мүмкіндік берді .
Зерттеу объектісі: Бастауыш сыныптардағы оқу-тәрбие үрдісі;
Зерттеу пәні: Бастауыш сынып оқушыларының бойында салауатты өмір салты
дағдыларын дамыту үрдісі.
Зерттеудің мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларының бойында салауатты өмір
салты дағдыларын дамыту мүмкіндіктерін айқындау.
Зерттеу міндеттері:
1. Салауатты өмір салты, Салауаттану, Өмір салты ұғымдарының
мәнін нақтылау;
2. Оқушылардың бойында салауатты өмір салты дағдыларын дамытудың
теориялық негіздерін айқындау;
3. Бастауыш сынып оқушыларының бойында салауатты өмір салты дағдыларын
дамытудың өлшемдерін, көрсеткіштерін, деңгейлерін анықтау;
4. Бастауыш сынып оқушыларының бойында салауатты өмір салты дағдыларын
дамытудың тиімді әдіс-тәсілдерін іздестіру.
Зерттеу базасы: Шымкент қаласындағы №47 Т. Тәжібаев атындағы гимназия
мектебі.
Диплом жұмысы: Кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
І-тарау. ОҚУШЫЛАРДЫҢ БОЙЫНДА САЛАУАТТЫ ӨМІР САЛТЫ
ДАҒДЫЛАРЫН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Салауатты өмір салтының мәні, мазмұны және бағыттары
Болашақта ел тұтқасын ұстар азаматтардың өнегелі тәрбиесі бүгінгі күн
тәртібінде тұрған маңызды мәселелердің бірі: олардың отан сүйгіштік
сезімін, білім мен біліктілігін, дағдысы мен шеберлігін, асқақ адамшылдық
пен адамгершілік қадір қасиеттерін, жаңа дүниетанымдық көзқарастарын,
салауаттылық дағдыларын ұнамды мінез-құлық нормалар мен адамгершілік
құндылықтар арқылы қалыптастыру қажеттілік екені, Ел президенті
Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан -2030 жолдауында жан жақты
негізделген.
Соның айқын дәлелі ретінде Салауатты өмір салтын қалыптастыру атты
бағдарламасы жұмыс жүргізілуде. Осы іс-шараларды нақты іс-тәжірибеге жүзеге
асыру барысында мектеп оқушылары арасында денсаулықты күте білудің
негізгі мықтап қалатыны белгілі. Сонымен қатар, бұл, мұғалімдер
ғалымдар мен ата-аналардың да бір-бірімен үйлесімді жұмыс жүргізуін
қажет етеді.
Адам болмысының өзегі – тек қана материалдық игіліктермен,
сұраныстармен, мұқтаждықтармен және қажеттіліктермен шектелмейді, әрі
қарай адамның күрделі табиғатына, өмір сүрудің түпкі себептерін қозғайтын
күш пен өмірдің өзіндік мәнін қарайтын рухани адамгершілік қасиеттерден
тұратын негізгі болады. Адам өзінің бойында нағыз адам қасиеттерді
дамытып, өзімен өзі қоршаған дүние туралы ақыл-ой көмегімен жиналған
білімдерін адамгершілікпен ұйымдастырғанда ғана руханилыққа жетеді,
өйткені адамгершілік – адамның рухани арқауы.
Сондықтан, білім мен тәрбие барысында оқушылардың салауатты өмір сүру
дағдысын рухани-адамгершілік құндылықтар арқылы қалыптастырудың тиімді
жолдарын іздестіру қажет.
Ж.Аймауытов, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, М.Дулатов,
Х.Досмұхамедов, Н.Құлжанова, Ш.Құдайбердиев т.б.) еңбектеріндегі
салауатты өмір сүрудің дана жолын адам тәрбиесінде пайдалану туралы
айтқан ақыл -өнеге, өсиет сөздерінен басты идеаларынан көруге болады.
Мәселен, Әл-Фараби адам көп нәрсеге мұқтаж болғандықтан, өзіне
керегін қоғамдасқан ортадан табады. Осы қоғам арқасында жетіліп өз
қабілетін шыңдап, өзіндік өмір сүру мәні қалыптасады - десе, Қ.А.Ясауи
Адамның жетілуінің нәтижесі – оның ақылдылығы, ал анықтаушысы -
адамгершілік кемелінде - дейді.
Өтеубойдақ Тілеуқабылұлының Қырық бірге жұғыспау, Жетіге тиіспеу,
Он екіден айрылмау, Тазалықты сақтау деген еңбектерінде салауатты
өмір салтының мағыналы ережелерін ұсынады.
Қазақтың ұлы ғалымы Ш.Уәлиханов салауатты өмір салты адаммен табиғат
құндылығының үйлесімділігінен деп айқындады.
Ы.Алтынсарин еңбектерінде салауаттылыққа тәрбиелеуде, иман, әділдік,
адалдық -ақ көңілділік, сыпайылық – шын берілгендік, адал -ниет, өсиет,
жомарттық- кеңпейілділік, үнемді – орынды жұмсау мәселелерімен
байланыстырды.
Абайдың тәлім – тәрбиесінің маңыздылығы оның қара сөздері арқылы
салауаттылыққа, парасаттылыққа, рухани тазалыққа, адамның санасын
салауатты өмір сүруге қажетті екеніне уағыздаған қағидаларынан білуге
болады. Ұлы ойшылдардың және ағартушылардың шығармаларындағы
салауаттылыққа бастаған қағидалары қазіргі таңда мәнін жойған жоқ.
Одан кейінгі ұлттық тәлім тәрбиенің көрнекті өкілдері ғалым -педагогтар
еңбектерінде адамгершілік, парасаттылық идеаларын кеңінен уағыздап,
денсаулық, салауаттық туралы көптеген мәдени деректер қалдырды. Мәселен,
Ш.Құдайбердиевтың Үш анық шығармасы жан мен тәннің өзара байланысын
көрсете отырып, ақылдылыққа, мейрімділікке, парасаттылыққа шақырады.
Х.Досмұхамедовтың Салауатты өмірге тәрбиелеудегі Оқушылардың саулығын
сақтау , Адамның тән тіршілігі еңбектері салауатты өмір сүрудің
алғашқы әліппесі болып саналады. Салауаттылыққа тәрбиелеу саласы мол,
мазмұны өте бай. Салауаттылық бір жағынан, халықтың тұрмыс тіршілігі
болса, екінші жағынан, тәрбие өзегі мен өмір сүру жолын қалыптастыратын
жиынтық. Салауаттылық проблемасына ХХ ғасырдың 80 жылдарынан бастап
назар аударылып, бұл мәселелермен көптеген ғылым салалары: философия,
әлеуметтану, медицина, педагогика, психология, валеология
айналысқандығын олардың осы мәселе ішінара зерттеу нысанасы болғандығын
көптеген ғылыми еңбектер айқындайды. Мәселен, психология ғылымы
салауаттылыққа жан дүниенің қалыптасу ерекшеліктерін зерттесе, философия
ғылымы – өмір сүру дүниетанымын, медицина ғылымы – денсаулық сақтау,
валеология ғылымы - салауатты өмір салтын қалыптастыруды зерттейді.
Салауатты өмір сүру салты дегеніміз – био-әлеуметтік категория
Салауатты өмір сүру салты - интегративті түрде қалыптасады және адамның іс-
әрекетіне байланысты болады. Салауатты өмір сүру салты - шаруашылық
күнделікті үй тұрмысы, материалдық және рухани формаларын қанағаттандыру
үшін қоғамдық ұйымдарда өзін-өзі ұстай білу, қоғамдық тәртіппен санасу,
артық сөз айтпау, орынсыз саясатпен айналыспау, кез-келген адамдарды
жамандамау, біреуді біреуге шағыстырмау, өзін ақылды деп есептеп,
басқаларды ақымақ ретінде көру, ата-анамен баланың тәрбиелі қарым-қатынасы,
тазалық гигиенасын сақтау, ұғымды тамақтану, зиянды әдеттерден аулақ болу,
спортпен шұғылдану тағы басқалар жатады.
Салауатты өмір сүру салтын сақтау әр азаматтың ойы мақсатының бірі.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың еліміздің халқына
жолдауында 2030 жылға дейін экономикалық-әлеуметтік биіктерге көтерілу үшін
рухани байлықтың, денсаулықтың қажеттігі атап көрсетілгені мәлім. Сондықтан
Жолдаудағы салауатты өмір салтын қалыптастыру, оны насихаттау шараларын
белсендірек жүргізгеніміз абзал. Әсіресе жас ұрпақтың бойына тазалық пен
сергектікті орнықтыру - біздің міндетіміз. Сондықтан да басты міндеттердің
бірі - балалардың ауырмауға, денсаулықтарын күтуге, салауатты өмір салтын
ұстауға, гигиеналық дағды жан мен тән саулығы жан-жақты даму, қабілетін
көтеру, ата-ана мен баланың бір-бірін тануға үйрету, үлкендерді сыйлау осы
міндеттерді атқару үшін оқу орындарында валеология пәні енгізілген.
Салауатты сөзінің негізгі мағынасы - парасатты, байыпты, ақылды, ойлы,
білімді, зерделі және сабырлы деген ұғымды білдіреді. Қоғамымыздағы
адамзаттың өмірінің аяғына дейін денсаулығының мықты болуы қоршаған ортаның
тазалығына байланысты.
Өмір сүру салты дегеніміз - әрбір жеке адамнан бастап, бүкіл қоғамның
қалай еңбек етіп, қалай тұрмыс құрып, бос уақытында демалатыны, қысқасы,
олардың қалыптасқан өмір тіршілігі, яғни, адамның өмір сүру салты қандай
болса, өзі де сондай, өмір сүру салты тұлға мен қоғам деңгейінің прогресті
даму көрсеткішінің категориясы.
Салауатты өмір сүру салты тұлға және адам деңгейінде болуы әлеуметтік
экономикалық жағдайларға байланысты болады, адамның психикасына,
денсаулығына, ағзаның функционалды-биологиялық қасиеттеріне де байланысты.
Биологиялық ерекшелігіне байланысты салауатты өмір сүру салты біркелкі
болады.
Салауаттылық ұғымын педагогикалық тұрғыда, өзінің өмір сүрудегі
орны, негізгі өзегі мен мән мағынасында түсінуі (К.Оразбекова),
салауаттылық – адам өмірінің құндылықтары (өмір, денсаулық, тұрмыс,
төзімділік, күш қуат т.б.) негізінде жүзеге асатын болмыс (Қ.М.
Рақымғали) және т.б. өмір сүруге ұмтылған мақсатты айқындайтын рухани
күш деп қабылдауға мүмкіндік береді.
Салауаттану - денсаулық сақтау тұжырымдамасының өзекті мәселесі
бірегей тұтастық ұғымы болып табылады, яғни денсаулықты өзара байланысты
бөліктерден құралатын бүтін дүние ретінде түсінуге тура келеді. Адам
денсаулығы негізінен үш қасиеттерден (құрылымдық -функционалдық,
физикалық-химиялық және психикалық-эмоциялық рухтық) құралып қалыптасады.
Салауатты өмір салтын қалыптастыру тұжырымдамасының негізгі мақсаты
– Қазақстан Республикасының білім беру ұйымдарына салауаттану білімі
жөнінде кешенді ғылыми зерттеулер жүргізіп, салауатты өмір салтын
қалыптастырудың тұжырымдамалық негізін жасау болып табылады. Бұл мақсат
мына төмендегідей міндеттерді шешуді көздейді:
- білім беру ұйымдарында салауатты өмір салтын қалыптастыруға
арналған білім бағдарламасын ендірудегі дүниежүзілік тәрбиені зерттеу;
- салауатты өмір салтын қалыптастыруға арналған қазіргі
бағдарламаларды таңдау;
Салауаттану – жеке тұлғаның, қоғамның, табиғаттың денсаулығы туралы
ғылым. Адам денсаулығы тән, дене, психологиялық, имандылық -адамгершілік
және әлеуметтік денсаулықтар құрамының өзара байланысы мен өзара
үйлесімді әрекеттерінен қалыптасады. Кез -келген өзара әсер, әрекет
етуші ретінде де, жауап беруші ретінде де анықталады.
Әлеумет себепші болған аурулар санының өсуіне, адамның әлеуметтік
биологиялық мәні арасындағы қарама -қайшылықтардың шиеленісуіне
байланысты - салауаттанудың пайда болуы заңдылық.
Салауаттану ғылымы аурудың алғашқы алдын алу әдіснамасын, денсаулықты
сақтау және нығайту амалдары мен әдістерін зерттейтін салауатты өмір
салтын қалыптастырудың ғылыми негізі болып табылады.
Салауаттанудың ролі – адамның ішкі биологиялық табиғатымен, өзін
қоршаған тірі және өлі табиғатпен өзара әсері сапасын өзгерту, кекілжіңнің
көзін жою болып табылады.
Салауаттанудың зерттеу пәні – адам. Зерттеуге организмнің
анатомиялық, физиологиялық негіздері бейімделу тетіктері, қолдану
тосқауылдары организмнің сыртқы ортаға бейімделуі туралы білімдері енеді.
Салауаттану – адамның термодинамикалық, денелік химиялық,
антропологиялық, экологиялық құбылыстарын қамтиды. Адам қоғамның
қарапайым мүшесі.
Этикалық және эстетикалық ұстанымдарын жеткізуші жеке тұлға ретінде
қарастырылады. Тек осындай кешенді тәсіл оның негізгі қасиеті –
денсаулығын сақтауға мүмкіндік береді.
Адам денсаулығы ең алдымен өмірін сара жолға тәуелді, ал өмір жолы
тарихи, ұлттық дәстүрлер мен тұлғаның бейімділіктер бойынша анықталады.
Денсаулық ұғымына берілген анықтамалар өте көп. Дүниежүзі денсаулық
сақтау ұйымының анықтамасы бойынша Денсаулық дегеніміз – бұл аурудың
немесе дене кемтарлығының жай ғана жоқ болуы емес, денелік, психикалық
және әлеуметтік тұрғыдан ойдағыдай толыққан күй.
Академик Н.М.Амосов адам денсаулығы мүшелердің атқаратын қызмет
сапасы толық сақталған кезде олардың барынша көп өнім беретінін
бағалауға болатын мөлшермен анықталады деп жорамалдайды.
И.И.Брехман денсаулықты сезімталдық, ауызша айту және құрылымдық үш
түрде бірегей ағымдардың мөлшерлік және сапалық көрсеткіштерінің әртүрлі
өзгерістері жағдайында адамның жасына сәйкес тұрақтылықты сақтау
қабілеті ретінде анықтайды.
Сібірлік ғылыми мектебі ұсынған денсаулық анықтамасы - бұл денсаулық
дегеніміз – физиологиялық қызметтерді сақтап, дамыту процесі, психологиялық-
әлеуметтік әлеуметтер, қолайлы еңбекке жарамдылық және әлеуметтік
белсенділік кезінде салауатты өмірдің барынша ұзаққа созылу процесі.
Келтірілген денсаулық анықтамалары негізінен алғанда, денсаулық
ұғымын бірдей қамтып көрсетеді, яғни организмнің сыртқы орта жағдайлары
мен ішкі факторларға бейімделу сапасын айқындайды.
Денсаулықтың мынадай: физиологиялық, сезім әрекетіне берілгіштік,
зияттылық, әлеуметтік, тұлғалық секілді негізгі түрлері бар. Ал рухани
түрі оларды бірегей тұтастыққа -денсаулыққа біріктіреді.
Денсаулықтың физиологиялық түрі – организмдегі физиологиялық
үрдістерді, олардың өзара әрекеттесуін, организмнің қоршаған орта әсеріне
қайтаратын жауабына бейімделу реакцияларын қамтамасыз ететін
морфологиялық және функционалдық сақтамаларды зерттейді.
Ертедегі ата-бабаларымыздан бізге шынығуды қажет ететін дене мен
кемістікке бейім биологиялық сезімдер немесе психика қалды. Олардың
біріншісі - жалқаулық. Адам жануарлар сияқты, ынталандыру болса ғана күш
алады. Босаңсу әрқашан да жағымды. Тек балалар ғана ерекше: олар ешбір
мұқтаждықсыз жүгіреді, ойнайды.
Екінші кемшілік - қомағайлық. Тамақ ішіп-жеуден қанағат табу - аса
маңызды құбылыстардың бірі. Дәмді тамақ ішіп, оны басқа сезімдер сияқты,
жаттықтыруға болады. Адам әлдеқашан етті қуыруды үйреніп, оны дәмді ету
тәсілін пайдаланғаннан бері өзінің тамақ сіңіру орталығын жаттықтырады.
Үшінші кемшілік - қорқыныш. Хайуандармен салыстырғанда адамда қорқыныш
күшейе түседі, өйткені ол, есіне жақсы сақтайды, оның кейіннен болар
салдарын да болжай біледі. Сондықтан тек оны өзінің ауырулары ғана емес,
басқа біреулерден көргені, оқығаны немесе көргені үрейлендіреді.
Қорытып айтқанда, адам баласы ақылды, бірақ жалқау әрі қомағай. Табиғат
оны тоқ және жеңіл өмір үшін жаратқан жоқ. Мол және дәмді тағам ішіп-жеп,
рахаттанып, жылы жайда демалғанының есесін аурумен өтеуіне тура келеді.
Егер алғашқыда, яғни қанағат алуды асыра сілтесе, оның көлемі тым көбейіп
кетуі ықтимал. Дене азабы өркениет игілігінен келген барлық рахатты жоққа
шығаруы мүмкін. Әрине, денсаулық сақтау режимін барлық адам қатаң ұстайды
деп санауға болмайды, бірақ оған адамдардың көзін жеткізуге тырысу қажет:
қауіпті ауруларға ұшырамас үшін, өзіне-өзі қажетті шек қоя білген кім кімге
болса да тиімді. Мұны салауатты, дұрыс мағынаға жетелейтін ғылым ғана іске
асыра алады.
Денсаулық - ауруларға қарама қарсы құбылыс екені әркімге түсінікті
сияқты. Бүкіл медицинаның даму кезеңінде оның екі бағыты анықталды:
біріншісі - бұзылған денсаулықты дәрі-дәрмектің көмегімен қалпына келтіру,
екіншісі - сол мақсатқа "организмнің табиғи қорғаныс күштерін" жұмылдыру
арқылы жету. Әрине, екі тәсілді бірдей қолданған дәрігерлер әрқашан да
болды, бірақ, әдетте, іс жүзінде біреуі ғана басымырақ
қолданылды. Өкінішке қарай, көпшілік адамдар, кейбір дәрігерлер де
организмнің ауруға қарсы күресетін табиғи күшін ескере бермейді. Сол табиғи
күштерді толықтырып, шынықтыруға көңіл бөлмейді. Мемлекеттік барлық
құрылымдардың тікелей қатысуын талап ететін маңызды мәселенің бірі -
салауатты өмір салты. Ол адамдардың өздері шеше алатын, өз қолдарынан
келетін жұмыс. Ендеше, әр адамзат өз денсаулығына жауапты болып, оны әрі
қарай нығайтып, шындағаны дұрыс. Ал қай адамның болсын өз өмірін бақытты
етуге толық мүмкіндігі бар. Өмір қуанышын сезініп, мақсаттарға жету үшін
саналы сезім, саралы ой қалыптастыруы қажет. Өз дене бітімінің дұрыс
жетілуіне, өзін-өзі сергек сезінуге, ақыл ойын, сана сезімін тәрбиелеуге
жағдайлар туғызуға міндетті.
Денсаулық сақтаудың бүкіл дүниежүзілік ұйымы денсаулықты жақсарту
бағдарламасын жасауды 1978 жылдан бастап ұсынған. Бағдарлама жоспарлары
жасалып, бірнеше жыл талданды. Ал денсаулық нығайту қозғалысын іс жүзіне
асыруда мектептің атқаратын рөлі өте үлкен. Сол себепті 1994 жылы
"Денсаулықты нығайту мектептерінің" негізін салып, жобасын жасады. Бұл
мектептің жұмысы санитарлық-ағарту бағдарламалары және орта мектептің
тәрбиелік іс шараларымен ұштасып жатуы керек. Алғаш рет жасалған жоба,
Венгрия, Чехия, Словакия және Польшада сынақтан өтті. Одан соң Еуропалық
комиссия, Еуропалық кеңес және денсаулық сақтау дүниежүзілік ұйымы
Еуропалық аймақтық бюросының халықаралық келісімі бойынша аталған жобаны
дамыту бекітілді және "Денсаулықты нығайту мектептерінің" еуроплық торабына
мүше болуға жол ашылды. 1997 жылы оған 37 ел енді. Қазір көптеген елдер
Еуропалық тораптың жобасын іс жүзінде орындауға кіріскен.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа
"Қазақстан-2030" жолдауына сәйкес біздің елде де адам денсаулығының ең
маңызды, ең басты екендігі жарияланып, жаппай салауатты өмір сүруге
жағдайлар жасалуда. Осы игілікті істің айғағы - денсаулықты нығайтуға
ықпал ететін орта іздеу арқылы мектептегі адамдардың барлығын
салауаттылыққа жеткізу жұмыстарының басталуы.
"Денсаулықты нығайту мектебінің бағдарламасының жобасын 1999-2000 оқу
жылынан бастап сынақтан өткізуші мектептер саны көбейді. Сонымен мектепте
денсаулықты нығайтуға ықпалын тигізетін мәселелер жоспарланып, жүйелі түрде
жүргізіле бастады.
Денсаулықты нығайту мектебінің мақсаты - денсаулықты нығайтуға ықпалын
тигізетін жағдайлар туғызу арқылы оқушыларда салауатты өмір салтын
қалыптастыру және оған баулу. Сондай-ақ мектеп қызметкерлерінің өз
денсаулықтарына жауапкершілігін арттыру. Шешетін мәселелер:
денсаулық бағдарламасы мәселелерін шешуге кірісу;
мектептегі сынып бөлмелерін дұрыс бөлу, оқушының бос уақытын өткізуге
арналған алаңдарды жөндеу, қауіпсіздік шараларын қамтамасыз ету және
дұрыс тамақтануды ұйымдастыру арқылы оқыту кезеңінде қоршаған орта
саулығын сақтау;
жекелеген адамдардың отбасында немесе жалпы қоғамда денсаулықты қорғауда
жауапкершілігін туғызу;
салауатты өмір салтын сүруге оқушылар мен қызметкерлеріне нақтылы жағдай
және мүмкіндіктер жасау;
- барлық оқушыларға өз жаратылысының, психикасының,
әлеуметтік жағдайының ең жоғары дәрежедегі мүмкіндіктерін көрсетуіне жағдай
жасау;
денсаулықты нығайту жолында және мектеп ұжымының денсаулығын
қауіпсіздендіруде анық мақсат қоя білу;
оқушылар мен мектеп мұғалімдерінің және оқушылардың өз арасында, сондай-ақ
олардың үйімен, қоғамдастықтармен ара қатынасын нығайту;
қолда бар ресурстарды денсаулықты нығайту жолында дұрыс қолдана білу;
медициналық - санитарлық оқыту бағдарламасының жобасын дайындау;
білім алуды және денсаулығына қатысты дұрыс шешім қабылдауға қажетті
дағдыларды қалыптастыруды қамтамасыз ету, қоршаған ортасын сақтауды үйрету;
- оқушылардың өз денсаулықтары туралы мәліметтер деңгейін арттыру және
медициналық-санитарлық оқытуларды дұрыс жолға қою мақсатында
мектептің медициналық-санитарлық жұмыстарына кеңінен жол ашу.
Жас жеткіншектердің денсаулығы күннен-күнге нашарлап, соңғы кезде ауру-
сырқаулардың саны көбеюде. Бұған генетикалық - тұқым қуалаушылық
аурулардың әрі қарай бағыт алуы, адамдардың денсаулық сақтау білімдерінің
төмендігі, әсіресе, ақша табу жолында жанын аямай, демалуды ұмытып, өзіне-
өзі көңіл бөлмейтіндіктері себеп. Міне, осындай түсінбеушілікті жойып,
сана-сезімі жоғары, білікті, тез шешім қабылдайтын және әртүрлі жағдайдан
өзін алып шыға алатын азамат даярлау мақсатында мектептерге "валеология-
денсаулықты қалай сақтауға болады" бағдарламасы енгізілді.
Ал бұл жұмыстардың нәтижесі үнемі талқыланып, жинақталып отырады. Соның
арқасында:
оқушылардың денсаулық топтары анықталды, оқу үрдісінде әр балаға қалай
көңіл бөлу керектігі ескертілді;
жас жеткіншек қыз балаларды микроэлементтер, әсіресе Р.Р.-витаминдік
жетіспеушілік анықталды.
Бүгінгі оқушы - ертеңгі болашағымыз. Әр балаға ата-аналары, мектеп
қызметкерлері жылылық нәр беріп, үлкен үмітпен қараса, өзінің денсаулығын
шыңдап, білімін нығайтуға ұмтылған азамат дайындауға болады. Салауатты өмір
салтын сақтау арқылы ғана дені сау қоғамға жететіндігіміз айқын.
Педагогикалық салауаттанудың даму негіздеріне тоқталайық. 1980 жылы орыс
ғалымы И.И.Брехман денсаулық жөніндегі жаңа ғылымның негізін жасау
қажеттігін ұсына отырып, қолданысқа "валеология" терминін енгізді.
"Валеология" (латын тілінен аударғанда vaieo - денсаулық, "дені сау болу",
logos- ілім, қазақша салауаттану) - дені сау адамның денсаулығын сақтау
жөніндегі ғылым.
Әдетте адам денсаулығы жөнінде сөз қозғағанда, ол адам организмінің жай
-күйін бақылап, оның саулығын сақтауды және оны нығайтуына жағдай жасайтын,
ауруды сауықтыратын, ауру түрлерінің алдын алуды өз міндеті ретінде
дәрігерлердің зерттеу нысаны деген түсінік туады. Бірақ валеолог -ғалымдар
"салауаттануды адам денсаулығы және салауатты өмір жөніндегі ғылым" деп
атап көрсете отырып, бұл медициналық емес, педагогикалық ғылым деп
тұжырымдады. Солардың бірі – Л.Г.Татарникова өз зерттеуінде салауаттануды
салауатты өмір сүру салтына деген профилактикалық сананы қалыптастыруға,
әрбір тұлғаның денсаулығын және оның құндылықты көзқарасын дамытатын,
тұрақты мінез-құлқын қалыптастыратын негізгі әлеуметтік институт -
отбасының беделін қалпына келтіруге жетелейтін педагогикалық гуманистік
білімнің маңызды бөлшектерінің бірі тұрғысынан қарастырды. В.П.Петленко
салауаттануды адамның өз денсаулығын нығайтудағы өзіндік күш жігері мен
жеке даралығының дамуына мүмкіндік жасайтын ғылым деп есептеді.
1997 жылға дейін ғылым аясында, салауаттанудың қандай ғылымдар жүйесіне
жататын, оның жеке ғылым ретінде қарастырылу құқығының бары немесе жоқтығы
жөнінде пікірталастар жүріп отырды. Р.Артоманов және В.В.Колбанов
салауаттануды идеология деп қарайтын ғалымдардың пікірлеріне сын айтады:
"Ешқандай ғылым жалаң жерде пайда болған жоқ. Кез келген ғылымның дамуына
басқа ғылымдардың тәжірибелері себеп болған, сондықтан салауаттануды
жасауда қолданылған ғылыми тұжырымдаманың қалыптасуына үлес қосқан
клиникалық медицинаның, гигиенистердің, физиологтардың, биохимиктердің,
генетиктердің және басқа да ғылым салаларының алдыңғы қатарлы ғалымдар мен
практиктерінің рөлін ұмытқанымыз жөн болмас".
Салауаттану мәселесін талқылай отырып, ғалымдар салауаттану кешенді
ғылым деп қарастыруда. И.И.Брехман өзінің еңбегінде, салауаттану
денсаулыққа экологияның, биологияның, медицинаның, педагогиканың және басқа
да ғылымдардың қосатын үлестерін "синтездеп", денсаулыққа тіке жол салуы
керек деген тұжырым айтады.
В.Д.Санькин және В.В.Зайцев салауаттануды физиологияға, гигиенаға,
психологияға, педагогикаға, антропологияға, сондай-ақ адамның физикалық
және психологиялық қабілеттіліктерін, олардың даму заңцылықтарын, сонымен
қатар физикалық, психологиялық және адамгершілік-рухани денсаулығын нығайту
мақсатындағы оларды жетілдірудің тәсілдерін зерттейтін басқа да адам
жөніндегі ғылымдарға негізделген, адам денсаулығы және дені сау адам
жөніндегі кешенді ғылым деп түсінеді.
Салауаттану негізінен қазіргі таңда қалыптасу сатысында. Қалыптасуының
алғашқы кезеңдерінде салауаттану гигиенамен және саналогиямен жарыса дамыды
деуге болады. Салауаттанудың даму және қалыптасу кезеңдерін зерттеген
еңбектерге сүйене отырып, даму тарихына мына нұсқа бойынша шолу жүргізуге
болады.
Салауаттанудың даму кезеңдері.
I кезең - классикалық кезең адам денсаулығының маңыздылығы, оны алдын
ала сақтау қажеттілігі жөніндегі ой-пікірлердің дамуы. (Гиппократ, Әбу Әли
Ибн-Сина және тағы басқа).
II кезең - клиникалық медицина тәжірибелерінің қорытындысы – адам
организмінің ауру түрлерінің, олардың себептері, емдеу жолдарының
зерттелуі, сауықтыру мүмкіндігінің анықталуы.
кезең - гигиеналық медицина тәжірибелерінің қорытындысы. Ауру
түрлерінің алдын алу мүмкіндіктеріне байланысты әлеуметтік, гигиенелық,
психологиялық деңгейде денсаулықты сақтау және нығайту іс-әрекеттері
жүйесін жасау жөніндегі ғылыми түсініктер дамиды.
кезең - саналогия ілімінің дамуы. Организмнің ауру түрлеріне қарсы
күресудегі мүмкіндіктері мен күресу тәсілдері анықталады.
кезең - салауаттану - дені сау адамның денсаулығын сақтаудың,
нығайтудың заңдылықтарын, тәсілдері мен тетіктерін зерттеу жөніндегі ғылым.
Кезінде Әбу Әли Ибн-Сина (980-1037ж.) өзінің "Дәрігерлік ғылым ережелері"
еңбегінде, ұзақ өмір сүрудің тиімді жолы, ауруды емдеу жолы емес,
денсаулықты сақтау мен нығайту екенін атап көрсеткен болатын.
Алайда медицинада дені сау адамдардың денсаулығын сақтау мен нығайтуды
емес, көп жағдайда ауруды емдеуге, сауықтыруға көңіл бөлінді.
XX ғасырда туындаған экологиялық қолайсыздық, тиімді өндірістік
технологияның дамуы, жұмыссыздықтың көбеюі немесе әлеуметтік теңсіздік,
тағы басқа нысандық факторлар адамның түрлі психикалық адамгершілік-рухани
және тағы басқа күйлерінің тепе-теңдігінің бұзылуына себепші болды. Адамның
өмір салтынан туындайтын осы себептерге байланысты қоғамда адам өлімі,
психикалық күйзелістер, ауру түрлері жоғары көрсеткішке жетті.
Медицинаның әлеуметтік, гигиеналық, психологиялық, психопрофилактикалық
бағыттарында жүргізілген зерттеу жұмыстарының нәтижесі өркениет дәуіріндегі
адамдардың денсаулығының нашарлау себептерін анықтап, психогенді және
психосоматикалық аурулардың (гипертония, қан тасуы, асқазан жарасы, жүрек
ауруларының) алдын алуда адам организмінің түрлі аулуларға қарсы тұруының
ішкі мүмкіндігін жетілдіру жағдайын зерттеу мәселесін алға қояды.
Осы бағытта С.М.Павленконың адам организмінің гоместаздық күйін сақтау
және кездейсоқ тітіркендіргіштер әсерінен физиологиялық қызметінің бір
түрінің (қанайналым, тынысалу, температураның қалыптылығы және тағы басқа)
бұзылған жағдайында оны қалпына келтіру тетіктерінің заңдылығын зерттейтін
- "санология" ілімі дамыды. Бірақ адам денсаулығын сақтауда, оны нығайтуда,
ауру түрлерін алдын алуда санология ілімінің ғылыми негіз бола алатынын
дәлелдей отырып, И.И.Брехман "салауаттану" ғылымының негізін ұсынған
болатын. Ол "санология" ұғымының мазмұнын аша отырып, оның денсаулық
жөніндегі ғылым емес, сауықтыру жөніндегі ілім екенін және келешекте ол
жаңа ғылым - салауаттанудың маңызды салаларының бірі ретінде
(клиникалық салауаттану) жаңа бағытта дамуы керектігі жөніндегі
пікірін дәлелдеді.Г.А.Апанасенко салауаттанудың жеке қарастырылу құқығын
сараптай отырып, гигиена мен медициналық салауаттануды жеке екі түрлі ғылым
ретіндегі ерекшеліктерін көрсетеді. Олардың зерттеу нысандары мен
пәндерінің, мақсаттарының әсер ету деңгейлерінің, практикалық
маңыздылықтарын, әдіснамалық негіздерінің айырмашылықтарын ажыратып берді.
Г.А.Кураевтың, С.К.Сергеевтің, Ю.В.Шленовтың анықтамалары бойынша
салауаттану - сыртқы және ішкі ортаның өзгермелі факторларының әсер етуі
жағдайында, адамның физикалық, биологиялық, психологиялық, әлеуметтік
мәдени дамуының тұрақтылығын қамтамасыз ететін және денсаулығын сақтайтын
организмнің гигиеналық және физиологиялық мүмкіндіктері жөніндегі ғылым.
Салауаттану адам денсаулығын сақтауда әлеуметтік қажеттіліктен дамыған.
Оның негізін организмдер жүйесінің динамикалық мүмкіндіктері және тұтас
организм жөніндегі түсініктер құрайды. Салауаттанудың міндетіне адам
организмнің жүйелерінің қызметін, оның жеке физиологиялық ерекшеліктерін
ескере отыру негізінде сақтау және үйлестіру жатады.
А.А.Семенов салауаттанудың басқа ғылымдардың бір саласы ретінде
қаралуының себебін, оның өзіндік ерекшеліктерімен түсіндіреді. Ол
ерекшеліктерге:
салауаттанудың бірнеше ғылымдардың түйіскен жерінде пайда болуын;
салауаттанудың денсаулықты сақтау және нығайту аясындағы кез-келген
ғылымның жетістіктерін губка секілді өзіне сіңіру қасиеттерін жатқызады.
Б.Махамбетованың пікірінше, салауаттану - қоғамның денсаулық жағдайын
игере алмауына, ғылыми-техникалық прогрестің жетістіктерін денсаулықтың
сақталуына және нығаюына қолданбауынан дүниеге келіп отыр.
Е.Е.Лунина салауаттану жөніндегі ғылыми еңбектерді сараптай отырып, оны
медицинаға және педагогикаға жіктесе, Е.И.Вайнер салауаттануды қазіргі
даму сатысында сараптай отырып, оның жалпы медициналық,
педагогикалық, жас ерекшелігі, диференциалды, кәсіби, арнайы отбасылық,
экологиялық, әлеуметтік бағыттарын ажыратады.
Салауаттанудың негізгі сатысы тұлғаның даму үрдісіндегі жеке денсаулығы
мен денсаулық мәдениетін тәрбиелеуге қатысты. Сондықтан ғалымдар
медициналық және педагогикалық салауаттану арасындағы стратегиялық және
тактикалық айырмашылықтары негізінде түсіндіруге көбірек ден қояды. Н.
Мырзаханұлының пікірі бойынша педагогикалық салауаттанудың зерттеу нысаны -
дені сау адам, медициналық салауаттануда болмысы - "үшінші жағдаяттағы"
адамдар. Үшінші жағдаяттағы адамдар -бұл не ауру, не сау еместер.
"Салауаттану" ғылымының мазмұнына берілген түсініктемелерді талдай
отырып, салауаттану - адам денсаулығын, орны сақтау мен нығайту жолдары
жөніндегі ғылымаралық бағыт деп түсінеміз. Оның негізгі міндеті - салауатты
өмір салтын қалыптастырудың мәнін ашу мен оны қалыптастырудың барлық
заңдылықтарын зерттеу. Т.Қ.Мұстафина сөзімен айтқанда, "салауаттану
-денсаулықты басқыру ғылымы". Салауаттану - медицина, экология, биология,
әлеуметтану, педагогика, психология, физиология, гигиена ғылымдарының
ортасынан шығатын денсаулықты қалай басқарудың заңдылықтарын, әдіс-
тәсілдерін нұсқаушы ғылым.
Зияттылық түр дегеніміз -денсаулық туралы білімнің ақпараттық көзі.
Сезім әрекетіне берілгіштік түр жағдайға байланысты өз сезімін бағалай
білуді түсініп сол қалпында анықтай айта алу жағымсыз эмоцияға ұстамдылық
жасап, жағымды эмоцияны мадақтау.
Әлеуметтік түр – тұлғаны әлеуметтендіру, өзін қоғамға қажетті мүше
екенін аңғару, белсенді өмір сүру.
Тұлғалық түр – өзін тұлға түрінде түсіну, тұлға ретінде анықтау. Өзін
іс жүзінде анықтау.
Рухани түр – адам жеке басының біртұтастығын қамтамасыз ететін
қоғамның рухани құндылығын көрсетеді.
Қазіргі кезде денсаулықтың бірнеше түрі бар екені белгілі. Олар:
1.Физикалық денсаулық - ағза жүйесі мен органдардың өсу деңгейі.
Оның негізін морфологиялық және функциялық кезектер қалайды. Олар
ағзаның бейімделу реакциясын қамтамасыз етеді.
2.Соматикалық денсаулық -ол адам ағзасы мен органдардың арасындағы
биологиялық жағдайы. Оның негізін ағзаның жеке басы дамуының биологиялық
бағдарламасы реттейді.
3.Психикалық денсаулық -ол адамның психикалық сферасының жағдайы.
Ауруды болдырмау, адекватты реакцияларды жасау, адам өмірінің мақсатын
болжау, мұның бәрі биологиялық және әлеуметтік қажеттіліктен туындайды.
Ағзасында функциялардың өздігінен реттеуі, функциялық үрдістердің
келісімді түрде өтуі, айналаны қоршаған сыртқы орта факторларының
әсерлеріне бейімделу қасиеттерінің жоғары дәрежелі жағдайда болуы.
4.Рухани денсаулық – ол адамның информацияны қабылдау қабілеттілігі
мен мотивациялық іс-әрекетінің арасындағы қарым -қатынастардың
сипаттамасын көрсетеді. Оның негізгі барлық жүйесі, индивидтердің
қоғамдағы орны мен мотивті түрде орнығуын баяндайды. Ол адамның көңіл
күйін анықтайды. Өйткені рухани денсаулық жалпы адамдардың
жомарттылығын, сүйіспеншілігі және жан дүниесінің сұлулығын көрсетеді.
Денсаулық туралы М.Монтель былай дейді: Денсаулық – баға жетпейтін
жалғыз ғана асыл дүние. Ол жақсы болу үшін не күш жігерді, не еңбекті,
тіпті барлық дүниені аямай жұмсау керек:
Денсаулық үшін өмірдің бір бөлімінде қоюға болады. Денсаулықсыз өмір
қызықсыз әлем деп есептеймін.
Шынында да денсаулық – адам өміріндегі ең жоғарғы бағалы дүние.
Өмірдің шаттығы мен қызығы денсаулыққа байланысты. Адам бақыты –
денсаулық.
Денсаулық зор байлық - дейді қазақ. Ол адам символы дені сау қайырлы
адам ауру хандардан артық деген нақыл бар. Дені сау адам көңілді
жүреді. Әлемде болып жататын кішігірім, ұсақ түйектерге ол ешқандай көңіл
аудармайды.
Көңілді күйімен неше түрлі қиыншылықтарды жеңіп тіршілік ете береді.
Адамдардың биологиялық ерекшеліктеріне сәйкес салауатты өмір сүру
салты біркелкі болмайды. Әр адам өзіне тән қалыптасқан өмір салтымен
тіршілік етеді. Ол ұрпақтан ұрпаққа ген арқылы беріліп отыруы мүмкін.
Міне осыған байланысты салауатты өмір сүру салтының үш категориясы
болады.
1. Салауатты өмір сүру деңгейі;
2. Салауатты өмір сүру сапасы;
3. Салауатты өмір сүру стилі.
Салауатты өмір сүру деңгейі дегеніміз – экономикалық категория.
1. Дене шынықтыру;
2. Жеке бас гигиенасы;
3. Жағымды эмоциялар.
Сонымен салауаттану – денсаулықты сақтау бағдарламасы бойынша
салауатты өмір салтын қалыптастыру балалар мен жасөспірімдерде салауатты
өмір салтын жүргізуге күш салады.
Салауаттану ғылымға қандай амалдардың жәрдемімен денсаулықты сақтап,
нығайтуға болатынын егжей-тегжейлі түсіндіреді. Осыған байланысты
салауатты өмір салтын қалыптастырудың негізгі бағыттары мыналар:
- тұлғалық және қоғамдық гигиена;
- дене шынықтыру, гиподинамиямен күрес;
- Организмді жаратылыс – табиғи факторлармен су, су булау, күн
жарығымен және т.б. шыңдау;
- күн тәртібін тиімді пайдалану;
- тамақтандыруды толық теңдестіру;
- жұқпалы аурулардың алдын алу;
- тән ауруларынан сақтандыру;
- жарақаттанудан, уланудан, т.б. сақтандыру;
- зиянды әдеттерді (темекі тарту, алкаголь, есірткілік улы заттарды)
қолданудан сақтандыру;
- жыныстық тәрбиенің гигиеналық түрлері;
- экология және денсаулық.
Салауаттанудың негізгі мақсаты – әрбір жеке адамның және тұтастай
қоғамның денсаулығын қамтамасыз ету. Салауатты өмір салтын қалыптастырудың
негізгі мақсаты - балалар мен жастарда жас ерекшеліктеріне, құндылық
бағдарларына және имандылық - еріктеріне сәйкес салауатты өмір
салтының ұғымдарын, дағдыларын және уәждерін қалыптастыру.
Бұдан мынандай міндеттер туындайды:
– оқушыларға салауатты өмір салтының әдістерін үйрету;
– өз денсаулығына қоғамдық игілік, қоғамның рухани құндылығы ретінде
жауапкершілікпен қарауға тәрбиелеу;
– оқушыларды негізгі гинетикалық дағдыларға төселдіру;
– осы заманғы ауру түрлерімен және оларды алдын алу шараларымен
таныстыру.
Мұны мына № 1 сызба арқылы көрсетуге болады.
1-сызба
Салауатты өмір сүру салтының негізгі биологиялық және әлеуметтік
принциптері:
1. Биологиялық принциптерге:
а) салауатты өмір сүру салты адамдардың жас ерекшелігі.
ә) салауатты өмір сүру салты энергетикалық принциптері;
б) салауатты өмір салты эстетикалық қызметке;
в) салауатты өмір салты ритмикалық үрдістер;
г) салауатты өмір салты денсаулықты арттыруға байланысты болу керек.
2. Әлеуметтік принциптерге
а) салауатты өмір сүру салты және эстетикалық қызмет.
ә) салауатты өмір сүру салты еріктігін дамыту.
б) салауатты өмір сүрудің рухани түрде жеткіліктілігі.
в) салауатты өмір сүруде адамның үшінші жағдайда болмауын
қамтамасыз ету.
Осы жоғарыда көрсетілген принциптерді іске асыру оңай шаруа емес.
Өйткені бұл принциптер бір біріне қарама-қарсы келеді. Әрқашанда
көңілдегідей болып шықпайды.
Салауатты өмірді бұзатын факторлар.
Салауатты өмір сүру салтын бұзатын факторлардың бірі дұрыс және
жүйелі түрде өз мезгілінде тамақтанбау. Сондықтан да адамның массасы
өсіп, шектен тыс семіріп кетеді. Ол адамды ауруларға шалдықтырады.
Кейіннен өмірімен қоштасуға себепші болады.
Салауатты өмір сүру салтын сақтау үшін мұңаймау, жағымсыз жерлерден
бойын алыс ұстау арқылы жеңудің жолдарын іздеу керек.
Халықтың денсаулығын сақтау аурулардың алдын алу мен оларды емдеу
бағыттары мемлекеттік, әлеуметтік, экономикалық, медициналық және
биологиялық мәселе. Адамның еңбек пен тұрмыс жағдайын жақсарта беру,
аурулардың алдын алу.
Дүниежүзілік медицина ғылымдарының ұлы өкілдері, денсаулық адам
баласына тартқан үлкен сыйы деп түсіндірді. Медицина ғылымдарының пайда
болуына, оның дамуы мен қазіргі жағдайына зер салып қараңыз, медицина
ғылымы адамдардың денсаулығын сақтауға аурулардың алдын алуға,
ауруларды емдеу әдістерін тауып, оны жетілдірумен шұғылданған және
шұғылданып отырған ғылым екені байқалады. Медицина ғылымдары адамды
және оның денсаулығын арттыруда ең басты роль атқарады.
Елімізде денсаулық сақтау ісімен денсаулық сақтау министірлігі
айналысады.
Адамзат баласының тіршілік өмірінде ең бағалы нәрсе, оның денсаулығы.
Денсаулықты сақтап оны орынсыз ысырап кетпеу керек, үнемі денсаулықтың
қорын көбейтіп отыру керек. Денсаулықты көздің қарашығындай етіп сақтау
дұрыс. Оған пассивті емес, активті түрде қарау керек. Денсаулықты
сақтаудың жолын үйрету әрбір адамның басты міндеті.
Ғылымда валеология – денсаулық және салауатты өмір сүру салты туралы
ғылым. Салауатты өмір сүру валеология ғылымының негізі болып есептеледі.
Валеология гректің және латын тілінен алғанда валео - денсаулық,
logos ғылым.
Валеология – денсаулық туралы ғылым. Оның алғаш негізін қалаған
И.И.Брехман. Ол медицина ғылымдарының докторы, профессор. 1987 жылы
ол валеология ғылымын медицинаға, биология және педагогика
ғылымдарына енгізген.
Валеология – И.И.Брехманның айтуына қарағанда оны адамтану ғылымы
деп айту керек. Оның көздеген мақсаты адамдардың денсаулығын арттыру,
ауруларды болғызбау, аурулардың алдын алу. Дәрігер С.Фуллер Адам және
биологиялық белсенді заттар деп аталатын кітапты ағылшын тіліне
аударған кезде ол кітаптың алғы сөзінде Валеология – денсаулық сақтау
ғылымы - деп жазды. Қазіргі кезде валеология ғылымы өз алдына дара
ғылым ретінде қалыптаса бастады. Ол адамдардың денсаулығын қамтамасыз
ететін ғылым. Бұл ғылымның негізгі адам денсаулығы мен дені сау адам
құрайды дейді профессор И.И.Брехман.
Валеология – айналаны, қоршаған сыртқы ортаның факторлары адам
денсаулығына қалай әсер ететінін қарастырады. Сондай-ақ биоәлеуметтік
жағдайдың денсаулыққа тигізетін әсерін де анықтайды
Ауру адамдардың физиологиясы мен тек физиология ғылымдары
шұғылданады. Ұлы физиолог И.П.Павлов өзінің еңбегінде былай деп жазады:
Өкінішке орай, бізде әлі күнге дейін организмнің негізгі принципі -
денсаулық деп аталатын сыртқы және ішкі біркелкілік қалыптың айқын
анықтамасы жоқ... Ия, медицина ғылымы қаншама көне болғанымен,
денсаулық туралы анықтама бере алмайды. ХХ ғ әртүрлі себептер әсерінен
медицина емдік, госпитальдық, емханалық соңғы онжылдықтар бойынша ықшам
мамандандырылған анықтама бере бастады.
Медицина-көне заманнан бері қарай адам ауруларын емдеп, аурулардың
алдын алуды мақсат еткен ғылыми жүйе деп жазған. Бұл жазылған қағидаға
зер салып қарасаңыз денсаулық деген ешқандай сөз келтірілмеген.
Адамзат баласының денсаулығы айналаны қоршаған сыртқы орта факторлары
мен ішкі және физиологиялық үрдістермен байланысты болатыны анықталып
отыр.
Валеология ғылымының өзіне тән категориясы және негізгі зерттейтін
міндеттері бар. Олар:
1. Адамның денсаулығының қалай сақталуын білу;
2. Актуальдығы және потенциалды мүмкіндігін анықтау.
3. Денсаулықтың сақталу факторларын зерттеу.
Осы және басқадай мәселелерді шешу үшін өмір сүрудің сапасы мен
салауатты өмір сүрудің салты арасындағы заңдылықтарды зерттеп, шешуге
болады. Сондай-ақ адамның денсаулығы мен мәдениеттің арасындағы
байланыстардың заңдылықтары анықталуы тиіс, сонымен бірге адамдардың
денсаулығы мен адамдардың иерархиялық қажеттілігін анықтап барып,
барлық мәселелерді ойдағыдай шешуге болады.
Валеология – биология ғылымдарымен салыстырғанда жас ғылым. Оны
зерттейтін мамандар аз емес. Денсаулықтың сақталуының негізі неге
байланысты екені әлі де болса толығымен анықтала қойған жоқ. Оны
анықтау ғылыми зерттеулер жүргізуді қажет етеді. Валеологияның
интегративтігі ғылымдардың бірімен – бірінің байланыстығында. Ғылымның
байланыстылығы адам денсаулығын күшейтеді.
Экология – айналаны қоршаған сыртқы ортамен тірі ағзалардың қарым –
қатынастарын зерттейтін ғылым. Ол айналаны қоршаған сыртқы орта
факторларының денсаулыққа тигізетін әсерін анықтайды. Ал физиология-
ағзада өтетін физиологиялық үрдістерді, олардың денсаулықтағы маңызын
анықтайды. Адамның ішкі жағдайын зерттеп, сипаттама береді.
Ағзаға жас ерекшелігіне қарай этапты түрде анықтама береді. Дәрігерлер
дені сау адамның параметрін анықтайды. Ауруды емдейді, аурудың алдын
алады. Осыған орай, медицина ауруды емдейтін мекеме болып саналады. Жас
жеткіншектерді аурудан сақтандыру тек дәрігерлердің ғана жұмысы емес,
сондай-ақ бұл жұмысқа педагогтар да қатысуы керек. Педагогика тәрбие
туралы ғылым. Тұлғаның қалыпты жағдайда өсуі мен дамуына өз үлесін
қосады. Жас адамдар күнделікті өмірде өз орнын тауып, белгілі бір
тіршілік стилін тауып өмір сүруі мүмкін. Адамдар адекватты тіршілік
етуге әрқашанда дайын болуы керек.
Адамды емдеу дәрігерлердің алғашқы қадамынан бастап осы уақытқа
дейін адамдардың денсаулығын қорғау медицинаның бірінші міндеті болып
келді. Кейін ол ғылым ретінде дамыды. Адамдардың денсаулығының мықты
болуына да дәрігерлер айтарлықтай үлес қосып келеді. Медицинаның бір
жақты дамуы - деп жазды. И.Давыдовский және отандық ғалымдар және
шетел ғалымдары адамдар ағзасының қасиетін дамытуға да болса, жаңадан
кірісе бастады. Ағзаның өзіндік табиғи қорғаныс күш бар екенін дәрігер
байқады. Ағзаның қорғаныс қасиеті өте күшті болатынын дәрігер анықтады.
Міне, осыған байланысты 1960 ж бастап саналогия ғылымы пайда болып,
дами түсті. Саналогия - дегеніміз жалпы ілім, ағзаның ауруларға қарсы
тұру күші. Оның негізін санагенез құрайды. Санагенез – ағзалардың
айналаны қоршаған сыртқы орта факторларына бейімделуі, бейімділік
механизмдерінің динамика комплексі. Ол төтенше қоздырғыш факторлардың
әсерінен пайда болады. Бұл бағытты дамытқан С.М.Павленко мен
С.Ф.Олейник еді.
Ал И.И.Брехманның айтуына қарағанда саналогия – ағзалардың дерттерден
айығуы туралы ғылым дейді.
Сондықтан да валеология медицина ғылымының негізінде пайда болған,
бірақ валеология жеке дара ғылым екені кейінгі кезде дәлелдене түсті.
Валеологиялық мәселелерді ойдағыдай шешу үшін биология, экология,
медицина, педагогика, физиология және т.б. ғылымдар интегративті түрде
болуы керек. Валеология тұлға денсаулығына ерекше мән береді.
Тұлғаның валеология ғылымы дамуына үлес қосатын жолдары мен тәсілдерін
көрсетеді.
Қорыта келе айтарымыз, валеология денсаулық сақтау, салауатты өмір
сүру ғылымы. И.И.Брехман өзінің еңбегінде былай деп жазады: Адам және
биологиялық белсенді заттар атты кітабында валеология терминін алғаш
рет қолданған болатын. Бұл ғылым негізінен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І-тарау. ОҚУШЫЛАРДЫҢ БОЙЫНДА САЛАУАТТЫ ӨМІР
САЛТЫ ДАҒДЫЛАРЫН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Салауатты өмір салтының мәні, мазмұны және бағыттары 6
1.2 Оқушылардың бойында салауатты өмір салты дағдыларын
дамытудың педагогикалық мәні 22
ІІ-тарау. БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ
БОЙЫНДА САЛАУАТТЫ ӨМІР САЛТЫ ДАҒДЫЛАРЫН ДАМЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК ЖОЛДАРЫ
2.1 Бастауыш сынып оқушыларының бойында салауатты
өмір салты дағдыларын дамытудың бүгінгі күнгі ерекшеліктері 35
2.2 Оқу-тәрбие үрдісінде бастауыш сынып оқушыларының бойында
салауатты өмір салты дағдыларын дамытудың әдіс-тәсілдері
мен формалары 48
ҚОРЫТЫНДЫ 58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 60
ҚОСЫМШАЛАР
Кіріспе
Зерттеу көкейкестілігі: Келешекте жас өскіннің өнегелі тәрбиесі
бүгінгі күн тәртібінде тұрған маңызды мәселелердің бірі: олардың отан
сүйгіштік сезімін, білім мен біліктілігін, дағдысы мен шеберлігін, асқақ
адамшылдық пен адамгершілік қадір-қасиеттерін, жаңа дүниетанымдық
көзқарастарын, салауатты дағдыларын, ұнамды мінез-құлық нормалары мен
рухани адамгершілік құндылықтар арқылы қалыптастыру қажет екені, Ел
президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан-2030 жолдауында жан-жақты
негізделген.
Бұл мәселе Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында білім
беру жүйесінің басты міндеттерінің бірі ретінде көрініс тапқан.
Атап айтқанда, Қазақстан Республикасының бұл заңында ұлттық және
адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде және
адамдарды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған
білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау жолдары белгіленген.
Ал, Қазақстан Республикасы жалпы білім беретін мектептері білім
мазмұнын ізгілендіру тұжырымдамасында: Жеке адамның рухани және күш
қуат мүмкіндіктерін ашу, адамгершілік пен салауаттылықтың берік
негіздерін қалыптастыру, әрбір адамды дамыту үшін жағдайлар жасау
-міндетінің ерекше аталуы біз көтерген мәселенің қоғам талабынан
туындап отырғандығы, тақырыбымыздың өзектілігін дәлелдейді.
Қазіргі кезеңде қоғамды ізгілікке, руханилыққа бетбұрыс оқу-тәрбие
жұмысында оқушыларда салауатты өмір салтын дамытудың қажеттілігін
айқындап отыр.
Бұл міндетті шешудің алғы шарттары соңғы кездері дайындалған кейбір
зерттеулерде қарастырылған. Ол зерттеулердің мынадай бағыттарда дамып
келе жатқанын атап көрсетуге болады:
Салауаттылықтың мәні, тәрбиелік маңызы туралы қазақ ғұламалары, қоғам
қайраткерлері мен ағартушы-педагогтардың ой-пікірлері мен көзқарастары
(Әл-Фараби, Ж.Баласағұн, Өтеубойдақ Тілеуқабылұлы, Қ.А.Ясауи,
А.Құнанбаев, Ш.Уалиханов, Ы.Алтынсарин, Ш.Құдайбердиев, А.Байтұрсынов,
М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, Х.Досмұхамедов, Н.Құлжанова және т.б.)
Салауатты өмір сүру салтын сақтау әр азаматтың ойы мақсатының бірі.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың еліміздің халқына
жолдауында 2030 жылға дейін экономикалық-әлеуметтік биіктерге көтерілу үшін
рухани байлықтың, денсаулықтың қажеттігі атап көрсетілгені мәлім. Сондықтан
Жолдаудағы салауатты өмір салтын қалыптастыру, оны насихаттау шараларын
белсендірек жүргізгеніміз абзал. Әсіресе жас ұрпақтың бойына тазалық пен
сергектікті орнықтыру - біздің міндетіміз. Сондықтан да басты міндеттердің
бірі - балалардың ауырмауға, денсаулықтарын күтуге, салауатты өмір салтын
ұстауға, гигиеналық дағды жан мен тән саулығы жан-жақты даму, қабілетін
көтеру, ата-ана мен баланың бір-бірін тануға үйрету, үлкендерді сыйлау осы
міндеттерді атқару үшін оқу орындарында валеология пәні енгізілген.
Салауатты сөзінің негізгі мағынасы - парасатты, байыпты, ақылды, ойлы,
білімді, зерделі және сабырлы деген ұғымды білдіреді. Қоғамымыздағы
адамзаттың өмірінің аяғына дейін денсаулығының мықты болуы қоршаған ортаның
тазалығына байланысты.
Өмір сүру салты дегеніміз - әрбір жеке адамнан бастап, бүкіл қоғамның
қалай еңбек етіп, қалай тұрмыс құрып, бос уақытында демалатыны, қысқасы,
олардың қалыптасқан өмір тіршілігі, яғни, адамның өмір сүру салты қандай
болса, өзі де сондай, өмір сүру салты тұлға мен қоғам деңгейінің прогресті
даму көрсеткішінің категориясы.
Салауатты өмір сүру салты тұлға және адам деңгейінде болуы әлеуметтік
экономикалық жағдайларға байланысты болады, адамның психикасына,
денсаулығына, ағзаның функционалды-биологиялық қасиеттеріне де байланысты.
Биологиялық ерекшелігіне байланысты салауатты өмір сүру салты біркелкі
болады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа "Қазақстан-
2030" жолдауына сәйкес біздің елде де адам денсаулығының ең маңызды, ең
басты екендігі жарияланып, жаппай салауатты өмір сүруге жағдайлар жасалуда.
Осы игілікті істің айғағы - денсаулықты нығайтуға ықпал ететін орта іздәу
арқылы мектептегі адамдардың барлығын салауаттылыққа жеткізу жұмыстарының
басталуы.
"Денсаулықты нығайту мектебінің бағдарламасының жобасын 1999-2000 оқу
жылынан бастап сынақтан өткізуші мектептер саны көбейді. Сонымен мектепте
денсаулықты нығайтуға ықпалын тигізетін мәселелер жоспарланып, жүйелі түрде
жүргізіле бастады.
Денсаулықты нығайту мектебінің мақсаты - денсаулықты нығайтуға ықпалын
тигізетін жағдайлар туғызу арқылы оқушыларда салауатты өмір салтын
қалыптастыру және оған баулу. Сондай-ақ мектеп қызметкерлерінің өз
денсаулықтарына жауапкершілігін арттыру.
- Оқу-тәрбие үрдісінде оқушылар мен студент жастардың салауатты өмір
салтын қалыптастыру мәселелері (Ж.Ембергенова,
Б.Қ.Мұхаммеджанов, Қ.М.Рахымғали, Ю.В.Салов, Г.Ж.Нұрышиева, Б.Қ.
Игенбаева, Ж.З.Торыбаева, Е.Ю.Шуберт және т.б.)
- Валеология ғылымының теориялық және әдіснамалық мәселелері
(А.С.Иманғалиев, А.Ақанов, Ж.Ж.Нұржанова және т.б.)
- Білім беру жүйесінде салауатты өмір салтын қалыптастыру
тұжырымдамасын әзірлеу. (Х.К.Сатпаева, А.С.Әділханов, Л.З.Тель,
Е.Д.Дәленов, А.А.Ақанов, К.Ә.Жанабердиева, З.Г.Брусенко, С.Р.Рахметова және
т.б.).
Қарастырылған жұмыстар бүгінгі таңда оқушылардың салауаттылыққа
тәрбиелеудің жолдары мәселелерінің біркелкі зерттелгенін айқындайды. Дей
тұрғанымен, мектеп қабырғасында төменгі сынып оқушыларын салауаттылыққа
тәрбиелеудің қажеттілігі мен бұл мәселенің теориялық тұрғыда зерттеліп
және ғылыми әдістемелік жағынан қажетті деңгейде қамтамасыз
етілмегендігі арасында қайшылық орын алып отырғандығы байқалады.
Бұл мәселе біздің зерттеуіміздің өзектілігін анықтап, тақырыбын
Жалпы білім беретін мектептерде бастауыш сынып оқушыларының бойында
салауатты өмір салты дағдыларын дамыту деп таңдауға мүмкіндік берді .
Зерттеу объектісі: Бастауыш сыныптардағы оқу-тәрбие үрдісі;
Зерттеу пәні: Бастауыш сынып оқушыларының бойында салауатты өмір салты
дағдыларын дамыту үрдісі.
Зерттеудің мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларының бойында салауатты өмір
салты дағдыларын дамыту мүмкіндіктерін айқындау.
Зерттеу міндеттері:
1. Салауатты өмір салты, Салауаттану, Өмір салты ұғымдарының
мәнін нақтылау;
2. Оқушылардың бойында салауатты өмір салты дағдыларын дамытудың
теориялық негіздерін айқындау;
3. Бастауыш сынып оқушыларының бойында салауатты өмір салты дағдыларын
дамытудың өлшемдерін, көрсеткіштерін, деңгейлерін анықтау;
4. Бастауыш сынып оқушыларының бойында салауатты өмір салты дағдыларын
дамытудың тиімді әдіс-тәсілдерін іздестіру.
Зерттеу базасы: Шымкент қаласындағы №47 Т. Тәжібаев атындағы гимназия
мектебі.
Диплом жұмысы: Кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
І-тарау. ОҚУШЫЛАРДЫҢ БОЙЫНДА САЛАУАТТЫ ӨМІР САЛТЫ
ДАҒДЫЛАРЫН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Салауатты өмір салтының мәні, мазмұны және бағыттары
Болашақта ел тұтқасын ұстар азаматтардың өнегелі тәрбиесі бүгінгі күн
тәртібінде тұрған маңызды мәселелердің бірі: олардың отан сүйгіштік
сезімін, білім мен біліктілігін, дағдысы мен шеберлігін, асқақ адамшылдық
пен адамгершілік қадір қасиеттерін, жаңа дүниетанымдық көзқарастарын,
салауаттылық дағдыларын ұнамды мінез-құлық нормалар мен адамгершілік
құндылықтар арқылы қалыптастыру қажеттілік екені, Ел президенті
Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан -2030 жолдауында жан жақты
негізделген.
Соның айқын дәлелі ретінде Салауатты өмір салтын қалыптастыру атты
бағдарламасы жұмыс жүргізілуде. Осы іс-шараларды нақты іс-тәжірибеге жүзеге
асыру барысында мектеп оқушылары арасында денсаулықты күте білудің
негізгі мықтап қалатыны белгілі. Сонымен қатар, бұл, мұғалімдер
ғалымдар мен ата-аналардың да бір-бірімен үйлесімді жұмыс жүргізуін
қажет етеді.
Адам болмысының өзегі – тек қана материалдық игіліктермен,
сұраныстармен, мұқтаждықтармен және қажеттіліктермен шектелмейді, әрі
қарай адамның күрделі табиғатына, өмір сүрудің түпкі себептерін қозғайтын
күш пен өмірдің өзіндік мәнін қарайтын рухани адамгершілік қасиеттерден
тұратын негізгі болады. Адам өзінің бойында нағыз адам қасиеттерді
дамытып, өзімен өзі қоршаған дүние туралы ақыл-ой көмегімен жиналған
білімдерін адамгершілікпен ұйымдастырғанда ғана руханилыққа жетеді,
өйткені адамгершілік – адамның рухани арқауы.
Сондықтан, білім мен тәрбие барысында оқушылардың салауатты өмір сүру
дағдысын рухани-адамгершілік құндылықтар арқылы қалыптастырудың тиімді
жолдарын іздестіру қажет.
Ж.Аймауытов, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, М.Дулатов,
Х.Досмұхамедов, Н.Құлжанова, Ш.Құдайбердиев т.б.) еңбектеріндегі
салауатты өмір сүрудің дана жолын адам тәрбиесінде пайдалану туралы
айтқан ақыл -өнеге, өсиет сөздерінен басты идеаларынан көруге болады.
Мәселен, Әл-Фараби адам көп нәрсеге мұқтаж болғандықтан, өзіне
керегін қоғамдасқан ортадан табады. Осы қоғам арқасында жетіліп өз
қабілетін шыңдап, өзіндік өмір сүру мәні қалыптасады - десе, Қ.А.Ясауи
Адамның жетілуінің нәтижесі – оның ақылдылығы, ал анықтаушысы -
адамгершілік кемелінде - дейді.
Өтеубойдақ Тілеуқабылұлының Қырық бірге жұғыспау, Жетіге тиіспеу,
Он екіден айрылмау, Тазалықты сақтау деген еңбектерінде салауатты
өмір салтының мағыналы ережелерін ұсынады.
Қазақтың ұлы ғалымы Ш.Уәлиханов салауатты өмір салты адаммен табиғат
құндылығының үйлесімділігінен деп айқындады.
Ы.Алтынсарин еңбектерінде салауаттылыққа тәрбиелеуде, иман, әділдік,
адалдық -ақ көңілділік, сыпайылық – шын берілгендік, адал -ниет, өсиет,
жомарттық- кеңпейілділік, үнемді – орынды жұмсау мәселелерімен
байланыстырды.
Абайдың тәлім – тәрбиесінің маңыздылығы оның қара сөздері арқылы
салауаттылыққа, парасаттылыққа, рухани тазалыққа, адамның санасын
салауатты өмір сүруге қажетті екеніне уағыздаған қағидаларынан білуге
болады. Ұлы ойшылдардың және ағартушылардың шығармаларындағы
салауаттылыққа бастаған қағидалары қазіргі таңда мәнін жойған жоқ.
Одан кейінгі ұлттық тәлім тәрбиенің көрнекті өкілдері ғалым -педагогтар
еңбектерінде адамгершілік, парасаттылық идеаларын кеңінен уағыздап,
денсаулық, салауаттық туралы көптеген мәдени деректер қалдырды. Мәселен,
Ш.Құдайбердиевтың Үш анық шығармасы жан мен тәннің өзара байланысын
көрсете отырып, ақылдылыққа, мейрімділікке, парасаттылыққа шақырады.
Х.Досмұхамедовтың Салауатты өмірге тәрбиелеудегі Оқушылардың саулығын
сақтау , Адамның тән тіршілігі еңбектері салауатты өмір сүрудің
алғашқы әліппесі болып саналады. Салауаттылыққа тәрбиелеу саласы мол,
мазмұны өте бай. Салауаттылық бір жағынан, халықтың тұрмыс тіршілігі
болса, екінші жағынан, тәрбие өзегі мен өмір сүру жолын қалыптастыратын
жиынтық. Салауаттылық проблемасына ХХ ғасырдың 80 жылдарынан бастап
назар аударылып, бұл мәселелермен көптеген ғылым салалары: философия,
әлеуметтану, медицина, педагогика, психология, валеология
айналысқандығын олардың осы мәселе ішінара зерттеу нысанасы болғандығын
көптеген ғылыми еңбектер айқындайды. Мәселен, психология ғылымы
салауаттылыққа жан дүниенің қалыптасу ерекшеліктерін зерттесе, философия
ғылымы – өмір сүру дүниетанымын, медицина ғылымы – денсаулық сақтау,
валеология ғылымы - салауатты өмір салтын қалыптастыруды зерттейді.
Салауатты өмір сүру салты дегеніміз – био-әлеуметтік категория
Салауатты өмір сүру салты - интегративті түрде қалыптасады және адамның іс-
әрекетіне байланысты болады. Салауатты өмір сүру салты - шаруашылық
күнделікті үй тұрмысы, материалдық және рухани формаларын қанағаттандыру
үшін қоғамдық ұйымдарда өзін-өзі ұстай білу, қоғамдық тәртіппен санасу,
артық сөз айтпау, орынсыз саясатпен айналыспау, кез-келген адамдарды
жамандамау, біреуді біреуге шағыстырмау, өзін ақылды деп есептеп,
басқаларды ақымақ ретінде көру, ата-анамен баланың тәрбиелі қарым-қатынасы,
тазалық гигиенасын сақтау, ұғымды тамақтану, зиянды әдеттерден аулақ болу,
спортпен шұғылдану тағы басқалар жатады.
Салауатты өмір сүру салтын сақтау әр азаматтың ойы мақсатының бірі.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың еліміздің халқына
жолдауында 2030 жылға дейін экономикалық-әлеуметтік биіктерге көтерілу үшін
рухани байлықтың, денсаулықтың қажеттігі атап көрсетілгені мәлім. Сондықтан
Жолдаудағы салауатты өмір салтын қалыптастыру, оны насихаттау шараларын
белсендірек жүргізгеніміз абзал. Әсіресе жас ұрпақтың бойына тазалық пен
сергектікті орнықтыру - біздің міндетіміз. Сондықтан да басты міндеттердің
бірі - балалардың ауырмауға, денсаулықтарын күтуге, салауатты өмір салтын
ұстауға, гигиеналық дағды жан мен тән саулығы жан-жақты даму, қабілетін
көтеру, ата-ана мен баланың бір-бірін тануға үйрету, үлкендерді сыйлау осы
міндеттерді атқару үшін оқу орындарында валеология пәні енгізілген.
Салауатты сөзінің негізгі мағынасы - парасатты, байыпты, ақылды, ойлы,
білімді, зерделі және сабырлы деген ұғымды білдіреді. Қоғамымыздағы
адамзаттың өмірінің аяғына дейін денсаулығының мықты болуы қоршаған ортаның
тазалығына байланысты.
Өмір сүру салты дегеніміз - әрбір жеке адамнан бастап, бүкіл қоғамның
қалай еңбек етіп, қалай тұрмыс құрып, бос уақытында демалатыны, қысқасы,
олардың қалыптасқан өмір тіршілігі, яғни, адамның өмір сүру салты қандай
болса, өзі де сондай, өмір сүру салты тұлға мен қоғам деңгейінің прогресті
даму көрсеткішінің категориясы.
Салауатты өмір сүру салты тұлға және адам деңгейінде болуы әлеуметтік
экономикалық жағдайларға байланысты болады, адамның психикасына,
денсаулығына, ағзаның функционалды-биологиялық қасиеттеріне де байланысты.
Биологиялық ерекшелігіне байланысты салауатты өмір сүру салты біркелкі
болады.
Салауаттылық ұғымын педагогикалық тұрғыда, өзінің өмір сүрудегі
орны, негізгі өзегі мен мән мағынасында түсінуі (К.Оразбекова),
салауаттылық – адам өмірінің құндылықтары (өмір, денсаулық, тұрмыс,
төзімділік, күш қуат т.б.) негізінде жүзеге асатын болмыс (Қ.М.
Рақымғали) және т.б. өмір сүруге ұмтылған мақсатты айқындайтын рухани
күш деп қабылдауға мүмкіндік береді.
Салауаттану - денсаулық сақтау тұжырымдамасының өзекті мәселесі
бірегей тұтастық ұғымы болып табылады, яғни денсаулықты өзара байланысты
бөліктерден құралатын бүтін дүние ретінде түсінуге тура келеді. Адам
денсаулығы негізінен үш қасиеттерден (құрылымдық -функционалдық,
физикалық-химиялық және психикалық-эмоциялық рухтық) құралып қалыптасады.
Салауатты өмір салтын қалыптастыру тұжырымдамасының негізгі мақсаты
– Қазақстан Республикасының білім беру ұйымдарына салауаттану білімі
жөнінде кешенді ғылыми зерттеулер жүргізіп, салауатты өмір салтын
қалыптастырудың тұжырымдамалық негізін жасау болып табылады. Бұл мақсат
мына төмендегідей міндеттерді шешуді көздейді:
- білім беру ұйымдарында салауатты өмір салтын қалыптастыруға
арналған білім бағдарламасын ендірудегі дүниежүзілік тәрбиені зерттеу;
- салауатты өмір салтын қалыптастыруға арналған қазіргі
бағдарламаларды таңдау;
Салауаттану – жеке тұлғаның, қоғамның, табиғаттың денсаулығы туралы
ғылым. Адам денсаулығы тән, дене, психологиялық, имандылық -адамгершілік
және әлеуметтік денсаулықтар құрамының өзара байланысы мен өзара
үйлесімді әрекеттерінен қалыптасады. Кез -келген өзара әсер, әрекет
етуші ретінде де, жауап беруші ретінде де анықталады.
Әлеумет себепші болған аурулар санының өсуіне, адамның әлеуметтік
биологиялық мәні арасындағы қарама -қайшылықтардың шиеленісуіне
байланысты - салауаттанудың пайда болуы заңдылық.
Салауаттану ғылымы аурудың алғашқы алдын алу әдіснамасын, денсаулықты
сақтау және нығайту амалдары мен әдістерін зерттейтін салауатты өмір
салтын қалыптастырудың ғылыми негізі болып табылады.
Салауаттанудың ролі – адамның ішкі биологиялық табиғатымен, өзін
қоршаған тірі және өлі табиғатпен өзара әсері сапасын өзгерту, кекілжіңнің
көзін жою болып табылады.
Салауаттанудың зерттеу пәні – адам. Зерттеуге организмнің
анатомиялық, физиологиялық негіздері бейімделу тетіктері, қолдану
тосқауылдары организмнің сыртқы ортаға бейімделуі туралы білімдері енеді.
Салауаттану – адамның термодинамикалық, денелік химиялық,
антропологиялық, экологиялық құбылыстарын қамтиды. Адам қоғамның
қарапайым мүшесі.
Этикалық және эстетикалық ұстанымдарын жеткізуші жеке тұлға ретінде
қарастырылады. Тек осындай кешенді тәсіл оның негізгі қасиеті –
денсаулығын сақтауға мүмкіндік береді.
Адам денсаулығы ең алдымен өмірін сара жолға тәуелді, ал өмір жолы
тарихи, ұлттық дәстүрлер мен тұлғаның бейімділіктер бойынша анықталады.
Денсаулық ұғымына берілген анықтамалар өте көп. Дүниежүзі денсаулық
сақтау ұйымының анықтамасы бойынша Денсаулық дегеніміз – бұл аурудың
немесе дене кемтарлығының жай ғана жоқ болуы емес, денелік, психикалық
және әлеуметтік тұрғыдан ойдағыдай толыққан күй.
Академик Н.М.Амосов адам денсаулығы мүшелердің атқаратын қызмет
сапасы толық сақталған кезде олардың барынша көп өнім беретінін
бағалауға болатын мөлшермен анықталады деп жорамалдайды.
И.И.Брехман денсаулықты сезімталдық, ауызша айту және құрылымдық үш
түрде бірегей ағымдардың мөлшерлік және сапалық көрсеткіштерінің әртүрлі
өзгерістері жағдайында адамның жасына сәйкес тұрақтылықты сақтау
қабілеті ретінде анықтайды.
Сібірлік ғылыми мектебі ұсынған денсаулық анықтамасы - бұл денсаулық
дегеніміз – физиологиялық қызметтерді сақтап, дамыту процесі, психологиялық-
әлеуметтік әлеуметтер, қолайлы еңбекке жарамдылық және әлеуметтік
белсенділік кезінде салауатты өмірдің барынша ұзаққа созылу процесі.
Келтірілген денсаулық анықтамалары негізінен алғанда, денсаулық
ұғымын бірдей қамтып көрсетеді, яғни организмнің сыртқы орта жағдайлары
мен ішкі факторларға бейімделу сапасын айқындайды.
Денсаулықтың мынадай: физиологиялық, сезім әрекетіне берілгіштік,
зияттылық, әлеуметтік, тұлғалық секілді негізгі түрлері бар. Ал рухани
түрі оларды бірегей тұтастыққа -денсаулыққа біріктіреді.
Денсаулықтың физиологиялық түрі – организмдегі физиологиялық
үрдістерді, олардың өзара әрекеттесуін, организмнің қоршаған орта әсеріне
қайтаратын жауабына бейімделу реакцияларын қамтамасыз ететін
морфологиялық және функционалдық сақтамаларды зерттейді.
Ертедегі ата-бабаларымыздан бізге шынығуды қажет ететін дене мен
кемістікке бейім биологиялық сезімдер немесе психика қалды. Олардың
біріншісі - жалқаулық. Адам жануарлар сияқты, ынталандыру болса ғана күш
алады. Босаңсу әрқашан да жағымды. Тек балалар ғана ерекше: олар ешбір
мұқтаждықсыз жүгіреді, ойнайды.
Екінші кемшілік - қомағайлық. Тамақ ішіп-жеуден қанағат табу - аса
маңызды құбылыстардың бірі. Дәмді тамақ ішіп, оны басқа сезімдер сияқты,
жаттықтыруға болады. Адам әлдеқашан етті қуыруды үйреніп, оны дәмді ету
тәсілін пайдаланғаннан бері өзінің тамақ сіңіру орталығын жаттықтырады.
Үшінші кемшілік - қорқыныш. Хайуандармен салыстырғанда адамда қорқыныш
күшейе түседі, өйткені ол, есіне жақсы сақтайды, оның кейіннен болар
салдарын да болжай біледі. Сондықтан тек оны өзінің ауырулары ғана емес,
басқа біреулерден көргені, оқығаны немесе көргені үрейлендіреді.
Қорытып айтқанда, адам баласы ақылды, бірақ жалқау әрі қомағай. Табиғат
оны тоқ және жеңіл өмір үшін жаратқан жоқ. Мол және дәмді тағам ішіп-жеп,
рахаттанып, жылы жайда демалғанының есесін аурумен өтеуіне тура келеді.
Егер алғашқыда, яғни қанағат алуды асыра сілтесе, оның көлемі тым көбейіп
кетуі ықтимал. Дене азабы өркениет игілігінен келген барлық рахатты жоққа
шығаруы мүмкін. Әрине, денсаулық сақтау режимін барлық адам қатаң ұстайды
деп санауға болмайды, бірақ оған адамдардың көзін жеткізуге тырысу қажет:
қауіпті ауруларға ұшырамас үшін, өзіне-өзі қажетті шек қоя білген кім кімге
болса да тиімді. Мұны салауатты, дұрыс мағынаға жетелейтін ғылым ғана іске
асыра алады.
Денсаулық - ауруларға қарама қарсы құбылыс екені әркімге түсінікті
сияқты. Бүкіл медицинаның даму кезеңінде оның екі бағыты анықталды:
біріншісі - бұзылған денсаулықты дәрі-дәрмектің көмегімен қалпына келтіру,
екіншісі - сол мақсатқа "организмнің табиғи қорғаныс күштерін" жұмылдыру
арқылы жету. Әрине, екі тәсілді бірдей қолданған дәрігерлер әрқашан да
болды, бірақ, әдетте, іс жүзінде біреуі ғана басымырақ
қолданылды. Өкінішке қарай, көпшілік адамдар, кейбір дәрігерлер де
организмнің ауруға қарсы күресетін табиғи күшін ескере бермейді. Сол табиғи
күштерді толықтырып, шынықтыруға көңіл бөлмейді. Мемлекеттік барлық
құрылымдардың тікелей қатысуын талап ететін маңызды мәселенің бірі -
салауатты өмір салты. Ол адамдардың өздері шеше алатын, өз қолдарынан
келетін жұмыс. Ендеше, әр адамзат өз денсаулығына жауапты болып, оны әрі
қарай нығайтып, шындағаны дұрыс. Ал қай адамның болсын өз өмірін бақытты
етуге толық мүмкіндігі бар. Өмір қуанышын сезініп, мақсаттарға жету үшін
саналы сезім, саралы ой қалыптастыруы қажет. Өз дене бітімінің дұрыс
жетілуіне, өзін-өзі сергек сезінуге, ақыл ойын, сана сезімін тәрбиелеуге
жағдайлар туғызуға міндетті.
Денсаулық сақтаудың бүкіл дүниежүзілік ұйымы денсаулықты жақсарту
бағдарламасын жасауды 1978 жылдан бастап ұсынған. Бағдарлама жоспарлары
жасалып, бірнеше жыл талданды. Ал денсаулық нығайту қозғалысын іс жүзіне
асыруда мектептің атқаратын рөлі өте үлкен. Сол себепті 1994 жылы
"Денсаулықты нығайту мектептерінің" негізін салып, жобасын жасады. Бұл
мектептің жұмысы санитарлық-ағарту бағдарламалары және орта мектептің
тәрбиелік іс шараларымен ұштасып жатуы керек. Алғаш рет жасалған жоба,
Венгрия, Чехия, Словакия және Польшада сынақтан өтті. Одан соң Еуропалық
комиссия, Еуропалық кеңес және денсаулық сақтау дүниежүзілік ұйымы
Еуропалық аймақтық бюросының халықаралық келісімі бойынша аталған жобаны
дамыту бекітілді және "Денсаулықты нығайту мектептерінің" еуроплық торабына
мүше болуға жол ашылды. 1997 жылы оған 37 ел енді. Қазір көптеген елдер
Еуропалық тораптың жобасын іс жүзінде орындауға кіріскен.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа
"Қазақстан-2030" жолдауына сәйкес біздің елде де адам денсаулығының ең
маңызды, ең басты екендігі жарияланып, жаппай салауатты өмір сүруге
жағдайлар жасалуда. Осы игілікті істің айғағы - денсаулықты нығайтуға
ықпал ететін орта іздеу арқылы мектептегі адамдардың барлығын
салауаттылыққа жеткізу жұмыстарының басталуы.
"Денсаулықты нығайту мектебінің бағдарламасының жобасын 1999-2000 оқу
жылынан бастап сынақтан өткізуші мектептер саны көбейді. Сонымен мектепте
денсаулықты нығайтуға ықпалын тигізетін мәселелер жоспарланып, жүйелі түрде
жүргізіле бастады.
Денсаулықты нығайту мектебінің мақсаты - денсаулықты нығайтуға ықпалын
тигізетін жағдайлар туғызу арқылы оқушыларда салауатты өмір салтын
қалыптастыру және оған баулу. Сондай-ақ мектеп қызметкерлерінің өз
денсаулықтарына жауапкершілігін арттыру. Шешетін мәселелер:
денсаулық бағдарламасы мәселелерін шешуге кірісу;
мектептегі сынып бөлмелерін дұрыс бөлу, оқушының бос уақытын өткізуге
арналған алаңдарды жөндеу, қауіпсіздік шараларын қамтамасыз ету және
дұрыс тамақтануды ұйымдастыру арқылы оқыту кезеңінде қоршаған орта
саулығын сақтау;
жекелеген адамдардың отбасында немесе жалпы қоғамда денсаулықты қорғауда
жауапкершілігін туғызу;
салауатты өмір салтын сүруге оқушылар мен қызметкерлеріне нақтылы жағдай
және мүмкіндіктер жасау;
- барлық оқушыларға өз жаратылысының, психикасының,
әлеуметтік жағдайының ең жоғары дәрежедегі мүмкіндіктерін көрсетуіне жағдай
жасау;
денсаулықты нығайту жолында және мектеп ұжымының денсаулығын
қауіпсіздендіруде анық мақсат қоя білу;
оқушылар мен мектеп мұғалімдерінің және оқушылардың өз арасында, сондай-ақ
олардың үйімен, қоғамдастықтармен ара қатынасын нығайту;
қолда бар ресурстарды денсаулықты нығайту жолында дұрыс қолдана білу;
медициналық - санитарлық оқыту бағдарламасының жобасын дайындау;
білім алуды және денсаулығына қатысты дұрыс шешім қабылдауға қажетті
дағдыларды қалыптастыруды қамтамасыз ету, қоршаған ортасын сақтауды үйрету;
- оқушылардың өз денсаулықтары туралы мәліметтер деңгейін арттыру және
медициналық-санитарлық оқытуларды дұрыс жолға қою мақсатында
мектептің медициналық-санитарлық жұмыстарына кеңінен жол ашу.
Жас жеткіншектердің денсаулығы күннен-күнге нашарлап, соңғы кезде ауру-
сырқаулардың саны көбеюде. Бұған генетикалық - тұқым қуалаушылық
аурулардың әрі қарай бағыт алуы, адамдардың денсаулық сақтау білімдерінің
төмендігі, әсіресе, ақша табу жолында жанын аямай, демалуды ұмытып, өзіне-
өзі көңіл бөлмейтіндіктері себеп. Міне, осындай түсінбеушілікті жойып,
сана-сезімі жоғары, білікті, тез шешім қабылдайтын және әртүрлі жағдайдан
өзін алып шыға алатын азамат даярлау мақсатында мектептерге "валеология-
денсаулықты қалай сақтауға болады" бағдарламасы енгізілді.
Ал бұл жұмыстардың нәтижесі үнемі талқыланып, жинақталып отырады. Соның
арқасында:
оқушылардың денсаулық топтары анықталды, оқу үрдісінде әр балаға қалай
көңіл бөлу керектігі ескертілді;
жас жеткіншек қыз балаларды микроэлементтер, әсіресе Р.Р.-витаминдік
жетіспеушілік анықталды.
Бүгінгі оқушы - ертеңгі болашағымыз. Әр балаға ата-аналары, мектеп
қызметкерлері жылылық нәр беріп, үлкен үмітпен қараса, өзінің денсаулығын
шыңдап, білімін нығайтуға ұмтылған азамат дайындауға болады. Салауатты өмір
салтын сақтау арқылы ғана дені сау қоғамға жететіндігіміз айқын.
Педагогикалық салауаттанудың даму негіздеріне тоқталайық. 1980 жылы орыс
ғалымы И.И.Брехман денсаулық жөніндегі жаңа ғылымның негізін жасау
қажеттігін ұсына отырып, қолданысқа "валеология" терминін енгізді.
"Валеология" (латын тілінен аударғанда vaieo - денсаулық, "дені сау болу",
logos- ілім, қазақша салауаттану) - дені сау адамның денсаулығын сақтау
жөніндегі ғылым.
Әдетте адам денсаулығы жөнінде сөз қозғағанда, ол адам организмінің жай
-күйін бақылап, оның саулығын сақтауды және оны нығайтуына жағдай жасайтын,
ауруды сауықтыратын, ауру түрлерінің алдын алуды өз міндеті ретінде
дәрігерлердің зерттеу нысаны деген түсінік туады. Бірақ валеолог -ғалымдар
"салауаттануды адам денсаулығы және салауатты өмір жөніндегі ғылым" деп
атап көрсете отырып, бұл медициналық емес, педагогикалық ғылым деп
тұжырымдады. Солардың бірі – Л.Г.Татарникова өз зерттеуінде салауаттануды
салауатты өмір сүру салтына деген профилактикалық сананы қалыптастыруға,
әрбір тұлғаның денсаулығын және оның құндылықты көзқарасын дамытатын,
тұрақты мінез-құлқын қалыптастыратын негізгі әлеуметтік институт -
отбасының беделін қалпына келтіруге жетелейтін педагогикалық гуманистік
білімнің маңызды бөлшектерінің бірі тұрғысынан қарастырды. В.П.Петленко
салауаттануды адамның өз денсаулығын нығайтудағы өзіндік күш жігері мен
жеке даралығының дамуына мүмкіндік жасайтын ғылым деп есептеді.
1997 жылға дейін ғылым аясында, салауаттанудың қандай ғылымдар жүйесіне
жататын, оның жеке ғылым ретінде қарастырылу құқығының бары немесе жоқтығы
жөнінде пікірталастар жүріп отырды. Р.Артоманов және В.В.Колбанов
салауаттануды идеология деп қарайтын ғалымдардың пікірлеріне сын айтады:
"Ешқандай ғылым жалаң жерде пайда болған жоқ. Кез келген ғылымның дамуына
басқа ғылымдардың тәжірибелері себеп болған, сондықтан салауаттануды
жасауда қолданылған ғылыми тұжырымдаманың қалыптасуына үлес қосқан
клиникалық медицинаның, гигиенистердің, физиологтардың, биохимиктердің,
генетиктердің және басқа да ғылым салаларының алдыңғы қатарлы ғалымдар мен
практиктерінің рөлін ұмытқанымыз жөн болмас".
Салауаттану мәселесін талқылай отырып, ғалымдар салауаттану кешенді
ғылым деп қарастыруда. И.И.Брехман өзінің еңбегінде, салауаттану
денсаулыққа экологияның, биологияның, медицинаның, педагогиканың және басқа
да ғылымдардың қосатын үлестерін "синтездеп", денсаулыққа тіке жол салуы
керек деген тұжырым айтады.
В.Д.Санькин және В.В.Зайцев салауаттануды физиологияға, гигиенаға,
психологияға, педагогикаға, антропологияға, сондай-ақ адамның физикалық
және психологиялық қабілеттіліктерін, олардың даму заңцылықтарын, сонымен
қатар физикалық, психологиялық және адамгершілік-рухани денсаулығын нығайту
мақсатындағы оларды жетілдірудің тәсілдерін зерттейтін басқа да адам
жөніндегі ғылымдарға негізделген, адам денсаулығы және дені сау адам
жөніндегі кешенді ғылым деп түсінеді.
Салауаттану негізінен қазіргі таңда қалыптасу сатысында. Қалыптасуының
алғашқы кезеңдерінде салауаттану гигиенамен және саналогиямен жарыса дамыды
деуге болады. Салауаттанудың даму және қалыптасу кезеңдерін зерттеген
еңбектерге сүйене отырып, даму тарихына мына нұсқа бойынша шолу жүргізуге
болады.
Салауаттанудың даму кезеңдері.
I кезең - классикалық кезең адам денсаулығының маңыздылығы, оны алдын
ала сақтау қажеттілігі жөніндегі ой-пікірлердің дамуы. (Гиппократ, Әбу Әли
Ибн-Сина және тағы басқа).
II кезең - клиникалық медицина тәжірибелерінің қорытындысы – адам
организмінің ауру түрлерінің, олардың себептері, емдеу жолдарының
зерттелуі, сауықтыру мүмкіндігінің анықталуы.
кезең - гигиеналық медицина тәжірибелерінің қорытындысы. Ауру
түрлерінің алдын алу мүмкіндіктеріне байланысты әлеуметтік, гигиенелық,
психологиялық деңгейде денсаулықты сақтау және нығайту іс-әрекеттері
жүйесін жасау жөніндегі ғылыми түсініктер дамиды.
кезең - саналогия ілімінің дамуы. Организмнің ауру түрлеріне қарсы
күресудегі мүмкіндіктері мен күресу тәсілдері анықталады.
кезең - салауаттану - дені сау адамның денсаулығын сақтаудың,
нығайтудың заңдылықтарын, тәсілдері мен тетіктерін зерттеу жөніндегі ғылым.
Кезінде Әбу Әли Ибн-Сина (980-1037ж.) өзінің "Дәрігерлік ғылым ережелері"
еңбегінде, ұзақ өмір сүрудің тиімді жолы, ауруды емдеу жолы емес,
денсаулықты сақтау мен нығайту екенін атап көрсеткен болатын.
Алайда медицинада дені сау адамдардың денсаулығын сақтау мен нығайтуды
емес, көп жағдайда ауруды емдеуге, сауықтыруға көңіл бөлінді.
XX ғасырда туындаған экологиялық қолайсыздық, тиімді өндірістік
технологияның дамуы, жұмыссыздықтың көбеюі немесе әлеуметтік теңсіздік,
тағы басқа нысандық факторлар адамның түрлі психикалық адамгершілік-рухани
және тағы басқа күйлерінің тепе-теңдігінің бұзылуына себепші болды. Адамның
өмір салтынан туындайтын осы себептерге байланысты қоғамда адам өлімі,
психикалық күйзелістер, ауру түрлері жоғары көрсеткішке жетті.
Медицинаның әлеуметтік, гигиеналық, психологиялық, психопрофилактикалық
бағыттарында жүргізілген зерттеу жұмыстарының нәтижесі өркениет дәуіріндегі
адамдардың денсаулығының нашарлау себептерін анықтап, психогенді және
психосоматикалық аурулардың (гипертония, қан тасуы, асқазан жарасы, жүрек
ауруларының) алдын алуда адам организмінің түрлі аулуларға қарсы тұруының
ішкі мүмкіндігін жетілдіру жағдайын зерттеу мәселесін алға қояды.
Осы бағытта С.М.Павленконың адам организмінің гоместаздық күйін сақтау
және кездейсоқ тітіркендіргіштер әсерінен физиологиялық қызметінің бір
түрінің (қанайналым, тынысалу, температураның қалыптылығы және тағы басқа)
бұзылған жағдайында оны қалпына келтіру тетіктерінің заңдылығын зерттейтін
- "санология" ілімі дамыды. Бірақ адам денсаулығын сақтауда, оны нығайтуда,
ауру түрлерін алдын алуда санология ілімінің ғылыми негіз бола алатынын
дәлелдей отырып, И.И.Брехман "салауаттану" ғылымының негізін ұсынған
болатын. Ол "санология" ұғымының мазмұнын аша отырып, оның денсаулық
жөніндегі ғылым емес, сауықтыру жөніндегі ілім екенін және келешекте ол
жаңа ғылым - салауаттанудың маңызды салаларының бірі ретінде
(клиникалық салауаттану) жаңа бағытта дамуы керектігі жөніндегі
пікірін дәлелдеді.Г.А.Апанасенко салауаттанудың жеке қарастырылу құқығын
сараптай отырып, гигиена мен медициналық салауаттануды жеке екі түрлі ғылым
ретіндегі ерекшеліктерін көрсетеді. Олардың зерттеу нысандары мен
пәндерінің, мақсаттарының әсер ету деңгейлерінің, практикалық
маңыздылықтарын, әдіснамалық негіздерінің айырмашылықтарын ажыратып берді.
Г.А.Кураевтың, С.К.Сергеевтің, Ю.В.Шленовтың анықтамалары бойынша
салауаттану - сыртқы және ішкі ортаның өзгермелі факторларының әсер етуі
жағдайында, адамның физикалық, биологиялық, психологиялық, әлеуметтік
мәдени дамуының тұрақтылығын қамтамасыз ететін және денсаулығын сақтайтын
организмнің гигиеналық және физиологиялық мүмкіндіктері жөніндегі ғылым.
Салауаттану адам денсаулығын сақтауда әлеуметтік қажеттіліктен дамыған.
Оның негізін организмдер жүйесінің динамикалық мүмкіндіктері және тұтас
организм жөніндегі түсініктер құрайды. Салауаттанудың міндетіне адам
организмнің жүйелерінің қызметін, оның жеке физиологиялық ерекшеліктерін
ескере отыру негізінде сақтау және үйлестіру жатады.
А.А.Семенов салауаттанудың басқа ғылымдардың бір саласы ретінде
қаралуының себебін, оның өзіндік ерекшеліктерімен түсіндіреді. Ол
ерекшеліктерге:
салауаттанудың бірнеше ғылымдардың түйіскен жерінде пайда болуын;
салауаттанудың денсаулықты сақтау және нығайту аясындағы кез-келген
ғылымның жетістіктерін губка секілді өзіне сіңіру қасиеттерін жатқызады.
Б.Махамбетованың пікірінше, салауаттану - қоғамның денсаулық жағдайын
игере алмауына, ғылыми-техникалық прогрестің жетістіктерін денсаулықтың
сақталуына және нығаюына қолданбауынан дүниеге келіп отыр.
Е.Е.Лунина салауаттану жөніндегі ғылыми еңбектерді сараптай отырып, оны
медицинаға және педагогикаға жіктесе, Е.И.Вайнер салауаттануды қазіргі
даму сатысында сараптай отырып, оның жалпы медициналық,
педагогикалық, жас ерекшелігі, диференциалды, кәсіби, арнайы отбасылық,
экологиялық, әлеуметтік бағыттарын ажыратады.
Салауаттанудың негізгі сатысы тұлғаның даму үрдісіндегі жеке денсаулығы
мен денсаулық мәдениетін тәрбиелеуге қатысты. Сондықтан ғалымдар
медициналық және педагогикалық салауаттану арасындағы стратегиялық және
тактикалық айырмашылықтары негізінде түсіндіруге көбірек ден қояды. Н.
Мырзаханұлының пікірі бойынша педагогикалық салауаттанудың зерттеу нысаны -
дені сау адам, медициналық салауаттануда болмысы - "үшінші жағдаяттағы"
адамдар. Үшінші жағдаяттағы адамдар -бұл не ауру, не сау еместер.
"Салауаттану" ғылымының мазмұнына берілген түсініктемелерді талдай
отырып, салауаттану - адам денсаулығын, орны сақтау мен нығайту жолдары
жөніндегі ғылымаралық бағыт деп түсінеміз. Оның негізгі міндеті - салауатты
өмір салтын қалыптастырудың мәнін ашу мен оны қалыптастырудың барлық
заңдылықтарын зерттеу. Т.Қ.Мұстафина сөзімен айтқанда, "салауаттану
-денсаулықты басқыру ғылымы". Салауаттану - медицина, экология, биология,
әлеуметтану, педагогика, психология, физиология, гигиена ғылымдарының
ортасынан шығатын денсаулықты қалай басқарудың заңдылықтарын, әдіс-
тәсілдерін нұсқаушы ғылым.
Зияттылық түр дегеніміз -денсаулық туралы білімнің ақпараттық көзі.
Сезім әрекетіне берілгіштік түр жағдайға байланысты өз сезімін бағалай
білуді түсініп сол қалпында анықтай айта алу жағымсыз эмоцияға ұстамдылық
жасап, жағымды эмоцияны мадақтау.
Әлеуметтік түр – тұлғаны әлеуметтендіру, өзін қоғамға қажетті мүше
екенін аңғару, белсенді өмір сүру.
Тұлғалық түр – өзін тұлға түрінде түсіну, тұлға ретінде анықтау. Өзін
іс жүзінде анықтау.
Рухани түр – адам жеке басының біртұтастығын қамтамасыз ететін
қоғамның рухани құндылығын көрсетеді.
Қазіргі кезде денсаулықтың бірнеше түрі бар екені белгілі. Олар:
1.Физикалық денсаулық - ағза жүйесі мен органдардың өсу деңгейі.
Оның негізін морфологиялық және функциялық кезектер қалайды. Олар
ағзаның бейімделу реакциясын қамтамасыз етеді.
2.Соматикалық денсаулық -ол адам ағзасы мен органдардың арасындағы
биологиялық жағдайы. Оның негізін ағзаның жеке басы дамуының биологиялық
бағдарламасы реттейді.
3.Психикалық денсаулық -ол адамның психикалық сферасының жағдайы.
Ауруды болдырмау, адекватты реакцияларды жасау, адам өмірінің мақсатын
болжау, мұның бәрі биологиялық және әлеуметтік қажеттіліктен туындайды.
Ағзасында функциялардың өздігінен реттеуі, функциялық үрдістердің
келісімді түрде өтуі, айналаны қоршаған сыртқы орта факторларының
әсерлеріне бейімделу қасиеттерінің жоғары дәрежелі жағдайда болуы.
4.Рухани денсаулық – ол адамның информацияны қабылдау қабілеттілігі
мен мотивациялық іс-әрекетінің арасындағы қарым -қатынастардың
сипаттамасын көрсетеді. Оның негізгі барлық жүйесі, индивидтердің
қоғамдағы орны мен мотивті түрде орнығуын баяндайды. Ол адамның көңіл
күйін анықтайды. Өйткені рухани денсаулық жалпы адамдардың
жомарттылығын, сүйіспеншілігі және жан дүниесінің сұлулығын көрсетеді.
Денсаулық туралы М.Монтель былай дейді: Денсаулық – баға жетпейтін
жалғыз ғана асыл дүние. Ол жақсы болу үшін не күш жігерді, не еңбекті,
тіпті барлық дүниені аямай жұмсау керек:
Денсаулық үшін өмірдің бір бөлімінде қоюға болады. Денсаулықсыз өмір
қызықсыз әлем деп есептеймін.
Шынында да денсаулық – адам өміріндегі ең жоғарғы бағалы дүние.
Өмірдің шаттығы мен қызығы денсаулыққа байланысты. Адам бақыты –
денсаулық.
Денсаулық зор байлық - дейді қазақ. Ол адам символы дені сау қайырлы
адам ауру хандардан артық деген нақыл бар. Дені сау адам көңілді
жүреді. Әлемде болып жататын кішігірім, ұсақ түйектерге ол ешқандай көңіл
аудармайды.
Көңілді күйімен неше түрлі қиыншылықтарды жеңіп тіршілік ете береді.
Адамдардың биологиялық ерекшеліктеріне сәйкес салауатты өмір сүру
салты біркелкі болмайды. Әр адам өзіне тән қалыптасқан өмір салтымен
тіршілік етеді. Ол ұрпақтан ұрпаққа ген арқылы беріліп отыруы мүмкін.
Міне осыған байланысты салауатты өмір сүру салтының үш категориясы
болады.
1. Салауатты өмір сүру деңгейі;
2. Салауатты өмір сүру сапасы;
3. Салауатты өмір сүру стилі.
Салауатты өмір сүру деңгейі дегеніміз – экономикалық категория.
1. Дене шынықтыру;
2. Жеке бас гигиенасы;
3. Жағымды эмоциялар.
Сонымен салауаттану – денсаулықты сақтау бағдарламасы бойынша
салауатты өмір салтын қалыптастыру балалар мен жасөспірімдерде салауатты
өмір салтын жүргізуге күш салады.
Салауаттану ғылымға қандай амалдардың жәрдемімен денсаулықты сақтап,
нығайтуға болатынын егжей-тегжейлі түсіндіреді. Осыған байланысты
салауатты өмір салтын қалыптастырудың негізгі бағыттары мыналар:
- тұлғалық және қоғамдық гигиена;
- дене шынықтыру, гиподинамиямен күрес;
- Организмді жаратылыс – табиғи факторлармен су, су булау, күн
жарығымен және т.б. шыңдау;
- күн тәртібін тиімді пайдалану;
- тамақтандыруды толық теңдестіру;
- жұқпалы аурулардың алдын алу;
- тән ауруларынан сақтандыру;
- жарақаттанудан, уланудан, т.б. сақтандыру;
- зиянды әдеттерді (темекі тарту, алкаголь, есірткілік улы заттарды)
қолданудан сақтандыру;
- жыныстық тәрбиенің гигиеналық түрлері;
- экология және денсаулық.
Салауаттанудың негізгі мақсаты – әрбір жеке адамның және тұтастай
қоғамның денсаулығын қамтамасыз ету. Салауатты өмір салтын қалыптастырудың
негізгі мақсаты - балалар мен жастарда жас ерекшеліктеріне, құндылық
бағдарларына және имандылық - еріктеріне сәйкес салауатты өмір
салтының ұғымдарын, дағдыларын және уәждерін қалыптастыру.
Бұдан мынандай міндеттер туындайды:
– оқушыларға салауатты өмір салтының әдістерін үйрету;
– өз денсаулығына қоғамдық игілік, қоғамның рухани құндылығы ретінде
жауапкершілікпен қарауға тәрбиелеу;
– оқушыларды негізгі гинетикалық дағдыларға төселдіру;
– осы заманғы ауру түрлерімен және оларды алдын алу шараларымен
таныстыру.
Мұны мына № 1 сызба арқылы көрсетуге болады.
1-сызба
Салауатты өмір сүру салтының негізгі биологиялық және әлеуметтік
принциптері:
1. Биологиялық принциптерге:
а) салауатты өмір сүру салты адамдардың жас ерекшелігі.
ә) салауатты өмір сүру салты энергетикалық принциптері;
б) салауатты өмір салты эстетикалық қызметке;
в) салауатты өмір салты ритмикалық үрдістер;
г) салауатты өмір салты денсаулықты арттыруға байланысты болу керек.
2. Әлеуметтік принциптерге
а) салауатты өмір сүру салты және эстетикалық қызмет.
ә) салауатты өмір сүру салты еріктігін дамыту.
б) салауатты өмір сүрудің рухани түрде жеткіліктілігі.
в) салауатты өмір сүруде адамның үшінші жағдайда болмауын
қамтамасыз ету.
Осы жоғарыда көрсетілген принциптерді іске асыру оңай шаруа емес.
Өйткені бұл принциптер бір біріне қарама-қарсы келеді. Әрқашанда
көңілдегідей болып шықпайды.
Салауатты өмірді бұзатын факторлар.
Салауатты өмір сүру салтын бұзатын факторлардың бірі дұрыс және
жүйелі түрде өз мезгілінде тамақтанбау. Сондықтан да адамның массасы
өсіп, шектен тыс семіріп кетеді. Ол адамды ауруларға шалдықтырады.
Кейіннен өмірімен қоштасуға себепші болады.
Салауатты өмір сүру салтын сақтау үшін мұңаймау, жағымсыз жерлерден
бойын алыс ұстау арқылы жеңудің жолдарын іздеу керек.
Халықтың денсаулығын сақтау аурулардың алдын алу мен оларды емдеу
бағыттары мемлекеттік, әлеуметтік, экономикалық, медициналық және
биологиялық мәселе. Адамның еңбек пен тұрмыс жағдайын жақсарта беру,
аурулардың алдын алу.
Дүниежүзілік медицина ғылымдарының ұлы өкілдері, денсаулық адам
баласына тартқан үлкен сыйы деп түсіндірді. Медицина ғылымдарының пайда
болуына, оның дамуы мен қазіргі жағдайына зер салып қараңыз, медицина
ғылымы адамдардың денсаулығын сақтауға аурулардың алдын алуға,
ауруларды емдеу әдістерін тауып, оны жетілдірумен шұғылданған және
шұғылданып отырған ғылым екені байқалады. Медицина ғылымдары адамды
және оның денсаулығын арттыруда ең басты роль атқарады.
Елімізде денсаулық сақтау ісімен денсаулық сақтау министірлігі
айналысады.
Адамзат баласының тіршілік өмірінде ең бағалы нәрсе, оның денсаулығы.
Денсаулықты сақтап оны орынсыз ысырап кетпеу керек, үнемі денсаулықтың
қорын көбейтіп отыру керек. Денсаулықты көздің қарашығындай етіп сақтау
дұрыс. Оған пассивті емес, активті түрде қарау керек. Денсаулықты
сақтаудың жолын үйрету әрбір адамның басты міндеті.
Ғылымда валеология – денсаулық және салауатты өмір сүру салты туралы
ғылым. Салауатты өмір сүру валеология ғылымының негізі болып есептеледі.
Валеология гректің және латын тілінен алғанда валео - денсаулық,
logos ғылым.
Валеология – денсаулық туралы ғылым. Оның алғаш негізін қалаған
И.И.Брехман. Ол медицина ғылымдарының докторы, профессор. 1987 жылы
ол валеология ғылымын медицинаға, биология және педагогика
ғылымдарына енгізген.
Валеология – И.И.Брехманның айтуына қарағанда оны адамтану ғылымы
деп айту керек. Оның көздеген мақсаты адамдардың денсаулығын арттыру,
ауруларды болғызбау, аурулардың алдын алу. Дәрігер С.Фуллер Адам және
биологиялық белсенді заттар деп аталатын кітапты ағылшын тіліне
аударған кезде ол кітаптың алғы сөзінде Валеология – денсаулық сақтау
ғылымы - деп жазды. Қазіргі кезде валеология ғылымы өз алдына дара
ғылым ретінде қалыптаса бастады. Ол адамдардың денсаулығын қамтамасыз
ететін ғылым. Бұл ғылымның негізгі адам денсаулығы мен дені сау адам
құрайды дейді профессор И.И.Брехман.
Валеология – айналаны, қоршаған сыртқы ортаның факторлары адам
денсаулығына қалай әсер ететінін қарастырады. Сондай-ақ биоәлеуметтік
жағдайдың денсаулыққа тигізетін әсерін де анықтайды
Ауру адамдардың физиологиясы мен тек физиология ғылымдары
шұғылданады. Ұлы физиолог И.П.Павлов өзінің еңбегінде былай деп жазады:
Өкінішке орай, бізде әлі күнге дейін организмнің негізгі принципі -
денсаулық деп аталатын сыртқы және ішкі біркелкілік қалыптың айқын
анықтамасы жоқ... Ия, медицина ғылымы қаншама көне болғанымен,
денсаулық туралы анықтама бере алмайды. ХХ ғ әртүрлі себептер әсерінен
медицина емдік, госпитальдық, емханалық соңғы онжылдықтар бойынша ықшам
мамандандырылған анықтама бере бастады.
Медицина-көне заманнан бері қарай адам ауруларын емдеп, аурулардың
алдын алуды мақсат еткен ғылыми жүйе деп жазған. Бұл жазылған қағидаға
зер салып қарасаңыз денсаулық деген ешқандай сөз келтірілмеген.
Адамзат баласының денсаулығы айналаны қоршаған сыртқы орта факторлары
мен ішкі және физиологиялық үрдістермен байланысты болатыны анықталып
отыр.
Валеология ғылымының өзіне тән категориясы және негізгі зерттейтін
міндеттері бар. Олар:
1. Адамның денсаулығының қалай сақталуын білу;
2. Актуальдығы және потенциалды мүмкіндігін анықтау.
3. Денсаулықтың сақталу факторларын зерттеу.
Осы және басқадай мәселелерді шешу үшін өмір сүрудің сапасы мен
салауатты өмір сүрудің салты арасындағы заңдылықтарды зерттеп, шешуге
болады. Сондай-ақ адамның денсаулығы мен мәдениеттің арасындағы
байланыстардың заңдылықтары анықталуы тиіс, сонымен бірге адамдардың
денсаулығы мен адамдардың иерархиялық қажеттілігін анықтап барып,
барлық мәселелерді ойдағыдай шешуге болады.
Валеология – биология ғылымдарымен салыстырғанда жас ғылым. Оны
зерттейтін мамандар аз емес. Денсаулықтың сақталуының негізі неге
байланысты екені әлі де болса толығымен анықтала қойған жоқ. Оны
анықтау ғылыми зерттеулер жүргізуді қажет етеді. Валеологияның
интегративтігі ғылымдардың бірімен – бірінің байланыстығында. Ғылымның
байланыстылығы адам денсаулығын күшейтеді.
Экология – айналаны қоршаған сыртқы ортамен тірі ағзалардың қарым –
қатынастарын зерттейтін ғылым. Ол айналаны қоршаған сыртқы орта
факторларының денсаулыққа тигізетін әсерін анықтайды. Ал физиология-
ағзада өтетін физиологиялық үрдістерді, олардың денсаулықтағы маңызын
анықтайды. Адамның ішкі жағдайын зерттеп, сипаттама береді.
Ағзаға жас ерекшелігіне қарай этапты түрде анықтама береді. Дәрігерлер
дені сау адамның параметрін анықтайды. Ауруды емдейді, аурудың алдын
алады. Осыған орай, медицина ауруды емдейтін мекеме болып саналады. Жас
жеткіншектерді аурудан сақтандыру тек дәрігерлердің ғана жұмысы емес,
сондай-ақ бұл жұмысқа педагогтар да қатысуы керек. Педагогика тәрбие
туралы ғылым. Тұлғаның қалыпты жағдайда өсуі мен дамуына өз үлесін
қосады. Жас адамдар күнделікті өмірде өз орнын тауып, белгілі бір
тіршілік стилін тауып өмір сүруі мүмкін. Адамдар адекватты тіршілік
етуге әрқашанда дайын болуы керек.
Адамды емдеу дәрігерлердің алғашқы қадамынан бастап осы уақытқа
дейін адамдардың денсаулығын қорғау медицинаның бірінші міндеті болып
келді. Кейін ол ғылым ретінде дамыды. Адамдардың денсаулығының мықты
болуына да дәрігерлер айтарлықтай үлес қосып келеді. Медицинаның бір
жақты дамуы - деп жазды. И.Давыдовский және отандық ғалымдар және
шетел ғалымдары адамдар ағзасының қасиетін дамытуға да болса, жаңадан
кірісе бастады. Ағзаның өзіндік табиғи қорғаныс күш бар екенін дәрігер
байқады. Ағзаның қорғаныс қасиеті өте күшті болатынын дәрігер анықтады.
Міне, осыған байланысты 1960 ж бастап саналогия ғылымы пайда болып,
дами түсті. Саналогия - дегеніміз жалпы ілім, ағзаның ауруларға қарсы
тұру күші. Оның негізін санагенез құрайды. Санагенез – ағзалардың
айналаны қоршаған сыртқы орта факторларына бейімделуі, бейімділік
механизмдерінің динамика комплексі. Ол төтенше қоздырғыш факторлардың
әсерінен пайда болады. Бұл бағытты дамытқан С.М.Павленко мен
С.Ф.Олейник еді.
Ал И.И.Брехманның айтуына қарағанда саналогия – ағзалардың дерттерден
айығуы туралы ғылым дейді.
Сондықтан да валеология медицина ғылымының негізінде пайда болған,
бірақ валеология жеке дара ғылым екені кейінгі кезде дәлелдене түсті.
Валеологиялық мәселелерді ойдағыдай шешу үшін биология, экология,
медицина, педагогика, физиология және т.б. ғылымдар интегративті түрде
болуы керек. Валеология тұлға денсаулығына ерекше мән береді.
Тұлғаның валеология ғылымы дамуына үлес қосатын жолдары мен тәсілдерін
көрсетеді.
Қорыта келе айтарымыз, валеология денсаулық сақтау, салауатты өмір
сүру ғылымы. И.И.Брехман өзінің еңбегінде былай деп жазады: Адам және
биологиялық белсенді заттар атты кітабында валеология терминін алғаш
рет қолданған болатын. Бұл ғылым негізінен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz