Көркем образ жасаудағы кейіпкер тілі туралы
С.Жүнісов шығармалары тілінің көркемдік ерекшеліктері
Мазмұны
Кіріспе
1 С.Жүнісов шығармалары тілінің лексика-грамматикалық ерекшеліктері
1.1 Көркем образ жасаудағы кейіпкер тілі туралы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Кірме сөздердің қолданысы, стильдік қызметі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Көнерген сөздердің қолданылуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.4 Тұрақты тіркестер мен мақал-мәтелдердің қолданылуы
... ... ... ... ... ... ...
1.5 Диалектілер мен қарапайым сөздердің қолданылу ерекшеліктері
... ... ... .
1.6 Антонимдік және синонимдік қатарлардың стильдік қолданысы
... ... ... .
2 С.Жүнісов шығармаларындағы көркемдеуіш құралдардың қолданылу сипаты
2.1 Қаламгер қарымын танытатын көріктеу амалдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Теңеудің стильдік көрінісі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..
2.3 Эпитеттердің қолданылу ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.4 Жазушы тіліндегі символдар жүйесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..
Кіріспе
Әр ұлттық тілдің сырын жете тану үшін сол тілдің өзіндік заңдылықтарын
білу аз, оның түпкілікті тамыры сол тілде сөйлеуші этностың жүріп өткен
тарихымен, күнделікті өмірде тұрмысына орнықтырған мәдениетімен,
күнкөрісіне арқау болған жан рухымен, ой-санасымен тікелей байланысты.
Сондықтан да ұлттық тілді халықтың ой танымымен, тарихымен біріктіре қарау
мәселесі тіл ғылымында кең өріс алған когнитивті лингвистика,
психолингвистика, этнолингвистика т.б. ғылымдардың тууына себепкер болды.
Қаламгер қаламының қуатын оның сөзінен, ойын қоғамдық ісінен,
психологиясын ұлт перзенті ретінде халқын сүюінен көреміз. Ұлттық сезімінен
немесе табиғи дарынның қабілетінен туған ішкі жағдайлардың әсер етуінен ол
тілдік тұлға сипатына енеді.
Иісі қазақ атына қанық, бейнелеп айтсақ, еңбектеген баладан, еңкейген
кәріге дейін есімін елі жақсы білетін, туған халқы үкілеп Сәкен сері деп
атаған, әдеби туындыларымен кең танылған, көрікті сөз бен көркем ойымыздың
аса көрнекті өкілдерінің бірі, Қазақстанның халық жазушысы, Мемлекеттік
сыйлықтың лауреаты Сәкен Жүнісов – шығармашылық бақыттың шынайы биігіне
көтерілген суреткер болды. Сәкен Жүнісов – сан қырлы тұлға. Ол – әдебиетші,
жазушы, ақын, ұстаз, журналист, драматург, аудармашы.
Өзіндік үні, айшықты кестелі тілі, ауқымды тақырыбымен қазақ әдебиетінің
қос тізгіні – проза мен драматургияны қатар ұстаған, кең тынысты, қуаты
мол, қарымды, дарынды қаламгер Сәкен Жүнісов кейіпкерлерін сол кездегі
дәуір тілімен сөйлетіп, қоршаған дүниені сол кездің санасына сай бере
білген. Ұлттық дүиетанымды тарихи кезеңдік тұрғыдан берудің үлгісін жазушы
С.Жүнісовтің прозалық шығармаларынан байқай аламыз.
Жас жазушының Сонарда деп аталатын балаларға арнап жазған алғашқы
кітабы 1959 жылы жарық көрді. Бұдан соң жас жеткіншектер үшін жазған Әжем
мен емші және дәрігер (1961 жыл), Кімнің мекені жақсы (1962 жыл), Сақау
бәтеңке (1983 жыл), Алдыңғы вагон (1984 жыл) кітаптары жарық көрсе, 1968
жылы бүгінгі өмір тынысын өзек еткен Өшпейтін іздер атты хикаяты
жарияланды.
Қазақ халқының тарихында өшпес із қалдырған дара тұлғалардың бірі,
әйгілі әнші, сазгер Ақан серінің аңызға парапар, әрі қиын тағдыры Сәкен
серіні о бастан-ақ қызықтырған. Сөйтіп, жазушы ізденісінің, зерттеулерінің
өзекті арнасына айналған. Сал-серіге тән қадір-қасиетті бір бойына құйып
алған Сәкен сері Жүнісовтің қаламынан туған Ақан сері атты дилогиясы
(Ақан сері. Роман. – Алматы: Жазушы, 1971, 1977, 1981, 2002 ж.ж.) қазақ
әдебиетінің қорына інжу-маржан болып қосылды.
С.Жүнісовтің ұлттық әдебиет әлемінде үлкен із қалдырған туындыларының
бірі – Жапандағы жалғыз үй романы (Алматы: Жазушы, 1973, 1990 ж.ж.).
Роман қазақтың сайын даласына тың игеру сынды ұлы дүбір, қызу науқанның
келген тұстарын суреттейді. Ғасырлар бойы тылсым тыныштықта жатқан жер
ананың құйқалы қыртысына ұстара түскен, кең даланың еркесі ақбөкен мен
киікті үркітіп, мөлдір айна көлдерді қанатымен аялаған аққу, қазды бездіріп
жіберген, даланың айбарлы сақшысы, топ-тобыменен жан иесін үркіткен, ит,
құсты бездіруге мәжбүр еткен, ал адамдардың санасында түбегейлі өзгерістер
жасап, жазираның өмірін түбірінен өзгерткен тыңның мәні менен мағынасын
әркім әрқилы бағамдайды.
Қаламгер С.Жүнісов те уақыт шындығын суреткерлік таразының ақиқат
безбені тұрғысынан келістіре суреттеген. Басты кейіпкер Қарасай бейнесі
кезінде талай талас әңгімеге арқау болғаны аян. Жан-жақты сурет тапқан бұл
образдан қазақ шаруасы өз арасында жүрген тағдыр талайы қиын замандастарын
көрді. Тың көтеруге келдік дегенді желеу етіп, жергілікті халық арасында
сойқанын салып баққан кейбір басбұзар, бұзақылардың бейнесін романға
кіргізіп, шынайы суреттеген.
Жазушының Заманай мен Аманай хикаяты (повесть) (Алматы: Жазушы, 1985
ж.) ұжымдастыру (коллективтендіру) дәуірінің қилы кезеңдері жайында
әңгімелейді.
Көркем әдебиет өзінің айтайын деген ойын образ арқылы береді. Оның
негізгі құралы көркем сөз, сол арқылы адам бейнесін жасап, өмірдің, өмір
құбылысының қилы қырын жан-жақты алып суреттейді. Көркем әдебиеттің басты
құралы сөз болғандықтан да әрбір жазушы ұлттық тілдің сөздік қорын жете
пайдаланып, оны шебер келістіріп қолдануға талпынады, соның нәтижесінде
ғана көркем суреттеулер жасай алады. Көркем шығарма болу үшін, бірінші шарт
– суреттілік, образдылық, яғни күндегі көріп жүрген адамдарымыздай өзіндік
қимылы бар, ой парасаты, киім киісі, жүріс-тұрысы бар жанды адамдар болуы
керек; екіншіден, сол образ типтік образ болуы тиіс, яғни қоғамдық тәрбие
бере алатындай бір топ адамдардың басындағы жақсы не жаман қасиеттерді бір
адамның басына жинақтап, оны нанымды етіп беру қажет; үшіншіден, шындық пен
суреттілік бір-бірімен ұласып жатуы, яғни жазушының суреттеп отырған образы
сол кездің шындығына сыйымды болуы керек; төртіншіден, ол шығарманың туу
тарихы, өмірге келу себебі, яғни жазушы туындысының жазылу мақсаты болсын;
бесіншіден, халықтық сипатта жазылған болуы керек; алтыншыдан, көркем
әдебиеттің оқырманына тәлім-тәрбие бере алатындай дәрежеде, жамандықтан
жирендіріп, жақсылыққа қарай жетелей алатындай қасиеті – қоғамдық мәні
болуы шарт т.б. міне, осы тұрғыдан алғанда, С.Жүнісов шығармалары – адамдар
образы арқылы оқырманының эстетикалық сезіміне әсер ететін, әдемілікті
түсінуге, мінез-құлықтарын жақсартуға көмектесетін, адамдар арасындағы әр
түрлі қайшылықтарды көрсетіп, шындықтың бетін айқындайтын құрал.
Тіл мен таным сабақтастығының ерекше қызметі негізінде көркем тілде
қалыптасқан тұрақты белгілерді зерттеу қазақ тіл білімінің жаңа
бағыттарымен үндесіп, өзекті мәселелер ретінде сиптталады. С.Жүнісовтің
шығармашлығы Е.Молдасановтың С.Жүнісовтің Ақан сері романы тілінің
көркемдік ерекшеліктері, Н.Нығметованың С.Жүнісов драмалық шығармалары
тілінің көркемдік ерекшелігі атты ғылыми жұмыстарында жазушының Ақан
сері романы мен драмалық шығармалары тілінің тілі көркем әдеби тіл
тұрғысынан зерттеліп, сөз болған.
Біз диплом жұмысында С.Жүнісовтің шығармаларының көркемдік ерекшеліктерін
қарастыруды жөн көрдік. С.Жүнісовтің туындылары – өзінің тақырыптық,
стильдік, құрылымдық жағынан ерекше дүние.
Шығарма тілін лингвистикалық талдау әдеби туындының эстетикалық
табиғатын, көркемдік қырын түсінуге құбылыстардың көптеген мәселелерін
шешуге тигізеді.
Сәкен Жүнісовтің шығармалары тіліндегі тілдік құралдар мен олардың
семантика-стилистикалық жақтары бүтіндей лингвистикалық талдауға түскен
жоқ. С.Жүнісов прозасындағы тілдік құралдар лексикалық деңгей элементтері
мен одан жоғарғы тілдік қабаттардағы бірліктермен шектелмей, жүйелік
құрылымдағы барлығы тілдік деңгей элементтері мен дыбыстың көркем
әдебиеттегі поэтикалық қызметімен де ұштастырылады.
Сәкен Жүнісов шығармаларындағы тілдік құралдардың қолдану мақсатын
айқындау, шығарма шырайын кіргізетін сөздердің экспрессивтік-эмоноциалдық
бояуын көрсете отырып, олардың көркемдік-стилистикалық қызметін саралау,
соның негізінде шығармалары тілінің көркемдік ерекшеліктерін көрсету, сол
арқылы қаламгердің көркем шығармаларының басқа суреткерлерден ерекшеленетін
стильдік қолтаңбасын анықтау, үшін біраз прозалық шығармаларын салыстыра
талдағанымызда көркем шығармадағы лингвомәдени тілдік бірліктерді айқындап,
олардағы ұлттық сипаттық басымдығы, метафораның фразеологиялық тіркестермен
арақатынасы фразеологияның бейнелігін тудырудағы метафораның орны және оның
жазушы тіліндегі қолданыс ерекшеліктері байқалды.
Жазушы шығармаларының тілдік ерекшелігі кейіпкер тіліндегі берілу
жолдары, тілдік құралдардың қолданыс мақсаты, троп түрлерінің стильдік
қызметтері, жазушы шығармаларындағы кірме сөздердегі өзгерістерді көрсету
үшін қоғам, ондағы адам келбетін таныту мақсатында алынған бірліктер болып
табылады.
Тіл – адамдар арасындағы қарым-қатынас құралы ғана емес, халықтың
тарихи дамуының, дүниетанымы мен мәдени байлығының көрінісі. Адам танымын
зерделей отырып, жазушы шығармаларына танымдық тұрғыдан баға беруде, ұлттық
танымдық болмысы мен тілдік табиғатына, яғни шығармаларының тілдік
ерекшеліктеріне талдау жасауды жөн санадық. Себебі шығармалардағы тілдік
бірліктердің қолданыс даралығын танымдық үлгі (модель) қалыптастырушы
таңба, ақиқат дүниенің көрінісін белгілейтін нысандар ретінде қарастырамыз.
Көркем әдебиеттердегі кейіпкердің тілдік ерекшелігі мен сөз қолданысы,
эстетикалық таным деңгейіне сай символдық таңбалардың қалыптасуының өзіндік
ерекшелігі де бар. Осы орайда, жекелеген ақын-жазушылардың тілдік тұлғасын
қарастырған зерттеу еңбектері болғанымен, белгілі бір кезеңге тән
шығармалардағы кейіпкердің тілдік ерекшелігін, ой-танымы мен болмыс-бітімін
біріктіре отырып, оны антропоцентристік аспектіде, ұлт психологиясына сай
адам танымын этностың танымдық дүниесімен тығыз байланыстыра зерттеу қазақ
тіл біліміндегі когнитивтік лингвистикада көп қарастырыла қоймаған. Осыған
байланысты таным – мәдениет – тіл үштігінің принциптері негізінде,
С.Жүнісов шығармаларындағы кейіпкерлердің танымдық ерекшелігін тілдік
фактілер арқылы танымдық (когнитивтік) құрылым тұрғысынан ғылыми талдау
жасау өзекті мәселе болып табылады.
Диплом жұмысының нысаны көрнекті жазушы С.Жүнісов шығармаларының тілі
ұлттық таным тұрғысынан талдауға түсті.
Диплом жұмысының дереккөздері ретінде әр жылдары жарық көрген
шығармалар жинағы алынды.
Диплом жұмысының негізгі әдістері мен тәсілдері. Диплом жұмысының
мақсаты мен тақырып ерекшелігіне байланысты сипаттама, салыстырмалы талдау
мен жинақтау, концептілік талдау, жүйелеу және оны түсіндіру, аналитикалық
талдау әдістері қолданылды.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты –
Сәкен Жүнісовтің тілдік тұлға ретінде танытатын ұлттық құндылықтарды оның
көркем туындыларында сөз қолдану даралығын анықтау арқылы көрсету. Қазіргі
антропоцентристік бағыттың ғылыми теориялық қағидаларына сәйкес шығармадағы
кейіпкердің дүниетанымы мен болмысын, тілдік қолданысын этностың ұлттық
танымымен байланысты концептілік құрылым ретінде тұжырымдау, сондай-ақ
диплом жұмысында жазушы шығармаларындағы кейіпкер қолданысындағы
фразеологизмдер, тілдік көріктеуіш тәсілдері, ұлт психологиясының
когнитивтік құрылымы анықталады. Бұл мәселелерді анықтау үшін мынадай
міндеттер қойылды:
- қаламгер кейіпкерлерінің тілдік құралдарды – фразеологизмдер, мақал-
мәтелдер, диалект сөздер, синоним сөздер мен антонимдік қатарлардың
қолданылу ерекшеліктерін анықтау;
- сан қилы көріктеуіш тәсілдерді қолдану аясында кейіпкердің тілдік
тұлғасын анықтау;
- С.Жүнісов шығармаларының қазақ әдеби тіліне тигізген әсерін анықтап,
көркемдік ерекшелігін талдау;
- қаламгер тілін стильдік-семантикалық тұрғыдан саралау, яғни жазушының
қазақтың сөйлеу тілін көркем шығармада қалай пайдаланғанын байқап, ол
қолданған бейнелеу-мәнерлеу тәсілдерін талдау;
- жазушы шығармаларының сөз (лексикалық) байлығын бағдарлап, оның лексика-
грамматикалық ерекшеліктерін бағамдау;
- кейіпкер санасындағы ұлттық танымға сәйкес символдық ұғымдардың
қалыптасуын нақты дәйектеу;
- жазушы шығармаларындағы кейіпкердің сөйлеу мәдениетіне тілдік тұлға
тұрғысынан сипаттама беру;
- ұлттық дүниетанымның ерекшелігін айқындап, мәнін ашу.
Диплом жұмысының теориялық және практикалық мәні. Жұмыста ұсынылған
тұжырымдар, нәтижелер қазақ тіл біліміндегі лингвокогнитивтік,
психолингвистикалық зерттеудің ғылыми-теориялық негіздері мен ұстанымдарын
нақтылай түсуге, айқындауға өз деңгейінде үлес қосады. С.Жүнісов
шығармаларының концепт құрылымдарын анықтау арқылы лингвомәдениеттану,
этнолингвистикалық білім негіздерін тереңдетуге ықпал етеді. Сондай-ақ
диплом жұмысы нәтижелерін этнолингвистика, стилистика, көркем мәтінді
лингвистикалық талдау пәндеріне қосымша ретінде пайдалануға болады.
Диплом жұмысының жаңалығы мен нәтижелері:
- диплом жұмысында жазушы С.Жүнісов шығармаларындағы кейіпкер тілінің
ерекшелігі мен тілдік тұлғасы анықталып, олардың семантика-стилистикалық
жақтары көрсетілді.
- қаламгер шығармаларындағы кейіпкер тілінде қолданылатын тілдік
көріктеуіш құралдарына талдау жүргізілді.
- адам санасындағы қалыптасатын символдық белгілердің лингвомәдени
мазмұны сипатталды.
- ұлттың дүниетанымдық ерекшелігін анықтау мақсатында кейіпкердің тіліне
психолингвистикалық тұрғыда талдау жасалды.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспе, екі тарау, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 С.Жүнісов шығармалары тілінің лексика-грамматикалық ерекшеліктері
1.1 Көркем образ жасаудағы кейіпкер тілі туралы
Шығарма тілі туралы В.Белинский былай дейді: Көркем әдебиеттің бояуы
да, үні де, ... бәрі де – тіл. Ал тілге ең қажет қасиет – суреттілік.
Көрркем шығарма тілі оқырманның көкейіне қонымды, жалпыға түсінікті, бояуы
қанық та шынайы болса құнды болатыны және ұзақ жасайтыны белгілі.
Шығармалардың құндылығы оның тілінде, жазылу мәнерінде екені түсінікті. Ал
қаламгердің өзіндік мәнерін, қолтаңбасын танытатын бірден-бір құрал – сөз,
сөз қолданысы екені мәлім.
Жазушының шығармашалық өзгешелігі дегенде бір-бірімен тығыз байланысты
екі жайға назар аудармасқа болмайды. Оның бірі – жазушының лексикасы мен
грамматикасы, демек, жазушы тіл байлығы және оны пайдалану мүмкіндігі мен
өнегесі; екіншісі – стилистикасы, былайша айтқанда, автордың лексикасындағы
сөздердің жеке күйінде сондай-ақ сөйлем түрінде, текст ішінде қолданылу
ерекшелігі, әдеттегі қолданыстан айырмашылығы, мұндай тәсілден ұтып тұрған
жайлары [19, 5].
Көркем әдебиет стилі немесе көркем сөз – ойды және сезімді образ арқылы
бейнелейтін айрықша өнер. Тіл көркем шығармада ерекше эстетикалық қызмет
атқарады. Өйткені көркем әдебиет оқушының эстетикалық талғамын жетілдіріп
қана қоймай, сөзді стильдік өрісіне сай, талғап жұмсауға үйретеді.
Көркем әдебиет стилі дегеніміз – проза, поэзия, драматургия салаларында
жызылған көркем шығармалардың стилі (тілі).
Көркем шығарма тілі мен әдеби тіл арасында принципті ерекшеліктер
болады. Бұл олардың әрқайсысының атқаратын қызметінен туындайды. Әдеби тіл
адамдардың күнделікті қарым-қатынас жасауының құралы ретінде
коммуникативтік қызмет атқарады, ал көркем шығарманың құрылымында басқаша
қырынан танылады. Тілдік құралдар арқылы оқырманына әсер ете отырып,
эстетикалық және көркемдік мақсатта қолданылады. Осыған орай, әдеби тіл
нормасы мен көркем әдебиет тілі арасында да ерекшелік болады. Әдеби тілде
нормаға жатпайтын тілдік дерек әр қаламгердің алдына қойған мақсатына
сәйкес келіп, эстетикалық қызмет атқарады.
Көркем әдебиет стилінің жанрларының біріне жататын прозалық шығармаларда
автор атқаратын қызметіне сай жалпыхалықтық тілде кездесетін фактілердің
барлығын да керегінше қолдана беруден бас тартпайды. Сондықтан көркем
әдебиет шығармаларында әдеби нормамен қатар ауызекі тіл элементтері де,
диалектизмдер мен архаизмдер де, жаңа қолданыстар мен варваризмдер де
кездесуі заңды.
Көркем әдебиетте қандай да бір әлеуметтік топтың қоғамдағы орнын, қарым-
қатынасын даралап көрсетуде солардың тілдік қолданысына тән тілдік құралдар
көркем шығармада кейіпкердің тұтастай алғанда белгілі бір топтың әлеуметтік
ерекшелігінен хабар беретін стильдік көрсеткіштер саналады. Көркем образ
жасауда қажетті көптеген амал-тәсілдер қатарында үлкен маңызға ие нәрсе –
кейіпкер тілі. Кейіпкер тілі арқылы өзінің болмыс-бітімі мен қабілетінен
хабардар етіп, өз орнын айқындайды. Сол кейіпкер бейнесі артында тұрған
әлеуметтік топтың келбетін танытады. Бұдан кейіпкер бейнесін сомдауда
тілдік құралдардың қаншалықты маңызды екенін, сондай-ақ тіл мен әдебиет
арасындағы байланысты айқын аңғарамыз.
Қай шығармасын жазса да, жазушы қазақ тілінің ұлттық бояуын ұлттық
болмыстан туындатады. Болмыс сөзінің беретін бірінші мағынасы санадан тыс
объективті дүниенің, материяның өмірін қамтитын философиялық ұғым дегенді
білдірсе, ал екіншісі – жалпы дүниені білдіретін кең мағынадағы
философиялық ұғым [2, 29].
1.2 Кірме сөздердің қолданысы, стильдік қызметі
Қай халықтың болмасын тарихында қоғамдық, әлеуметтік, мәдени өзгерістер
болып тұратыны белгілі. Кез келген тіл басқа тілдермен қарым-қатынасқа
түседі. Қай тілдің болсын сөздік қорына қоғамдағы түрлі тарихи оқиғалар өз
әсерін тигізетіні анық жағдай. Тіл – үнемі өзгеріп, дамып, толығып отыратын
қоғамдық құбылыс. Кез келген тілдің сөздік құрамының толғып кемелденуі ішкі
мүмкіндіктерімен қатар, өзінде жоқ сөзді өзге тілдерден ауысып алуы арқылы
да өзінің сөздік құрамын байтып, жетілдіруіне байланысты болады. Тарихтың
белгілі бір кезеңінде халықтар арасында болған экономикалық, әлеуметтік,
мәдени қарым-қатынастарды бір тілден екінші тілге ауысқан сөздердің кірме
қабатынан байқауға болады. Қазақ тілінің сөздік құрамына түрлі жолдармен,
заман ағымындағы өзгерістерге орай енген, дегенмен байырғы сөздік қорға
жатпайтын сөздер тобы кірме сөздер деп аталады.
Жалпы кірме сөздер дегеніміз – әрбір тілдің өзіндік сөз тудыру тәсілмен
емес, басқа тілдердің ықпалымен жасалған сөздер. Яғни сөздің белгілі түр-
тұрпаты мен мағынасы екеуі де өзге тілге қатысты сөздер кірме сөздер болып
табылады. Б.Серебренниковтің пікірінше, кез келген тілде кірме сөздің пайда
болуы қоғамдағы болған өзгерістер мен болып жатқан өзгерістерден хабар
береді екен [3, 27-29]. Тілдің сөздік құрамын байыта түсетін лексикалық
қабаттың қатарында кірме сөздердің алатын орны бөлек.
Қазақ халқы өзінің даму тарихында көптеген көрші елдермен үнемі тығыз
қарым-қатынаста болған. Біздің еліміз тілдік қарым-қатынас жасауға өте
ыңғайлы географиялық жерде орналасқан. Өз тарихы, тілі, дәстүрі, әдет-ғұрпы
бар түрлі елдермен шектеседі. Тілдердің өзара қарым-қатынасы, бір-біріне
әсер ететін ықпалы әр түрлі деңгейде болады.
Тілімізге араб, парсы кірме сөздерінің енуі VІІІ-ІХ ғасырдан бергі уақыт
пен ХХ ғасырда енген интернационалдық терминдер мен руссизмдер. қоғамдағы
түрлі қарым-қатынастардың әсерінен енген араб, парсы сөздері туралы
мәселені арнайы зерттеген Л.З.Рүстемов: Қазіргі қазақ тілінің сөздік
қорында түбірлес (түркі) тілдерге ортақ сөздер де, араб, парсы, монғол
тілдерінен қосылған сөздер де, орыс, грек, латын т.б. тілдерден ауысқан
элементтер де аз емес [4, 4], – дейді.
Академик Р.Сыздықова: ... көп сөздердің түп-негізі араб-парсынікі
болғанымен, халық тіліне сіңіп, қазақ лексикасының байлығына әлдеқашан
айналған [5, 154], – деп санайды.
Қазақ тілінің сөздік қорына талай тарихи кезеңдерде өзге тілдерден көп
сөз ауысқанын көреміз. Шығыс халықтары тілдерінен сөздердің ауысу үдерісін
ғалымдарымыз ислам дінінің келуімен, ІV ғасырдан бастап керуен саудасы
болғанымен және қоғамдық-саяси құбылыстармен байланыстырады. Қазіргі қазақ
тіліндегі араб, иран, парсы сөздері көбіне қоғамдық-саяси өмір, мәдени-
ағарту, оқу, тәрбие, ғлым, діни ұғымдар туралы болып келеді. Барлық енген
сөздер қолданылуы барысында фонетикалық, морфологиялық өзгерістерге
ұшыраған, қазақ тіл білімінде зерттеліп, анықталғанындай жалпыхалықтық
тілге сіңіп, жымдасып, жігі білінбей кеткен.
С.Жүнісовтің де шығармаларында кірме сөздердің мынадай түрлері
кездеседі:
1) араб, иран, парсы тілдерінен енген сөздер;
2) әкімшілік іс басқару, тұрмысқа, ғылым мен мәдениетке қатысты орыс
сөздері.
Кірме сөздердің барлығы бірдей қазақ тілінің сөздік қорына жаппай
енбегенімен, сөздік қордағы қазақтың төл сөзіндей ұзақ өмір сүріп, жаңа
сөздер жасауға ұйытқы болған байырғы туынды сөздер көптеп табылады. Олар
сөздік құрамға сіңісіп кеткендігі соншалық, тіпті кірме сөз екенін айырудың
өзі біраз қиындық тудыратындары да бар. Бұл сөздер өзінің кірмелігіне
қарамай, ұзақ өмір сүріп, сөздік қордағы сөздерге тән барлық қасиетке ие
болған.
С.Жүнісов шығармаларында төл сөздермен қатар кірме сөздерді де тіл
байлығының жетіспегендігінен емес, әр түрлі стильдік мақсатта немесе
эмоционалды-экспрессивті сөздер ретінде қолданған. Мысалы:
Ә л и х а н. Шарыш баһадүр жарлық шығарсын дейді (Сабалақ Абылай – Хан
Абылай, 22-б.);
М и л л е р. Түсінбедім, алдияр тақсыр, ол қандай талап? (Сабалақ Абылай
– Хан Абылай, 51-б.);
Қ а л м а қ. Ұлы қоңтайшыдан хабар келді елге дейін жаяу айдағанға
жарайтындарын құлақкесті құл етіңдер, жарамайтындарын бастарын кесіп,
құлақтарын жіпке тізіңдер депті (Сабалақ Абылай – Хан Абылай, 14-б.);
Қоңтайшы – бас әмірші, хан. Жоңғар жұртының әкімшілік жүйесіне қатысты
сөз [6, 182].
В о е н к о м. Кеткеннен хабарсыз көрінеді. Өлі ме, тірі ме, ол арасы
бимағлұм (Жаралы гүлдер, 227-б.).
Жазушы С.Жүнісов қолданысында араб, иран, парсы тілдерінен енген
сөздердің көбі дін мен оның түрлі ритуалдарына байланысты болып келеді.
Халқымыздың ғасырлар бойғы тарихында ислам дінінің сіңісті болғанына көп
уақыт өткені мәлім, соған орай, тіліміздегі ислам дініне қатысты сөздердің
молырақ ұшырауын заңды деп түсінеміз. Бүгінге дейін тек қолданыс тілінде
ғана емес, сонымен бір қатарда көркем әдебиет тілінде де араб-парсы
тілдерінен енген кірме сөздер көптеп қолданылады.
ХІХ ғасыр ақындары Дулат, Шортанбай, Мұрат поэзиясындағы араб, иран
тілінен кірген сөздерді зерттеген Н.Мансұров былай дейді: Дулат ақын
шығармаларынан шаһар-шәһәр-шәр варианттарын кездестіреміз. Иран тілінде
шәһәр – қала, ел, мемлекет деген ұғымды білдіреді. Тілімізде ол көбіне қала
мағынасында жұмсалады... Кірме сөздер түп нұсқасында шәһәр қолданылса,
кейбірі қазақи қалыпта енген үлгісі екенін аңғартады шәрі. Ал шаһар нұсқасы
кірме элементтердің жуан дауысты дыбыспен келген көрінісі [7, 24].
Ал С.Жүнісов шығармаларында шәһәр сөзі қазақи қалыптағы үлгісі түрінде
де және жуан дауысты дыбыспен де келеді. Кейіпкерлердің жас ерекшелігіне
қарай экспрессивті мәнді сөз лайықты алынған:
Б ө п і ш. Ақмола дегенің адам айтқысыз үлкен шәр екен ғой. Тек қолың
қимылдап кетсе алақаның сөлкебайға толып шыға келеді... (Ажар мен Ажал, 77-
б.).
К ө с е. Бар қолдан келетіні – аман-есен шәрға жеткізіп салу (Ажар мен
Ажал, 102-б.).
Ә л и м а. Шинсин қаласына баратынымызды, Аманайым әлі мектеп жүзін
көрген жоқ, онға келгенде биыл оқуға беретінімді – ақ әжемді де тамаша
шаһарға ала кететінімді – бәрін-бәрін айтып кеңесетінбіз. Шинсин деген
төбе басындағы кент екен, жердің жұмағы дейді (Төгілген қандар, 339-б.).
Шаһар сөзінің экспрессивті бояуы, көркемділігі жоғарыдағы сөйлемдерде
анық байқалады. Дауысты дыбыстардың жуан және жіңішке қолданылуы мағынаға
нұқсан келтірмейді, бір мағында қолданылған бір сөздің түрлі варианттары
болып саналады.
Жазушы шығармаларында араб, парсы тілдерінен енген сөздерді сол
тілдердегі негізгі тұлғаларын сақтап қолданған тұстары да кездеседі.
Мәселен, уағда, ғұмыр, ғарып т.б. сөздері: Әй, Қарауылқожа, ал келдік уағда
бойынша, не айтпақшы едің, тілің байланып қалған ба?! (Махамбеттің
өкінішпен өте шыққан өмірі-ай! 18-б.); Қалғандарыңа ғұмыр берсін! (Ажар мен
Ажал, 64-б.); Қарағым-ай, сен де бір құдай тағала аямаған жан екенсің, тым
құрмаса өзің аяушылықты білсең етті, біз өзіңдей жарымжан ғарыппыз ғой
(Ажар мен Ажал, 67-б.).
Кірме сөздерде бір мағында қолданылған бір сөздің бірнеше варианттары
кездесе береді. Мәселен, С.Жүнісовтің қолданысындағы фәни сөзіне
тоқталайық: Біз келсек, Сәлімгерей марқұмның өліміне қан жұтып, қара
жамылып, шаһит болған бейкүнә фәндәні фәни жалғаннан бақи дүниеге соңғы рет
аттандырып салуға келдік (Төгілген қандар, шашылған жандар, 356-б.).
Діни ұғымда қолданылған фәнидің мағынасы – алдамшы, тұрағы жоқ. Бұл
дүние алдамшы, жалған, өткінші деген ұғымнан пайда болған. Тілімізде фәни
сөзінің синонимі ретінде жалған сөзі де қатар қолданылады. Сондай-ақ
пәнидің жүзі деген тіркес те қолданылады, пәни деген о баста құбылмалы,
өзгермелі, опасыз деген мағынада айтылған. Ал қазақ тілінің фразеологиялық
сөздігінде бұл тіркеске өзгермелі, құбылмалы, опасыз деген түсінік
берілген. Тілімізде фәни – пәни сөздері бір ұғымда қолданылған фонетикалық
вариант (нұсқа).
Сұбхан алла тұрақты тіркесі тілімізде өте сирек кездеседі. Сұбхан араб
тілінде сахаба етістігі, араб тілінде жүзу мағынасын берсе, екінші баб
үлгісі бойынша саббаха мақтау, мадақтау мағынасында, екінші бабтың масдары,
яғни іс-қимыл атау ұғымында субханун – мақтау, мадақтау, субхан аллаһу –
аллаға мақтау мағынасында қолданылады. Құран Кәрімде Сұбхан Алла тіркесі
жеті рет қолданылады. Оның бесеуінде Аллаға мақтаулар мен мадақтау, Алланың
ұлылығын сипаттау болса, біреуінде таңырқау, біреуінде тәубеге келу
мағынасында айтылады [7, 21].
С.Жүнісов өз қолданысында сұбхан алла тіркесін араб тіліндегі таңырқау
мағынасында қолданылғанын көреміз:
Т а м ы р ш ы. Сұбхан алла! Не дейсің? О заманда бұ заман, әйелдің кісі
өлтіргенін естіп отырғаным осы. О, кәфрстан! (Ажар мен Ажал, 97-б.).
Сол сияқты кафир сөзінің де кәпір, капыр вариантарының қолданылатынын
айтуға болады. Қолданыстағы кафрстан таң қалу мағынасында жұмсалған.
Кейіпкер тіліндегі осы сөз арқылы сөйлемге эмоционалды әрі экспрессивті
реңкті басым беріп тұр.
Тілімізде араб тілінен енген харам және арам сөздері бар. Харам сөзі
негізінде шариғат үкімдеріне қайшы келетін, яғни тыйым салынған, күнә амал
жасалған ретте қолданылады. Ал арам сөзі пайдасыз, қажетсіз, көбіне сұм,
қара ниетті ұғымында қолданылады. Мысалы, Харам ниет емес, арам ниет [7,
15]. Харам мен арам сөздерінің қолданылу аясы әр түрлі болып келеді.
С.Жүнісов қолданысында мынадай нұсқада берілген: Басқан ізің харам сенің,
харам! Батыр қараңды бұл ауылдан! (Ажар мен Ажал, 100-б.). Шырағым-ау, ол
не қылмыс? Отыз жылғы еңбегім қарамға шықпақ па, не айтып тұрсың?! (Қызым,
саған айтам... 128-б.). Харам, қарам сөздері фонетикалық айырмашылықтарымен
қолданылған.
Жазушы шығармаларында ислам дініне байланысты сөздер молынан ұшырайды:
зекет (зекетің кетейін), бісміллә, стағпиралла, шаһит (шейіт), тоба (тәубе,
тәубә), аллаһ акбар, аумин т.б.
Кірме сөздердің кейбіреулері ғана белгілі бір стильдік мақсатта
қолданылғаны болмаса, көбі қазақ тілінің тілдік құрамына еніп кеткен, тіпті
кірме екені білінбейтін сөздер болып табылады. Жоғарыда келтірілген кірме
сөздердің қазақ тіліне бейімделіп, өзгеріске ұшырап дыбысталуы жүздеген
жылдың жемісі.
С.Жүнісов төгілген қандар, шашылған жандар драмасында қытай
қазақтарының тілінде айтылатын кейбір кірме сөздерді қолданған: ... Хаң деп
аталатын жер астында дінхұла дейтін газ болады екен.. Кешке хаңның
басшылары ағаулыттар келіп, енді дінхұла басылмайды деп шахтының аузын о-
дәрімен жарып, аспанға атқан таудай топырақ үйіндісімен жаба салды
(Төгілген қандар, шашылған жандар, 372-б.).
Ағаулыт (ағаұлт) деп Шыңжаң қазақтары қытайлықтарды атайды (С.Жүнісов).
Е, ол өзіміздің пайжүсір Бақты ғой. Пайжүсір – Қытайдағы учаскелік
милиционер (С.Жүнісов). Осы секілді сөздер суреттеліп отырған сол кезеңдегі
өмір шындығын танытуда үлкен рөл атқарады. Әрі автор осындай сөздерді
кейіпкер аузына салу арқылы кейіпкер бейнесін аша түседі. Кейіпкерлер
тіліндегі бұл сөздер стильдік жүк арқалап тұр.
Ал орыс тілінен енген сөздердің біразы қазақ тілінің өз заңдылығына
сәйкес фонетикалық жағынан азды-көпті өзгеріске ұшырап, кейбірі орыс
тіліндегі дыбысталу түрін сақтап, бастапқы қалпында қолданылады.
Жинаған материалдарға сүйенсек, С.Жүнісовтің де шығармаларында орыс
тіліндегі сөздердің қолданысы әр түрлі болып келетіндігін байқадық. Оларды
қолданылу аясы мен стильдік қызметіне қарай былайша топтастырдық:
1) қазақ сөздерімен араластырыла қолданылған орыс сөздері;
2) таза орыс тілінде алынған тілдік қолданыстар;
3) орыс тілі арқылы енген кірме сөздер.
Қаламгердің ұтымды қолданған көркем әдісінің бірі – ауызекі сөйлеуде
қолданылатын орыс сөздері. Сол кезеңдегі ауыл қазақтарының орыс сөздерін
айтудағы үлгісін көрсетеді. Орыс сөздері әр түрлі әлеуметтік топқа жататын
кейіпкер тілінде ұшырасады және қазақ тілінің дыбыс заңдылықтарына
икемделген үлгісінде қолданылып беріледі: Сендерге не дәлел, не пәкті
керек? Ал кәмесия мүшелері, тыңдаңдар, тағы да қайталайын (Махамбеттің
өкінішпен өте шыққан өмірі-ай! 11-б.); Қуатит енді! (Жаралы гүлдер, 198-
б.); Нишауа, пойдот! (Қысылғаннан қыз болдық, 323-б.); Көзінің ақауы бар
еді, лөктірге қаратқан ғой (Қос анар, 304-б.);
Орыс есімдерін қазақшалап, қазақтар аузынан былай айтқызады: Галашоқын
ба? Галашоқынның мұсылман баласына бүйрегі де бүлк етпейді (Төгілген
қандар, шашылған жандар, 346-б.); Бақытты заманды, Стәлінді жырлағаным
халқыма, ұрпаққа жетсе де, Стәліннің құлағына жетпей қойды (Жамбылдың
даңғыл, тарғыл жолдары, 146-б.). Яғни жазушы орыс тілінен енген сөздердің
стильдік жүгін арттыру мақсатында осындай тәсілді қолданған.
Жазушы шығармаларындағы орыс сөздерінің берілу сипатын шартты түрде
былайша бөлдік:
1. Кейіпкердің тұрмыс деңгейін, кәсібін аңғартатын сөздер: шенеуніктер,
аристократтар, участковый, слушаюсь, начальнигің, кандидат наук,
бывший, элитный, өнберстетте сабақ берген оқымысты адам т.б. өмір
шындығын шынайы суреттеу үшін бұл сөздер қажетті тілдік қолданыстан туған.
2. Ана тілін білуге мән бермей, үйренуге құлық қоймайтындар арамызда жоқ
емес. Кейіпкер аузына орыс сөздерін салу арқылы жастар арасындағы тіл
шұбарлаудың жиі кездесетіндігін және варваризимнің сол уақыттағы адамдардың
тіліне тән екендігін даралап көрсету мақсатында: это же целая церемония,
дауыстарын естісе, стенаны ұрады, әйтпесе ноль дваға звонить етеді,
от, дает, апайка, дұрыс айтасыз, кайфуем, апайка!, Атымтай дедушкаңды,
Балзия бабушкаңды ешкім знать не знает т.б.
Жасыратыны жоқ, біздің арамызда орыс сөздері мен қазақ сөздерін
араластырып, қойыртпақтап сөйлейтіндер баршылық. Мұндай тіл шұбарлау –
қоғамымыздың сырқаты. Тілді шұбарлап сөйлеудің түрлі себептері бар,
сөйлеушінің өз сөзіне мән бермей, әдеті болып кетуі болса, енді бір
жағдайларда оның сөздік қорының аздығы, тілінің жұтаңдығы себеп болып
жатады.
Жазушы кейіпкерлердің тіліндегі варваризмдерді белгілі бір стильдік
мақсатпен қолданған. Дөрекі, қарапайым элементтер, бөгде тілдік сөздер,
әсіресе макаронизмдер кейіпкердің мінез-құлқын, алған тәлім-тәрбиесін,
білім, мәдениет дәрежесін көрсету үшін келтіріп, оның образын жасауға
көмектеседі. Көркем шығарманың көркемдік шарттарының бірі де осында. Бұл
шарт – тәсіл, стильдік тәсіл. Тәсілдің дұрыс қолданылуы – жазушының сөз
құдіретін тану шеберлігіне алып барады [6, 38].
Кейіпкерлер тіліндегі орыс сөздерінің ретсіз болмаса дыбысталуын
өзгертіп қолданылуы бүгінгі ауызекі сөйлеу тіліндегі сөз мәдениетінің
жағымсыз бір қырын көрсетеді.
3. Қоғамдағы саяси, тарихи оқиғаларға байланысты жұмсалған орыс сөздері:
ұлы жүз депутациясы, император, Еміл Пугашопқа, Нова-Ишим
линиясындағы бекініс т.б. Осы секілді орыс сөздерінің мол қолданысынан
қазақ даласын патшалық басқару жүйесінің тереңдеп келе жатқан тамырын
көрсетуге байланысты екенін байқаймыз.
4. Соғыс техникасының атаулары және әскери өмірді суреттеу үшін де
қолданады: траншея снаряд, танк, немістің тигрі, пулемет,
браунинг, штуцер т.б.
5. Өркениеттік өзгерістерді көрсету үшін: млица, учитель, зәрпілет
алдым, шығарыңдар бәлнистен, бәлшейбектер бел алды, пашес сұмырайлар
т.б. тек стильдік мақсатта емес, белгілі бір кезең шындығын суреттеу
мақсатында қолданылған.
6. Кейіпкердің мінез-құлқын беру мақсатында жұмсалады: Қуатит, алпысқа
дейін істедім..., Собес қағаздарымды түгел реттеген, соған тездетіп қол
қой, исполкомның решениесі керек дейді, Оның әгінт емесін қайдан білесің?
т.б.
7. Күнделікті тұрмыс, зат, құбылыс атаулары болып келеді: Барлық жерде
өшірет, Бұл пальтоның әдірісі, апа т.б.
8. Әр түрлі мәндегі жаргон сөздер: кейбір адамдардың осындай хоббиі
болады, бич бола бастадық, бомжға айналмай тұрғанда, братан...
ренжімеңіз, мелтондардың ішіп жүргендеріне күлетін ек т.б.
Сонымен, қаламгер қолданысында орыс тіліндегі сөздер екі тәсілмен
берілген:
1. Сөздердің дыбысталу түрін сақтап, еш өзгеріссіз сол қалпында
қолданылуы: телохранитель ертіп берер деймісің, бір упражнениені
аудартты т.б.
2. Кейіпкер аузымен өзгеріске ұшырап қолданылуы.
Жазушы шығармаларындағы кірме сөздер өркениетті өзгерістерді көрсету
мақсатында алынған, қоғамдағы адам келбетін танытады. Шығыс тілдерінен
енген сөздер көбіне діни нанымдағы әдет-ғұрыпқа байланысты болып келеді.
Орыс сөздері ғылым мен техниканың дамуына, сондай-ақ қазақ арасына орыс
тілі ықпалының ерекше екендігін таныту мақсатында қолданылған.
Кейіпкерлерін өзінің алған тәрбиесі мен білім дәрежесіне, өскен ортасына
қарай сөйлетіп отырған. Кезінде қазақ ауылдарында орыс мектептері ашылып,
қазақ мектептері санының азайғаны бәрімізге белгілі. Қоғамдағы осы құбылыс
біздің әдебиетімізге және әдеби тілімізге кері ықпалын тигізгені белгілі
жайт. Жазушы С.Жүнісов шығармаларында суреттеліп отырған өз заманына лайық,
сол кезеңдегі қазақ өмірінің тұрмыс қажетіне, әкімшілік басқару ісіне
қатысты кірме сөздерді қолданды.
1.3 Көнерген сөздердің қолданылуы
Қазақ халқы өзінің көшпелі тұрмысында, небір қилы замандарды басынан
кешсе де тілін жоғалтпай, тіл арқылы халықтың тұрмыс-салтын, өзіндік
ерекшеліктерін ұрпақтан-ұрпаққа жалғастырды. Қоғамның дамуына байланысты,
ғылым мен техниканың дамуына орай, әдеби тіліміз толғып отырады, жаңарады,
ал кейде кейбір сөздер қолданыстан қалып, мағынасы көмескіленеді. Бұл
туралы академик Р.Сыздық: Сөз мағынасының эволюциясы тек дамудан, яғни
жақсара түсу сипатында ілгері жылжудан тұрмайды, сонымен қатар сөз
мағынасының күңгірттенуі не мүлде ұмытылуы, ауысуы, кеңеюі, тарылуы т.т.
құбылыстар да сөз табиғатының қозғалысын танытады [8, 165], - дейді.
Кейбір жағдайларда мағынасы көмескі сөздердің мағынасы жаңарып, кеңейіп
қолданысқа түсіп отырады. Байырғы қазақ сөздерінің көнеріп, мағынасы тек
мәтін ішінде түсінетін жағдайлар тілімізде кездесіп жатады. Көнерген сөздер
негізінен архаизмдер және историзмдер болып келеді.
Ғалым С.Исаев көнерген сөздерге анықтаманы анық та, нақты береді: Тіл-
тілде көнерген сөздердің историзмдер мен архаизмдер деп аталатын екі түрі
бар. Кейбір заттар мен құбылыстар күнделікті өмірден шығып қалып, сол
ұғымдарды білдіретін олардың атаулары – сөздер де көнеріп, тілде
қолданбайды. Мысалы, сұлтан, атшабар, ояз, барымта, дуанбасы, дүре, малай,
күң, бай, болыс т.б. Мұндай сөздерді историзмдер дейді.
Бұрынғы атаулары ескіріп, кейін басқа атаулармен беріліп жүрген заттар
мен құбылыстар бар. Мысалы, жасақ немесе қол – әскер, қолбасы – әскер басы,
почтабай – хат тасушы, жатақ – отырқшы, серіктік – бірлесу, қосын – ұйым,
желек – орамал т.б.
Қазірде осындай басқа атаулармен беріліп жүрген заттар мен құбылыстардың
бұрынғы атаулары архаизмдер деп аталады [9, 29].
С.Жүнісовтің Сабалақ Абылай – Хан Абылай, Махамбеттің өкінішпен өте
шыққан өмірі-ай! шығармалары тарихи тақырыпқа жазылған. Осы шығармаларда
кездесетін көптеген көнерген сөздер сол қоғамның белгілі бір кезеңдегі
тарихи шындығын танытады. С.Жүнісовтің туындыларында кездесетін көнерген
сөздерді былайша бөліп қарастырдық:
1. Әдет-ғұрыпқа байланысты. Ертеде ел арасындағы дау-жанжалға есесі
кеткен жақ өз қарсыластарының малын қуып әкететін болған. Бұны барымта
дейді. Кей жағдайларда кек қайтару, өш алу мақсатымен де жасалған.
... Ертіс бойындағы наймандардың күн құрғатпай біресе барымта деп,
біресе сарымта деп, әйтеуір ойрат жұртына маза бермей күнде қырқысып-
жұлқысып жатқанын не дейсің (Сабалақ Абылай – Хан Абылай, 40-б.).
Жоқ, иман айта келгем жоқ, Датым бар айтар (Ажар мен Ажал, 62-б.).
Қазақ тілінің сөздік құрамында көнерген сөз болып табылатын дат сөзі
парсының дад сөзінен шыққан болып, әділеттілік талап ету, мұң шағу,
дауыстап жәрдемге шақыру мағынасында қолданылады. Тілек, өтініш айту
мағынасын білдіреді [10, 145].
Хан сарайын зікір салып кіруді қашан қоясыңдар?! (Махамбеттің өкінішпен
өте шыққан өмірі-ай! 27-б.). Зікір салды – бақсылық етті, ем-дом жасап
үшкірді.
Жазушы шығармаларында дүре салу, жекпе-жек, аманат, таупық, ұт
т.б. бүгінгі таңда сирек қолданылатын сөздер бар.
2. Шаруашылық, тұрмыстық-күйге байланысты. Күң – бас бостандығынан
айрылған басыбайлы әйел, малай [10, 340]. Күңдік – күң болуышылық [10,
341]. Жоңғар ханы – қоңтайшы [10, 406]. Құл – еркінен айрылған, иесіне
тәуелді адам [10, 419].
Бірде-бір еркек кіндік қалмасын! Қыздар ғана күңдікке жарайды (Сабалақ
Абылай – Хан Абылай, 14-б.).
Тай тұяқ – тайдың тұяғына ұқсас, тұтас бір кесек күміс деп берілген [10,
607]. Сөлкебай – бір сомдық күміс ақша [10, 581]. Ділда – алтын ақша [10,
164].
Қасыңа қарулы үш сардар қосып берем (Сабалақ Абылай – Хан Абылай, 18-
б.). ... Әбілмансұрды тапқан адамға бір тайтұяқ алтын, он сөлкебай ділда,
бес нар, екі ат сыйға беріледі (Сабалақ Абылай – Хан Абылай, 18-б.).
Бұрындары лауазымды адамдар немесе көліксіз кісілер әр ауылдан лау
мініп, яғни жұрттан көлік алып жететін болған. Лауға ат, арба, түйе
пайдаланады.
Уһ, жеттім-ау. Жол бойы көрінген лауға мініп зорға жеттім (Ажар мен
Ажал, 77-б.).
Зындан – тұтқындарды жазалау үшін жер астынан қазылған терең ор, апан
[10, 275].
3. Қару-жарақ атауларына байланысты. Оқиға суреттеліп отырған кезеңдегі
қолданылған қару-жарақ түрлерінің аталуы заңды. Дулыға – батырлар соғыста
киетін темірқалпақ. Сардар – сарбаздардың басшысы, қолбасы [10, 555]. Гүрзі
– ат үсті соғыста қолданылатын шоқпар тәрізді құрал. Алдаспан – сабында
көлденең салынған болат қалқасы бар семсер. Айбалта – ұзын сапты жарты ай
бейнесіндегі кішірек балта. Селебе – темірден, болаттан қырлап жасалған ұшы
үшкір найза. Қалқан – батырлар оқтан, найзадан қорғанатын соғыс құралы.
Шиті – оқпаны ұзын, екі аяқты білтелі мылтық [10, 773].
Көнерген сөздер кейіпкерлер тілін аша түсу мақсатында қолданылып,
сөйлемдерге реңк беріп тұрады.
Көнерген сөздер С.Жүнісов қолданысында кейіпкер бейнесін, сөйлеу
ерекшелігін, сол ортаны жан-жақты ашуға жұмсалған. Тұтас көркем ой жасау
үшін көнерген сөздердің қосатын үлесі зор. Көнерген сөздер – қазақ тілінің
лексикасында өз орнын тауып, тіл тарихымен, осы тілде сөйлеуші ұлт
тарихымен байланысты оқиғаларды сипаттауда, зерттеуде қолданысы аса маңызды
болып табылатын атаулар деп атауымызға болады. Көнерген сөздердің барлығы
да экспрессивтік-эмоционалдық мәнді қолданыста пайдаланылған.
Қай халықтың болсын әдет-ғұрпының, салт-дәстүрінің, аңыз-әңгімелерімен,
өлең-жырларының, ұлттық ойындарының т.б. тәрбиелік мәні зор. Қазақ халқының
осы күнге келіп жеткен салт-дәстүрі мен әдет-ғұрыптарынан даналық пен
дүниетаным айқын байқалады. Кез келген халықтың тұрмыс-салты, өзіндік
ерекшеліктерін, рухани ескіліктердің тілдік көріністері арқылы анықтаудың
ең бір тиімді әдістері болып табылады... ол – жалпы этносты танудың,
әсіресе оның интеллектуальды ерекшеліктері жағынан танудың құралы [11,
24].
А.Сейілхан: Этноатаулар көркем шығармада тіл мен әдебиеттің ғана
байланысын көрсетпей, ұлттық болмыс пен ұлттық белгіні де танытады. Осының
өзі қаламгерлер тілінде этномәдени фон жасаудың негізгі құралы [12, 41], -
дейді.
Этнолексика – ұлттық ерекшеліктерді танытатын бірліктер. Көркем
шығармаларда халықтың ұлттық сипатын танытады. Қазақ халқының ұғымында
босаға, төр, шаңыррақ, бесік сөздерінің қадір-қасиеті жоғары екені бәріміге
аян: Тым құрмаса жібі түзу адамның да босағасы бұйырмағаны ма (Ажар мен
Ажал, 98-б.); Әй, ерекекке әкіреңдеме. Шаңыраққа қара (Ажар мен Ажал, 98-
б.).
Жазушы шығармаларындағы этнолексиканы мағынасына қарай былайша
топтастырамыз:
1. Діни наным-сенімдерге байланысты. Мұсылман қауымы ораза айында отыз
күн ораза тұтып, аузын бекітеді. Таңертең күн шықпастан бұрын, ауыз бекітер
алдындағы ішер таңғы асты сәресі деп айтады: Оразаның маужыраған бір
түнінде Жасаған ие Жанатқа бір ұл берді. Сәресіде, Қанаттың ошағында
дүниеге бір қыз келді (Қылмыскер, 336-б.). Мұсылман қауымы қайтыс болған
марқұмдарға бағыштап мал сойып, құрбан шалады. Мал-жан, отбасы аман болсын
деп те мал сойылады. Осы сойылған мал құрмалдық саналады: Шырақтарым,
жігіттер, құдайға құлшылық етіп, жолымыз болғай деп, құрмалдыққа бір мал
шалдық (Төгілген қандар, шашылған жандар, 366-б.). Жаназа – өлген адамды
жерлеу алдында оқылатын дұға: Былтыр Бестерек деген жерде, бір қомағай шал
біреудің жаназасы үстінде етті өлермендене жеймін деп, тісіне сіңір ілегіп
қалып, ет не әрі, не бері кетпей тұншығып, жан тапсырған (Жаралы гүлдер,
201-б.).
2. Салт-дәстүр, әдет-ғұрыпқа байланысты этнолексика. Әр халықтың өзіне
ғана тән әдет-ғұрпы мен салт-дәстүрі сол халықтың келер ұрпағына үлгі
тұтарлық тәлім-тәрбие береді. Ата-бабаларымыздың ғасырдан-ғасырға жеткен
салт-дәстүрлері ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отырған. Алыс сапарға немесе сауда
жолына, саяхатқа шыққан адамдар туған-туыстарына, көрші-қолаңдарына, жолдас-
жораларына, балаларға азды-көпті сыйлықтар әкеледі. Мұны базарлық деп
атайды: Олжатай, Бөпіш ағаң саған базарлық әкепті (Ажар мен Ажал, 79-б.).
Сондай-ақ шығармаларда көрімдік, байғазы, сыбаға, сүйінші,
әмеңгерлік, ант атқан, ант ұрған т.б. этнолексикалар кездеседі.
3. Тойға байланысты этнолексика. Жаңа туылған нәрестенің құрметіне
жасалынатын ойын-сауық, той – шілдехана. Шілдеханада өлең, жыр айтылып, күй
тартылады, ән салынады. Бұл – өмірге адам келгенінің және оған қуанудың
үлкен белгісі. Ауылымызда бір басы бүтін шілдехана өтпегелі не заман
(Төгілген қандар, шашылған жандар, 339-б.).
Үлкен жиын-тойда жүлде, бәйге, кәде олжалап жатса, сол олжаны алған адам
жанындағыларға үлестіріп берген. Мұны тәбәрік деп атайды. Әдетте олжалы
адам тәбәрік беруге міндетті болған, әйтпесе ол сараң адам немесе салт-
дәстүрді сыйламағандық болып саналған: Салып ал. Бұл – ағаңның тәбәрігі
(Қызым, саған айтам... 136-б.).
Сол сияқты базына, бұйымтай т.б. ұшырасады.
4. Қазақ халқының ұлттық ойындарының атаулары да кездеседі: Ал ертең
бұлар хан ордасына ауыз салып, бар жасаған жақсылығыңды, қара орманыңмен
қоса күлін көкке ұшырып ханталапай етсе... Тоғызқұмалақ ойнағандай
тұстпалдап, шалдың сау басын қатыра берме. Айтпасаңыз мейлі. Олай соқыртеке
ойнарым жоқ (Жамбылдың даңғыл, тарғыл жолдары, 115-б.).
5. Халықтық өлшем атаулары. Қазақ халқы қыста қыстауын жайлап, соғымын
сойған. Жазда жайлауда төрт түлік малын бағып, қымызын ішкен. Жылқының
қазысының қалыңдығын өлшегенде қолдың саусақтарын пайдаланған. Қазының арық-
семіздігін бұлт, пышақ, сырты, қал елі, табан, сере деп өлшеген: Ойпырым-
ай, құда, ана бір бурыл ат жарылғалы тұр екен. Сере шығар кемі, тпә-тпә!
(Қос анар, 261-б.). Біздей сорлыларға жасаған мысқалдай жақсылықтарың зая
кетпес.
Уақыт өлшемі. Әлден уақыт – тап сәскенің тұсында... (Қылмыскер, 351-б.);
Іңірде, көз байлана жолға шығамыз. Ұзынсарыда соятын соғымым ғой. Ұзынсары
– наурыз айы.
Күнделікті тұрмыста қолданылып жүрген туыстық қатынас атаулары да жоқ
емес. Мәселен, Нағашы, болыс ата, Омар, сендер қала тұрыңдар. Қой жиенжан!
Біздің сенде не шаруамыз бар? (Төгілген қандар, шашылған жандар, 355-б.).
Сондай-ақ итжанды, ит тірлік, итжемеде т.б. итпен байланысты сөздер
де қолданылған.
Тілдің байлығы тек сөздік қор мен сөздік құрамның, грамматикалық
мүмкіндіктердің молдығымен айқындалмайды, ұлттық тілдік тұлғаны
қалыптастыратын танымдық жүйелердің, психологиялық және әлеуметтік
құрылғылардың, мәдени тілдік бірліктердің барлығы да ескерілуі керек.
Қазақ халқының қоршаған ортаға деген көзқарасынан, дүниетанымынан,
этикалық дәстүрі мен ұлттық психологиясынан, тұрмыс-салты мен әдет-ғұрпынан
бүкіл этнографиясының бейнесін анық байқауға болады. Қаламгер тілінің
шұрайлылығы, ойының ұшқырлығы оның сөз саптауынан анық байқалады.
1.4 Тұрақты тіркестер мен мақал-мәтелдердің қолданылуы
Қаламгерлер көркем сөз айшықтарын мейлінше мол пайдаланады. Олардың
тілдік шеберлігі халық тіліндегі фразеологиялық қорды қалай игерненінен
байқалады. Зерттеушілер тұрақты сөз тіркестерді қолданудың екі тәсілі бар
деп көрсетеді:
1. Фразеологизмдердің жалпыхалықтық формада қолданылуы.
2. Фразеологизмдердің өзгертіліп, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе
1 С.Жүнісов шығармалары тілінің лексика-грамматикалық ерекшеліктері
1.1 Көркем образ жасаудағы кейіпкер тілі туралы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Кірме сөздердің қолданысы, стильдік қызметі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Көнерген сөздердің қолданылуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.4 Тұрақты тіркестер мен мақал-мәтелдердің қолданылуы
... ... ... ... ... ... ...
1.5 Диалектілер мен қарапайым сөздердің қолданылу ерекшеліктері
... ... ... .
1.6 Антонимдік және синонимдік қатарлардың стильдік қолданысы
... ... ... .
2 С.Жүнісов шығармаларындағы көркемдеуіш құралдардың қолданылу сипаты
2.1 Қаламгер қарымын танытатын көріктеу амалдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Теңеудің стильдік көрінісі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..
2.3 Эпитеттердің қолданылу ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.4 Жазушы тіліндегі символдар жүйесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..
Кіріспе
Әр ұлттық тілдің сырын жете тану үшін сол тілдің өзіндік заңдылықтарын
білу аз, оның түпкілікті тамыры сол тілде сөйлеуші этностың жүріп өткен
тарихымен, күнделікті өмірде тұрмысына орнықтырған мәдениетімен,
күнкөрісіне арқау болған жан рухымен, ой-санасымен тікелей байланысты.
Сондықтан да ұлттық тілді халықтың ой танымымен, тарихымен біріктіре қарау
мәселесі тіл ғылымында кең өріс алған когнитивті лингвистика,
психолингвистика, этнолингвистика т.б. ғылымдардың тууына себепкер болды.
Қаламгер қаламының қуатын оның сөзінен, ойын қоғамдық ісінен,
психологиясын ұлт перзенті ретінде халқын сүюінен көреміз. Ұлттық сезімінен
немесе табиғи дарынның қабілетінен туған ішкі жағдайлардың әсер етуінен ол
тілдік тұлға сипатына енеді.
Иісі қазақ атына қанық, бейнелеп айтсақ, еңбектеген баладан, еңкейген
кәріге дейін есімін елі жақсы білетін, туған халқы үкілеп Сәкен сері деп
атаған, әдеби туындыларымен кең танылған, көрікті сөз бен көркем ойымыздың
аса көрнекті өкілдерінің бірі, Қазақстанның халық жазушысы, Мемлекеттік
сыйлықтың лауреаты Сәкен Жүнісов – шығармашылық бақыттың шынайы биігіне
көтерілген суреткер болды. Сәкен Жүнісов – сан қырлы тұлға. Ол – әдебиетші,
жазушы, ақын, ұстаз, журналист, драматург, аудармашы.
Өзіндік үні, айшықты кестелі тілі, ауқымды тақырыбымен қазақ әдебиетінің
қос тізгіні – проза мен драматургияны қатар ұстаған, кең тынысты, қуаты
мол, қарымды, дарынды қаламгер Сәкен Жүнісов кейіпкерлерін сол кездегі
дәуір тілімен сөйлетіп, қоршаған дүниені сол кездің санасына сай бере
білген. Ұлттық дүиетанымды тарихи кезеңдік тұрғыдан берудің үлгісін жазушы
С.Жүнісовтің прозалық шығармаларынан байқай аламыз.
Жас жазушының Сонарда деп аталатын балаларға арнап жазған алғашқы
кітабы 1959 жылы жарық көрді. Бұдан соң жас жеткіншектер үшін жазған Әжем
мен емші және дәрігер (1961 жыл), Кімнің мекені жақсы (1962 жыл), Сақау
бәтеңке (1983 жыл), Алдыңғы вагон (1984 жыл) кітаптары жарық көрсе, 1968
жылы бүгінгі өмір тынысын өзек еткен Өшпейтін іздер атты хикаяты
жарияланды.
Қазақ халқының тарихында өшпес із қалдырған дара тұлғалардың бірі,
әйгілі әнші, сазгер Ақан серінің аңызға парапар, әрі қиын тағдыры Сәкен
серіні о бастан-ақ қызықтырған. Сөйтіп, жазушы ізденісінің, зерттеулерінің
өзекті арнасына айналған. Сал-серіге тән қадір-қасиетті бір бойына құйып
алған Сәкен сері Жүнісовтің қаламынан туған Ақан сері атты дилогиясы
(Ақан сері. Роман. – Алматы: Жазушы, 1971, 1977, 1981, 2002 ж.ж.) қазақ
әдебиетінің қорына інжу-маржан болып қосылды.
С.Жүнісовтің ұлттық әдебиет әлемінде үлкен із қалдырған туындыларының
бірі – Жапандағы жалғыз үй романы (Алматы: Жазушы, 1973, 1990 ж.ж.).
Роман қазақтың сайын даласына тың игеру сынды ұлы дүбір, қызу науқанның
келген тұстарын суреттейді. Ғасырлар бойы тылсым тыныштықта жатқан жер
ананың құйқалы қыртысына ұстара түскен, кең даланың еркесі ақбөкен мен
киікті үркітіп, мөлдір айна көлдерді қанатымен аялаған аққу, қазды бездіріп
жіберген, даланың айбарлы сақшысы, топ-тобыменен жан иесін үркіткен, ит,
құсты бездіруге мәжбүр еткен, ал адамдардың санасында түбегейлі өзгерістер
жасап, жазираның өмірін түбірінен өзгерткен тыңның мәні менен мағынасын
әркім әрқилы бағамдайды.
Қаламгер С.Жүнісов те уақыт шындығын суреткерлік таразының ақиқат
безбені тұрғысынан келістіре суреттеген. Басты кейіпкер Қарасай бейнесі
кезінде талай талас әңгімеге арқау болғаны аян. Жан-жақты сурет тапқан бұл
образдан қазақ шаруасы өз арасында жүрген тағдыр талайы қиын замандастарын
көрді. Тың көтеруге келдік дегенді желеу етіп, жергілікті халық арасында
сойқанын салып баққан кейбір басбұзар, бұзақылардың бейнесін романға
кіргізіп, шынайы суреттеген.
Жазушының Заманай мен Аманай хикаяты (повесть) (Алматы: Жазушы, 1985
ж.) ұжымдастыру (коллективтендіру) дәуірінің қилы кезеңдері жайында
әңгімелейді.
Көркем әдебиет өзінің айтайын деген ойын образ арқылы береді. Оның
негізгі құралы көркем сөз, сол арқылы адам бейнесін жасап, өмірдің, өмір
құбылысының қилы қырын жан-жақты алып суреттейді. Көркем әдебиеттің басты
құралы сөз болғандықтан да әрбір жазушы ұлттық тілдің сөздік қорын жете
пайдаланып, оны шебер келістіріп қолдануға талпынады, соның нәтижесінде
ғана көркем суреттеулер жасай алады. Көркем шығарма болу үшін, бірінші шарт
– суреттілік, образдылық, яғни күндегі көріп жүрген адамдарымыздай өзіндік
қимылы бар, ой парасаты, киім киісі, жүріс-тұрысы бар жанды адамдар болуы
керек; екіншіден, сол образ типтік образ болуы тиіс, яғни қоғамдық тәрбие
бере алатындай бір топ адамдардың басындағы жақсы не жаман қасиеттерді бір
адамның басына жинақтап, оны нанымды етіп беру қажет; үшіншіден, шындық пен
суреттілік бір-бірімен ұласып жатуы, яғни жазушының суреттеп отырған образы
сол кездің шындығына сыйымды болуы керек; төртіншіден, ол шығарманың туу
тарихы, өмірге келу себебі, яғни жазушы туындысының жазылу мақсаты болсын;
бесіншіден, халықтық сипатта жазылған болуы керек; алтыншыдан, көркем
әдебиеттің оқырманына тәлім-тәрбие бере алатындай дәрежеде, жамандықтан
жирендіріп, жақсылыққа қарай жетелей алатындай қасиеті – қоғамдық мәні
болуы шарт т.б. міне, осы тұрғыдан алғанда, С.Жүнісов шығармалары – адамдар
образы арқылы оқырманының эстетикалық сезіміне әсер ететін, әдемілікті
түсінуге, мінез-құлықтарын жақсартуға көмектесетін, адамдар арасындағы әр
түрлі қайшылықтарды көрсетіп, шындықтың бетін айқындайтын құрал.
Тіл мен таным сабақтастығының ерекше қызметі негізінде көркем тілде
қалыптасқан тұрақты белгілерді зерттеу қазақ тіл білімінің жаңа
бағыттарымен үндесіп, өзекті мәселелер ретінде сиптталады. С.Жүнісовтің
шығармашлығы Е.Молдасановтың С.Жүнісовтің Ақан сері романы тілінің
көркемдік ерекшеліктері, Н.Нығметованың С.Жүнісов драмалық шығармалары
тілінің көркемдік ерекшелігі атты ғылыми жұмыстарында жазушының Ақан
сері романы мен драмалық шығармалары тілінің тілі көркем әдеби тіл
тұрғысынан зерттеліп, сөз болған.
Біз диплом жұмысында С.Жүнісовтің шығармаларының көркемдік ерекшеліктерін
қарастыруды жөн көрдік. С.Жүнісовтің туындылары – өзінің тақырыптық,
стильдік, құрылымдық жағынан ерекше дүние.
Шығарма тілін лингвистикалық талдау әдеби туындының эстетикалық
табиғатын, көркемдік қырын түсінуге құбылыстардың көптеген мәселелерін
шешуге тигізеді.
Сәкен Жүнісовтің шығармалары тіліндегі тілдік құралдар мен олардың
семантика-стилистикалық жақтары бүтіндей лингвистикалық талдауға түскен
жоқ. С.Жүнісов прозасындағы тілдік құралдар лексикалық деңгей элементтері
мен одан жоғарғы тілдік қабаттардағы бірліктермен шектелмей, жүйелік
құрылымдағы барлығы тілдік деңгей элементтері мен дыбыстың көркем
әдебиеттегі поэтикалық қызметімен де ұштастырылады.
Сәкен Жүнісов шығармаларындағы тілдік құралдардың қолдану мақсатын
айқындау, шығарма шырайын кіргізетін сөздердің экспрессивтік-эмоноциалдық
бояуын көрсете отырып, олардың көркемдік-стилистикалық қызметін саралау,
соның негізінде шығармалары тілінің көркемдік ерекшеліктерін көрсету, сол
арқылы қаламгердің көркем шығармаларының басқа суреткерлерден ерекшеленетін
стильдік қолтаңбасын анықтау, үшін біраз прозалық шығармаларын салыстыра
талдағанымызда көркем шығармадағы лингвомәдени тілдік бірліктерді айқындап,
олардағы ұлттық сипаттық басымдығы, метафораның фразеологиялық тіркестермен
арақатынасы фразеологияның бейнелігін тудырудағы метафораның орны және оның
жазушы тіліндегі қолданыс ерекшеліктері байқалды.
Жазушы шығармаларының тілдік ерекшелігі кейіпкер тіліндегі берілу
жолдары, тілдік құралдардың қолданыс мақсаты, троп түрлерінің стильдік
қызметтері, жазушы шығармаларындағы кірме сөздердегі өзгерістерді көрсету
үшін қоғам, ондағы адам келбетін таныту мақсатында алынған бірліктер болып
табылады.
Тіл – адамдар арасындағы қарым-қатынас құралы ғана емес, халықтың
тарихи дамуының, дүниетанымы мен мәдени байлығының көрінісі. Адам танымын
зерделей отырып, жазушы шығармаларына танымдық тұрғыдан баға беруде, ұлттық
танымдық болмысы мен тілдік табиғатына, яғни шығармаларының тілдік
ерекшеліктеріне талдау жасауды жөн санадық. Себебі шығармалардағы тілдік
бірліктердің қолданыс даралығын танымдық үлгі (модель) қалыптастырушы
таңба, ақиқат дүниенің көрінісін белгілейтін нысандар ретінде қарастырамыз.
Көркем әдебиеттердегі кейіпкердің тілдік ерекшелігі мен сөз қолданысы,
эстетикалық таным деңгейіне сай символдық таңбалардың қалыптасуының өзіндік
ерекшелігі де бар. Осы орайда, жекелеген ақын-жазушылардың тілдік тұлғасын
қарастырған зерттеу еңбектері болғанымен, белгілі бір кезеңге тән
шығармалардағы кейіпкердің тілдік ерекшелігін, ой-танымы мен болмыс-бітімін
біріктіре отырып, оны антропоцентристік аспектіде, ұлт психологиясына сай
адам танымын этностың танымдық дүниесімен тығыз байланыстыра зерттеу қазақ
тіл біліміндегі когнитивтік лингвистикада көп қарастырыла қоймаған. Осыған
байланысты таным – мәдениет – тіл үштігінің принциптері негізінде,
С.Жүнісов шығармаларындағы кейіпкерлердің танымдық ерекшелігін тілдік
фактілер арқылы танымдық (когнитивтік) құрылым тұрғысынан ғылыми талдау
жасау өзекті мәселе болып табылады.
Диплом жұмысының нысаны көрнекті жазушы С.Жүнісов шығармаларының тілі
ұлттық таным тұрғысынан талдауға түсті.
Диплом жұмысының дереккөздері ретінде әр жылдары жарық көрген
шығармалар жинағы алынды.
Диплом жұмысының негізгі әдістері мен тәсілдері. Диплом жұмысының
мақсаты мен тақырып ерекшелігіне байланысты сипаттама, салыстырмалы талдау
мен жинақтау, концептілік талдау, жүйелеу және оны түсіндіру, аналитикалық
талдау әдістері қолданылды.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты –
Сәкен Жүнісовтің тілдік тұлға ретінде танытатын ұлттық құндылықтарды оның
көркем туындыларында сөз қолдану даралығын анықтау арқылы көрсету. Қазіргі
антропоцентристік бағыттың ғылыми теориялық қағидаларына сәйкес шығармадағы
кейіпкердің дүниетанымы мен болмысын, тілдік қолданысын этностың ұлттық
танымымен байланысты концептілік құрылым ретінде тұжырымдау, сондай-ақ
диплом жұмысында жазушы шығармаларындағы кейіпкер қолданысындағы
фразеологизмдер, тілдік көріктеуіш тәсілдері, ұлт психологиясының
когнитивтік құрылымы анықталады. Бұл мәселелерді анықтау үшін мынадай
міндеттер қойылды:
- қаламгер кейіпкерлерінің тілдік құралдарды – фразеологизмдер, мақал-
мәтелдер, диалект сөздер, синоним сөздер мен антонимдік қатарлардың
қолданылу ерекшеліктерін анықтау;
- сан қилы көріктеуіш тәсілдерді қолдану аясында кейіпкердің тілдік
тұлғасын анықтау;
- С.Жүнісов шығармаларының қазақ әдеби тіліне тигізген әсерін анықтап,
көркемдік ерекшелігін талдау;
- қаламгер тілін стильдік-семантикалық тұрғыдан саралау, яғни жазушының
қазақтың сөйлеу тілін көркем шығармада қалай пайдаланғанын байқап, ол
қолданған бейнелеу-мәнерлеу тәсілдерін талдау;
- жазушы шығармаларының сөз (лексикалық) байлығын бағдарлап, оның лексика-
грамматикалық ерекшеліктерін бағамдау;
- кейіпкер санасындағы ұлттық танымға сәйкес символдық ұғымдардың
қалыптасуын нақты дәйектеу;
- жазушы шығармаларындағы кейіпкердің сөйлеу мәдениетіне тілдік тұлға
тұрғысынан сипаттама беру;
- ұлттық дүниетанымның ерекшелігін айқындап, мәнін ашу.
Диплом жұмысының теориялық және практикалық мәні. Жұмыста ұсынылған
тұжырымдар, нәтижелер қазақ тіл біліміндегі лингвокогнитивтік,
психолингвистикалық зерттеудің ғылыми-теориялық негіздері мен ұстанымдарын
нақтылай түсуге, айқындауға өз деңгейінде үлес қосады. С.Жүнісов
шығармаларының концепт құрылымдарын анықтау арқылы лингвомәдениеттану,
этнолингвистикалық білім негіздерін тереңдетуге ықпал етеді. Сондай-ақ
диплом жұмысы нәтижелерін этнолингвистика, стилистика, көркем мәтінді
лингвистикалық талдау пәндеріне қосымша ретінде пайдалануға болады.
Диплом жұмысының жаңалығы мен нәтижелері:
- диплом жұмысында жазушы С.Жүнісов шығармаларындағы кейіпкер тілінің
ерекшелігі мен тілдік тұлғасы анықталып, олардың семантика-стилистикалық
жақтары көрсетілді.
- қаламгер шығармаларындағы кейіпкер тілінде қолданылатын тілдік
көріктеуіш құралдарына талдау жүргізілді.
- адам санасындағы қалыптасатын символдық белгілердің лингвомәдени
мазмұны сипатталды.
- ұлттың дүниетанымдық ерекшелігін анықтау мақсатында кейіпкердің тіліне
психолингвистикалық тұрғыда талдау жасалды.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспе, екі тарау, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 С.Жүнісов шығармалары тілінің лексика-грамматикалық ерекшеліктері
1.1 Көркем образ жасаудағы кейіпкер тілі туралы
Шығарма тілі туралы В.Белинский былай дейді: Көркем әдебиеттің бояуы
да, үні де, ... бәрі де – тіл. Ал тілге ең қажет қасиет – суреттілік.
Көрркем шығарма тілі оқырманның көкейіне қонымды, жалпыға түсінікті, бояуы
қанық та шынайы болса құнды болатыны және ұзақ жасайтыны белгілі.
Шығармалардың құндылығы оның тілінде, жазылу мәнерінде екені түсінікті. Ал
қаламгердің өзіндік мәнерін, қолтаңбасын танытатын бірден-бір құрал – сөз,
сөз қолданысы екені мәлім.
Жазушының шығармашалық өзгешелігі дегенде бір-бірімен тығыз байланысты
екі жайға назар аудармасқа болмайды. Оның бірі – жазушының лексикасы мен
грамматикасы, демек, жазушы тіл байлығы және оны пайдалану мүмкіндігі мен
өнегесі; екіншісі – стилистикасы, былайша айтқанда, автордың лексикасындағы
сөздердің жеке күйінде сондай-ақ сөйлем түрінде, текст ішінде қолданылу
ерекшелігі, әдеттегі қолданыстан айырмашылығы, мұндай тәсілден ұтып тұрған
жайлары [19, 5].
Көркем әдебиет стилі немесе көркем сөз – ойды және сезімді образ арқылы
бейнелейтін айрықша өнер. Тіл көркем шығармада ерекше эстетикалық қызмет
атқарады. Өйткені көркем әдебиет оқушының эстетикалық талғамын жетілдіріп
қана қоймай, сөзді стильдік өрісіне сай, талғап жұмсауға үйретеді.
Көркем әдебиет стилі дегеніміз – проза, поэзия, драматургия салаларында
жызылған көркем шығармалардың стилі (тілі).
Көркем шығарма тілі мен әдеби тіл арасында принципті ерекшеліктер
болады. Бұл олардың әрқайсысының атқаратын қызметінен туындайды. Әдеби тіл
адамдардың күнделікті қарым-қатынас жасауының құралы ретінде
коммуникативтік қызмет атқарады, ал көркем шығарманың құрылымында басқаша
қырынан танылады. Тілдік құралдар арқылы оқырманына әсер ете отырып,
эстетикалық және көркемдік мақсатта қолданылады. Осыған орай, әдеби тіл
нормасы мен көркем әдебиет тілі арасында да ерекшелік болады. Әдеби тілде
нормаға жатпайтын тілдік дерек әр қаламгердің алдына қойған мақсатына
сәйкес келіп, эстетикалық қызмет атқарады.
Көркем әдебиет стилінің жанрларының біріне жататын прозалық шығармаларда
автор атқаратын қызметіне сай жалпыхалықтық тілде кездесетін фактілердің
барлығын да керегінше қолдана беруден бас тартпайды. Сондықтан көркем
әдебиет шығармаларында әдеби нормамен қатар ауызекі тіл элементтері де,
диалектизмдер мен архаизмдер де, жаңа қолданыстар мен варваризмдер де
кездесуі заңды.
Көркем әдебиетте қандай да бір әлеуметтік топтың қоғамдағы орнын, қарым-
қатынасын даралап көрсетуде солардың тілдік қолданысына тән тілдік құралдар
көркем шығармада кейіпкердің тұтастай алғанда белгілі бір топтың әлеуметтік
ерекшелігінен хабар беретін стильдік көрсеткіштер саналады. Көркем образ
жасауда қажетті көптеген амал-тәсілдер қатарында үлкен маңызға ие нәрсе –
кейіпкер тілі. Кейіпкер тілі арқылы өзінің болмыс-бітімі мен қабілетінен
хабардар етіп, өз орнын айқындайды. Сол кейіпкер бейнесі артында тұрған
әлеуметтік топтың келбетін танытады. Бұдан кейіпкер бейнесін сомдауда
тілдік құралдардың қаншалықты маңызды екенін, сондай-ақ тіл мен әдебиет
арасындағы байланысты айқын аңғарамыз.
Қай шығармасын жазса да, жазушы қазақ тілінің ұлттық бояуын ұлттық
болмыстан туындатады. Болмыс сөзінің беретін бірінші мағынасы санадан тыс
объективті дүниенің, материяның өмірін қамтитын философиялық ұғым дегенді
білдірсе, ал екіншісі – жалпы дүниені білдіретін кең мағынадағы
философиялық ұғым [2, 29].
1.2 Кірме сөздердің қолданысы, стильдік қызметі
Қай халықтың болмасын тарихында қоғамдық, әлеуметтік, мәдени өзгерістер
болып тұратыны белгілі. Кез келген тіл басқа тілдермен қарым-қатынасқа
түседі. Қай тілдің болсын сөздік қорына қоғамдағы түрлі тарихи оқиғалар өз
әсерін тигізетіні анық жағдай. Тіл – үнемі өзгеріп, дамып, толығып отыратын
қоғамдық құбылыс. Кез келген тілдің сөздік құрамының толғып кемелденуі ішкі
мүмкіндіктерімен қатар, өзінде жоқ сөзді өзге тілдерден ауысып алуы арқылы
да өзінің сөздік құрамын байтып, жетілдіруіне байланысты болады. Тарихтың
белгілі бір кезеңінде халықтар арасында болған экономикалық, әлеуметтік,
мәдени қарым-қатынастарды бір тілден екінші тілге ауысқан сөздердің кірме
қабатынан байқауға болады. Қазақ тілінің сөздік құрамына түрлі жолдармен,
заман ағымындағы өзгерістерге орай енген, дегенмен байырғы сөздік қорға
жатпайтын сөздер тобы кірме сөздер деп аталады.
Жалпы кірме сөздер дегеніміз – әрбір тілдің өзіндік сөз тудыру тәсілмен
емес, басқа тілдердің ықпалымен жасалған сөздер. Яғни сөздің белгілі түр-
тұрпаты мен мағынасы екеуі де өзге тілге қатысты сөздер кірме сөздер болып
табылады. Б.Серебренниковтің пікірінше, кез келген тілде кірме сөздің пайда
болуы қоғамдағы болған өзгерістер мен болып жатқан өзгерістерден хабар
береді екен [3, 27-29]. Тілдің сөздік құрамын байыта түсетін лексикалық
қабаттың қатарында кірме сөздердің алатын орны бөлек.
Қазақ халқы өзінің даму тарихында көптеген көрші елдермен үнемі тығыз
қарым-қатынаста болған. Біздің еліміз тілдік қарым-қатынас жасауға өте
ыңғайлы географиялық жерде орналасқан. Өз тарихы, тілі, дәстүрі, әдет-ғұрпы
бар түрлі елдермен шектеседі. Тілдердің өзара қарым-қатынасы, бір-біріне
әсер ететін ықпалы әр түрлі деңгейде болады.
Тілімізге араб, парсы кірме сөздерінің енуі VІІІ-ІХ ғасырдан бергі уақыт
пен ХХ ғасырда енген интернационалдық терминдер мен руссизмдер. қоғамдағы
түрлі қарым-қатынастардың әсерінен енген араб, парсы сөздері туралы
мәселені арнайы зерттеген Л.З.Рүстемов: Қазіргі қазақ тілінің сөздік
қорында түбірлес (түркі) тілдерге ортақ сөздер де, араб, парсы, монғол
тілдерінен қосылған сөздер де, орыс, грек, латын т.б. тілдерден ауысқан
элементтер де аз емес [4, 4], – дейді.
Академик Р.Сыздықова: ... көп сөздердің түп-негізі араб-парсынікі
болғанымен, халық тіліне сіңіп, қазақ лексикасының байлығына әлдеқашан
айналған [5, 154], – деп санайды.
Қазақ тілінің сөздік қорына талай тарихи кезеңдерде өзге тілдерден көп
сөз ауысқанын көреміз. Шығыс халықтары тілдерінен сөздердің ауысу үдерісін
ғалымдарымыз ислам дінінің келуімен, ІV ғасырдан бастап керуен саудасы
болғанымен және қоғамдық-саяси құбылыстармен байланыстырады. Қазіргі қазақ
тіліндегі араб, иран, парсы сөздері көбіне қоғамдық-саяси өмір, мәдени-
ағарту, оқу, тәрбие, ғлым, діни ұғымдар туралы болып келеді. Барлық енген
сөздер қолданылуы барысында фонетикалық, морфологиялық өзгерістерге
ұшыраған, қазақ тіл білімінде зерттеліп, анықталғанындай жалпыхалықтық
тілге сіңіп, жымдасып, жігі білінбей кеткен.
С.Жүнісовтің де шығармаларында кірме сөздердің мынадай түрлері
кездеседі:
1) араб, иран, парсы тілдерінен енген сөздер;
2) әкімшілік іс басқару, тұрмысқа, ғылым мен мәдениетке қатысты орыс
сөздері.
Кірме сөздердің барлығы бірдей қазақ тілінің сөздік қорына жаппай
енбегенімен, сөздік қордағы қазақтың төл сөзіндей ұзақ өмір сүріп, жаңа
сөздер жасауға ұйытқы болған байырғы туынды сөздер көптеп табылады. Олар
сөздік құрамға сіңісіп кеткендігі соншалық, тіпті кірме сөз екенін айырудың
өзі біраз қиындық тудыратындары да бар. Бұл сөздер өзінің кірмелігіне
қарамай, ұзақ өмір сүріп, сөздік қордағы сөздерге тән барлық қасиетке ие
болған.
С.Жүнісов шығармаларында төл сөздермен қатар кірме сөздерді де тіл
байлығының жетіспегендігінен емес, әр түрлі стильдік мақсатта немесе
эмоционалды-экспрессивті сөздер ретінде қолданған. Мысалы:
Ә л и х а н. Шарыш баһадүр жарлық шығарсын дейді (Сабалақ Абылай – Хан
Абылай, 22-б.);
М и л л е р. Түсінбедім, алдияр тақсыр, ол қандай талап? (Сабалақ Абылай
– Хан Абылай, 51-б.);
Қ а л м а қ. Ұлы қоңтайшыдан хабар келді елге дейін жаяу айдағанға
жарайтындарын құлақкесті құл етіңдер, жарамайтындарын бастарын кесіп,
құлақтарын жіпке тізіңдер депті (Сабалақ Абылай – Хан Абылай, 14-б.);
Қоңтайшы – бас әмірші, хан. Жоңғар жұртының әкімшілік жүйесіне қатысты
сөз [6, 182].
В о е н к о м. Кеткеннен хабарсыз көрінеді. Өлі ме, тірі ме, ол арасы
бимағлұм (Жаралы гүлдер, 227-б.).
Жазушы С.Жүнісов қолданысында араб, иран, парсы тілдерінен енген
сөздердің көбі дін мен оның түрлі ритуалдарына байланысты болып келеді.
Халқымыздың ғасырлар бойғы тарихында ислам дінінің сіңісті болғанына көп
уақыт өткені мәлім, соған орай, тіліміздегі ислам дініне қатысты сөздердің
молырақ ұшырауын заңды деп түсінеміз. Бүгінге дейін тек қолданыс тілінде
ғана емес, сонымен бір қатарда көркем әдебиет тілінде де араб-парсы
тілдерінен енген кірме сөздер көптеп қолданылады.
ХІХ ғасыр ақындары Дулат, Шортанбай, Мұрат поэзиясындағы араб, иран
тілінен кірген сөздерді зерттеген Н.Мансұров былай дейді: Дулат ақын
шығармаларынан шаһар-шәһәр-шәр варианттарын кездестіреміз. Иран тілінде
шәһәр – қала, ел, мемлекет деген ұғымды білдіреді. Тілімізде ол көбіне қала
мағынасында жұмсалады... Кірме сөздер түп нұсқасында шәһәр қолданылса,
кейбірі қазақи қалыпта енген үлгісі екенін аңғартады шәрі. Ал шаһар нұсқасы
кірме элементтердің жуан дауысты дыбыспен келген көрінісі [7, 24].
Ал С.Жүнісов шығармаларында шәһәр сөзі қазақи қалыптағы үлгісі түрінде
де және жуан дауысты дыбыспен де келеді. Кейіпкерлердің жас ерекшелігіне
қарай экспрессивті мәнді сөз лайықты алынған:
Б ө п і ш. Ақмола дегенің адам айтқысыз үлкен шәр екен ғой. Тек қолың
қимылдап кетсе алақаның сөлкебайға толып шыға келеді... (Ажар мен Ажал, 77-
б.).
К ө с е. Бар қолдан келетіні – аман-есен шәрға жеткізіп салу (Ажар мен
Ажал, 102-б.).
Ә л и м а. Шинсин қаласына баратынымызды, Аманайым әлі мектеп жүзін
көрген жоқ, онға келгенде биыл оқуға беретінімді – ақ әжемді де тамаша
шаһарға ала кететінімді – бәрін-бәрін айтып кеңесетінбіз. Шинсин деген
төбе басындағы кент екен, жердің жұмағы дейді (Төгілген қандар, 339-б.).
Шаһар сөзінің экспрессивті бояуы, көркемділігі жоғарыдағы сөйлемдерде
анық байқалады. Дауысты дыбыстардың жуан және жіңішке қолданылуы мағынаға
нұқсан келтірмейді, бір мағында қолданылған бір сөздің түрлі варианттары
болып саналады.
Жазушы шығармаларында араб, парсы тілдерінен енген сөздерді сол
тілдердегі негізгі тұлғаларын сақтап қолданған тұстары да кездеседі.
Мәселен, уағда, ғұмыр, ғарып т.б. сөздері: Әй, Қарауылқожа, ал келдік уағда
бойынша, не айтпақшы едің, тілің байланып қалған ба?! (Махамбеттің
өкінішпен өте шыққан өмірі-ай! 18-б.); Қалғандарыңа ғұмыр берсін! (Ажар мен
Ажал, 64-б.); Қарағым-ай, сен де бір құдай тағала аямаған жан екенсің, тым
құрмаса өзің аяушылықты білсең етті, біз өзіңдей жарымжан ғарыппыз ғой
(Ажар мен Ажал, 67-б.).
Кірме сөздерде бір мағында қолданылған бір сөздің бірнеше варианттары
кездесе береді. Мәселен, С.Жүнісовтің қолданысындағы фәни сөзіне
тоқталайық: Біз келсек, Сәлімгерей марқұмның өліміне қан жұтып, қара
жамылып, шаһит болған бейкүнә фәндәні фәни жалғаннан бақи дүниеге соңғы рет
аттандырып салуға келдік (Төгілген қандар, шашылған жандар, 356-б.).
Діни ұғымда қолданылған фәнидің мағынасы – алдамшы, тұрағы жоқ. Бұл
дүние алдамшы, жалған, өткінші деген ұғымнан пайда болған. Тілімізде фәни
сөзінің синонимі ретінде жалған сөзі де қатар қолданылады. Сондай-ақ
пәнидің жүзі деген тіркес те қолданылады, пәни деген о баста құбылмалы,
өзгермелі, опасыз деген мағынада айтылған. Ал қазақ тілінің фразеологиялық
сөздігінде бұл тіркеске өзгермелі, құбылмалы, опасыз деген түсінік
берілген. Тілімізде фәни – пәни сөздері бір ұғымда қолданылған фонетикалық
вариант (нұсқа).
Сұбхан алла тұрақты тіркесі тілімізде өте сирек кездеседі. Сұбхан араб
тілінде сахаба етістігі, араб тілінде жүзу мағынасын берсе, екінші баб
үлгісі бойынша саббаха мақтау, мадақтау мағынасында, екінші бабтың масдары,
яғни іс-қимыл атау ұғымында субханун – мақтау, мадақтау, субхан аллаһу –
аллаға мақтау мағынасында қолданылады. Құран Кәрімде Сұбхан Алла тіркесі
жеті рет қолданылады. Оның бесеуінде Аллаға мақтаулар мен мадақтау, Алланың
ұлылығын сипаттау болса, біреуінде таңырқау, біреуінде тәубеге келу
мағынасында айтылады [7, 21].
С.Жүнісов өз қолданысында сұбхан алла тіркесін араб тіліндегі таңырқау
мағынасында қолданылғанын көреміз:
Т а м ы р ш ы. Сұбхан алла! Не дейсің? О заманда бұ заман, әйелдің кісі
өлтіргенін естіп отырғаным осы. О, кәфрстан! (Ажар мен Ажал, 97-б.).
Сол сияқты кафир сөзінің де кәпір, капыр вариантарының қолданылатынын
айтуға болады. Қолданыстағы кафрстан таң қалу мағынасында жұмсалған.
Кейіпкер тіліндегі осы сөз арқылы сөйлемге эмоционалды әрі экспрессивті
реңкті басым беріп тұр.
Тілімізде араб тілінен енген харам және арам сөздері бар. Харам сөзі
негізінде шариғат үкімдеріне қайшы келетін, яғни тыйым салынған, күнә амал
жасалған ретте қолданылады. Ал арам сөзі пайдасыз, қажетсіз, көбіне сұм,
қара ниетті ұғымында қолданылады. Мысалы, Харам ниет емес, арам ниет [7,
15]. Харам мен арам сөздерінің қолданылу аясы әр түрлі болып келеді.
С.Жүнісов қолданысында мынадай нұсқада берілген: Басқан ізің харам сенің,
харам! Батыр қараңды бұл ауылдан! (Ажар мен Ажал, 100-б.). Шырағым-ау, ол
не қылмыс? Отыз жылғы еңбегім қарамға шықпақ па, не айтып тұрсың?! (Қызым,
саған айтам... 128-б.). Харам, қарам сөздері фонетикалық айырмашылықтарымен
қолданылған.
Жазушы шығармаларында ислам дініне байланысты сөздер молынан ұшырайды:
зекет (зекетің кетейін), бісміллә, стағпиралла, шаһит (шейіт), тоба (тәубе,
тәубә), аллаһ акбар, аумин т.б.
Кірме сөздердің кейбіреулері ғана белгілі бір стильдік мақсатта
қолданылғаны болмаса, көбі қазақ тілінің тілдік құрамына еніп кеткен, тіпті
кірме екені білінбейтін сөздер болып табылады. Жоғарыда келтірілген кірме
сөздердің қазақ тіліне бейімделіп, өзгеріске ұшырап дыбысталуы жүздеген
жылдың жемісі.
С.Жүнісов төгілген қандар, шашылған жандар драмасында қытай
қазақтарының тілінде айтылатын кейбір кірме сөздерді қолданған: ... Хаң деп
аталатын жер астында дінхұла дейтін газ болады екен.. Кешке хаңның
басшылары ағаулыттар келіп, енді дінхұла басылмайды деп шахтының аузын о-
дәрімен жарып, аспанға атқан таудай топырақ үйіндісімен жаба салды
(Төгілген қандар, шашылған жандар, 372-б.).
Ағаулыт (ағаұлт) деп Шыңжаң қазақтары қытайлықтарды атайды (С.Жүнісов).
Е, ол өзіміздің пайжүсір Бақты ғой. Пайжүсір – Қытайдағы учаскелік
милиционер (С.Жүнісов). Осы секілді сөздер суреттеліп отырған сол кезеңдегі
өмір шындығын танытуда үлкен рөл атқарады. Әрі автор осындай сөздерді
кейіпкер аузына салу арқылы кейіпкер бейнесін аша түседі. Кейіпкерлер
тіліндегі бұл сөздер стильдік жүк арқалап тұр.
Ал орыс тілінен енген сөздердің біразы қазақ тілінің өз заңдылығына
сәйкес фонетикалық жағынан азды-көпті өзгеріске ұшырап, кейбірі орыс
тіліндегі дыбысталу түрін сақтап, бастапқы қалпында қолданылады.
Жинаған материалдарға сүйенсек, С.Жүнісовтің де шығармаларында орыс
тіліндегі сөздердің қолданысы әр түрлі болып келетіндігін байқадық. Оларды
қолданылу аясы мен стильдік қызметіне қарай былайша топтастырдық:
1) қазақ сөздерімен араластырыла қолданылған орыс сөздері;
2) таза орыс тілінде алынған тілдік қолданыстар;
3) орыс тілі арқылы енген кірме сөздер.
Қаламгердің ұтымды қолданған көркем әдісінің бірі – ауызекі сөйлеуде
қолданылатын орыс сөздері. Сол кезеңдегі ауыл қазақтарының орыс сөздерін
айтудағы үлгісін көрсетеді. Орыс сөздері әр түрлі әлеуметтік топқа жататын
кейіпкер тілінде ұшырасады және қазақ тілінің дыбыс заңдылықтарына
икемделген үлгісінде қолданылып беріледі: Сендерге не дәлел, не пәкті
керек? Ал кәмесия мүшелері, тыңдаңдар, тағы да қайталайын (Махамбеттің
өкінішпен өте шыққан өмірі-ай! 11-б.); Қуатит енді! (Жаралы гүлдер, 198-
б.); Нишауа, пойдот! (Қысылғаннан қыз болдық, 323-б.); Көзінің ақауы бар
еді, лөктірге қаратқан ғой (Қос анар, 304-б.);
Орыс есімдерін қазақшалап, қазақтар аузынан былай айтқызады: Галашоқын
ба? Галашоқынның мұсылман баласына бүйрегі де бүлк етпейді (Төгілген
қандар, шашылған жандар, 346-б.); Бақытты заманды, Стәлінді жырлағаным
халқыма, ұрпаққа жетсе де, Стәліннің құлағына жетпей қойды (Жамбылдың
даңғыл, тарғыл жолдары, 146-б.). Яғни жазушы орыс тілінен енген сөздердің
стильдік жүгін арттыру мақсатында осындай тәсілді қолданған.
Жазушы шығармаларындағы орыс сөздерінің берілу сипатын шартты түрде
былайша бөлдік:
1. Кейіпкердің тұрмыс деңгейін, кәсібін аңғартатын сөздер: шенеуніктер,
аристократтар, участковый, слушаюсь, начальнигің, кандидат наук,
бывший, элитный, өнберстетте сабақ берген оқымысты адам т.б. өмір
шындығын шынайы суреттеу үшін бұл сөздер қажетті тілдік қолданыстан туған.
2. Ана тілін білуге мән бермей, үйренуге құлық қоймайтындар арамызда жоқ
емес. Кейіпкер аузына орыс сөздерін салу арқылы жастар арасындағы тіл
шұбарлаудың жиі кездесетіндігін және варваризимнің сол уақыттағы адамдардың
тіліне тән екендігін даралап көрсету мақсатында: это же целая церемония,
дауыстарын естісе, стенаны ұрады, әйтпесе ноль дваға звонить етеді,
от, дает, апайка, дұрыс айтасыз, кайфуем, апайка!, Атымтай дедушкаңды,
Балзия бабушкаңды ешкім знать не знает т.б.
Жасыратыны жоқ, біздің арамызда орыс сөздері мен қазақ сөздерін
араластырып, қойыртпақтап сөйлейтіндер баршылық. Мұндай тіл шұбарлау –
қоғамымыздың сырқаты. Тілді шұбарлап сөйлеудің түрлі себептері бар,
сөйлеушінің өз сөзіне мән бермей, әдеті болып кетуі болса, енді бір
жағдайларда оның сөздік қорының аздығы, тілінің жұтаңдығы себеп болып
жатады.
Жазушы кейіпкерлердің тіліндегі варваризмдерді белгілі бір стильдік
мақсатпен қолданған. Дөрекі, қарапайым элементтер, бөгде тілдік сөздер,
әсіресе макаронизмдер кейіпкердің мінез-құлқын, алған тәлім-тәрбиесін,
білім, мәдениет дәрежесін көрсету үшін келтіріп, оның образын жасауға
көмектеседі. Көркем шығарманың көркемдік шарттарының бірі де осында. Бұл
шарт – тәсіл, стильдік тәсіл. Тәсілдің дұрыс қолданылуы – жазушының сөз
құдіретін тану шеберлігіне алып барады [6, 38].
Кейіпкерлер тіліндегі орыс сөздерінің ретсіз болмаса дыбысталуын
өзгертіп қолданылуы бүгінгі ауызекі сөйлеу тіліндегі сөз мәдениетінің
жағымсыз бір қырын көрсетеді.
3. Қоғамдағы саяси, тарихи оқиғаларға байланысты жұмсалған орыс сөздері:
ұлы жүз депутациясы, император, Еміл Пугашопқа, Нова-Ишим
линиясындағы бекініс т.б. Осы секілді орыс сөздерінің мол қолданысынан
қазақ даласын патшалық басқару жүйесінің тереңдеп келе жатқан тамырын
көрсетуге байланысты екенін байқаймыз.
4. Соғыс техникасының атаулары және әскери өмірді суреттеу үшін де
қолданады: траншея снаряд, танк, немістің тигрі, пулемет,
браунинг, штуцер т.б.
5. Өркениеттік өзгерістерді көрсету үшін: млица, учитель, зәрпілет
алдым, шығарыңдар бәлнистен, бәлшейбектер бел алды, пашес сұмырайлар
т.б. тек стильдік мақсатта емес, белгілі бір кезең шындығын суреттеу
мақсатында қолданылған.
6. Кейіпкердің мінез-құлқын беру мақсатында жұмсалады: Қуатит, алпысқа
дейін істедім..., Собес қағаздарымды түгел реттеген, соған тездетіп қол
қой, исполкомның решениесі керек дейді, Оның әгінт емесін қайдан білесің?
т.б.
7. Күнделікті тұрмыс, зат, құбылыс атаулары болып келеді: Барлық жерде
өшірет, Бұл пальтоның әдірісі, апа т.б.
8. Әр түрлі мәндегі жаргон сөздер: кейбір адамдардың осындай хоббиі
болады, бич бола бастадық, бомжға айналмай тұрғанда, братан...
ренжімеңіз, мелтондардың ішіп жүргендеріне күлетін ек т.б.
Сонымен, қаламгер қолданысында орыс тіліндегі сөздер екі тәсілмен
берілген:
1. Сөздердің дыбысталу түрін сақтап, еш өзгеріссіз сол қалпында
қолданылуы: телохранитель ертіп берер деймісің, бір упражнениені
аудартты т.б.
2. Кейіпкер аузымен өзгеріске ұшырап қолданылуы.
Жазушы шығармаларындағы кірме сөздер өркениетті өзгерістерді көрсету
мақсатында алынған, қоғамдағы адам келбетін танытады. Шығыс тілдерінен
енген сөздер көбіне діни нанымдағы әдет-ғұрыпқа байланысты болып келеді.
Орыс сөздері ғылым мен техниканың дамуына, сондай-ақ қазақ арасына орыс
тілі ықпалының ерекше екендігін таныту мақсатында қолданылған.
Кейіпкерлерін өзінің алған тәрбиесі мен білім дәрежесіне, өскен ортасына
қарай сөйлетіп отырған. Кезінде қазақ ауылдарында орыс мектептері ашылып,
қазақ мектептері санының азайғаны бәрімізге белгілі. Қоғамдағы осы құбылыс
біздің әдебиетімізге және әдеби тілімізге кері ықпалын тигізгені белгілі
жайт. Жазушы С.Жүнісов шығармаларында суреттеліп отырған өз заманына лайық,
сол кезеңдегі қазақ өмірінің тұрмыс қажетіне, әкімшілік басқару ісіне
қатысты кірме сөздерді қолданды.
1.3 Көнерген сөздердің қолданылуы
Қазақ халқы өзінің көшпелі тұрмысында, небір қилы замандарды басынан
кешсе де тілін жоғалтпай, тіл арқылы халықтың тұрмыс-салтын, өзіндік
ерекшеліктерін ұрпақтан-ұрпаққа жалғастырды. Қоғамның дамуына байланысты,
ғылым мен техниканың дамуына орай, әдеби тіліміз толғып отырады, жаңарады,
ал кейде кейбір сөздер қолданыстан қалып, мағынасы көмескіленеді. Бұл
туралы академик Р.Сыздық: Сөз мағынасының эволюциясы тек дамудан, яғни
жақсара түсу сипатында ілгері жылжудан тұрмайды, сонымен қатар сөз
мағынасының күңгірттенуі не мүлде ұмытылуы, ауысуы, кеңеюі, тарылуы т.т.
құбылыстар да сөз табиғатының қозғалысын танытады [8, 165], - дейді.
Кейбір жағдайларда мағынасы көмескі сөздердің мағынасы жаңарып, кеңейіп
қолданысқа түсіп отырады. Байырғы қазақ сөздерінің көнеріп, мағынасы тек
мәтін ішінде түсінетін жағдайлар тілімізде кездесіп жатады. Көнерген сөздер
негізінен архаизмдер және историзмдер болып келеді.
Ғалым С.Исаев көнерген сөздерге анықтаманы анық та, нақты береді: Тіл-
тілде көнерген сөздердің историзмдер мен архаизмдер деп аталатын екі түрі
бар. Кейбір заттар мен құбылыстар күнделікті өмірден шығып қалып, сол
ұғымдарды білдіретін олардың атаулары – сөздер де көнеріп, тілде
қолданбайды. Мысалы, сұлтан, атшабар, ояз, барымта, дуанбасы, дүре, малай,
күң, бай, болыс т.б. Мұндай сөздерді историзмдер дейді.
Бұрынғы атаулары ескіріп, кейін басқа атаулармен беріліп жүрген заттар
мен құбылыстар бар. Мысалы, жасақ немесе қол – әскер, қолбасы – әскер басы,
почтабай – хат тасушы, жатақ – отырқшы, серіктік – бірлесу, қосын – ұйым,
желек – орамал т.б.
Қазірде осындай басқа атаулармен беріліп жүрген заттар мен құбылыстардың
бұрынғы атаулары архаизмдер деп аталады [9, 29].
С.Жүнісовтің Сабалақ Абылай – Хан Абылай, Махамбеттің өкінішпен өте
шыққан өмірі-ай! шығармалары тарихи тақырыпқа жазылған. Осы шығармаларда
кездесетін көптеген көнерген сөздер сол қоғамның белгілі бір кезеңдегі
тарихи шындығын танытады. С.Жүнісовтің туындыларында кездесетін көнерген
сөздерді былайша бөліп қарастырдық:
1. Әдет-ғұрыпқа байланысты. Ертеде ел арасындағы дау-жанжалға есесі
кеткен жақ өз қарсыластарының малын қуып әкететін болған. Бұны барымта
дейді. Кей жағдайларда кек қайтару, өш алу мақсатымен де жасалған.
... Ертіс бойындағы наймандардың күн құрғатпай біресе барымта деп,
біресе сарымта деп, әйтеуір ойрат жұртына маза бермей күнде қырқысып-
жұлқысып жатқанын не дейсің (Сабалақ Абылай – Хан Абылай, 40-б.).
Жоқ, иман айта келгем жоқ, Датым бар айтар (Ажар мен Ажал, 62-б.).
Қазақ тілінің сөздік құрамында көнерген сөз болып табылатын дат сөзі
парсының дад сөзінен шыққан болып, әділеттілік талап ету, мұң шағу,
дауыстап жәрдемге шақыру мағынасында қолданылады. Тілек, өтініш айту
мағынасын білдіреді [10, 145].
Хан сарайын зікір салып кіруді қашан қоясыңдар?! (Махамбеттің өкінішпен
өте шыққан өмірі-ай! 27-б.). Зікір салды – бақсылық етті, ем-дом жасап
үшкірді.
Жазушы шығармаларында дүре салу, жекпе-жек, аманат, таупық, ұт
т.б. бүгінгі таңда сирек қолданылатын сөздер бар.
2. Шаруашылық, тұрмыстық-күйге байланысты. Күң – бас бостандығынан
айрылған басыбайлы әйел, малай [10, 340]. Күңдік – күң болуышылық [10,
341]. Жоңғар ханы – қоңтайшы [10, 406]. Құл – еркінен айрылған, иесіне
тәуелді адам [10, 419].
Бірде-бір еркек кіндік қалмасын! Қыздар ғана күңдікке жарайды (Сабалақ
Абылай – Хан Абылай, 14-б.).
Тай тұяқ – тайдың тұяғына ұқсас, тұтас бір кесек күміс деп берілген [10,
607]. Сөлкебай – бір сомдық күміс ақша [10, 581]. Ділда – алтын ақша [10,
164].
Қасыңа қарулы үш сардар қосып берем (Сабалақ Абылай – Хан Абылай, 18-
б.). ... Әбілмансұрды тапқан адамға бір тайтұяқ алтын, он сөлкебай ділда,
бес нар, екі ат сыйға беріледі (Сабалақ Абылай – Хан Абылай, 18-б.).
Бұрындары лауазымды адамдар немесе көліксіз кісілер әр ауылдан лау
мініп, яғни жұрттан көлік алып жететін болған. Лауға ат, арба, түйе
пайдаланады.
Уһ, жеттім-ау. Жол бойы көрінген лауға мініп зорға жеттім (Ажар мен
Ажал, 77-б.).
Зындан – тұтқындарды жазалау үшін жер астынан қазылған терең ор, апан
[10, 275].
3. Қару-жарақ атауларына байланысты. Оқиға суреттеліп отырған кезеңдегі
қолданылған қару-жарақ түрлерінің аталуы заңды. Дулыға – батырлар соғыста
киетін темірқалпақ. Сардар – сарбаздардың басшысы, қолбасы [10, 555]. Гүрзі
– ат үсті соғыста қолданылатын шоқпар тәрізді құрал. Алдаспан – сабында
көлденең салынған болат қалқасы бар семсер. Айбалта – ұзын сапты жарты ай
бейнесіндегі кішірек балта. Селебе – темірден, болаттан қырлап жасалған ұшы
үшкір найза. Қалқан – батырлар оқтан, найзадан қорғанатын соғыс құралы.
Шиті – оқпаны ұзын, екі аяқты білтелі мылтық [10, 773].
Көнерген сөздер кейіпкерлер тілін аша түсу мақсатында қолданылып,
сөйлемдерге реңк беріп тұрады.
Көнерген сөздер С.Жүнісов қолданысында кейіпкер бейнесін, сөйлеу
ерекшелігін, сол ортаны жан-жақты ашуға жұмсалған. Тұтас көркем ой жасау
үшін көнерген сөздердің қосатын үлесі зор. Көнерген сөздер – қазақ тілінің
лексикасында өз орнын тауып, тіл тарихымен, осы тілде сөйлеуші ұлт
тарихымен байланысты оқиғаларды сипаттауда, зерттеуде қолданысы аса маңызды
болып табылатын атаулар деп атауымызға болады. Көнерген сөздердің барлығы
да экспрессивтік-эмоционалдық мәнді қолданыста пайдаланылған.
Қай халықтың болсын әдет-ғұрпының, салт-дәстүрінің, аңыз-әңгімелерімен,
өлең-жырларының, ұлттық ойындарының т.б. тәрбиелік мәні зор. Қазақ халқының
осы күнге келіп жеткен салт-дәстүрі мен әдет-ғұрыптарынан даналық пен
дүниетаным айқын байқалады. Кез келген халықтың тұрмыс-салты, өзіндік
ерекшеліктерін, рухани ескіліктердің тілдік көріністері арқылы анықтаудың
ең бір тиімді әдістері болып табылады... ол – жалпы этносты танудың,
әсіресе оның интеллектуальды ерекшеліктері жағынан танудың құралы [11,
24].
А.Сейілхан: Этноатаулар көркем шығармада тіл мен әдебиеттің ғана
байланысын көрсетпей, ұлттық болмыс пен ұлттық белгіні де танытады. Осының
өзі қаламгерлер тілінде этномәдени фон жасаудың негізгі құралы [12, 41], -
дейді.
Этнолексика – ұлттық ерекшеліктерді танытатын бірліктер. Көркем
шығармаларда халықтың ұлттық сипатын танытады. Қазақ халқының ұғымында
босаға, төр, шаңыррақ, бесік сөздерінің қадір-қасиеті жоғары екені бәріміге
аян: Тым құрмаса жібі түзу адамның да босағасы бұйырмағаны ма (Ажар мен
Ажал, 98-б.); Әй, ерекекке әкіреңдеме. Шаңыраққа қара (Ажар мен Ажал, 98-
б.).
Жазушы шығармаларындағы этнолексиканы мағынасына қарай былайша
топтастырамыз:
1. Діни наным-сенімдерге байланысты. Мұсылман қауымы ораза айында отыз
күн ораза тұтып, аузын бекітеді. Таңертең күн шықпастан бұрын, ауыз бекітер
алдындағы ішер таңғы асты сәресі деп айтады: Оразаның маужыраған бір
түнінде Жасаған ие Жанатқа бір ұл берді. Сәресіде, Қанаттың ошағында
дүниеге бір қыз келді (Қылмыскер, 336-б.). Мұсылман қауымы қайтыс болған
марқұмдарға бағыштап мал сойып, құрбан шалады. Мал-жан, отбасы аман болсын
деп те мал сойылады. Осы сойылған мал құрмалдық саналады: Шырақтарым,
жігіттер, құдайға құлшылық етіп, жолымыз болғай деп, құрмалдыққа бір мал
шалдық (Төгілген қандар, шашылған жандар, 366-б.). Жаназа – өлген адамды
жерлеу алдында оқылатын дұға: Былтыр Бестерек деген жерде, бір қомағай шал
біреудің жаназасы үстінде етті өлермендене жеймін деп, тісіне сіңір ілегіп
қалып, ет не әрі, не бері кетпей тұншығып, жан тапсырған (Жаралы гүлдер,
201-б.).
2. Салт-дәстүр, әдет-ғұрыпқа байланысты этнолексика. Әр халықтың өзіне
ғана тән әдет-ғұрпы мен салт-дәстүрі сол халықтың келер ұрпағына үлгі
тұтарлық тәлім-тәрбие береді. Ата-бабаларымыздың ғасырдан-ғасырға жеткен
салт-дәстүрлері ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отырған. Алыс сапарға немесе сауда
жолына, саяхатқа шыққан адамдар туған-туыстарына, көрші-қолаңдарына, жолдас-
жораларына, балаларға азды-көпті сыйлықтар әкеледі. Мұны базарлық деп
атайды: Олжатай, Бөпіш ағаң саған базарлық әкепті (Ажар мен Ажал, 79-б.).
Сондай-ақ шығармаларда көрімдік, байғазы, сыбаға, сүйінші,
әмеңгерлік, ант атқан, ант ұрған т.б. этнолексикалар кездеседі.
3. Тойға байланысты этнолексика. Жаңа туылған нәрестенің құрметіне
жасалынатын ойын-сауық, той – шілдехана. Шілдеханада өлең, жыр айтылып, күй
тартылады, ән салынады. Бұл – өмірге адам келгенінің және оған қуанудың
үлкен белгісі. Ауылымызда бір басы бүтін шілдехана өтпегелі не заман
(Төгілген қандар, шашылған жандар, 339-б.).
Үлкен жиын-тойда жүлде, бәйге, кәде олжалап жатса, сол олжаны алған адам
жанындағыларға үлестіріп берген. Мұны тәбәрік деп атайды. Әдетте олжалы
адам тәбәрік беруге міндетті болған, әйтпесе ол сараң адам немесе салт-
дәстүрді сыйламағандық болып саналған: Салып ал. Бұл – ағаңның тәбәрігі
(Қызым, саған айтам... 136-б.).
Сол сияқты базына, бұйымтай т.б. ұшырасады.
4. Қазақ халқының ұлттық ойындарының атаулары да кездеседі: Ал ертең
бұлар хан ордасына ауыз салып, бар жасаған жақсылығыңды, қара орманыңмен
қоса күлін көкке ұшырып ханталапай етсе... Тоғызқұмалақ ойнағандай
тұстпалдап, шалдың сау басын қатыра берме. Айтпасаңыз мейлі. Олай соқыртеке
ойнарым жоқ (Жамбылдың даңғыл, тарғыл жолдары, 115-б.).
5. Халықтық өлшем атаулары. Қазақ халқы қыста қыстауын жайлап, соғымын
сойған. Жазда жайлауда төрт түлік малын бағып, қымызын ішкен. Жылқының
қазысының қалыңдығын өлшегенде қолдың саусақтарын пайдаланған. Қазының арық-
семіздігін бұлт, пышақ, сырты, қал елі, табан, сере деп өлшеген: Ойпырым-
ай, құда, ана бір бурыл ат жарылғалы тұр екен. Сере шығар кемі, тпә-тпә!
(Қос анар, 261-б.). Біздей сорлыларға жасаған мысқалдай жақсылықтарың зая
кетпес.
Уақыт өлшемі. Әлден уақыт – тап сәскенің тұсында... (Қылмыскер, 351-б.);
Іңірде, көз байлана жолға шығамыз. Ұзынсарыда соятын соғымым ғой. Ұзынсары
– наурыз айы.
Күнделікті тұрмыста қолданылып жүрген туыстық қатынас атаулары да жоқ
емес. Мәселен, Нағашы, болыс ата, Омар, сендер қала тұрыңдар. Қой жиенжан!
Біздің сенде не шаруамыз бар? (Төгілген қандар, шашылған жандар, 355-б.).
Сондай-ақ итжанды, ит тірлік, итжемеде т.б. итпен байланысты сөздер
де қолданылған.
Тілдің байлығы тек сөздік қор мен сөздік құрамның, грамматикалық
мүмкіндіктердің молдығымен айқындалмайды, ұлттық тілдік тұлғаны
қалыптастыратын танымдық жүйелердің, психологиялық және әлеуметтік
құрылғылардың, мәдени тілдік бірліктердің барлығы да ескерілуі керек.
Қазақ халқының қоршаған ортаға деген көзқарасынан, дүниетанымынан,
этикалық дәстүрі мен ұлттық психологиясынан, тұрмыс-салты мен әдет-ғұрпынан
бүкіл этнографиясының бейнесін анық байқауға болады. Қаламгер тілінің
шұрайлылығы, ойының ұшқырлығы оның сөз саптауынан анық байқалады.
1.4 Тұрақты тіркестер мен мақал-мәтелдердің қолданылуы
Қаламгерлер көркем сөз айшықтарын мейлінше мол пайдаланады. Олардың
тілдік шеберлігі халық тіліндегі фразеологиялық қорды қалай игерненінен
байқалады. Зерттеушілер тұрақты сөз тіркестерді қолданудың екі тәсілі бар
деп көрсетеді:
1. Фразеологизмдердің жалпыхалықтық формада қолданылуы.
2. Фразеологизмдердің өзгертіліп, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz