Жастарға жаңа жол
ЖОСПАР:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-7
І тарау. С.Садуақасовтың өмірі мен шығармашылығын дерек
ретінде зерттеу
1.1. Ғұмырнамалық шолу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.8-23
1.2. Шығармашылығы мен деректік құндылығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24-34
ІІ тарау. С.Садуақасов еңбектеріндегі Қазақстан тарихының
мәселелері – тарихи дерек көзі
2.1. 1920-30 жылдардағы Қазақстанның қоғамдық - саяси
өмірі С.Садуақасов еңбектерінде
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35-45
2.2. Оқу-ағарту және мәдениет мәселелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46-52
2.3. Жастар мәселелсі. Жастарға жаңа жол
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53-56
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 57-60
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61-
Кіріспе
Еліміз тәуелсіздік алғаннан соң ұлттық тарихымызды қайта
қарауға, пайымдауға мүмкіндік алдық. Әсіресе, қоғамдық - саяси өмірдегі ұлт
зиялыларының ерен еңбегі ескерусіз қалды. Солардың бірі – ХХ ғасырдың 20-30
жылдарында Қазақстанның қоғамдық – саяси өмірінде ерекше орын алған,
мемлекеттік қызметкер, тарихи тұлға – Смағұл Садуақасов болды.
С.Садуақасовтың қоғамдық – саяси қызметімен қатар, шығармашылық еңбегі
орасан зор дүние. С.Садуақасовтың Жастарға жаңа жол,------------------,
атты еңбектері және әртүрлі мерзімді басылымдарда жарық көрген қоғамдық –
саяси өмір туралы, оқу ағарту, мәдениет мәселелері жан-жақты ашылады.
Диплом жұмысының негізгі мақсаты – аталған еңбектерді деректанулық
тұрғыдан талдау, деректік құндылығын анықтау болып табылады. Ірі саяси
қайраткер, С.Садуақасов еңбектері кеңес өкіметінің алғашқы жиырма жылындағы
тарихи-мәдени өмірді деректанулық тұрғыдан талдауға зор мүмкіншілік береді.
Алаш идеясын жалғастырушы С.Садуақасов ұлттық демократиялық зиялылармен
ынтымақтасып, қызмет етті. Еңбекші қазақ газетінде редактор болған
кезінде де қайраткер ұлттық мәселелерді көп көтерді. Бұл кеңес өкіметіне
ұнамады. Сондықтан, С.Садуақасов еңбектері күні кешеге дейін жарияланбады.
Сондықтан да, оның еңбектерін тарихи - деректанулық тұрғыда талдау
көкейкесті мәселе болып табылады.
Қоғамдық – саяси өмір С.Садуақасовтың ------------------------,оқу-
ағарту мәселесі --------------------, жастар мәселесі -----------------
ашылады. Бұл шығармалар озық ойлы, адамзат құндылықтар аясынан қоғамдық
өмірге қарайтын азаматтың қоғамдық – саяси көзқарасын, пікірін анықтайтын
тарихи дерек көзі.
Қайраткер С.Садуақасов есімі 20-жылдары қарастырған ғылыми
әдебиеттерде тым үстірт айтылды. Оның есімі 20-жылдары оңшыл бағыт
ұстанған байшыл, жол бикелермен пікірлес саясатшы ретінде айыпталып,
айтылды. 5 томдық Қазақ ССР тарихында 20-жылдары ірі мемлекет қайтаркері
дәрежесіне ктерілген Смағұл Садуақасов жөнінде бір-ақ ауыз сөз жазылыпты.
Бұл оны анық қаралаған сөз еді. Кеңестік дәуірде де қайраткерге бір жақты
баға берудің салдарынан оның еңбектері мүлдем зерттелмеген болатын. Оның
тарихтағы орнының дұрыс бағаланбай, ол қалдырған мол мұраның зерттелінбей
келуі, сөз жоқ, тоталитарлық жүйенің ықпалынан болды. Тіпті оның көзі
тірісінде және ол қайтыс болғаннан кейін де ұлтшыл, байшыл әдебиетші деп
сынаған Ғ.Тоқжанұлы, С.Мұқанұлы, Е.Бекенұлы, Ә.Тәжібайұлы, Ә.Байділдаұлы,
І.Жансүгірұлы, С.Сейфуллин және тағы басқа қаламгерлердің еңбектерін де
қаперден шығармаған жөн.
Жазушы, сыншы Смағұлды ұмытпайық деп тек профессор Б.Кенжебайұлы
ғана жазды. Ғалымның Өтелмеген парыз [26] атты мақаласы шығысымен
Қазақстан КП Орталық авторды да, оның мақаласын Қазақ әдебиеті газетінің
редакторымен қоса бірнеше қызметкерлерін партияның басты бағытына қарсы
болған адамды қайта көтерді деп айыптап, әуре-сарсаңға салды.
С.Садуақасовтың өмірі мен қоғамдық қызметіне сипаттама берген
Қайраткер Садуақасов атты тұңғыш мақала 1988 жылы Қазақ әдебиеті
газетінде жарияланған еді. Оның авторы – жазушы, журналист, зерттеуші
Б.Қойшыбаев [6]. Сол жылдан бастап қайраткер қаламгердің өмірбаянын нақты
деректермен толықтырған алғашқы мақала авторы филолог Б.Дәрімбетовтің соғыс
және еңбек ардагері экономист Н.Сансызбаевтың [17] еңбектері баспасөзде
жарияланды.
Бұл азаматтарымыз С.Садуақасов өмірі мен мұрасын зерттеуде,
насихаттауда нәтижелі еңбек етіп, Жалын [1990, № 3], Қазақстан
коммунисі [1991, № 4] беттерінде жарияланған мақалаларында Смағұлдың
Голощекинмен келісе алмай, қатты ұстасқан негізгі мәселелері – мекемелерді,
аппараттарды жергіліктендендіру (коренизация), интеллигенцияға көзқарас,
байларға көзқарас, өндіргіш күштерді дамыту деген үш-төрт қоңыраулы
тақырыпты алға тартады [2.245].
Мерзімдік басылымдарда сондай-ақ осы Б. Дәрімбетовтің және осы кітап
авторы даярлаған С.Садуақасов мақалалары, әңгімелері, хаттары оқырман
назарына ұсынылды. 1993 жылы оның құрастырып даярлауымен С.Сәдуақасұлының
екі томдық таңдамалы шығармалары басылып шықты.
60-70-жылдары С.Садуақасовтың қызметі және саяси көзқарастары жайлы
басқа ұлт өкілдері де жазған болатын. Сондай еңбектердің біріне
Г.Д.Дахшлейгердің Социально-экономические преобразования в ауле и деревне
Казахстана (1921-1929) [3] деген еңбегін жатқызуға болады. Бұл еңбек
коллективтендіруге дейінгі ауыл тарихы жайындағы әйгілі, маңызды
еңбектердің бірі. Монография бүгінгі күнге дейін ғылыми маңызын жойған жоқ.
Бірақ бұл еңбекте С.Сәдуақасовты ол сынайды. Онда былай делінген:
Буржуазиялық ұлтшылдыққа еріп, С.Сәдуақасов тар ұлтшылдыққа бой ұрып,
байлардың қанаушылығынан бас тартады және ол ауылда қоғамдық қатынастарды
революциялық тұрғыдан қайта құрудан бас тартады.
С.Садуақасов туралы Н.Львов өзінің Казахский театр, очерк истории
[3.7] атты еңбегінде оның қазақ театрын дамытуға қосқан үлесі жазды. Онда:
С.Садуақасовтың ешқандай бөтен ойы болған жоқ, қайта ол әлемдегі, оның
ішінде орыс мәдениетінің барлығын жақсы болуы үшін қызмет етті,- дейді.
Осы кездегі қазақ мәдениетінің дамуына Садуақасовтфың қосқан үлесі мүлде
айтылмады. Ал оның творчествосын айтпай тұрып, тіпті оның ұлттық театр
ұйымындағы еңбегі еленбейді. Оның редакторлық қызметі объективті қаралмады,
көбіне ескертілмейтін де болды.
С.Садуақасовтың Қазақстанда комсомол қозғалысын ұйымдастырушылық және
ағарту саласындағы атқарған істерін жазуда мына екі автор есімін атауға
болады. Олар: И.А. Спиридонов және М.С.Терник. Олар Смағұлдың Қазақстандағы
комсомол ұйымына ат салысқанын оның көзі тірісінде-ақ айтқандар болатын.
Бірақ Спиридонов көптеген хронологиялық қателіктер жіберді, ал Терник
болса, С.Сәдуақасовтың өлкелік комсомол бюросының саяси хатшысы, түркі
халықтарының Орталық Шығыс комсомол Бюросы Президиумының мүшесі болғаны
туралы айтпайды [3.8].
Сондай-ақ В.П.Осиповтің Полномочный орган ЦК РКП(б) в Казахстане
деген бірінші еңбегінде С.Сәдуақасовтың 1922 жылғы Қостанай губерниясына
КЦИК мүшесі есебінде барғаны жайла жазады. В.П.Осиповтің Всматриваясьв 20-
30-е годы деген екінші еңбегі 1991 жылы шықты. Бірақ С.Сәдуақасовқа
бұрынғы біржақты көзқарас сол күйінде қалды. Ол сонымен қоса қайраткердің
өмірбаянында көп қателіктер жіберді [3.9].
Қазақстан тарихында С.Садуақасов туралы жазуда 1980 жылдары жаңа белес
басталды. Бұл еңбектерде енді көбіне қайраткердің жеке өмірі де қарастырыла
бастады. Мысалы, сондай еңбектердің біріне К.Әбуов пен Ж.Ермекбаевтың
Жизнь и судьба атты мақалаларын жатқызуға болады [3.9].
90-жылдары да біраз еңбектер жарық көре бастады. Мысалы осы жылы
шыққан Б.Қойшыбаевтың тағы да өзінің Жазықсыз жапа шеккендер атты
кітабының Смағұл Садуақасов деген үлкен тарауда автор қайраткердің
қызметі, жеке өмірі, отбасы, қоғамдық саяси өмірге араласуы, оның Ұлттар
мен ұлт адамдары туралы атты мақаласына талдау жасайды [6.127].
Сол сияқты тарихшылар М.Қойгелдиев пен Т.Омарбековтің 1993 жылы шыққан
Тарих тағылымы не дейді? атты кітапта М.Қойгелдиевтің Садуақасов не үшін
күресті? [4.45] деген үлкен бір тарауда оның өмірі мен қызметі және 20-
жылдардағы ауыл проблемаларын және осы ауыл жағдайын жақсартуда
Сәдуақасовтың жасаған шараларын жазып өтеді. Сондай-ақ Смағұл мен Глощекин
арасындағы дау және Голощекиннің Сәдуақасовты не үшін қудалағаны сияқты
мәселелерді де айтады.
Әртүрлі проблемалық мәселелер мен С.Садуақасовтың қызметі жайлы
М.С.Бурабаева Общественная мысль Казахстана в 1917-1940 г.г. [3.9] деген
еңбегінде қозғайды. Сондай-ақ әдебиетші Д.Қамзабекұлының С.Сәдуақасұлы
[17] атты 1996 жылы шыққан кітабында оның өмірі жайлы, қоғамдық-саяси
қызметі және ол қалдырған мол мұра, яғни шығармашылығын жазады. Сонымен
бірге С.Садуақасовтың мұрасын болашақта қалай зерттеу керек екендігін айтып
өтеді. Мысалы ол: Смағұл еңбектері тарихи дерек көзі ретінде қарастырылуы
керек. Қазақтың жер мәселелсі тарихын әуезе еткен мақала, еңбектері қазірше
өз зерттеушісін күтіп жатыр...,-деп Д.Қамзабекұлы тарихшыларымыздың алдына
үлкен міндет қояды. Сол сияқты оның 1997 жылы шыққан Руханият [18] атты
кітабындағы Мұхтар мен Смағұл деген бөлімде негізінен екі қайраткердің
ұқсас тұстары туралы айтылды және олардың арасындағы достық қатынас, бір-
біріне жазған хаттары да бар. 2003 жылы осы автордың Смағұл Сәдуақасұлы
атты екі томдық шығармалар жинағы [1] жарық көрді. Олардан басқа
Д.Қамзабекұлының Садуақасов жайында жазған мақалалары толып жатыр. Атап
өтетін болсақ, Алаштың ұлы Смағұл, Смағұлдың хаттары, С.Садуақасовтың
көсемсөз мұрасы, Мұхтар мен Смағұл, Тарихты жазған тарихта қалған
тарланбоз және тағы басқа да мақалалары Қазақ тарихы, Жұлдыз, Ақиқат
журналдарының беттерінде жарияланды.
Жалпы, Смағұлтанудың ірге тасын қалауда Д.Қамзабекұлының еңбегі зор
деп айтсақта болады.
Журналист Т.Жұртбайдың Талқы атты 1997 жылы шыққан кітабындағы Жер
талқысы [10] деген үшінші бөлімде жер туралы заңның қабылданар кездегі
Голощекиннің қазақ ұлты мен оның ел мүддесін қорғаған азаматтарына қарсы
ашық жаулыққа көшкенде С.Садуақасовтың өзгелерден жеке дара суырылып
шыққандығын жазады. Автор: Ол өзін терең де батыл ойлы, шешімшіл, өжет
және ұлт мүддесін қорғайтын қайратты да қызуқанды, тәлімді де тәжірибелі
мемлекет қайраткері есебінде көрсете білді, - дейді. Сондай-ақ кітапта
Голощекиннің: Садуақасовшылар деген мұқым бір жұлдыздардың шоғыры...
Садуақасовшылар дегеніміз бұл партияның ықпалынан шығып кетуге жагталасып
жүрген кеңес мекемесі... Садуақасовшылар дегеніміз – бұл пролетариат
диктатурасына қожалық еткісі келетін тұтас бір ұлттық мәселе! - деп
айтқан сөзі келтірілген [10.165].
Тарихшы Д.А.Махаттың 2001 жылы жарық көрген Қазақ зиялыларының
қасіреті атты кітабының 2-ші тарауындағы Садуақасовшылдықты қудалау
деген бөлімде С.Садуақасовқа жалған айып тағу, оны қудалау мәселелері
айтылады. Мысалға онда С.Садуақасов экономикадағы, идеологиялық саладағы
және ұлт мәселелсіндегі жолсыздықтарды ашық айтты. Мұндай басшылық
Голощекин сияқты жеке билікті көксеген коммунистік функционерге ұнауы
мүмкін емес болатын,- делінген [14].
20-30 жылдар тарихын жазып жүрген тарихшы Т.Омарбековтің 1994 жылы
шыққан Зобалаң [13], 1997 жылы шыққан 20-30 жылдардағы қазақстан
қасіреті [19] атты еңбектерінде С.Садуақасовтың саясаттағы қайраткерлік,
әділ де батыл айтқан пікірлері айтылады. Автордың бұлардан басқа Қазақ
шаруаларын жеке меншік қожалықтарынан айыру және ұжымдастыру, Голощекин
тұсындағы алаш қайраткерлерінің тағдыры атты мақалаларында да С.Сәдуақасов
жайында кездестіреміз.
Тарихшы Е.Қуандықовтың 1999 жылы шыққан Сүрең салған сұрқия саясат
атты кітабында Ф.И.Голощекин тұсындағы жүргізілген сұрқия саясат және
әміршіл-әкімшіл жүйе негізінде жүргізілген саяси биліктің нәтижесінде қазақ
ұлтының тағдыры тәлкекке түскен кезде Ж.Мыңбаев, Н.Нұрмақов, С.Садуақасов
сияқты зиялыларымыздың тосқауыл болуға тырысқандықтары айтылады. Автор:
Меңдешевшілдік, Қожановшылдық, Садуақасовшылдықтарға да тоқталады.
Кітапта ол туралы: Осы азаматтар қазақ жерін Ресейге қосуға келгенде де
шама-шарқынша қарсылық білдіріп, оған дәлелді мысалдар келтіре отырып,
наразылық білдіруі Орталықтың озбыр саясатымен қаруланып келген жауапты
хатшыға мүдле ұнамады. Іле-шала осы азаматтар ұлтшылдар атанып, қудалауға
түсті,- делінген [20].
Жалпы, Голощекин мен Садуақасов арасындағы келісе алмаушылық тартыс
жайлы тағы көп еңбектерде кездестіруге болады. Мысалы, тарихшы
М.Қозыбаевтың 1-ші кітабында осы мәселе жайында сөз қозғалады [27]. Одан
басқа бұл жөнінде С.Иманбаеваның Ұлт зиялыларын толғандырған мәселелер
[21], тарихшы А.С.Мұсағалиеваның Ұлт зиялыларының ойрандалған ошағы [12],
Д.А.Махаттың Тайталас немесе Қазақстандағы Садуақасовшылдықты қудалау
[22] сияқты мақаладарды жатқызуға болады.
С.Садуақасов жайлы алғашқы шыққан Р.С.Елмұрзаеваның 1997 жылы Жизнь и
деятельность Смагула Садвакасова атты ғылыми диссертациялық жұмысы Смағұл
Садуақасовтың қоғамдық саяси қызметі туралы жазылған еңбек болып саналады.
Бұл еңбекте бірақ, автор қайраткердің еңбектеріне тоқталмаған.
Тарихшы Қ.Ахметовтің Қазақ мәдениетінің қилы тағдыры [15] атты 2002
жылы шыққан кітапта 20-30 жылдардағы қазақ мәдениетінің дамуы, Садуақасов
сиқяты зиялыларымыздың мәдениетке қосқан үлесі, мәдениеттің
мемлекеттендірілуі мен идеологияландырылуы жайлы, партия мен кеңес
мемлекетінің мәдени саясатының идеологиясы мен практикасы туралы жан-жақты
баяндалады.
Тарихшы Х.Әбжанов пен Г.Назарбаеваның Қазақстан: тарих пен тағдыр
атты 2003 жылы шыққан кітабының 2-ші бөлімінде жеке тұлғалар қарастырылады.
Осы тұлғалардың ішінде С.Садуақасов та бар. Кітап авторлары Садуақасовтың
әр түрлі концеспулды тұжырымдар, дәлелдер келтіре отырып, тарихтағы орнын
аша түседі. Сонымен бірге оның көрегендік ойлары, Глощекиндік айыптаулар
сияқты мәселелер де айтылады [2].
Міне, бір кездері есімі еленбей келген осындай ірі тұлғаның тарихтағы
алатын орны ерекше. Тарихшы Х.Әбжанов айтқандай: Ол – Н.И.Бухаринмен,
М.Н.Рютинмен, Тұрар Рысқұловпен, Мұстафа Шоқаймен қатар тұратын тұлға [2.
247].
Бір айта кететін жәйт, жоғарыда аталған көптеген авторлар негізінен
С.Садуақасов еңбектерін әдебиет филологиялық тұрғыдан қарастырды. Ал оның
еңбектерін тарихи деректанулық тұрғыдан ашып көрсету біздің міндетіміз.
Себебі қайраткердің еңбектерінің тарихи – деректік маңызы зор.
I ТАРАУ. С.Садуақасовтың өмірі мен шығармашылығын дерек ретінде зерттеу
1. Ғұмырнамалық шолу
Қазақ халқы ел болып, басы біріккелі халқының қамын, болашағын ойлаған
және сол халқы үшін аянбай күресіп, халқының арман-мұраты, мақсаты жолында
қаза болған көптеген асыл тұлғаларымыздың болғаны тарихтан белгілі. мысалы
ең алғаш мемлекеттіліктің негізі – қазақ хандығы құрылғанда қылыштың
жүзімен, найзаның ұшымен қасық қаны таусылғанша сол кездегі қазақтың жауы
қалмақтарға елін, жерін бермей, талай батырларымыздың қаны төгілгенін
білеміз. Патша заманында, оның отарлау саясатына тағы да асыл арыстарымыз
бас көтеріп, қарсы шықты. Одан кейін кеңестік идеология қазақ халқының
санасын улап, қазақ деген атаудың мүлдем жойылып, орысқа сіңіп кететіндей
қауіпте тұрғанда да тағы да терең ойлы, көзі ашық, көкірегі ояу
азаматтарымыз қолдарына қару орнына енді қалам алып, қараңғы халықтың сана-
сезімін ояту мақсатында күрес жолын жүргізгені бәрімізге аян.
Міне, осы мақсатта қызмет етіп, қиындықтан шығуды, бірігіп ел болуды
көздеген және оған жетудің жолдарын көрсетіп, жүрегі халқым деп соққан
қазақтың бірігей ұлдарының бірі – С.Садуақасов 1990 жылы сол шақтағы
территориялық айырым бойынша Ақмола облысы шарлақ уезі, Қараой болысы,
Жарқын ауылында (қазіргі Солтүстік Қазақстан облысы, Ұялы-жарқын ауылы)
туған. Әкесі сәдуақас Тұрабайұлы (1872-1937) хақ жолын ұстанған ұзын бойлы,
қыр мұрынды, сымбатты кісі болған екен. Оқығаны да, тоқығаны да мол, орта
ғана шаруашылығы бар, ел ішінде қадірлі қоңыр дәулетті молда болған. Ол
Смағұлдай ұлды тәрбиелеп өсіргені үшін 1937 жылы нақақтан атылған. Анасы
мәжікен (1879-1938) перзенті Смағұлдың қайғылы қазасы мен күйеуінен
жазықсыз айдалғанын көтере алмай, құсадан дүние салған. Смағұлдың жалғыз
бауыры – қарындасы Орынбасар да (1916-1990) өмірден өгейлік, тағдырдан
тәлкек көріп, өкіметтен бір тиын да зейнетақы алмай көз жұмған.
С.Сәдуақасов ұшқан ұяның қайғылы халі, міне осындай [1.7].
1912 жылы ауылындағы Әбіл молда Қуанышұлының шығыс пен батыс білімін
қатар негіз етіп алған мектебін тәмамдаған Смағұл өмірінде түрлі дәрежедегі
бірсыпыра оқу ордасының табалдырығын аттайды. Ол ауыл молдасынан хат
танығаннан кейін көршілес Сарыкөл қаласындағы (қазіргі Омбы облысындағы
Полтава ауданының орталығы) екі кластық училищеде оқыды. Омбы қаласы ол
кезде оқу ордасы болатын. Білімнің соңына түскен Смағұл 1915 жылы осындағы
ауылшаруашылығы мектебінен білім ала бастайды. Жалпы осы жерде Смағұлдың
қоғамдық - саяси өмірге деген көзқарасчы қалыптасады. Және ол осы қоғамдық
- саяси өмірге қызу араласа бастады.
Садуақасов 1914 жылы Мағжан Жұмабаев, Сәкен Сейфуллин, Қошмұхамед
Кемеңгеровтер жасырын құрған қазақ жастарының алғашқы Бірлік ұйымына
қатысты [7.60].
Смағұл Садуақасовтың Омбыдағы ауыл шаруашылығы училищесінде білім
алғандығын 1993 жылы шыққан С.Сәдуақасовтың Таңдамалы І томында [1] 1915
жылы деп көрсетсе, 2003 жылы шыққан Алаш үні газетіндегі Қ.Кемеңгердің
Смағұл Сәдуақасұлы 1915-1916 жылдар арасында қайда болды? [9] деген
мақаласында 1916 жыл деп көрсетеді. Полтавкадағы училищені аяқтағаннан
кейін Садуақасов бір жыл ел ішінде халық ағарту ісімен айналысады. Осы
күнгі Омбы облысының аудан орталығы болып отырған Полтавка селосындағы 2
кластық орыс-қазақ училищесін үздік аяқтаған Смағұл Сәдуақасов 1915 жылдың
тамыз айында ауылға мұғалім болып жіберіледі. Полтавкадағы училище
меңгерушісі Ақмола облысы 1 ауданы халық училищелерінің директорына жазған
хаттарынан біз Смағұлдың өмірбаянына қатысты құнды деректерді кездестіруге
болады. 1915 жылы 18 тамызда жазып, № 104 деп белгіленген хатында ол өз
қарамағында жұмыс істейтін Садуақасов, Наурызбаев секілді ауыл
мұғалімдерінің қызметіне қанағаттанбайтынын жазады. Өз жұмыстарын орынды
атқармайтын ол екеуінің орнына оқуын еғана бітірген Садуақасов, Сансызбаев,
Әубәкіров секілді түлектерін тағайындауға рұқсат сұрайды [9.3].
Жоғарыда айтып кеткен Бірлік ұйымының мүшелері ұлт мүддесіне бірігіп
қызмет ету мақсатында жалпы қазақ жастарының съезін өткізуге ұмтылыс
жасайды [4.48].
Съезге қатысушылар өздерінің Совет өкіметін танитындығын білдіріп,
арнайы қаулы қабылдайды. Осы съезде барлық жастар ұйымы бірігіп, Жас
азамат деген жаңа ұйым болып, қайта құрылды. Оның басқармасына мыналдар
кіреді: төрағасы Мырзаұлы, мүшелері Смағұл Сәдуақасов, Мұратбек Сейітұлы,
Гуля Досымбекқызы, Әбдірахман Байділдәұлы.
Жалпы Смағұл Садуақасов Алаш партиясының құрамына кірмесе де, ол қызмет
еткен Бірлік жастар ұйымының Алаш партиясының соңынан ергендігін,
Бірлік ұйымының да негізгі мақсат-мүддесі Алаш партиясының мақсат-
мүддесімен дәлме-дәл екендігін жоққа шығара алмаймыз. Және Алаш басшылары
!Бірлік ұйымына ықпалы болған.
Мәселен, 1917 жылы қазан мен қараша айлары аралығында Томскіде өткен
Сібір автономиясы кеңесіне қатысып қайтқан Ә.Бөкейханов Омбыға соғып,
арнайы ұйымдастырылған митингілерде сөз сөйледі.
Ал оның Омбы жастарымен кездесуі туралы Қазақ газетінде мынадай хабар
берілген еді: Томскіден қайтқан бетінде Әлихан Бөкейханов Омбыдағы қазақ
жастарының Бірлік қауымына өзінің жасынан жинаған саяси һәм қазақтың жер-
суы туралы жазылған кітаптарын сыйлап кетті [4.48].
С.Садуақасовтың Ә.Бөкейхановтың қызы Елизаветаны жар етіп алғандығы
бәрімізге белгілі. Ьірақ Әлихан мен Смағұл арасындағы қатынас жайлы көп
айтыла бермейді. Оның себебі мүмкін екеуінің туыс болғандығынан да болса
керек. С.Садуақасовтың Ә.Бөкейханұлының күйеу баласы болғаны үшін де таяқ
жеген тұстары көп екен. Шолақ белсенділердің ұлтшыл Бөкейхановтың
Қазақстаннан қуылған ұлтшыл күйеу баласы Москвада, қайын атасының қасында
шалқып жүр... - деген сияқты арыздарының салдарынан зайыбы Елизавета екеуі
де жатақханада тұруға мәжбүр болған екен. Батыл, білімді қайраткер
С.Садуақасовты Қазақстандағы партия және мемлекет қызметінен аластатудың ең
оңтайлы әдісі де сол – оның алашордашының қызына үйленгендігін бетке
шіркеу ететін [6.145]. Әңгіменің орайы Смағұлдың отбасылық жағдайына
байланысты айтыла бастағандықтан оның баласы жайында да айта кеткеніміз жөн
болар. Ұлы Отан соғысы басталғанда Елизавета Әлиханқызы Садуақасова дәрігер
ретінде шұғыл әскерге шақырылып, пионер лагеріндегі жалғыз ұлы
Ескендірмен қоштаса алмай, майданға кете барды. Ұзамай жасын өсіріп
көрсетіп, 15 жасар Ескендір Смағұлұлы Садуақасов та соғысқа өзі сұранып
кетеді. Сонымен, баяғы алашордашының қызы мен немересі фашизммен
шайқастың бел ортасында болды. Бірі майданда партияға өтіп, үкімет
наградаларын алып, медицина қызметінің майоры шешінде абыройлы оралды да,
екіншісі жас патриот, желкілдеген жеткіншек, сол алапат соғыста Отан үшін
қаза табады. ӨОсының өзі аз нәрсе емес [6.146]. Смағұлдай арыс азаматтан
осындай батыр ержүрек ұлдың тууы таң қалатын нәрсе емес.
1917 жылы қарашада Бірліктің құрылтайы өтті. Құрылтайда С.Садуақасов
пен М.Әуезов сөз сөйледі [4.49].
Смағұл мен Мұхтар арасындағы үлкен достық қатынастың болғандығының
бірден бір дәлелі – олардың бі-біріне үздіксіз жазып тұрған хаттары.
Хаттарында олар мысалы: Мұхтар бауырым! хатыңды алдым..., сондай-ақ
бастарынан өтіп жатқан жағдайлардың бәрін бір-біріне баяндап отырғандарынан
олардың арасындағы достық қатынастың қаншалықты үлкен болғандығын аңғару
қиын емес.
С.Садуақасов 1918-1919 жылдары Батыс Сібір кооператорлар одағының
жұмысына белсенді түрде араласа бастайды. 1920 жылы Омбыда шыға бастаған
Кедей даусы газетін ұйымдастырып, оған редакторлық жасайды. Ал 1920 жылы
Советтердің Бүкілқазақстандық І съезіне Ақмола губерниясынан делегеат болып
сайланған С.Сәдуақасов съезде Қазақ Орталық атқару комитетінің президиумы
құрамына және Бүкілроссиялық Орталық Атқару комитетінің мүшелігіне өтеді.
Өмір жолында бетбұрыс болған бұл оқиғадан кейін Қазақстанның сол кезеңдегі
астанасы Орынборға ауысқанда С.Садуақасов 1920-1921 жылдары РКЖО Қырғыз
облыстық комитеті бюросының хатшысы, Қазақ комсомол жастарының тұңғыш
газеті Еңбекші жастардың редакторы қызметінде болды [4.49].
1921 жылы көктемде Сібір әкімшілік орындарына қарап келген Семей
губерниясы Қырғыз (Қазақ) Республикасы құрамына өтеді. Қазақ орталық атқару
комитетінің төрағасы С.Меңдешевтің тікелей жолдамасымен губерния әкімшілік
және партия жұмысымен танысып, тиісті шараларды іске асыруға Семейге
мамырда Смағұл Садуақасов жіберіледі. Бұл кез Семей өлкесін, әсіресе қазақ
ауылдарын аштық жайлаған, өлім-жетім көп кез болатын. Ал уездік,
губерниялық мекемелерде жергілікті халықтың өкілдері жоқтың қасы еді.
Осындай ауыр жағдайда мемлекеттік билікті жергілікті халыққа түсінікті әрі
жақын ету мақсатында С.Садуақасов губерниялық атқару комитетін таратып,
оның орнына губерниялық-революциялық комитет құрылғандығын және осындай
шаралардың уезд көлемінде де іске асырылатындығын мәлімдейді. Ал
губревкомды басқару міндетін өз мойнына алады. Бұл төтенше шешім
С.Садуақасов пен бұрынғы губерниялық басшылық арасында бірнеше айға
созылған дауға ұласады. Ең соңында РКП(б) Семей губкомының талабы бойынша
Орталық Атқару Комитеті шілде айында С.Садуақасовты Орынборға шақыртып
алады. Бүкілқазақтың Бақылау Комиссиясы оның Семейдегі әрекетін қарап,
ұлтаралық қатынасты шиеленістіріп, ұлттық ауытқушылық жібергені үшін
сөгіс жариялап, екі жыл жауапты әкімшлік қызмет атқару құқығынан айырады.
Бірақ бұз кез С.Садуақасов сияқты жігерлі әрі талантты саясаткерді
жұмыссыз, көлеңкеде ұстауды жағдай көтермейтін еді. Орынбордағы Орталық
Атқару Комитеті оны 1922 жылы құрамына Қазақстанның қазіргі Қызылорда,
Шымкент, Жамбыл, Алматы облыстары енген Түркістен Республикасына (Ташкент)
өзінің өкілі етіп жібереді [4.50].
Тағы бір айта кететін жайт С.Садуақасовтың білігі мен білім дәрежесінің
жалпы адамзаттық таным деңгейіне жеткенін айғақтайтын ерекше бір қасиеті –
оның көрегендігі еді. Мысалы Қазақстан елге шикізат қорын беретін
республика болса, кенже қалатынын сонау 20-жылдары-ақ қадап тұрып
С.Садуақасов айтқан. Оңды-солды жаппай тәркілеу мен зорлап ұжымдастырудың
да соңы жақсы бола қоймайтындығы, мұндайда әр ұлттың өз ерекшелігі
ескерілуі керектігі де бір кездегі осы Смағұлдың пікірі. Смағұл әрі бұл ой-
пікірлерін жариялап қана қоймай, солардың қаперге аоынуы үшін талай
қиыншылықтармен батыл күрескен де [8.3].
Оның бұл қасиетін дәлелдей түсетін тағы бір жағдай осы 1922 жылдың 19
тамызында өлке комсомолдары мен жастар баспасөзінің басшылары: Смағұл
Садуақасов, Әбдірахман Байділдин, Ерғали Алдоңғаров – үшеуі ҚазОАК
төрағасына, Халық ағарту комиссарына хат жолдайды. Мұнда республика
тағдырына зор ықпалы әрі маңызы боларлық тамаша идея алға тартылған.
Кеңестік Ресейдің жоғары оқу орындары Қазақ Республикасына мамандар
даярлауда сұранымға сай келе бермейтінін дәл анықтаған жастар өнідірістік-
техникалық интеллигенция кадрларының біразын Батыс елдерінің оқу
орындарында даярлауды қолға алуды ұсынды [2.246].
Бірақ өлкелік партия комитетінің басшылығы бұл ұысыныстың іске асуына
мүмкіндік бермеген болатын. Ал Смағұл Сәдуақасовтың бүгінгі таңда ғана іске
асып отырған мәселені сонау 20-жылдарда-ақ алға қойғандығы оның тағы да
осал азамат еместігін айғақтайды.
С.Садуақасовтың Ташкенттегі өкілдік жұмысы ұзаққа созылған жоқ. 1923
жылы ол Қазақ жоспарлау комитеті төрағасының орынбасары қызметіне
тағайындалады [4.50]. 1924 жылы ол Мемлекеттік жоспарлау комиссиясы
(КазГосплан) төрағасының орынбасары болады.
Голощекин Өлкелік комитетке келгенде С,Садуақасов Бюро мүшелігіне
кандидат, Оқу ағарту Халкомы, Еңбекші қазақ газеті редакторының
міндеттерін бір мезгілде атқарып жүрген 25 жасар жігіт еді. Ол жасына
қарамастан саяси күресте ысылған, тәжірибелі, республика өміріндегі өзекті
мәселелер бойынша қалыптасқан өз пікірі бар, қалың қауым мойындаған
белсенді қайраткер болатын [4.51]
Халық ағарты комиссариаты бұл кезде республикадағы ең ірі
комиссариаттардың бірі болатын. Оған оқу орындары түгелдей, театр және
өнер, ғылым және баспа өндірісі қарады [4.79].
Бұл кезде оқу-ағарту ісіне қажет көлемде қаржы бөлуге мемлекеттің
мүмкіндігінің шектеулігі, мұғалімдер тапшылығы, оқулықтар мен оқу
құралдарының жоқтығы қоғамдық санадағы керітартпа көріністер сияқты басқа
да көптеген объективті қыиншылықтарды есепке алмағанда, жаңа қалыптасып
келе жатқан әміршіл-әкімшіл басқару жүйесінің де көлденең тартқан
қиындықтары баршылық еді [4.80].
Аталған комиссариаттың қызметі шеңберіне төмендегідей мәселелер енді:
а) халыққа білім беру саласына теориялық, бағдарламалық және идеялық
жетекшілік;
б) әкімшілік-ұйымдастырушылық және қаржы жабдықтау саласына жетекшілік
ету;
в) балалар мен жасөспірімдерді әлеуметтік тәрбиелеу ісіне жоғары
жетекшілік және бағыт беру;
г) халық арасындағы бүкіл саяси-ағарту жұмысына жетекшілік ету;
д) Қырғыз (Қазақ) Республикасына өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, басқару,
ағарту және денсаулық сақтау саласына аса қажет жұмысшылар дайындау
барысына жалпы жетекшілік;
ж) баспа шығармалары мен оқиғалары цензураларының барлық түрін
біріктіру [11.38].
Өзінің халкомдық қызметінде С.Сәдуақасұлының негізгі буын ретінде екі
мәселеге аса үлкен назар аударғандығын байқауға болады. Олар жаңа талапқа
сай мұғалімдер қалыптастыру және қазақ мектептерін оқулықтармен, оқу
құралдарымен қамтамасыз ету еді [4.80].
Бірақ Голощекиннің және оның орталықтағы әміршілерінің тынышын алған
ауыл мұғалімдерінің мәдени және мамандық деңгейінің төмендігі, оларды
саудагерлік пен күнделікті үй шаруасымен айналысуға мәжүр еткен мардымсчыз
әл-ауқаты ғана емес, қазақ шәкірттерінің білімді алаштық партияда жоқ
интеллигенттер жазған оқулықтар арқылы алғандығы еді.
С.Садуақасов экономикадағы, идеологиялық саладағы және ұлт мәселесіндегі
жолсыздықтарды ашық айтып, Голощекинге батылдықпен қарсы шығып отырды. Сол
кезде өзекті қандай мәселелерді көтеріп, ол жөнінде Голощекинмен айтысқан
тұстарына біз төменгі тарауларда толық тоқталамыз. Ал Голощекиннің жалған
жалалары мен қолданған шараларына тоқталсақ, одақ көлемінде, Голощекин
башылыққа келген соң республикада партияда жоқ интеллигенцияға қырын қарау,
оларды белсенді қызметтен ығыстыру науқаны басталып кеткенде С.Садуақасов,
керсінше, партияда жоқ, алаштық интеллигенция өкілдерін қамқорлығына алды,
қызмет берді. Оның бұл әрекеті қазақ өлкелік комитетіндегі Голощекин
бастаған солшыл топ тарапынан алашордашылдықтың, ұлтшылдықтың көрінісі
есебінде бағаланды, ал Садуақасовтың өзі болса алашордашылардың советтік
және партиялық аппараттағы өкілі санатына жатқызылды [4.81].
Міне, сондықтан да Голощекин Өлкелік комитет құрамынан орталықтың
көөмегімен Қожановты ығыстырған соң, енді қаруын келесі ұлтшыл С.
Садуақасовқа қарай бұрды және бұл әрекетінде қазақ қайраткерлері арасындағы
алауыздықты ұтымды пайдаланып отырды. Бұл жерде екі қайраткердің арасындағы
өзара келісе алмаушылығын негіз болған саяси себептерді атап айту қиын,
өйткені ондай тұжырымға қажет құжаттар жоқтың қасында. Ал Голощекиннің
Сәдуақасов мен Қожанов арасындағы қайшылықты өз мүддесіне пайдаланғаны
туралы материалды кездестіруге болады. Бұл жөнінде жоғарыда айтылған
Б.Аралбаев арызынан мынаны оқимыз: Біз басқа да хабар естідік. Онда
Сәдуақасов сол тұстағы Сырдария губаткомының төрағасы Мұстанбаев жолдасқа
хат жазып, оны Сармолдаев арқылы беріп жібереді. Хатта ол конференция
барысында Қожановшыларды сұлатуды көздейтін Голощекиннің ұсыныстарын
түгелдей өткізуді сұраған. Мұндай хабарды естіген біз Сырдария
конференциясында қалай болғанда да Голощекин жолдастың ұсыныстарын
өткізбеуге және сол арқылы Садуақасов жолдастың Сырдария губерниясына
ешқандай да ықпалы жоқтығын дәлелдеуге тырыстық [4.82].
Халық ағарту комиссары қызметін атқарып жүрген С.Садуақасов қазақтың
алғашқы мемлекеттік ұлттық театрын ашу ісіне бір кісідей еңбек сіңірді. Ол
ағарту саласындағы басқа да кезегін күткен қыруар жұмыстармен бірге театрды
қысқа мерзімде ашу мақсатымен оған талантты жастарды шақырту, театрға
бөлінген ғимаратты жөнге келтіру, киім, реквизит жабдықтарды жинап,
дайындау мәселелерімен тікелей өзі айналысты. Сөйтіп, айналасы сегіз айдың
ішінде, нақтылап айтқанда 1926 жылдың қаңтарында театр өзінің есігін
көрермендерге айқара ашты. Бұл халқымыздың мәдени өмірінде аса зор оқиға
болды [7.64].
Смағұл сол 1926 жылы Ұлт театры туралы деген кітапша жазып шығарды.
Онда ұлт театрының ашылуын үлкен мақтанышпен мәлімдей келіп, оның қалай
құрылғанын, халықтың мәдениетін көтерудегі театрдың рөлі, сондай-ақ алғашқы
актерлер туралы өз ой-пікірлерін ортаға салған [7.64].
И.Голощекин С.сдуақасовпен есеп айырысуды көпке созған жоқ. Өзі келген
жылдың соңына қарай өлкелік бесінші партия конференциясын (1925 жыл,
желтоқсан) өткізіп, жергілікті жағдайға біршама үйреніп алған соң, келесі
1926 жылдың 17 және 24 ақпанында өткен Бюро отырыстарында алдымен оқу-
ағарту комиссариаты жұмысын, артын ала Еңбекші қазақтың ұстанған бағытын
талқыға салды. Бюро материалдарымен мұқият таныса отырып, бұл
талқылаулардың алдын ала даярланғандығын, түпкі мақсаты өлкелік комитетте,
көпшілік арасында халком және редактор Садуақасов туралы жағымсыз пікір
туғызуды көздегенін байқау қиын емес [4.83].
БКП(б) Қазақ өлкелік крмитетінің 1927 жылғы 2 наурыздағы мәжілісінде
С.Садуақасовтың халық ағарту комиссары міндетінен босату туралы арызы күн
тәртібіне қойылды. Бюро қарарында Халық ағарту комиссариатының әлсіздігі
мен дұрыс жұмыс жүргізбеуі тек объективті жағдайлардан ғана емес,
С.Садуақасовтың дұрыс басқара алмауынан болғандықтан, өлкелік крмитет оны
қызметтен босатуға мәжбүр болды деп көрсетілді [12.855].
Және оны республика мекемелеріндегі қызметтердің барлығынан босатып
қана қоймай, оны ауыл мектептеріне қажет оқулықтар мен кітапшалар шығаруды
тапсырды. Ол мысалыға Тап күресінің хрестоматиясы (оқу құралы,
компиляция), Мәдени жорықтағы ауыл ұйымының жұмысы (ауыл коммунисінің
кітапханасы) деген тағы басқа кітаптар болатын С.Садуақасовқа мұндай кітап
жазуды тапсыру әдейі істеліп отырғандығы кітап тақырыбынан-ақ көрініп
тұрды. Бұл кітаптарды жазу С.Садуақасовқа оның нағыз коммунист екендігін
тексеру үшін ұсынылған еді [12.55].
Ал С.Садуақасов тапсырманы орындамағанымен қоймай, өзінің коммунистік
академияға оқуға түсу туралы ұсынысын қолдауды өтінді. С.Садуақасовтың
мұнысы өлкелік комитет бюросының шешімін және оның оқулықтар мен кітапшалар
құрастыру жөніндегі тапсырмасын жоққа шығару деп қабылданып, бюроның
коммунистік академияға құжат тапсыру туралы өтінішіне қарсы шықты. С:
Садуақасовтың БКП(б) өлкелік комитетінің қаулысын ашықтан-ашық орындамауы
оның кеңес өкіметінің қазақ ауылдарындағы саясатын қолдай алмайтындығын
анық көрсетіп берді [12.55].
Қоғамды, оның ішінде Қазақстан тәрізді ұл республикасын экономикалық,
мәдени, саяси-әлеуметтік өркендетудің социалистік жолын анықтағанда Смағұл
Садуақасов Лениндік тұжырымдарға, принциптерге шығармашылықпен арқа сүйесе,
Ленинизм жалауымен бұқпантайлаған Сталин, Голощекин сияқтылар казармалық
социализмді, әміршіл-әкімшіл тәртіпті қалады [2.248].
Иә, Голощекин Садуақасовты Ленинге қарсы қоюға барынша тырысып бағады.
Бірақ Ленин өмірінің соңғы жылдарында жазған Кооперция туралы деген
еңбегін оқыған адам керісінше оның көзқарасымен Садуақасовтың көзқарасынан
өзара үндестік, жақындық табар еді. Ленинді пайдаланып, Садуақасовқа қарсы
жорыққа шыққанда Голощекин, әрине Қазақстан коммунистерінің теориялық
даярлықтарының шамалы екенін білетін. Олардың Садуақасовты жақтап,
Голощекинге қарсы тұруға батылдары жетпейтінін жақсы түсінді [13.80].
А.Байтұрсынов, М.Дулатов тәрізді көзі ашық қазақ халқының ұлы тұлғаларын
шығарған өңір Голощекин мен Садуақасовтың арасында қатты шиеленіскен 1927-
1928 жылдардағы саяси тартыстардан толық болмаса да едәуір хабардар болды.
Өйткені бұл мәселеге байланысты мысалы VІ Жалпықазақтың пратия
конференциясының есебі мен басқа да материалдарында кеңінен қамтылды. Олар
кезінде жеке кітапша болып шыққан болатын [13.81].
Еңбекші қазақтың 1925 жылғы 8 қаңтардағы № 274 саны С.Садуақасовтың
қолымен шықты. Құжаттардың көрсетуіне қарағанда газеттің беделі бұл уақытқа
дейін жоғары болмаған. Тартымсыздығынан оның тиражы барған сайын төмендей
түскен. Сондықтан да басшы орындар оған жазылуға міндеттеу әдісіне көшкен.
С.Садуақасов келген бетте республикалық орталық газетті қалың бұқараның
үніне және оның белсенді қоғамдық санасының қалыптасуына пәрменді ықпал
жасай алатын қуатты құралға айналдыруға тырысты. Жаңа редактор келген соң
көп ұзамай, яғни 17 ақпаннан бастап газет Еңбекшіл емес, Еңбекші деп
атала бастады. Жаңа редактор бірінші кезекте газет авторларының құрамына
үлкен назар аударды. Садуақасов редакторлық жасаған мезгілдегі Еңбекші
қазақ беттерінен жаңа билікке сын көзбен қарап, бірден бой алдырмаған
М.Әуезовтің, Ж.Аймауытовтың, жаңа қоғам көрігін қыздырушылар С.Сейфуллин
мен С.Мұқановтың, әдебиет пен өнердегі ауытқушылыққа қарсы күрестің
сарбаздары Ә.Байділдин мен Ғ.Тоғжановтың мақалаларын, шығармаларын
кездестіруге болатын еді. Анығырақ айтқанда, С.Садуақасов баспасөз
бетіндегі көп пікірлікті қолдаушы және оны іске асырушы да бола алды.
Сонымен бірге С.Садуақасов тұсында Еңбекші қазаққа партияда жоқ, бұрынғы
алаштық интеллигенцияның да көптеп тартылғаны рас. Оның да өзіндік сыры
бар. Голощекин мен оның төңірегіндегілер алаштық интеллигенцияға қырғи
қабақ танытқанымен, С.Садуақасов жаңа жағдайға бейімделіп, оларды халықтың
рухани өмірінде алатын табиғи орнына дақ түсірерлік жарты ауыз сөз айтқан
емес. керісінше, ол ескі интеллигенция өкілдеріне шамасы келгенше көмегін
берді, өзі редакторлық жасайтын басылым арқылы алаштық интеллигенцияға да
пікір білдіруге жағдай жасады. Өйткені бұрын бар демократиялық
мүмкіндіктердің барған сайын өрісінің тарыла түсуі жағдайында, партияда жоқ
творчестволық интеллигенцияға өз пікірлерін жариялап тұрарлық баспа
орындары да жоқ еді [4.86].
С.Садуақасов редакторлыққа келген күннің ертеңіне газетке бүркеншік
атпен материалдар жариялау тәртібін енгізді. Бұл революцияға дейінгі
Айқап, Қазақ басылымдарында қалыптасқан дәстүрді жалғастыру және
қоғамдағы түрлі көңіл-күйді толығырақ қамтуға бағытталған әрекеттердің бірі
болатын. Газеттің тілі де өзгеріске ұшырай бастады. біріншіден шығарушылар
газет материалдарын қалың бұқараға түсінікті қазақ тілінде жеткізуді
көздесе, екіншіден, газетті халық тілін шұбарлаудан басқа берер пайдасы
күмәнді шетелдік сөздерден таза ұстауға күш салды. Редактордың ұйғарымы
бойынша осы аталған шаралар арқылы газет сол кезеңдегі қазақ қазақ өмірінің
ең өзекті мәселелерін көтеріп, оларды шешудегі құралға айналуға тиіс болды.
Ал газет бетінде жарық көрген материалдар негізінен жер, басқару аппаратын
қазақтандыру, оқу-ағарту, рухани мәдениет (мектеп, әдебиет, өнер, тарих)
мәселелрі төңірегінде шоғырланды. Міне, осы атқарылған істер Еңбекші
қазаққа сұранысты өзегртті. Аз уақыттың ішінде газеттің тиражы өсті, ал
оның ауылдық жерлердегі тілшілерінің саны 300-ге жетті [4.89].
Жауапты редактор газеттің негізгі авторларының біріне айналды, оның
қаламынан туған бас мақалалар сол тұтасғы қазақ қоғамының ең өзекті
мәселелерін көтеріп, газеттің бағытын анықтап отырды [6.135].
С.Садуақасов редактор ретінде Еңбекші қазақта әдеби шығармалардан
көркемдік сапасы жоғары лүниелер басылуы тиіс деп санады. Ол жалпы
әдебиеттегі жалаң ұраншылдыққа, тар тапшылдыққа үзілді-кесілді қарсы шықты.
Партиялық принциппен қаруланған Ғ.Тоғжанов, Ә.Байділдин сияқты сыншылар
кешегі алаш қозғалысына араласқан таланттарға күйе жағып жатқанда,
Садуақасов сын мақалалар жариялап, оларға араша түсті. Дулатов, Жұмабаев,
Әуезов, Кемеңгеров, Аймауытовтарға Еңбекші қазақтың есігін кең ашып қойды
[4.91].
Сондай-ақ нәзік сыншы Садуақасов біздің тапшыл ақындарымыздың
жазғанынан айқайы көп деп, С.Сейфуллиннің, С.Мұқановтың творчествосын ашық
сынға алды, кемшіліктерін көрсетті [4.91].
БКП (б) Қазақ өлкелік комитетінің 1926 жылғы 24 ақпан күні өткен бюро
жиналысында Еңбекші қазақ газетінің жұмысы туралы баяндаманы Ә.Байділдин
жасады. Ол Садуақасовтың Қазіргі дәуір – іс дәуірі атты мақаласына
шүйлігіп: ... жастар арасында әр түрлі пікірлер мен ағымдар бар, олардың
бірі ескінің бәріне қарсы солшыл ағым дейді және С.Садуақасов негізгі
шабуылды осы ағымға, ескінің бәріне қарсыларға жасайды, яғни С.Садуақасов
ескінің бәрі жаман емес деп бекітеді,- деген сияқты басқа да әр түрлі
Сдуақасовқа айыптаулар тағады. Бірақ Байділдиннен кейін сөз сөйлеген
Н.Нұрмақов, О.Жандосовтар С.Садуақасовқа жабылған жалалардың ешқандай
негізсіз екендігін айтып және С.Садуақасов жікшіллдік позиция ұстанған
деген жалаға ашық қарсы шығып, ол екеуі С.Садуақасовты қорғай, жақтап
сөйлейді [14.67].
Сөйтіп, 1926 жылдың 24 ақпанында БК(б)П Қазақ Өлкелік Комитеті Бюро
мәжілісінің № 12 хаттамасының төртінші тарауында Соңғы айларда Еңбекші
қазақ газетінде жарияланған мақалалар мен фельетондар мазмұны жағынан
партия саясатынан алшақ [4.68], партияда жоқ интеллигенцияның ықпалында
болды, саяси ұстамды емес, қайсыбір жолдастардың материалдарын негізсіз
баспай ұстады [4.92] деп көрсетіліп, С.Садуақасов Еңбекші қазақ
газетінің редакторлығынан босатылғанымен, халық ағарту комиссариатындағы
жұмысында қалдырылды.
Голощекин С.Садуақасов пен жоғары билік құрамындағы оның серіктеріне
шешуші шабуылға 1926 жылдың соңына қарай көшті [4.92].
1926 жылдың қараша пленумында қазақ зиялыларына қарсы шабуылын өрістете
түскен Голощекин алашордалықтардың екі буынын анықтап, олар туралы мынадай
сипаттама берді: Алашордалықтар туралы айтқанда біз шатасып жүрміз.
Алашордалықтардың екі түрі бар: ескі басшылары мен алашордалықтардың жаңа
буыны. Бұлардың өзара үлкен айырмашылықтары бар. Егер біз ескі тәртіптегі
алашордалықтарды алсақ, маған олардың өткенде бірдемесі бардай көрінеді.
Олар өткен уақытта, қазақ болмысында революционер, буржуазиялық
революционерлер олды. Ал, жастарда ол жоқ, оларда ашу-ыза басым, олар
кеңестк билікпен күресте есейді [14.71].
Голощекин мойындағандай, алдымен патшалық билікке, соңынан өңін
өзгерткен отарлау саясатына қарсы күрескен алашорда қайраткерлері мен
ұлттық интеллигенцияның С.Садуақасов, С.Қожанов, Ы.Мұстамбаев,
Ж.Сұлтанбеков сынды келесі жас буынның отаршылдықтың жаңа кеңестік түріне
қарсы күрестерінде қоғамдық-саяси мәселелерді шешуде алдыңғы алаш
интеллигенциясының алдына қойған мақсаттар кездесіп отырады [22.4].
Жиырма бес жасында мемлекеттік қайраткер дәрежесіне көтерілген терең
ойлы, өткір тілді Садуақасовты республика басшылығының тізгінін ұстаған
Голощекин ойдан шығарылған жалалары мен қолдан жасалған қудалауларының
арқасында туған елінен кетуге мәжбүр етті. 1927 жылы 22 маусымда халық
ағарту комиссары қызметінен босатылып, Ташкенттегі Ұлттық педагогика
институтының ректорлығына жіберілі [14.72].
1928 жылы 29 наурызда аудандық партия комитетінің жабық мәжілісінде
тексеру комиссиясының жұмыс қорытындысы тыңдалды. Ташкенттегі саяси
жағдайды Голощекин тікелей бақылап отырды. Арнайы құрылған комиссияның да
мақсаты–пединституттағы Садуақасовшылдықты іздеп тауып, Қазақстандағы
С.Садуақасовқа қарсы жүргізіліп отырған саяси науқанға үлес қосу болды
[14.77].
1928 жылғы сәуірде өткен Казкрайкомның пленумында Голощекин Қазақстанда
үш ағымды анықтап берген болатын. Олар: Бірінші ағым –Садуақасов Смағұл
бастаған байшыл ұлтшыл ағым.
Екінші ағым-бұл күшті ағым емес, мұны жақтаушылар аз... Бұлардың ойынша
Қазақстанда 35 % европалықтар бар, Қазақстан өкіметі бұлардың керегін өтеуі
тиіс, сондықтан бұлар барда қазақ халықының мұң-мұқтажы түгел өтелмейді
дейді. Олай болса, Қазақстаннан европалықтарды қалың отырған жерінен
шығарып тастап Қазақстан Республикасын негізінен бірыңғай қазақ халқынан
жасау керек дейді [15.242].
Үшінші ағым-бұл іс жүзіндегі Садуақасовшылдық ағым. Аналардан
қауіптірек, зиандырақ ағым. Бұл ағым көрнеу арпалысып, дәлелдесіп шықпайды,
бұл ағымның ниетін кеңес жұмысының башылығын қолына алып отырған ұйытқылы
қайраткерлер жүзеге асырып отырады...Бұлрдың әдісі: қаулыға қол көтеру, бірақ
іс жүзінде орындамау, үндемей отырып қарсы болу.[15.243]
Шынына келгенде, Садуақасовшылдық-қазақтың көрнекті қоғам қайраткері
Смағұл Садуақасов ұстанған ұлттық позицияға байланысты партияға қарсы деп
танылған, қазвақстандағы большевиктік шолақ белсенділердіңойлап шығарған
ағымы.
Ташкенттегі шаңырақ көтергеніне екінші жыл ғана болған КазПИ-дің ректоры
лауазымы С.Садуақасовқа Қазақстанда тапсырылған соңғы жауапты қызмет еді
[6.135].
Біздің ойымызша, Садуақасовтың қайғылы тағдырының сырын 1927 жылы жазған
Ұлттар мен ұлы адамдар туралы деген мақласы жақы аңғартады [6.135].
Ұлт мүддесі алға қойылған, нағыз тәуелсіздікке апарар жолды көрсеткен
бұл мақаланы Өзбекстан крммунистік (большевиктік) партиясының сол кезде
Ташкентте істеп тұрған Қазақ педагогика институтындағы ұясы жалпы партия
жиналысында теріс деп тауып, Садуақасовты бұдан былай Казпедвуз ректоры
қызметінде қалдыру тиімсіз әрі мүмкін емес деп шешті.
Сонымен С.Садуақасов 1928 жылы Қазақстаннан біржола кетті. Мәскеуге
ауысқан ол алдымен аз уақыт Шығыстану институтында ғылыми қызметкер болып
істеп, содан соң Мәскеудің инжинерлік транспорт институтына оқуға түседі.
Бұл оқу орнын 1933 жылы аяқтаған соң, партиялық мыңдық қатарында Мәскеу-
Донбасс темір жол құрылысында құрылысшы-инженер болып қызмет етеді. Осы
жұмыста жүріп өндірістік апат нәтижесінде уланған ол 1933 жылдың желтоқсан
айында Кремльдегі ауруханада өмірден қайтады [4.104].
1.2. С.Садуақасов шығармалары мен мақалаларының деректік құндылығы
Смағұл Садуақасов 1916 жылы Омбыда қайраткерлік мектеппен бірге
қаламгерлік мектептің де табалдырығын аттады. Ол қаламын Бірліктің
Балапан атты қолжазба журналында ұштады. Смағұл көсемсөздік пен жазушылық
өнерді тынымсыз қайраткерлік қызметінің барысында меңгерді. Жас қаламгер
1918-1919 жылы Алаш Ордаға тыныс болған Жас азамат газетін, 1920 жылы
атын қазақстан етіп, затын халықтық қылып өзгертпекке бел буған Ұшқын
газетін, 1922 жылы Еуропа өркениетін уағыздаған Өртең газетін, 1923 жылы
қазақ жастарын зиялылыққа үгіттеген Жас қазақ журналын шығаруға
атсалысты. Мұнан бөлек ол 1920 жылы Еңбекшіл жастар (Омбы), Кедей сөзі
(Омбы), Еңбек туы, 1925-1926 жылдары Еңбекшіл қазақ - Еңбекші қазақ
газеттері мен Қызыл Қазақстан журналының (1924-1925 жылдар) жауапты
шығарушысы болды [1.7].
С.Садуақасов шығармашылығының хронологиялық ауқымы 1916-1918 жылдардан
1928-1929 жылдар аралығын қамтиды. Дерек көздерінің ділгірлігінен һәм мұра
сақтау ісінің жүргізілмегендігінен, біз қайраткер қаламгердің 1929-1933
жылдар арасында не жазғанын біле алмай келеміз. Алайда бұл тараптағы
іздестіру жұмыстарын тоқтатпауға тиіспіз [1.10].
С,Садуақасовтың Қазақ газетінен басталатын ұлтшылдық дәуір немесе
тұтастай алғанда ағартушылық кезең өкілі екенін көрсететін бірден-бір айғақ
– соңында қалған аманат мұрасы.
Алаш орданың саясаттағы мақсаты – келешекте азат қазақ мемлекетін құру
болса, руханияттағы мақсаты – қазақтың өз ойын, өз сезімін, өз қиялын, өз
ұғымын жырлау... бағытта емес, рухта өзіндік қасиетті сақтау еді.
С.Садуақасов саясат пен руханиятта осы мақсатты берік ұстады [1.12].
С.Садуақасовтың көсемсөздік мұрасы алуан тақырыпты қамтиды. Біз оны
шартты түрде төрт топқа бөле аламыз. Бірінші – қоғамдық саяси мақалалар,
екіншісі – оқу-ағарту, білім туралы мақалалар, үшінші – театр өнері
хақындағы мақалалар, төртінші танымдық еңбектері мен ғылыми зерттеулері
[1.20].
С.Садуақасовтың оқу-ағарту мәселелеріне байланысты оның нужды аула
(1919), Бірінші мақсұттарымыз (1920), халық ағарту мәселелері (1925),
Оқу ісінің кемшіліктері. Оларға қарсы шаралар (1926), Қазақстанда халық
ағарту мәселелері (1927), тағы да басқа мақалалары мен соңғы аталған
еңбегімен аттас кітапшасында елдегі оқу-ағарту зәрулігін сөз етеді [1.20].
Бұл еңбектер мен мақалаларды біз келесі тарауларда жеке-жеке талдап,
тоқталамыз.
Сол кезде көптеген ел тағдырына қатысты өзекті мәселелер бойынша
Ж.Мыңбаев, С.Садуақасов және Н.Нұрмақовтың пікірлері бір жерден шығып
жатты, оларды ара кідік О.Жандосов, М.Тәтімов қолдап отырды [4.83].
Смирягиннің баяндамасынан соң сауал қойған Мыңбаев: Оқулықтар оқытуға
жарамайды деген ақпар қайдан алынған? Тексерушілер неге жеке біреулердің
айтқанына сүйенеді, коллективті түрде жасалған тұжырым болу керек емес пе?-
десе, Нұрмақов: Біз оқулықтар идеологиялық тұрғыдан сын көтере алмайды
деген жалпылама, дәлелсіз сын айтып жүрміз. Мәселен, әліппе төменгі
кластарға жарамайды дейді. Оған қандай негіз бар? Оны кім айтты?- деп
реніш білдіреді. Өз ретінде мыңбаев пен Нұрмақовтың қоған сауалына
байланысты мәселені ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-7
І тарау. С.Садуақасовтың өмірі мен шығармашылығын дерек
ретінде зерттеу
1.1. Ғұмырнамалық шолу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.8-23
1.2. Шығармашылығы мен деректік құндылығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24-34
ІІ тарау. С.Садуақасов еңбектеріндегі Қазақстан тарихының
мәселелері – тарихи дерек көзі
2.1. 1920-30 жылдардағы Қазақстанның қоғамдық - саяси
өмірі С.Садуақасов еңбектерінде
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35-45
2.2. Оқу-ағарту және мәдениет мәселелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46-52
2.3. Жастар мәселелсі. Жастарға жаңа жол
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53-56
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 57-60
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61-
Кіріспе
Еліміз тәуелсіздік алғаннан соң ұлттық тарихымызды қайта
қарауға, пайымдауға мүмкіндік алдық. Әсіресе, қоғамдық - саяси өмірдегі ұлт
зиялыларының ерен еңбегі ескерусіз қалды. Солардың бірі – ХХ ғасырдың 20-30
жылдарында Қазақстанның қоғамдық – саяси өмірінде ерекше орын алған,
мемлекеттік қызметкер, тарихи тұлға – Смағұл Садуақасов болды.
С.Садуақасовтың қоғамдық – саяси қызметімен қатар, шығармашылық еңбегі
орасан зор дүние. С.Садуақасовтың Жастарға жаңа жол,------------------,
атты еңбектері және әртүрлі мерзімді басылымдарда жарық көрген қоғамдық –
саяси өмір туралы, оқу ағарту, мәдениет мәселелері жан-жақты ашылады.
Диплом жұмысының негізгі мақсаты – аталған еңбектерді деректанулық
тұрғыдан талдау, деректік құндылығын анықтау болып табылады. Ірі саяси
қайраткер, С.Садуақасов еңбектері кеңес өкіметінің алғашқы жиырма жылындағы
тарихи-мәдени өмірді деректанулық тұрғыдан талдауға зор мүмкіншілік береді.
Алаш идеясын жалғастырушы С.Садуақасов ұлттық демократиялық зиялылармен
ынтымақтасып, қызмет етті. Еңбекші қазақ газетінде редактор болған
кезінде де қайраткер ұлттық мәселелерді көп көтерді. Бұл кеңес өкіметіне
ұнамады. Сондықтан, С.Садуақасов еңбектері күні кешеге дейін жарияланбады.
Сондықтан да, оның еңбектерін тарихи - деректанулық тұрғыда талдау
көкейкесті мәселе болып табылады.
Қоғамдық – саяси өмір С.Садуақасовтың ------------------------,оқу-
ағарту мәселесі --------------------, жастар мәселесі -----------------
ашылады. Бұл шығармалар озық ойлы, адамзат құндылықтар аясынан қоғамдық
өмірге қарайтын азаматтың қоғамдық – саяси көзқарасын, пікірін анықтайтын
тарихи дерек көзі.
Қайраткер С.Садуақасов есімі 20-жылдары қарастырған ғылыми
әдебиеттерде тым үстірт айтылды. Оның есімі 20-жылдары оңшыл бағыт
ұстанған байшыл, жол бикелермен пікірлес саясатшы ретінде айыпталып,
айтылды. 5 томдық Қазақ ССР тарихында 20-жылдары ірі мемлекет қайтаркері
дәрежесіне ктерілген Смағұл Садуақасов жөнінде бір-ақ ауыз сөз жазылыпты.
Бұл оны анық қаралаған сөз еді. Кеңестік дәуірде де қайраткерге бір жақты
баға берудің салдарынан оның еңбектері мүлдем зерттелмеген болатын. Оның
тарихтағы орнының дұрыс бағаланбай, ол қалдырған мол мұраның зерттелінбей
келуі, сөз жоқ, тоталитарлық жүйенің ықпалынан болды. Тіпті оның көзі
тірісінде және ол қайтыс болғаннан кейін де ұлтшыл, байшыл әдебиетші деп
сынаған Ғ.Тоқжанұлы, С.Мұқанұлы, Е.Бекенұлы, Ә.Тәжібайұлы, Ә.Байділдаұлы,
І.Жансүгірұлы, С.Сейфуллин және тағы басқа қаламгерлердің еңбектерін де
қаперден шығармаған жөн.
Жазушы, сыншы Смағұлды ұмытпайық деп тек профессор Б.Кенжебайұлы
ғана жазды. Ғалымның Өтелмеген парыз [26] атты мақаласы шығысымен
Қазақстан КП Орталық авторды да, оның мақаласын Қазақ әдебиеті газетінің
редакторымен қоса бірнеше қызметкерлерін партияның басты бағытына қарсы
болған адамды қайта көтерді деп айыптап, әуре-сарсаңға салды.
С.Садуақасовтың өмірі мен қоғамдық қызметіне сипаттама берген
Қайраткер Садуақасов атты тұңғыш мақала 1988 жылы Қазақ әдебиеті
газетінде жарияланған еді. Оның авторы – жазушы, журналист, зерттеуші
Б.Қойшыбаев [6]. Сол жылдан бастап қайраткер қаламгердің өмірбаянын нақты
деректермен толықтырған алғашқы мақала авторы филолог Б.Дәрімбетовтің соғыс
және еңбек ардагері экономист Н.Сансызбаевтың [17] еңбектері баспасөзде
жарияланды.
Бұл азаматтарымыз С.Садуақасов өмірі мен мұрасын зерттеуде,
насихаттауда нәтижелі еңбек етіп, Жалын [1990, № 3], Қазақстан
коммунисі [1991, № 4] беттерінде жарияланған мақалаларында Смағұлдың
Голощекинмен келісе алмай, қатты ұстасқан негізгі мәселелері – мекемелерді,
аппараттарды жергіліктендендіру (коренизация), интеллигенцияға көзқарас,
байларға көзқарас, өндіргіш күштерді дамыту деген үш-төрт қоңыраулы
тақырыпты алға тартады [2.245].
Мерзімдік басылымдарда сондай-ақ осы Б. Дәрімбетовтің және осы кітап
авторы даярлаған С.Садуақасов мақалалары, әңгімелері, хаттары оқырман
назарына ұсынылды. 1993 жылы оның құрастырып даярлауымен С.Сәдуақасұлының
екі томдық таңдамалы шығармалары басылып шықты.
60-70-жылдары С.Садуақасовтың қызметі және саяси көзқарастары жайлы
басқа ұлт өкілдері де жазған болатын. Сондай еңбектердің біріне
Г.Д.Дахшлейгердің Социально-экономические преобразования в ауле и деревне
Казахстана (1921-1929) [3] деген еңбегін жатқызуға болады. Бұл еңбек
коллективтендіруге дейінгі ауыл тарихы жайындағы әйгілі, маңызды
еңбектердің бірі. Монография бүгінгі күнге дейін ғылыми маңызын жойған жоқ.
Бірақ бұл еңбекте С.Сәдуақасовты ол сынайды. Онда былай делінген:
Буржуазиялық ұлтшылдыққа еріп, С.Сәдуақасов тар ұлтшылдыққа бой ұрып,
байлардың қанаушылығынан бас тартады және ол ауылда қоғамдық қатынастарды
революциялық тұрғыдан қайта құрудан бас тартады.
С.Садуақасов туралы Н.Львов өзінің Казахский театр, очерк истории
[3.7] атты еңбегінде оның қазақ театрын дамытуға қосқан үлесі жазды. Онда:
С.Садуақасовтың ешқандай бөтен ойы болған жоқ, қайта ол әлемдегі, оның
ішінде орыс мәдениетінің барлығын жақсы болуы үшін қызмет етті,- дейді.
Осы кездегі қазақ мәдениетінің дамуына Садуақасовтфың қосқан үлесі мүлде
айтылмады. Ал оның творчествосын айтпай тұрып, тіпті оның ұлттық театр
ұйымындағы еңбегі еленбейді. Оның редакторлық қызметі объективті қаралмады,
көбіне ескертілмейтін де болды.
С.Садуақасовтың Қазақстанда комсомол қозғалысын ұйымдастырушылық және
ағарту саласындағы атқарған істерін жазуда мына екі автор есімін атауға
болады. Олар: И.А. Спиридонов және М.С.Терник. Олар Смағұлдың Қазақстандағы
комсомол ұйымына ат салысқанын оның көзі тірісінде-ақ айтқандар болатын.
Бірақ Спиридонов көптеген хронологиялық қателіктер жіберді, ал Терник
болса, С.Сәдуақасовтың өлкелік комсомол бюросының саяси хатшысы, түркі
халықтарының Орталық Шығыс комсомол Бюросы Президиумының мүшесі болғаны
туралы айтпайды [3.8].
Сондай-ақ В.П.Осиповтің Полномочный орган ЦК РКП(б) в Казахстане
деген бірінші еңбегінде С.Сәдуақасовтың 1922 жылғы Қостанай губерниясына
КЦИК мүшесі есебінде барғаны жайла жазады. В.П.Осиповтің Всматриваясьв 20-
30-е годы деген екінші еңбегі 1991 жылы шықты. Бірақ С.Сәдуақасовқа
бұрынғы біржақты көзқарас сол күйінде қалды. Ол сонымен қоса қайраткердің
өмірбаянында көп қателіктер жіберді [3.9].
Қазақстан тарихында С.Садуақасов туралы жазуда 1980 жылдары жаңа белес
басталды. Бұл еңбектерде енді көбіне қайраткердің жеке өмірі де қарастырыла
бастады. Мысалы, сондай еңбектердің біріне К.Әбуов пен Ж.Ермекбаевтың
Жизнь и судьба атты мақалаларын жатқызуға болады [3.9].
90-жылдары да біраз еңбектер жарық көре бастады. Мысалы осы жылы
шыққан Б.Қойшыбаевтың тағы да өзінің Жазықсыз жапа шеккендер атты
кітабының Смағұл Садуақасов деген үлкен тарауда автор қайраткердің
қызметі, жеке өмірі, отбасы, қоғамдық саяси өмірге араласуы, оның Ұлттар
мен ұлт адамдары туралы атты мақаласына талдау жасайды [6.127].
Сол сияқты тарихшылар М.Қойгелдиев пен Т.Омарбековтің 1993 жылы шыққан
Тарих тағылымы не дейді? атты кітапта М.Қойгелдиевтің Садуақасов не үшін
күресті? [4.45] деген үлкен бір тарауда оның өмірі мен қызметі және 20-
жылдардағы ауыл проблемаларын және осы ауыл жағдайын жақсартуда
Сәдуақасовтың жасаған шараларын жазып өтеді. Сондай-ақ Смағұл мен Глощекин
арасындағы дау және Голощекиннің Сәдуақасовты не үшін қудалағаны сияқты
мәселелерді де айтады.
Әртүрлі проблемалық мәселелер мен С.Садуақасовтың қызметі жайлы
М.С.Бурабаева Общественная мысль Казахстана в 1917-1940 г.г. [3.9] деген
еңбегінде қозғайды. Сондай-ақ әдебиетші Д.Қамзабекұлының С.Сәдуақасұлы
[17] атты 1996 жылы шыққан кітабында оның өмірі жайлы, қоғамдық-саяси
қызметі және ол қалдырған мол мұра, яғни шығармашылығын жазады. Сонымен
бірге С.Садуақасовтың мұрасын болашақта қалай зерттеу керек екендігін айтып
өтеді. Мысалы ол: Смағұл еңбектері тарихи дерек көзі ретінде қарастырылуы
керек. Қазақтың жер мәселелсі тарихын әуезе еткен мақала, еңбектері қазірше
өз зерттеушісін күтіп жатыр...,-деп Д.Қамзабекұлы тарихшыларымыздың алдына
үлкен міндет қояды. Сол сияқты оның 1997 жылы шыққан Руханият [18] атты
кітабындағы Мұхтар мен Смағұл деген бөлімде негізінен екі қайраткердің
ұқсас тұстары туралы айтылды және олардың арасындағы достық қатынас, бір-
біріне жазған хаттары да бар. 2003 жылы осы автордың Смағұл Сәдуақасұлы
атты екі томдық шығармалар жинағы [1] жарық көрді. Олардан басқа
Д.Қамзабекұлының Садуақасов жайында жазған мақалалары толып жатыр. Атап
өтетін болсақ, Алаштың ұлы Смағұл, Смағұлдың хаттары, С.Садуақасовтың
көсемсөз мұрасы, Мұхтар мен Смағұл, Тарихты жазған тарихта қалған
тарланбоз және тағы басқа да мақалалары Қазақ тарихы, Жұлдыз, Ақиқат
журналдарының беттерінде жарияланды.
Жалпы, Смағұлтанудың ірге тасын қалауда Д.Қамзабекұлының еңбегі зор
деп айтсақта болады.
Журналист Т.Жұртбайдың Талқы атты 1997 жылы шыққан кітабындағы Жер
талқысы [10] деген үшінші бөлімде жер туралы заңның қабылданар кездегі
Голощекиннің қазақ ұлты мен оның ел мүддесін қорғаған азаматтарына қарсы
ашық жаулыққа көшкенде С.Садуақасовтың өзгелерден жеке дара суырылып
шыққандығын жазады. Автор: Ол өзін терең де батыл ойлы, шешімшіл, өжет
және ұлт мүддесін қорғайтын қайратты да қызуқанды, тәлімді де тәжірибелі
мемлекет қайраткері есебінде көрсете білді, - дейді. Сондай-ақ кітапта
Голощекиннің: Садуақасовшылар деген мұқым бір жұлдыздардың шоғыры...
Садуақасовшылар дегеніміз бұл партияның ықпалынан шығып кетуге жагталасып
жүрген кеңес мекемесі... Садуақасовшылар дегеніміз – бұл пролетариат
диктатурасына қожалық еткісі келетін тұтас бір ұлттық мәселе! - деп
айтқан сөзі келтірілген [10.165].
Тарихшы Д.А.Махаттың 2001 жылы жарық көрген Қазақ зиялыларының
қасіреті атты кітабының 2-ші тарауындағы Садуақасовшылдықты қудалау
деген бөлімде С.Садуақасовқа жалған айып тағу, оны қудалау мәселелері
айтылады. Мысалға онда С.Садуақасов экономикадағы, идеологиялық саладағы
және ұлт мәселелсіндегі жолсыздықтарды ашық айтты. Мұндай басшылық
Голощекин сияқты жеке билікті көксеген коммунистік функционерге ұнауы
мүмкін емес болатын,- делінген [14].
20-30 жылдар тарихын жазып жүрген тарихшы Т.Омарбековтің 1994 жылы
шыққан Зобалаң [13], 1997 жылы шыққан 20-30 жылдардағы қазақстан
қасіреті [19] атты еңбектерінде С.Садуақасовтың саясаттағы қайраткерлік,
әділ де батыл айтқан пікірлері айтылады. Автордың бұлардан басқа Қазақ
шаруаларын жеке меншік қожалықтарынан айыру және ұжымдастыру, Голощекин
тұсындағы алаш қайраткерлерінің тағдыры атты мақалаларында да С.Сәдуақасов
жайында кездестіреміз.
Тарихшы Е.Қуандықовтың 1999 жылы шыққан Сүрең салған сұрқия саясат
атты кітабында Ф.И.Голощекин тұсындағы жүргізілген сұрқия саясат және
әміршіл-әкімшіл жүйе негізінде жүргізілген саяси биліктің нәтижесінде қазақ
ұлтының тағдыры тәлкекке түскен кезде Ж.Мыңбаев, Н.Нұрмақов, С.Садуақасов
сияқты зиялыларымыздың тосқауыл болуға тырысқандықтары айтылады. Автор:
Меңдешевшілдік, Қожановшылдық, Садуақасовшылдықтарға да тоқталады.
Кітапта ол туралы: Осы азаматтар қазақ жерін Ресейге қосуға келгенде де
шама-шарқынша қарсылық білдіріп, оған дәлелді мысалдар келтіре отырып,
наразылық білдіруі Орталықтың озбыр саясатымен қаруланып келген жауапты
хатшыға мүдле ұнамады. Іле-шала осы азаматтар ұлтшылдар атанып, қудалауға
түсті,- делінген [20].
Жалпы, Голощекин мен Садуақасов арасындағы келісе алмаушылық тартыс
жайлы тағы көп еңбектерде кездестіруге болады. Мысалы, тарихшы
М.Қозыбаевтың 1-ші кітабында осы мәселе жайында сөз қозғалады [27]. Одан
басқа бұл жөнінде С.Иманбаеваның Ұлт зиялыларын толғандырған мәселелер
[21], тарихшы А.С.Мұсағалиеваның Ұлт зиялыларының ойрандалған ошағы [12],
Д.А.Махаттың Тайталас немесе Қазақстандағы Садуақасовшылдықты қудалау
[22] сияқты мақаладарды жатқызуға болады.
С.Садуақасов жайлы алғашқы шыққан Р.С.Елмұрзаеваның 1997 жылы Жизнь и
деятельность Смагула Садвакасова атты ғылыми диссертациялық жұмысы Смағұл
Садуақасовтың қоғамдық саяси қызметі туралы жазылған еңбек болып саналады.
Бұл еңбекте бірақ, автор қайраткердің еңбектеріне тоқталмаған.
Тарихшы Қ.Ахметовтің Қазақ мәдениетінің қилы тағдыры [15] атты 2002
жылы шыққан кітапта 20-30 жылдардағы қазақ мәдениетінің дамуы, Садуақасов
сиқяты зиялыларымыздың мәдениетке қосқан үлесі, мәдениеттің
мемлекеттендірілуі мен идеологияландырылуы жайлы, партия мен кеңес
мемлекетінің мәдени саясатының идеологиясы мен практикасы туралы жан-жақты
баяндалады.
Тарихшы Х.Әбжанов пен Г.Назарбаеваның Қазақстан: тарих пен тағдыр
атты 2003 жылы шыққан кітабының 2-ші бөлімінде жеке тұлғалар қарастырылады.
Осы тұлғалардың ішінде С.Садуақасов та бар. Кітап авторлары Садуақасовтың
әр түрлі концеспулды тұжырымдар, дәлелдер келтіре отырып, тарихтағы орнын
аша түседі. Сонымен бірге оның көрегендік ойлары, Глощекиндік айыптаулар
сияқты мәселелер де айтылады [2].
Міне, бір кездері есімі еленбей келген осындай ірі тұлғаның тарихтағы
алатын орны ерекше. Тарихшы Х.Әбжанов айтқандай: Ол – Н.И.Бухаринмен,
М.Н.Рютинмен, Тұрар Рысқұловпен, Мұстафа Шоқаймен қатар тұратын тұлға [2.
247].
Бір айта кететін жәйт, жоғарыда аталған көптеген авторлар негізінен
С.Садуақасов еңбектерін әдебиет филологиялық тұрғыдан қарастырды. Ал оның
еңбектерін тарихи деректанулық тұрғыдан ашып көрсету біздің міндетіміз.
Себебі қайраткердің еңбектерінің тарихи – деректік маңызы зор.
I ТАРАУ. С.Садуақасовтың өмірі мен шығармашылығын дерек ретінде зерттеу
1. Ғұмырнамалық шолу
Қазақ халқы ел болып, басы біріккелі халқының қамын, болашағын ойлаған
және сол халқы үшін аянбай күресіп, халқының арман-мұраты, мақсаты жолында
қаза болған көптеген асыл тұлғаларымыздың болғаны тарихтан белгілі. мысалы
ең алғаш мемлекеттіліктің негізі – қазақ хандығы құрылғанда қылыштың
жүзімен, найзаның ұшымен қасық қаны таусылғанша сол кездегі қазақтың жауы
қалмақтарға елін, жерін бермей, талай батырларымыздың қаны төгілгенін
білеміз. Патша заманында, оның отарлау саясатына тағы да асыл арыстарымыз
бас көтеріп, қарсы шықты. Одан кейін кеңестік идеология қазақ халқының
санасын улап, қазақ деген атаудың мүлдем жойылып, орысқа сіңіп кететіндей
қауіпте тұрғанда да тағы да терең ойлы, көзі ашық, көкірегі ояу
азаматтарымыз қолдарына қару орнына енді қалам алып, қараңғы халықтың сана-
сезімін ояту мақсатында күрес жолын жүргізгені бәрімізге аян.
Міне, осы мақсатта қызмет етіп, қиындықтан шығуды, бірігіп ел болуды
көздеген және оған жетудің жолдарын көрсетіп, жүрегі халқым деп соққан
қазақтың бірігей ұлдарының бірі – С.Садуақасов 1990 жылы сол шақтағы
территориялық айырым бойынша Ақмола облысы шарлақ уезі, Қараой болысы,
Жарқын ауылында (қазіргі Солтүстік Қазақстан облысы, Ұялы-жарқын ауылы)
туған. Әкесі сәдуақас Тұрабайұлы (1872-1937) хақ жолын ұстанған ұзын бойлы,
қыр мұрынды, сымбатты кісі болған екен. Оқығаны да, тоқығаны да мол, орта
ғана шаруашылығы бар, ел ішінде қадірлі қоңыр дәулетті молда болған. Ол
Смағұлдай ұлды тәрбиелеп өсіргені үшін 1937 жылы нақақтан атылған. Анасы
мәжікен (1879-1938) перзенті Смағұлдың қайғылы қазасы мен күйеуінен
жазықсыз айдалғанын көтере алмай, құсадан дүние салған. Смағұлдың жалғыз
бауыры – қарындасы Орынбасар да (1916-1990) өмірден өгейлік, тағдырдан
тәлкек көріп, өкіметтен бір тиын да зейнетақы алмай көз жұмған.
С.Сәдуақасов ұшқан ұяның қайғылы халі, міне осындай [1.7].
1912 жылы ауылындағы Әбіл молда Қуанышұлының шығыс пен батыс білімін
қатар негіз етіп алған мектебін тәмамдаған Смағұл өмірінде түрлі дәрежедегі
бірсыпыра оқу ордасының табалдырығын аттайды. Ол ауыл молдасынан хат
танығаннан кейін көршілес Сарыкөл қаласындағы (қазіргі Омбы облысындағы
Полтава ауданының орталығы) екі кластық училищеде оқыды. Омбы қаласы ол
кезде оқу ордасы болатын. Білімнің соңына түскен Смағұл 1915 жылы осындағы
ауылшаруашылығы мектебінен білім ала бастайды. Жалпы осы жерде Смағұлдың
қоғамдық - саяси өмірге деген көзқарасчы қалыптасады. Және ол осы қоғамдық
- саяси өмірге қызу араласа бастады.
Садуақасов 1914 жылы Мағжан Жұмабаев, Сәкен Сейфуллин, Қошмұхамед
Кемеңгеровтер жасырын құрған қазақ жастарының алғашқы Бірлік ұйымына
қатысты [7.60].
Смағұл Садуақасовтың Омбыдағы ауыл шаруашылығы училищесінде білім
алғандығын 1993 жылы шыққан С.Сәдуақасовтың Таңдамалы І томында [1] 1915
жылы деп көрсетсе, 2003 жылы шыққан Алаш үні газетіндегі Қ.Кемеңгердің
Смағұл Сәдуақасұлы 1915-1916 жылдар арасында қайда болды? [9] деген
мақаласында 1916 жыл деп көрсетеді. Полтавкадағы училищені аяқтағаннан
кейін Садуақасов бір жыл ел ішінде халық ағарту ісімен айналысады. Осы
күнгі Омбы облысының аудан орталығы болып отырған Полтавка селосындағы 2
кластық орыс-қазақ училищесін үздік аяқтаған Смағұл Сәдуақасов 1915 жылдың
тамыз айында ауылға мұғалім болып жіберіледі. Полтавкадағы училище
меңгерушісі Ақмола облысы 1 ауданы халық училищелерінің директорына жазған
хаттарынан біз Смағұлдың өмірбаянына қатысты құнды деректерді кездестіруге
болады. 1915 жылы 18 тамызда жазып, № 104 деп белгіленген хатында ол өз
қарамағында жұмыс істейтін Садуақасов, Наурызбаев секілді ауыл
мұғалімдерінің қызметіне қанағаттанбайтынын жазады. Өз жұмыстарын орынды
атқармайтын ол екеуінің орнына оқуын еғана бітірген Садуақасов, Сансызбаев,
Әубәкіров секілді түлектерін тағайындауға рұқсат сұрайды [9.3].
Жоғарыда айтып кеткен Бірлік ұйымының мүшелері ұлт мүддесіне бірігіп
қызмет ету мақсатында жалпы қазақ жастарының съезін өткізуге ұмтылыс
жасайды [4.48].
Съезге қатысушылар өздерінің Совет өкіметін танитындығын білдіріп,
арнайы қаулы қабылдайды. Осы съезде барлық жастар ұйымы бірігіп, Жас
азамат деген жаңа ұйым болып, қайта құрылды. Оның басқармасына мыналдар
кіреді: төрағасы Мырзаұлы, мүшелері Смағұл Сәдуақасов, Мұратбек Сейітұлы,
Гуля Досымбекқызы, Әбдірахман Байділдәұлы.
Жалпы Смағұл Садуақасов Алаш партиясының құрамына кірмесе де, ол қызмет
еткен Бірлік жастар ұйымының Алаш партиясының соңынан ергендігін,
Бірлік ұйымының да негізгі мақсат-мүддесі Алаш партиясының мақсат-
мүддесімен дәлме-дәл екендігін жоққа шығара алмаймыз. Және Алаш басшылары
!Бірлік ұйымына ықпалы болған.
Мәселен, 1917 жылы қазан мен қараша айлары аралығында Томскіде өткен
Сібір автономиясы кеңесіне қатысып қайтқан Ә.Бөкейханов Омбыға соғып,
арнайы ұйымдастырылған митингілерде сөз сөйледі.
Ал оның Омбы жастарымен кездесуі туралы Қазақ газетінде мынадай хабар
берілген еді: Томскіден қайтқан бетінде Әлихан Бөкейханов Омбыдағы қазақ
жастарының Бірлік қауымына өзінің жасынан жинаған саяси һәм қазақтың жер-
суы туралы жазылған кітаптарын сыйлап кетті [4.48].
С.Садуақасовтың Ә.Бөкейхановтың қызы Елизаветаны жар етіп алғандығы
бәрімізге белгілі. Ьірақ Әлихан мен Смағұл арасындағы қатынас жайлы көп
айтыла бермейді. Оның себебі мүмкін екеуінің туыс болғандығынан да болса
керек. С.Садуақасовтың Ә.Бөкейханұлының күйеу баласы болғаны үшін де таяқ
жеген тұстары көп екен. Шолақ белсенділердің ұлтшыл Бөкейхановтың
Қазақстаннан қуылған ұлтшыл күйеу баласы Москвада, қайын атасының қасында
шалқып жүр... - деген сияқты арыздарының салдарынан зайыбы Елизавета екеуі
де жатақханада тұруға мәжбүр болған екен. Батыл, білімді қайраткер
С.Садуақасовты Қазақстандағы партия және мемлекет қызметінен аластатудың ең
оңтайлы әдісі де сол – оның алашордашының қызына үйленгендігін бетке
шіркеу ететін [6.145]. Әңгіменің орайы Смағұлдың отбасылық жағдайына
байланысты айтыла бастағандықтан оның баласы жайында да айта кеткеніміз жөн
болар. Ұлы Отан соғысы басталғанда Елизавета Әлиханқызы Садуақасова дәрігер
ретінде шұғыл әскерге шақырылып, пионер лагеріндегі жалғыз ұлы
Ескендірмен қоштаса алмай, майданға кете барды. Ұзамай жасын өсіріп
көрсетіп, 15 жасар Ескендір Смағұлұлы Садуақасов та соғысқа өзі сұранып
кетеді. Сонымен, баяғы алашордашының қызы мен немересі фашизммен
шайқастың бел ортасында болды. Бірі майданда партияға өтіп, үкімет
наградаларын алып, медицина қызметінің майоры шешінде абыройлы оралды да,
екіншісі жас патриот, желкілдеген жеткіншек, сол алапат соғыста Отан үшін
қаза табады. ӨОсының өзі аз нәрсе емес [6.146]. Смағұлдай арыс азаматтан
осындай батыр ержүрек ұлдың тууы таң қалатын нәрсе емес.
1917 жылы қарашада Бірліктің құрылтайы өтті. Құрылтайда С.Садуақасов
пен М.Әуезов сөз сөйледі [4.49].
Смағұл мен Мұхтар арасындағы үлкен достық қатынастың болғандығының
бірден бір дәлелі – олардың бі-біріне үздіксіз жазып тұрған хаттары.
Хаттарында олар мысалы: Мұхтар бауырым! хатыңды алдым..., сондай-ақ
бастарынан өтіп жатқан жағдайлардың бәрін бір-біріне баяндап отырғандарынан
олардың арасындағы достық қатынастың қаншалықты үлкен болғандығын аңғару
қиын емес.
С.Садуақасов 1918-1919 жылдары Батыс Сібір кооператорлар одағының
жұмысына белсенді түрде араласа бастайды. 1920 жылы Омбыда шыға бастаған
Кедей даусы газетін ұйымдастырып, оған редакторлық жасайды. Ал 1920 жылы
Советтердің Бүкілқазақстандық І съезіне Ақмола губерниясынан делегеат болып
сайланған С.Сәдуақасов съезде Қазақ Орталық атқару комитетінің президиумы
құрамына және Бүкілроссиялық Орталық Атқару комитетінің мүшелігіне өтеді.
Өмір жолында бетбұрыс болған бұл оқиғадан кейін Қазақстанның сол кезеңдегі
астанасы Орынборға ауысқанда С.Садуақасов 1920-1921 жылдары РКЖО Қырғыз
облыстық комитеті бюросының хатшысы, Қазақ комсомол жастарының тұңғыш
газеті Еңбекші жастардың редакторы қызметінде болды [4.49].
1921 жылы көктемде Сібір әкімшілік орындарына қарап келген Семей
губерниясы Қырғыз (Қазақ) Республикасы құрамына өтеді. Қазақ орталық атқару
комитетінің төрағасы С.Меңдешевтің тікелей жолдамасымен губерния әкімшілік
және партия жұмысымен танысып, тиісті шараларды іске асыруға Семейге
мамырда Смағұл Садуақасов жіберіледі. Бұл кез Семей өлкесін, әсіресе қазақ
ауылдарын аштық жайлаған, өлім-жетім көп кез болатын. Ал уездік,
губерниялық мекемелерде жергілікті халықтың өкілдері жоқтың қасы еді.
Осындай ауыр жағдайда мемлекеттік билікті жергілікті халыққа түсінікті әрі
жақын ету мақсатында С.Садуақасов губерниялық атқару комитетін таратып,
оның орнына губерниялық-революциялық комитет құрылғандығын және осындай
шаралардың уезд көлемінде де іске асырылатындығын мәлімдейді. Ал
губревкомды басқару міндетін өз мойнына алады. Бұл төтенше шешім
С.Садуақасов пен бұрынғы губерниялық басшылық арасында бірнеше айға
созылған дауға ұласады. Ең соңында РКП(б) Семей губкомының талабы бойынша
Орталық Атқару Комитеті шілде айында С.Садуақасовты Орынборға шақыртып
алады. Бүкілқазақтың Бақылау Комиссиясы оның Семейдегі әрекетін қарап,
ұлтаралық қатынасты шиеленістіріп, ұлттық ауытқушылық жібергені үшін
сөгіс жариялап, екі жыл жауапты әкімшлік қызмет атқару құқығынан айырады.
Бірақ бұз кез С.Садуақасов сияқты жігерлі әрі талантты саясаткерді
жұмыссыз, көлеңкеде ұстауды жағдай көтермейтін еді. Орынбордағы Орталық
Атқару Комитеті оны 1922 жылы құрамына Қазақстанның қазіргі Қызылорда,
Шымкент, Жамбыл, Алматы облыстары енген Түркістен Республикасына (Ташкент)
өзінің өкілі етіп жібереді [4.50].
Тағы бір айта кететін жайт С.Садуақасовтың білігі мен білім дәрежесінің
жалпы адамзаттық таным деңгейіне жеткенін айғақтайтын ерекше бір қасиеті –
оның көрегендігі еді. Мысалы Қазақстан елге шикізат қорын беретін
республика болса, кенже қалатынын сонау 20-жылдары-ақ қадап тұрып
С.Садуақасов айтқан. Оңды-солды жаппай тәркілеу мен зорлап ұжымдастырудың
да соңы жақсы бола қоймайтындығы, мұндайда әр ұлттың өз ерекшелігі
ескерілуі керектігі де бір кездегі осы Смағұлдың пікірі. Смағұл әрі бұл ой-
пікірлерін жариялап қана қоймай, солардың қаперге аоынуы үшін талай
қиыншылықтармен батыл күрескен де [8.3].
Оның бұл қасиетін дәлелдей түсетін тағы бір жағдай осы 1922 жылдың 19
тамызында өлке комсомолдары мен жастар баспасөзінің басшылары: Смағұл
Садуақасов, Әбдірахман Байділдин, Ерғали Алдоңғаров – үшеуі ҚазОАК
төрағасына, Халық ағарту комиссарына хат жолдайды. Мұнда республика
тағдырына зор ықпалы әрі маңызы боларлық тамаша идея алға тартылған.
Кеңестік Ресейдің жоғары оқу орындары Қазақ Республикасына мамандар
даярлауда сұранымға сай келе бермейтінін дәл анықтаған жастар өнідірістік-
техникалық интеллигенция кадрларының біразын Батыс елдерінің оқу
орындарында даярлауды қолға алуды ұсынды [2.246].
Бірақ өлкелік партия комитетінің басшылығы бұл ұысыныстың іске асуына
мүмкіндік бермеген болатын. Ал Смағұл Сәдуақасовтың бүгінгі таңда ғана іске
асып отырған мәселені сонау 20-жылдарда-ақ алға қойғандығы оның тағы да
осал азамат еместігін айғақтайды.
С.Садуақасовтың Ташкенттегі өкілдік жұмысы ұзаққа созылған жоқ. 1923
жылы ол Қазақ жоспарлау комитеті төрағасының орынбасары қызметіне
тағайындалады [4.50]. 1924 жылы ол Мемлекеттік жоспарлау комиссиясы
(КазГосплан) төрағасының орынбасары болады.
Голощекин Өлкелік комитетке келгенде С,Садуақасов Бюро мүшелігіне
кандидат, Оқу ағарту Халкомы, Еңбекші қазақ газеті редакторының
міндеттерін бір мезгілде атқарып жүрген 25 жасар жігіт еді. Ол жасына
қарамастан саяси күресте ысылған, тәжірибелі, республика өміріндегі өзекті
мәселелер бойынша қалыптасқан өз пікірі бар, қалың қауым мойындаған
белсенді қайраткер болатын [4.51]
Халық ағарты комиссариаты бұл кезде республикадағы ең ірі
комиссариаттардың бірі болатын. Оған оқу орындары түгелдей, театр және
өнер, ғылым және баспа өндірісі қарады [4.79].
Бұл кезде оқу-ағарту ісіне қажет көлемде қаржы бөлуге мемлекеттің
мүмкіндігінің шектеулігі, мұғалімдер тапшылығы, оқулықтар мен оқу
құралдарының жоқтығы қоғамдық санадағы керітартпа көріністер сияқты басқа
да көптеген объективті қыиншылықтарды есепке алмағанда, жаңа қалыптасып
келе жатқан әміршіл-әкімшіл басқару жүйесінің де көлденең тартқан
қиындықтары баршылық еді [4.80].
Аталған комиссариаттың қызметі шеңберіне төмендегідей мәселелер енді:
а) халыққа білім беру саласына теориялық, бағдарламалық және идеялық
жетекшілік;
б) әкімшілік-ұйымдастырушылық және қаржы жабдықтау саласына жетекшілік
ету;
в) балалар мен жасөспірімдерді әлеуметтік тәрбиелеу ісіне жоғары
жетекшілік және бағыт беру;
г) халық арасындағы бүкіл саяси-ағарту жұмысына жетекшілік ету;
д) Қырғыз (Қазақ) Республикасына өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, басқару,
ағарту және денсаулық сақтау саласына аса қажет жұмысшылар дайындау
барысына жалпы жетекшілік;
ж) баспа шығармалары мен оқиғалары цензураларының барлық түрін
біріктіру [11.38].
Өзінің халкомдық қызметінде С.Сәдуақасұлының негізгі буын ретінде екі
мәселеге аса үлкен назар аударғандығын байқауға болады. Олар жаңа талапқа
сай мұғалімдер қалыптастыру және қазақ мектептерін оқулықтармен, оқу
құралдарымен қамтамасыз ету еді [4.80].
Бірақ Голощекиннің және оның орталықтағы әміршілерінің тынышын алған
ауыл мұғалімдерінің мәдени және мамандық деңгейінің төмендігі, оларды
саудагерлік пен күнделікті үй шаруасымен айналысуға мәжүр еткен мардымсчыз
әл-ауқаты ғана емес, қазақ шәкірттерінің білімді алаштық партияда жоқ
интеллигенттер жазған оқулықтар арқылы алғандығы еді.
С.Садуақасов экономикадағы, идеологиялық саладағы және ұлт мәселесіндегі
жолсыздықтарды ашық айтып, Голощекинге батылдықпен қарсы шығып отырды. Сол
кезде өзекті қандай мәселелерді көтеріп, ол жөнінде Голощекинмен айтысқан
тұстарына біз төменгі тарауларда толық тоқталамыз. Ал Голощекиннің жалған
жалалары мен қолданған шараларына тоқталсақ, одақ көлемінде, Голощекин
башылыққа келген соң республикада партияда жоқ интеллигенцияға қырын қарау,
оларды белсенді қызметтен ығыстыру науқаны басталып кеткенде С.Садуақасов,
керсінше, партияда жоқ, алаштық интеллигенция өкілдерін қамқорлығына алды,
қызмет берді. Оның бұл әрекеті қазақ өлкелік комитетіндегі Голощекин
бастаған солшыл топ тарапынан алашордашылдықтың, ұлтшылдықтың көрінісі
есебінде бағаланды, ал Садуақасовтың өзі болса алашордашылардың советтік
және партиялық аппараттағы өкілі санатына жатқызылды [4.81].
Міне, сондықтан да Голощекин Өлкелік комитет құрамынан орталықтың
көөмегімен Қожановты ығыстырған соң, енді қаруын келесі ұлтшыл С.
Садуақасовқа қарай бұрды және бұл әрекетінде қазақ қайраткерлері арасындағы
алауыздықты ұтымды пайдаланып отырды. Бұл жерде екі қайраткердің арасындағы
өзара келісе алмаушылығын негіз болған саяси себептерді атап айту қиын,
өйткені ондай тұжырымға қажет құжаттар жоқтың қасында. Ал Голощекиннің
Сәдуақасов мен Қожанов арасындағы қайшылықты өз мүддесіне пайдаланғаны
туралы материалды кездестіруге болады. Бұл жөнінде жоғарыда айтылған
Б.Аралбаев арызынан мынаны оқимыз: Біз басқа да хабар естідік. Онда
Сәдуақасов сол тұстағы Сырдария губаткомының төрағасы Мұстанбаев жолдасқа
хат жазып, оны Сармолдаев арқылы беріп жібереді. Хатта ол конференция
барысында Қожановшыларды сұлатуды көздейтін Голощекиннің ұсыныстарын
түгелдей өткізуді сұраған. Мұндай хабарды естіген біз Сырдария
конференциясында қалай болғанда да Голощекин жолдастың ұсыныстарын
өткізбеуге және сол арқылы Садуақасов жолдастың Сырдария губерниясына
ешқандай да ықпалы жоқтығын дәлелдеуге тырыстық [4.82].
Халық ағарту комиссары қызметін атқарып жүрген С.Садуақасов қазақтың
алғашқы мемлекеттік ұлттық театрын ашу ісіне бір кісідей еңбек сіңірді. Ол
ағарту саласындағы басқа да кезегін күткен қыруар жұмыстармен бірге театрды
қысқа мерзімде ашу мақсатымен оған талантты жастарды шақырту, театрға
бөлінген ғимаратты жөнге келтіру, киім, реквизит жабдықтарды жинап,
дайындау мәселелерімен тікелей өзі айналысты. Сөйтіп, айналасы сегіз айдың
ішінде, нақтылап айтқанда 1926 жылдың қаңтарында театр өзінің есігін
көрермендерге айқара ашты. Бұл халқымыздың мәдени өмірінде аса зор оқиға
болды [7.64].
Смағұл сол 1926 жылы Ұлт театры туралы деген кітапша жазып шығарды.
Онда ұлт театрының ашылуын үлкен мақтанышпен мәлімдей келіп, оның қалай
құрылғанын, халықтың мәдениетін көтерудегі театрдың рөлі, сондай-ақ алғашқы
актерлер туралы өз ой-пікірлерін ортаға салған [7.64].
И.Голощекин С.сдуақасовпен есеп айырысуды көпке созған жоқ. Өзі келген
жылдың соңына қарай өлкелік бесінші партия конференциясын (1925 жыл,
желтоқсан) өткізіп, жергілікті жағдайға біршама үйреніп алған соң, келесі
1926 жылдың 17 және 24 ақпанында өткен Бюро отырыстарында алдымен оқу-
ағарту комиссариаты жұмысын, артын ала Еңбекші қазақтың ұстанған бағытын
талқыға салды. Бюро материалдарымен мұқият таныса отырып, бұл
талқылаулардың алдын ала даярланғандығын, түпкі мақсаты өлкелік комитетте,
көпшілік арасында халком және редактор Садуақасов туралы жағымсыз пікір
туғызуды көздегенін байқау қиын емес [4.83].
БКП(б) Қазақ өлкелік крмитетінің 1927 жылғы 2 наурыздағы мәжілісінде
С.Садуақасовтың халық ағарту комиссары міндетінен босату туралы арызы күн
тәртібіне қойылды. Бюро қарарында Халық ағарту комиссариатының әлсіздігі
мен дұрыс жұмыс жүргізбеуі тек объективті жағдайлардан ғана емес,
С.Садуақасовтың дұрыс басқара алмауынан болғандықтан, өлкелік крмитет оны
қызметтен босатуға мәжбүр болды деп көрсетілді [12.855].
Және оны республика мекемелеріндегі қызметтердің барлығынан босатып
қана қоймай, оны ауыл мектептеріне қажет оқулықтар мен кітапшалар шығаруды
тапсырды. Ол мысалыға Тап күресінің хрестоматиясы (оқу құралы,
компиляция), Мәдени жорықтағы ауыл ұйымының жұмысы (ауыл коммунисінің
кітапханасы) деген тағы басқа кітаптар болатын С.Садуақасовқа мұндай кітап
жазуды тапсыру әдейі істеліп отырғандығы кітап тақырыбынан-ақ көрініп
тұрды. Бұл кітаптарды жазу С.Садуақасовқа оның нағыз коммунист екендігін
тексеру үшін ұсынылған еді [12.55].
Ал С.Садуақасов тапсырманы орындамағанымен қоймай, өзінің коммунистік
академияға оқуға түсу туралы ұсынысын қолдауды өтінді. С.Садуақасовтың
мұнысы өлкелік комитет бюросының шешімін және оның оқулықтар мен кітапшалар
құрастыру жөніндегі тапсырмасын жоққа шығару деп қабылданып, бюроның
коммунистік академияға құжат тапсыру туралы өтінішіне қарсы шықты. С:
Садуақасовтың БКП(б) өлкелік комитетінің қаулысын ашықтан-ашық орындамауы
оның кеңес өкіметінің қазақ ауылдарындағы саясатын қолдай алмайтындығын
анық көрсетіп берді [12.55].
Қоғамды, оның ішінде Қазақстан тәрізді ұл республикасын экономикалық,
мәдени, саяси-әлеуметтік өркендетудің социалистік жолын анықтағанда Смағұл
Садуақасов Лениндік тұжырымдарға, принциптерге шығармашылықпен арқа сүйесе,
Ленинизм жалауымен бұқпантайлаған Сталин, Голощекин сияқтылар казармалық
социализмді, әміршіл-әкімшіл тәртіпті қалады [2.248].
Иә, Голощекин Садуақасовты Ленинге қарсы қоюға барынша тырысып бағады.
Бірақ Ленин өмірінің соңғы жылдарында жазған Кооперция туралы деген
еңбегін оқыған адам керісінше оның көзқарасымен Садуақасовтың көзқарасынан
өзара үндестік, жақындық табар еді. Ленинді пайдаланып, Садуақасовқа қарсы
жорыққа шыққанда Голощекин, әрине Қазақстан коммунистерінің теориялық
даярлықтарының шамалы екенін білетін. Олардың Садуақасовты жақтап,
Голощекинге қарсы тұруға батылдары жетпейтінін жақсы түсінді [13.80].
А.Байтұрсынов, М.Дулатов тәрізді көзі ашық қазақ халқының ұлы тұлғаларын
шығарған өңір Голощекин мен Садуақасовтың арасында қатты шиеленіскен 1927-
1928 жылдардағы саяси тартыстардан толық болмаса да едәуір хабардар болды.
Өйткені бұл мәселеге байланысты мысалы VІ Жалпықазақтың пратия
конференциясының есебі мен басқа да материалдарында кеңінен қамтылды. Олар
кезінде жеке кітапша болып шыққан болатын [13.81].
Еңбекші қазақтың 1925 жылғы 8 қаңтардағы № 274 саны С.Садуақасовтың
қолымен шықты. Құжаттардың көрсетуіне қарағанда газеттің беделі бұл уақытқа
дейін жоғары болмаған. Тартымсыздығынан оның тиражы барған сайын төмендей
түскен. Сондықтан да басшы орындар оған жазылуға міндеттеу әдісіне көшкен.
С.Садуақасов келген бетте республикалық орталық газетті қалың бұқараның
үніне және оның белсенді қоғамдық санасының қалыптасуына пәрменді ықпал
жасай алатын қуатты құралға айналдыруға тырысты. Жаңа редактор келген соң
көп ұзамай, яғни 17 ақпаннан бастап газет Еңбекшіл емес, Еңбекші деп
атала бастады. Жаңа редактор бірінші кезекте газет авторларының құрамына
үлкен назар аударды. Садуақасов редакторлық жасаған мезгілдегі Еңбекші
қазақ беттерінен жаңа билікке сын көзбен қарап, бірден бой алдырмаған
М.Әуезовтің, Ж.Аймауытовтың, жаңа қоғам көрігін қыздырушылар С.Сейфуллин
мен С.Мұқановтың, әдебиет пен өнердегі ауытқушылыққа қарсы күрестің
сарбаздары Ә.Байділдин мен Ғ.Тоғжановтың мақалаларын, шығармаларын
кездестіруге болатын еді. Анығырақ айтқанда, С.Садуақасов баспасөз
бетіндегі көп пікірлікті қолдаушы және оны іске асырушы да бола алды.
Сонымен бірге С.Садуақасов тұсында Еңбекші қазаққа партияда жоқ, бұрынғы
алаштық интеллигенцияның да көптеп тартылғаны рас. Оның да өзіндік сыры
бар. Голощекин мен оның төңірегіндегілер алаштық интеллигенцияға қырғи
қабақ танытқанымен, С.Садуақасов жаңа жағдайға бейімделіп, оларды халықтың
рухани өмірінде алатын табиғи орнына дақ түсірерлік жарты ауыз сөз айтқан
емес. керісінше, ол ескі интеллигенция өкілдеріне шамасы келгенше көмегін
берді, өзі редакторлық жасайтын басылым арқылы алаштық интеллигенцияға да
пікір білдіруге жағдай жасады. Өйткені бұрын бар демократиялық
мүмкіндіктердің барған сайын өрісінің тарыла түсуі жағдайында, партияда жоқ
творчестволық интеллигенцияға өз пікірлерін жариялап тұрарлық баспа
орындары да жоқ еді [4.86].
С.Садуақасов редакторлыққа келген күннің ертеңіне газетке бүркеншік
атпен материалдар жариялау тәртібін енгізді. Бұл революцияға дейінгі
Айқап, Қазақ басылымдарында қалыптасқан дәстүрді жалғастыру және
қоғамдағы түрлі көңіл-күйді толығырақ қамтуға бағытталған әрекеттердің бірі
болатын. Газеттің тілі де өзгеріске ұшырай бастады. біріншіден шығарушылар
газет материалдарын қалың бұқараға түсінікті қазақ тілінде жеткізуді
көздесе, екіншіден, газетті халық тілін шұбарлаудан басқа берер пайдасы
күмәнді шетелдік сөздерден таза ұстауға күш салды. Редактордың ұйғарымы
бойынша осы аталған шаралар арқылы газет сол кезеңдегі қазақ қазақ өмірінің
ең өзекті мәселелерін көтеріп, оларды шешудегі құралға айналуға тиіс болды.
Ал газет бетінде жарық көрген материалдар негізінен жер, басқару аппаратын
қазақтандыру, оқу-ағарту, рухани мәдениет (мектеп, әдебиет, өнер, тарих)
мәселелрі төңірегінде шоғырланды. Міне, осы атқарылған істер Еңбекші
қазаққа сұранысты өзегртті. Аз уақыттың ішінде газеттің тиражы өсті, ал
оның ауылдық жерлердегі тілшілерінің саны 300-ге жетті [4.89].
Жауапты редактор газеттің негізгі авторларының біріне айналды, оның
қаламынан туған бас мақалалар сол тұтасғы қазақ қоғамының ең өзекті
мәселелерін көтеріп, газеттің бағытын анықтап отырды [6.135].
С.Садуақасов редактор ретінде Еңбекші қазақта әдеби шығармалардан
көркемдік сапасы жоғары лүниелер басылуы тиіс деп санады. Ол жалпы
әдебиеттегі жалаң ұраншылдыққа, тар тапшылдыққа үзілді-кесілді қарсы шықты.
Партиялық принциппен қаруланған Ғ.Тоғжанов, Ә.Байділдин сияқты сыншылар
кешегі алаш қозғалысына араласқан таланттарға күйе жағып жатқанда,
Садуақасов сын мақалалар жариялап, оларға араша түсті. Дулатов, Жұмабаев,
Әуезов, Кемеңгеров, Аймауытовтарға Еңбекші қазақтың есігін кең ашып қойды
[4.91].
Сондай-ақ нәзік сыншы Садуақасов біздің тапшыл ақындарымыздың
жазғанынан айқайы көп деп, С.Сейфуллиннің, С.Мұқановтың творчествосын ашық
сынға алды, кемшіліктерін көрсетті [4.91].
БКП (б) Қазақ өлкелік комитетінің 1926 жылғы 24 ақпан күні өткен бюро
жиналысында Еңбекші қазақ газетінің жұмысы туралы баяндаманы Ә.Байділдин
жасады. Ол Садуақасовтың Қазіргі дәуір – іс дәуірі атты мақаласына
шүйлігіп: ... жастар арасында әр түрлі пікірлер мен ағымдар бар, олардың
бірі ескінің бәріне қарсы солшыл ағым дейді және С.Садуақасов негізгі
шабуылды осы ағымға, ескінің бәріне қарсыларға жасайды, яғни С.Садуақасов
ескінің бәрі жаман емес деп бекітеді,- деген сияқты басқа да әр түрлі
Сдуақасовқа айыптаулар тағады. Бірақ Байділдиннен кейін сөз сөйлеген
Н.Нұрмақов, О.Жандосовтар С.Садуақасовқа жабылған жалалардың ешқандай
негізсіз екендігін айтып және С.Садуақасов жікшіллдік позиция ұстанған
деген жалаға ашық қарсы шығып, ол екеуі С.Садуақасовты қорғай, жақтап
сөйлейді [14.67].
Сөйтіп, 1926 жылдың 24 ақпанында БК(б)П Қазақ Өлкелік Комитеті Бюро
мәжілісінің № 12 хаттамасының төртінші тарауында Соңғы айларда Еңбекші
қазақ газетінде жарияланған мақалалар мен фельетондар мазмұны жағынан
партия саясатынан алшақ [4.68], партияда жоқ интеллигенцияның ықпалында
болды, саяси ұстамды емес, қайсыбір жолдастардың материалдарын негізсіз
баспай ұстады [4.92] деп көрсетіліп, С.Садуақасов Еңбекші қазақ
газетінің редакторлығынан босатылғанымен, халық ағарту комиссариатындағы
жұмысында қалдырылды.
Голощекин С.Садуақасов пен жоғары билік құрамындағы оның серіктеріне
шешуші шабуылға 1926 жылдың соңына қарай көшті [4.92].
1926 жылдың қараша пленумында қазақ зиялыларына қарсы шабуылын өрістете
түскен Голощекин алашордалықтардың екі буынын анықтап, олар туралы мынадай
сипаттама берді: Алашордалықтар туралы айтқанда біз шатасып жүрміз.
Алашордалықтардың екі түрі бар: ескі басшылары мен алашордалықтардың жаңа
буыны. Бұлардың өзара үлкен айырмашылықтары бар. Егер біз ескі тәртіптегі
алашордалықтарды алсақ, маған олардың өткенде бірдемесі бардай көрінеді.
Олар өткен уақытта, қазақ болмысында революционер, буржуазиялық
революционерлер олды. Ал, жастарда ол жоқ, оларда ашу-ыза басым, олар
кеңестк билікпен күресте есейді [14.71].
Голощекин мойындағандай, алдымен патшалық билікке, соңынан өңін
өзгерткен отарлау саясатына қарсы күрескен алашорда қайраткерлері мен
ұлттық интеллигенцияның С.Садуақасов, С.Қожанов, Ы.Мұстамбаев,
Ж.Сұлтанбеков сынды келесі жас буынның отаршылдықтың жаңа кеңестік түріне
қарсы күрестерінде қоғамдық-саяси мәселелерді шешуде алдыңғы алаш
интеллигенциясының алдына қойған мақсаттар кездесіп отырады [22.4].
Жиырма бес жасында мемлекеттік қайраткер дәрежесіне көтерілген терең
ойлы, өткір тілді Садуақасовты республика басшылығының тізгінін ұстаған
Голощекин ойдан шығарылған жалалары мен қолдан жасалған қудалауларының
арқасында туған елінен кетуге мәжбүр етті. 1927 жылы 22 маусымда халық
ағарту комиссары қызметінен босатылып, Ташкенттегі Ұлттық педагогика
институтының ректорлығына жіберілі [14.72].
1928 жылы 29 наурызда аудандық партия комитетінің жабық мәжілісінде
тексеру комиссиясының жұмыс қорытындысы тыңдалды. Ташкенттегі саяси
жағдайды Голощекин тікелей бақылап отырды. Арнайы құрылған комиссияның да
мақсаты–пединституттағы Садуақасовшылдықты іздеп тауып, Қазақстандағы
С.Садуақасовқа қарсы жүргізіліп отырған саяси науқанға үлес қосу болды
[14.77].
1928 жылғы сәуірде өткен Казкрайкомның пленумында Голощекин Қазақстанда
үш ағымды анықтап берген болатын. Олар: Бірінші ағым –Садуақасов Смағұл
бастаған байшыл ұлтшыл ағым.
Екінші ағым-бұл күшті ағым емес, мұны жақтаушылар аз... Бұлардың ойынша
Қазақстанда 35 % европалықтар бар, Қазақстан өкіметі бұлардың керегін өтеуі
тиіс, сондықтан бұлар барда қазақ халықының мұң-мұқтажы түгел өтелмейді
дейді. Олай болса, Қазақстаннан европалықтарды қалың отырған жерінен
шығарып тастап Қазақстан Республикасын негізінен бірыңғай қазақ халқынан
жасау керек дейді [15.242].
Үшінші ағым-бұл іс жүзіндегі Садуақасовшылдық ағым. Аналардан
қауіптірек, зиандырақ ағым. Бұл ағым көрнеу арпалысып, дәлелдесіп шықпайды,
бұл ағымның ниетін кеңес жұмысының башылығын қолына алып отырған ұйытқылы
қайраткерлер жүзеге асырып отырады...Бұлрдың әдісі: қаулыға қол көтеру, бірақ
іс жүзінде орындамау, үндемей отырып қарсы болу.[15.243]
Шынына келгенде, Садуақасовшылдық-қазақтың көрнекті қоғам қайраткері
Смағұл Садуақасов ұстанған ұлттық позицияға байланысты партияға қарсы деп
танылған, қазвақстандағы большевиктік шолақ белсенділердіңойлап шығарған
ағымы.
Ташкенттегі шаңырақ көтергеніне екінші жыл ғана болған КазПИ-дің ректоры
лауазымы С.Садуақасовқа Қазақстанда тапсырылған соңғы жауапты қызмет еді
[6.135].
Біздің ойымызша, Садуақасовтың қайғылы тағдырының сырын 1927 жылы жазған
Ұлттар мен ұлы адамдар туралы деген мақласы жақы аңғартады [6.135].
Ұлт мүддесі алға қойылған, нағыз тәуелсіздікке апарар жолды көрсеткен
бұл мақаланы Өзбекстан крммунистік (большевиктік) партиясының сол кезде
Ташкентте істеп тұрған Қазақ педагогика институтындағы ұясы жалпы партия
жиналысында теріс деп тауып, Садуақасовты бұдан былай Казпедвуз ректоры
қызметінде қалдыру тиімсіз әрі мүмкін емес деп шешті.
Сонымен С.Садуақасов 1928 жылы Қазақстаннан біржола кетті. Мәскеуге
ауысқан ол алдымен аз уақыт Шығыстану институтында ғылыми қызметкер болып
істеп, содан соң Мәскеудің инжинерлік транспорт институтына оқуға түседі.
Бұл оқу орнын 1933 жылы аяқтаған соң, партиялық мыңдық қатарында Мәскеу-
Донбасс темір жол құрылысында құрылысшы-инженер болып қызмет етеді. Осы
жұмыста жүріп өндірістік апат нәтижесінде уланған ол 1933 жылдың желтоқсан
айында Кремльдегі ауруханада өмірден қайтады [4.104].
1.2. С.Садуақасов шығармалары мен мақалаларының деректік құндылығы
Смағұл Садуақасов 1916 жылы Омбыда қайраткерлік мектеппен бірге
қаламгерлік мектептің де табалдырығын аттады. Ол қаламын Бірліктің
Балапан атты қолжазба журналында ұштады. Смағұл көсемсөздік пен жазушылық
өнерді тынымсыз қайраткерлік қызметінің барысында меңгерді. Жас қаламгер
1918-1919 жылы Алаш Ордаға тыныс болған Жас азамат газетін, 1920 жылы
атын қазақстан етіп, затын халықтық қылып өзгертпекке бел буған Ұшқын
газетін, 1922 жылы Еуропа өркениетін уағыздаған Өртең газетін, 1923 жылы
қазақ жастарын зиялылыққа үгіттеген Жас қазақ журналын шығаруға
атсалысты. Мұнан бөлек ол 1920 жылы Еңбекшіл жастар (Омбы), Кедей сөзі
(Омбы), Еңбек туы, 1925-1926 жылдары Еңбекшіл қазақ - Еңбекші қазақ
газеттері мен Қызыл Қазақстан журналының (1924-1925 жылдар) жауапты
шығарушысы болды [1.7].
С.Садуақасов шығармашылығының хронологиялық ауқымы 1916-1918 жылдардан
1928-1929 жылдар аралығын қамтиды. Дерек көздерінің ділгірлігінен һәм мұра
сақтау ісінің жүргізілмегендігінен, біз қайраткер қаламгердің 1929-1933
жылдар арасында не жазғанын біле алмай келеміз. Алайда бұл тараптағы
іздестіру жұмыстарын тоқтатпауға тиіспіз [1.10].
С,Садуақасовтың Қазақ газетінен басталатын ұлтшылдық дәуір немесе
тұтастай алғанда ағартушылық кезең өкілі екенін көрсететін бірден-бір айғақ
– соңында қалған аманат мұрасы.
Алаш орданың саясаттағы мақсаты – келешекте азат қазақ мемлекетін құру
болса, руханияттағы мақсаты – қазақтың өз ойын, өз сезімін, өз қиялын, өз
ұғымын жырлау... бағытта емес, рухта өзіндік қасиетті сақтау еді.
С.Садуақасов саясат пен руханиятта осы мақсатты берік ұстады [1.12].
С.Садуақасовтың көсемсөздік мұрасы алуан тақырыпты қамтиды. Біз оны
шартты түрде төрт топқа бөле аламыз. Бірінші – қоғамдық саяси мақалалар,
екіншісі – оқу-ағарту, білім туралы мақалалар, үшінші – театр өнері
хақындағы мақалалар, төртінші танымдық еңбектері мен ғылыми зерттеулері
[1.20].
С.Садуақасовтың оқу-ағарту мәселелеріне байланысты оның нужды аула
(1919), Бірінші мақсұттарымыз (1920), халық ағарту мәселелері (1925),
Оқу ісінің кемшіліктері. Оларға қарсы шаралар (1926), Қазақстанда халық
ағарту мәселелері (1927), тағы да басқа мақалалары мен соңғы аталған
еңбегімен аттас кітапшасында елдегі оқу-ағарту зәрулігін сөз етеді [1.20].
Бұл еңбектер мен мақалаларды біз келесі тарауларда жеке-жеке талдап,
тоқталамыз.
Сол кезде көптеген ел тағдырына қатысты өзекті мәселелер бойынша
Ж.Мыңбаев, С.Садуақасов және Н.Нұрмақовтың пікірлері бір жерден шығып
жатты, оларды ара кідік О.Жандосов, М.Тәтімов қолдап отырды [4.83].
Смирягиннің баяндамасынан соң сауал қойған Мыңбаев: Оқулықтар оқытуға
жарамайды деген ақпар қайдан алынған? Тексерушілер неге жеке біреулердің
айтқанына сүйенеді, коллективті түрде жасалған тұжырым болу керек емес пе?-
десе, Нұрмақов: Біз оқулықтар идеологиялық тұрғыдан сын көтере алмайды
деген жалпылама, дәлелсіз сын айтып жүрміз. Мәселен, әліппе төменгі
кластарға жарамайды дейді. Оған қандай негіз бар? Оны кім айтты?- деп
реніш білдіреді. Өз ретінде мыңбаев пен Нұрмақовтың қоған сауалына
байланысты мәселені ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz