Шешендік сөздерге тән ерекшеліктер
КІРІСПЕ
І. СТУДЕНТТЕРДІҢ ШЕШЕНДІК ШЕБЕРЛІКТЕРІН АРТТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1. Шешендік өнердің тарихи парақтары
1.2. Пікірталас мәдениеті, оның талаптары, шарттары және түрлері
1.3. Пікіралмасу (дискуссия), оның мақсаты мен тілдік нормалары
1.4. Коммуникативтік мүмкіндіктерді дамыту әдістері
1.4.1. Еркін пікіралмасу
1.4.2. Коммуникативтік ойы
1.4.3. Семинар пікіралмасу
1.4.4. Жеке тәжірибе
ІІ. СТУДЕНТТЕРДІҢ ШЕШЕН СӨЙЛЕУ ДАҒДЫЛАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1. Қазақ шешендік өнерінің қалыптасуы
2.2. Қазақ тілін оқыту барысында оқушылар тілін дамытудың әдіснамалық және
әдістемелік негіздері
2.3. Филолог студенттердің шешендік шеберліктерін жетілдірудегі тәжірибелік
жұмыстар
2.4. Шешендік сөздерге тән ерекшеліктер
2.5. Шешенге қойылатын талаптар
2.6. Шешендік – жарыстағы күштілік
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасында мемлекеттік тілмен қатар басқа да тілдерді,
бүгінгі таңда етегін тереңге жайып келе жатқан үш тұғырлы тіл саясатын
дамытудың іргесі ертеден қаланғаны біз айтпақ болып отырған ойдан белгілі
болады. Әрине, саясат бағыты жас ұрпақты сара жолдан адастырмайтыны мәлім.
Тек сол ұрпақ сөздердің басын біріктіріп, айтар ойын ұшқыр жеткізе білсе
болғаны. Дана Абай мен қасиетті қазақ тілінің киесін жоймаған сөз зергері
Мұхтардың ұрпағы екенімізді ұмытпай, бай тіліміздің қадірін қашырып, қарнын
ашырмай келер ұрпақ еншісіне аманаттасақ болғаны. Осы жолда қазақ тілі,
яғни филология мамандығы студенттерінің тіл шеберлігін арттырып, шешендік
өнерді қалыптастыруға бағытталған өзіндік ойымызды тізбектеп көрмекпіз.
Тілім дейтін, тілім үшін жаным садаға дейтін өр намысты қайсар ұлттың
ұрпағы бола тұра, бұл мәселені қозғамай кету үлкен сын болар еді.
Осы бағытта пайда болған тілдерді қолдану мен дамытудың 2001 –
2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының басты мақсаттарының бірі
– қазақ тілін жоғары оқу орындарында оқытуды жетілдіру, жақсарту. Оның
бағдары – дүниеге жауапкершілікпен қарайтын, инновациялық, шығармашылық
пен ойлауға дағдыланған, мәдениеті жетілген, адамгершілігі мол, білікті
мамандардың жаңа ұрпағын қалыптастыру [2], шебер сөйлейтін шешен
мамандарды дайындау.
Ел егемендігін алып, демократия кең өрістей бастаған қоғамда, әлемдік
қауымдастыққа ұмтылып, бәсекелестік өмір сүрудің басты шартына айналған
бүгінгі өзгермелі дүние жағдайында адамның мәні мен әлеуметтік рөлі жаңа
сипатқа ие болып отыр. Соған сай рухани құндылықтар әлемі де түбегейлі
жаңарып, адамның ақыл-ой қуаты мен интеллектуалдық әлеуетін
қалыптастырудағы білімнің маңызы туралы қағидалар түбірімен өзгерді. ХХІ
ғасырдың оқыту жүйесінде меңгерілетін білімнің түпкі нәтижесі ең тұғырлы
мәселеге айналды. Сондықтан жоғары оқу орындарындағы әрбір пән
білімгерлерді дара тұлға ретінде жетілдіруге, оның шығармашылық
қабілеттерін дамытуға жағдай жасауы қажет деген қағида берік орнықты.
Білім – тұл, тілден шығып есілмесе, - дейді Жүсіп Баласағұн. Тілдік
білімді студенттің саналы әрекетін дамытатын, өмірлік қажеттілігін ақтайтын
тегеурінді тетікке айналдыру үшін сол білімнің өзегінде, біріншіден,
өзіндік көзқарас, дүниетаным мен сенім қалыптастыратын, екіншіден, ортаға
тез бейімделіп, жаңа ақпаратты түсіну, қабылдау, өзгелермен қарым-қатынас
жасай алу қабілеттерін дамытатын компоненттердің қатар қамтылуына назар
аударыла бастады. Сондықтан егемендіктің алғашқы жылдарынан-ақ Қазақстанның
білім жүйесін реформалауда білімгерлердің дара тұлғалық қабілеттерін
дамыту проблемасы күн тәртібіне қойылды.
Соңғы жылдары елімізде әлдеқашан ұмыт болған ғылым, өнер салаларына
дұрыс көзқарас қалыптасып, бірте-бірте оңды өзгерістер өрбіп келетінін
айтуымыз керек. Бұл заңды да, себебі тілдік қатынастың барлық түрлерін
игерген жоғары мәдениетті адамдарды қоғамның қажетсінуі айқын аңғарылуда.
Нәтижеде қайта оралған тиімді қарым-қатынастың жағдайы мен түрлері туралы
шешендіктану ғылымы қоғамдағы сөйлеу мәдениеті деңгейін көтеру мен мықты
шешен тұлғаларды тәрбиелеу мәселесін шешу жолдарын ұсынуы тиіс.
Шешендіктанудың қайта оралу үрдісі гуманитарлық білім беру жүйесінде енді
сезіле бастағаны ақиқат. Десек те, шешендіктанудың жоғары оқу орындарының
гуманитарлық бөлімдері бойынша міндетті пәндердің біріне айналуы әлі де
уақытты талап ететіні мәлім. Бүгінгі таңда баса ескерер ерекше тұс – егер
де адамның жалпы мәдени деңгейі жеткілікті дәрежеде жоғары болса ғана,
жинақталған кәсіби білім мен дағды жемісті жетістікке жеткізе алатынын
болашақ мамандардың терең түсінуінің қажеттігі. Соңғы жылдары білім саласын
ізгілендіру идеясының алғы лекке шығуының өзі осыны аңғартады. Бұған қоса
жоғары мектеп оқытушылары арасында гуманитарлық және техникалық білімді
интеграциялау қажеттілігі, оның жолдарын жинақтау белсенді талқылануда.
Кейінгі жылдары көптеген жоғары оқу орындарының гуманитарлық
бөлімдерінде міндетті гуманитарлық курстардан (тарих, философия,
мәдениеттану, саясаттану) өзге ғылым тарихы, іскерлік қарым-қатынас
мәдениеті, сөйлеу мәдениеті, шешендіктану бойынша арнайы курстар
енгізілуде. Біздіңше, білім беру саласын ізгілендірудің басты бағыттарының
бірі белсенді оқытудың формалары мен әдістерін жетілдіру (мәселен, оқыту
үрдісінде субъектінің субъектіге қарым-қатынасы ұстанымын жүзеге асыру)
болғандықтан да, жоғары оқу орындарының бағдарламасына шешендіктануды
енгізу мүмкіндігінің болуы мен болмауына қарай емес, ауадай қажетті
екендігі басты шарт болуы керек. Демек, сөйлеу өнерін оқыту аса керекті іс.
Бұл ретте тек шешендіктану ғана емес (бұл негізгі бағыттардың бірі ғана),
бұған қоса білім алушы қауымның тілдік ойлау іс-әрекетін белсендіру
бағытындағы үздіксіз жүргізілетін жүйелі де салмақты жұмыстары есте ұсталуы
абзал.
Қоғам қашанда дарынды қабілетті адамдарға мұқтаж. Дарынды адамдар
қатарын көбейту үшін олардың сөйлеу тілі және танымын дамыту керек.
Сондықтан біз, мұның негізі халқымыздың даналықпен айтқан шешендік
сөздерінде жатыр деп қарастырдық. Қазіргі кездегі оқу-тәрбиенің міндеті осы
тың жатқан дүниені, даналыққа құрылған қанатты сөздерді, мақал-мәтелдерді,
шешендік өнерді жас ұрпақтың бойына қалыптастырып, сол арқылы рухани
байлығын арттыру.
Дамыған елдер қатарына қосылуға арналған бәсекелестік өмір
сүрудің басты шарты болып отырған өзгермелі кезеңде жоғары білім беру
жүйесіне қойылатын талаптар да күшейіп отыр. Қазақстан Республикасының 2015
жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында айтылғандай, жоғары
білімді дамытудың негізгі үрдісі мамандар даярлау сапасын арттыруға ерекше
көңіл бөлінуде. Осы ретте мұғалімдер даярлайтын жоғары оқу орындары алдында
үлкен де салмақты міндеттер тұр. Бұл міндеттердің шешімі студенттерге
мемлекеттік стандартқа, оқу бағдарламаларына сәйкес ғылым салаларынан білім
берумен ғана шектелмейді. Жоғары мектепті бітірушілер болашақ кәсібін терең
түсінетін, меңгерген білімін мазмұнды, дәлелді түрде, әдеби тілмен шебер
жеткізе алатындай, тіл байлығы мол маман болып шығуы тиіс. Сондықтан жоғары
оқу орнында оқытылатын қазіргі қазақ тілінің салалары арқылы студенттерді
өз ойларын жүйелі, түсінікті етіп, шебер сөйлеу үрдісіне дағдыландыру
маңызды мәселе болып табылады. Осы тұрғыдан келгенде, болашақ қазақ тілі
маманы терең кәсіби білімімен бірге, шығармашылық ойлау қабілеті жоғары,
пікірін жүйелі түрде жеткізе алатын, сөйлеу шеберлігі қалыптасқан тұлға
болуы тиіс.
Бүгінгі таңда филология мамандығы бойынша білімдерін
жетілдіріп жатқан студенттерге казіргі қазақ тілінің салаларын оқыту
барысында әрбір студенттің кәсіби-әдістемелік даярлығын қалыптастыру тіл
дамыту мәселесін де басты назарда ұстауды қажет етеді. Сөздердің
грамматикалық сыр-сипатын, сөз тұлғаларының модельдерін дұрыс танып, талдай
алатын, яғни меңгерген білімін іс жүзінде орынды пайдаланатын студент
тыңдаушыға өз ойын айқын, анық етіп жеткізе алады. Бұл студенттің қазақ
тілінің күрделі морфологиялық құрылымын тіл дамыту жұмыстары негізінде
меңгеруі арқылы жүзеге асады. Сондықтан қазіргі қазақ тілінің морфология
саласын оқыту арқылы студент тілін дамытуды бүгінгі қоғамдық-әлеуметтік
сұраныммен сәйкестендірудің басты шарты ретінде ғылыми-әдістемелік тұрғыдан
зерделеу қажеттігі туындап отыр.
Ертеңгі қазақ тілін өскелең ұрпақ бойына дарытатын ұстаздың,
бүгінгі тәлім алып жатқан студент тілін дамыту тілдік қатысымдық іс-әрекет
арқылы нәтижелі жүргізіледі, өйткені тілдік қатынас – сөйлеу тілі арқылы
түсінісу дегенді нақтылай келіп, жай ғана қарым-қатынас дегеннен гөрі
тамыры тереңге жеткен, өмірде өзіндік орны бар, қоғамның дамуы үшін ең
қажетті қоғамдық-әлеуметтік ақпараттардың жиынтығы арқылы адамдардың бір-
бірімен пікір алмасуы, адамдар қатынасының түп қазығы дегенді білдіреді.
Тіл дамытудағы мақсат – қоғамда қазақ тілі арқылы еркін қарым-қатынас
жасауды қамтамасыз ету. Сондықтан тілді қарым-қатынас құралы ретінде
оқытуда, үйретуде грамматика қарым-қатынасты жүзеге асыратын тетік
қызметін атқарады. Олай болса, студенттің ғылым саласынан игерген білімін
тілдік қатынаста тиімді, орынды пайдалана білуге дағдыландыру – қазіргі
уақыт сұранысынан туындап отырған өзекті мәселе.
Ертеден дана халқымыздың шеберлігін арттырып, халық тілінің
қайнар бұлағына айналған – шешендік сөздер, бейнелі сөздер, мақал-мәтелдер
арқылы студенттердің сөздік қорын байыту тіл дамыту жұмыстары арқылы іске
асады. Ғасырлар бойы жинақталған тіліміздің байлығы студенттің ана тілін
қастерлеп, тілдегі ұлттық рухты терең тануына мүмкіндік береді. Қазіргі
қазақ тілінің морфология саласынан теориялық білім берумен қатар тіл
дамытуды басты назарда ұстап, оны оқытуды тұтас әдістемелік жүйе ретінде
зерделеу қазақ тілін оқыту әдістемесіндегі маңызды мәселелердің қатарына
жатады.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазіргі заман жағдайында жоғары
білім беру жүйесі университет қабырғасында алған білім, білік пен дағды-
машықтың негізінде дербес, әлеуметтік және кәсіби біліктілікке қол жеткізу
мақсатын көздеп отыр. Бұл мақсаттың түпкі шешімі студенттің игерген базалық
білімін мазмұнды да дәлелді етіп, әсерлі сөз орамдарымен жеткізе білуіне
келіп тіреледі. Сондықтан жоғары мектепте студенттің қазақ тілінің салалары
бойынша меңгеретін білімдері ауызша да, жазбаша да әдемі сөйлеуге
дағдыландыратын тіл дамыту жұмыстарымен ұштасқанда ғана нәтижелі болады.
Олай болса, студенттің тілін дамытуды кәсіби біліктіліктің негізгі
көрсеткіші ретінде дәйектеу зерттеудің өзектілігін нақтылай түседі.
Жоғарғы оқу орындарында өндіріс пен нарықтың жылдам өзгеріп
жатқан жағдайына бейімделген жаңа үлгідегі мамандар даярлауда оқытудың жаңа
әдіс-тәсілдермен жүргізілуі басты меже болуы тиіс. Сондықтан оқытуды
ұйымдастыруда студенттің сөйлеу белсенділігін арттыратын, өз ойын ашық
айтуға, пікір алысуға жетелейтін әдіс түрлерін қолдану тіл дамыту
мәселесінің дұрыс шешілуіне жағдай жасайды. Бұл студенттің қазақ тілінің
морфология саласынан меңгеретін теориялық білімі мен сөйлеу шеберлігінің
тығыз бірлікте жүзеге асуының қажеттілігін айқындай түседі. Алайда, ғылым
салалары мен тіл дамыту арасында тұрақты әрі табиғи байланыс болуға тиіс.
Бұл өскелең жаңа өмір мұқтаждығы деген тұжырым күні бүгінге дейін өз
дәрежесінде шешімін таппай келеді. Жоғарғы оқу орнында оқитын студенттер
арасында тілдік нормаға сәйкес сөйлей алмайтындары кездеседі. Оның басты
себептері – жоғары оқу орнында қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы қазіргі
қазақ тілінің морфология саласын оқытуда тіл дамыту жұмыстарына өз мәнінде
көңіл бөлінбеген, бағдарлама, оқулықтар мен оқу құралдарында да тіл дамыту
мәселесі нақтыланбаған. Бұл жоғарғы мектепте, яғни жоғарғы оқу орындарында
тіл дамытуды ғылым салаларын оқытумен байланыстыра зерттеудің әдістемедегі
өзекті мәселе екендігін анықтай түседі.
Сонымен бұл тұжырымдар болашақта мектептің белді тұлғасы болатын
бүгінгі студенттің ғылыми білімді сапалы меңгеруі мен сөйлеу шеберлігінің
тығыз бірлікте қалыптасуының әдістемелік негіздерін анықтаудың өзекті
екенін дәлелдей түседі.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты. Жоғары оқу орнында қазіргі қазақ
тілі, яғни филология мамандықтары бойынша оқитын студенттер тілін
дамытудың ғылыми-әдістемелік негізін тұжырымдау, шешен сөйлеу шеберлігін
қалыптастыру, қазақ тілі мен әдебиеті бөлімінде жаңа технологияға сай тіл
дамытудың әдістемелік жүйесін ұсыну, оның тиімділігін эксперимент арқылы
дәйектеу.
Дипломдык жұмыстың нысаны – жоғары оқу орнының қазақ тілі мен
әдебиеті, филология: қазақ тілі мамандықтары бойынша білім алатын
студенттерге риторика саласы арқылы тіл дамыту үдерісі.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
➢ Жоғарғы оқу орнында риторика немесе шешендіктану саласын оқытуда
студенттер тілін дамытудың әдіснамасын айқындап, ғылыми-теориялық
негіздерін дәлелдеу;
➢ Шешендіктануды оқыту арқылы студенттер тілін дамыту мәселесінің
ұстанымдарын белгілеу;
➢ Шешендік сөздер, мақал-мәтелдер, афоризмдер сынды тілді байыту,
дамыту арқылы студенттердің сөздік қорын байытудың жолдарын анықтау;
➢ Студент тілін дамытатын кешенді жұмыс түрлерін айқындау;
➢ Студент тілін дамытуда жаңаша жаңғыртып оқыту әдістемесін пайдаланып,
студент белсенділігін арттыратын іскерлік ойындар, ойбөліс, ойталқы
әдістеріне бағытталған тапсырмалар жүйесін жасау;
➢ Студент тілін дамыту әдістемесінің ұтымдылығын эксперимент
нәтижелеріне сүйеніп дәлелдеу.
Егер шешендіктануды оқыту арқылы студенттер тілін дамыту белгілі бір
жүйемен үздіксіз жүргізіліп, оларды шебер, жүйелі сөйлеуге дағдыландыру
кешенді жұмыстар мен жаттығулар негізінде ұйымдастырылса, оқытудың жаңа
технологияларын қолдану арқылы күтілетін білім нәтижелері студенттердің
кәсіби сөйлеу шеберлігін дамытуға негізделсе, онда студенттердің тілін
дамытудың, сөздік қорын байытудың нәтижесі мен мүмкіндігі арта түседі,
өйткені шешендіктану саласын оқыту арқылы ойлана шебер сөйлейтін, қазіргі
заман талаптарына сай, бәсекеге тұра алатын, қабілетті жеке тұлғаны
тәрбиелеу, қалыптастыру жүзеге асады.
Дипломдық жұмыстың негізгі идеясы. Жоғарғы оқу орнында ғылым
салаларын оқыту тіл дамытумен тығыз бірлікте жүргізілгенде, студент
қоғамдық-әлеуметтік ортада ойын еркін жеткізуге, әдеби нормада жүйелі,
шебер сөйлеуге дағдыланады.
Дипломдық жұмыстың жүргізілу әдістері. Зерттеу жұмысында баяндау,
бақылау, салыстыру, сипаттау, жүйелеу, жинақтау, талдау, тұжырымдау,
талқылау, қорыту, эксперименттік әдістер қолданылды.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы:
➢ Жоғарғы оқу орнында шешендіктану саласын оқыту арқылы тіл дамытудың
ғылыми-әдістемелік негізі тереңдетіліп, оның басты мақсаты студенттің
шебер сөйлеуін дамыту нәтижесінде кәсіби сөйлеу дағдыларын
қалыптастыру екені дәлелденді;
➢ Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша шешендіктануды оқыту
барысында студенттер тілін дамытудың әдістемелік жүйесін сараптау
арқылы студенттерді кәсіби шебер сөйлеуге үйретудің ұстанымдары ғылыми
тұрғыда негізделді;
➢ Студенттің болашақ кәсіби мамандығына сәйкес сөйлеу дағдыларын
қалыптастыру бағытындағы тіл дамытудың жаңа әдістемелік жүйесі
ұсынылды. Студенттің өзін жеке тұлға деп сезінуін қалыптастыру,
белсенділігін күшейту, қызығушылығын арттырудың маңызы зор екені
айқындалды;
➢ Студент тілін дамытуда қолданылатын әдіс-тәсілдер нақтыланып, олардың
түрлері, қолдану жолдары белгіленді;
➢ Студент тілін дамытуда тілдік қатысым әдісі үлкен қызмет
атқаратындығы анықталды;
➢ Шешендіктануды оқытуда би-шешендер сөздерінің үлгісі арқылы
студенттер тілін дамытудың ұтымдылығы дәлелденді;
➢ Студенттерді ғылыми жұмысқа баулу арқылы ғылыми стильге жаттықтыруға,
тіл терминдерімен сөздік қорын байытуға болатындығы және ол
жұмыстардың студенттердің жазба тілін дамытуда маңызды екендігі
анықталды;
➢ Студенттің кәсіби тілін дамытуда, қалыптастыруда іскерлік ойындар,
ойбөліс, ойталқының белсенді әдіс ретіндегі мүмкіндігі тәжірибе арқылы
дәлелденді;
➢ Жоғары оқу орнында шешендіктануды оқыту арқылы студенттер тілін
дамытудың ғылыми-әдістемелік жүйесі эксперимент арқылы тексеріліп,
дәлелденді.
Дипломдық жұмыстың теориялық маңызы. Зерттеу жұмысы жалпы тілді оқыту
әдістемесін толықтырады, осы мәселеде оны байытуға жаңа үлес болып
қосылады. Зерттеу жұмысы жоғары оқу орындарында келешекте түрлі мамандық
бойынша жүргізілетін тіл дамыту жұмысының әдістемесіне теориялық-
әдістемелік негіз қызметін атқарады. Ғылыми еңбек жоғары оқу орындарында
мамандардың тілін дамыту әдістемесінің дамып, жетілуіне әсер етеді,
мәселенің дамуына жол ашып, үлгі болады.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік маңызы. Зерттеу жұмысын жоғары оқу
орындарында арнайы курс оқуға, арнайы семинар сабағында қолдануға болады.
Еңбектегі өзекті мәселелер әдістеме саласы бойынша оқулық, оқу құралдарын
жазуға септігін тигізеді деп ойлаймыз.
Дипломдық жұмысымызда төмендегідей бірқатар тұжырымдарды корғауды жөн
көрдік:
➢ Жоғары оқу орындарында шешендіктануды оқыту арқылы студент тілін
дамыту қазақ тілі маманын даярлаудың сапасын арттыруға, білікті,
іскер, сөзге шешен, шебер маман әзірлеуге мүмкіндік береді;
➢ Шешендіктануды оқыту барысында студенттер тілін дамыту үшін оқытудың
жаңа әдістерін қолдану қажет. Тіл дамытуда қатысымдық әдіс, көрнекілік
әдіс, саяхат әдісі т.б. әдістерді кіріктіре пайдалануға мүмкіндік мол;
➢ Студенттердің кәсіби шебер сөйлеу дағдыларын қалыптастыруға
бағытталған әдістемелік жүйе дидактикалық ұстанымдармен қатар, тіл
дамытудың арнайы ұстанымдары арқылы жүргізілсе, нәтиже сапалы болады;
➢ Тіл дамыту жұмыстарын түрлендіріп отыру студенттердің сөйлеу
шеберлігін жетілдіруге ықпал етеді;
➢ Шешендіктануды оқытуда студенттерді ғылым жаңалықтарымен таныстыру
олардың сөз шеберлігін қалыптастыруға бағытталуы тиіс;
➢ Жоғары оқу орнында тіл дамыту тіл білімінің барлық саласымен
байланысты болғандықтан, тіл дамытуды тіл теориясымен де, практикалық
сабақпен де байланысты жүргізуге болады;
➢ Шешендіктануды оқытуда студенттердің тілін билердің шешен сөздерінің
үлгісімен, ғылыми жұмысқа баулу барысында, іскерлік ойын, ойбөліс,
ойталқы арқылы дамыту жақсы нәтиже береді;
➢ Шешендіктануды оқыту барысындағы тіл дамыту жұмысын білім беру,
тәрбие жұмысымен байланысты жүргізу қажет;
➢ Білікті, іскер әрі сауатты, шебер сөйлейтін, қазіргі заманның
талабына сәйкес ісіне сөзі сай маман дайындау тіл дамытудағы кешенді
жұмыстар арқылы іске асады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, негізгі
бөлім, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. СТУДЕНТТЕРДІҢ ШЕШЕНДІК ШЕБЕРЛІКТЕРІН
АРТТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1. Шешендік өнердің тарихи парақтары
Бүгінгі таңда шешендіктану теориясы жапсарлас болашақ шешенді неге
және қалай оқытамыз (баулимыз) деген мәселені де талқылап әзірлеуге
ұмтылуда. Осы себептен де шешендіктанудың тарихын таразылап өтіп, ғылым
дамуының басты кезеңдеріне (антикалық шешендіктану, қазақтың шешендік өнер
дәстүрі, орта ғасыр мен жаңа кезеңдегі шешендіктану, ХVII-XIX ғ.ғ.
ресейлік шешендіктану және қазіргі шешендіктану) бөле-жара тоқталыс жасау
қажет.
Шешендіктану (риторика) – ежелгі ғылым салаларының бірі. Оның пайда
болып, өмір сүруі мыңдаған жылдарды қамтиды. Әр түрлі кезеңдерде оның
қоғамдық өмірдегі орны көбірек не азырақ дәрежеде, жоғары немесе төменгі
деңгейде бағаланды, бірақ өз дамуын тоқтатпады. Өзге ғылымдарға қарағанда
шешендіктануда дәстүр жалғастығы, мәдениеттердің өзара үндестігі,
тарихилығы, ұлттық ерекшеліктері ескеруге қоса, бір мезгілде жалпы
гуманистік қалып, жалпы адамзаттық құндылықтарға бағыт ұстау басым
көрінеді. Осы мағынада өнер термині шешендікке өте дәл де сәйкесті.
Қазіргі кезеңде көптеген адамдар үшін риторика сөзінің өзі де аса
ерекше мәнге ие емес немесе тым боямалы, сырты сұлу, бірақ мағынасы аз сөз
дегенді де білдіреді. Оған көпшілік ретте еліктіргіш немесе бос эпитет
сөздері сәйкес келеді. Қазіргі шетел зерттеушілерінің еңбектерінде,
керісінше, Еуропалық рухани мәдениет тағдырына басты рөл алатын
шешендіктанудың позитивті әлеуметтік-мәдени мәні баса айтылады.
Шешен сөйлеуге баулуда антикалық риторика басым мәнге ие, себебі
шешендіктің барлық негізгі заңдары мен ережелері тек осында ғана жинақталып
қалыптасқан. Ал кейінгі теориялық еңбектерде ежелгі гректер мен
римдіктердің идеялары дамытылды әрі нақтыланды.
Антикалық кезеңдегі шешендіктану бойынша жазылған еңбектердің ішіндегі
біздің заманымызда оқылатыны әрі жан-жақты бағаланғаны сөзсіз, ең мәндісі –
Аристотельдің Риторикасы.
Аристотель еңбегі үш кітаптан тұрады. Біріншісінде шешендіктанудың
өзге де ғылымдар арасындағы өзіндік орны қарастырылып, шешендік сөз түрлері
жіктеліп ұсынылады. Екінші кітапта психология мәселелеріне көбірек назар
аударылып, Аристотельдің адамзатқа тән құлшыныс пен адами қырларына
байланысты көзқарастары тармақталады. Сондай-ақ, мұнда дәлелдеудің жалпы
тәсілдері қарастырылады. Үшінші кітап стиль мен сөз сөйлеу құрылымы
проблемаларына қатысты.
Грек шешендіктану тарихы эллинистикалық дәуірінде ақырына дейін
қалыптасып болып, тап осы күйінде оны Ежелгі Рим қабылдады. Бұл шешендікті
үйренуді жаңадан бастаушыға ғажап мектеп, ал кәнігі де майталман шешенге
таптырмас қару болып табылған ерекшелігі мол әрі жан-жақты ойластырылған
жүйе бола алды. Бірақ грек шешендіктануының кемшілігі тұйықталып өзімен-өзі
болуы, нақты өмірден қол үзгендігі еді. Сол себептен де олар кей тұстарда
римдік риторлардың сынына ұшырап отырды.
Грек риторикалық мектептерінде сабақтардың негізгі түрі декламацияға, яғни
ойдан шығарылған тақырыпқа сәйкесті сөз сөйлеуге құрылды. Мұндай сабақтар
ешбір пайдасыз деп есептелуге де шақ қалып жүрді. Дегенмен олардың ақыл
мен тілге арналған таптырмас үздік гимнастика ретіндегі рөлі ерекше еді.
Дегенмен де кей тұстарда тақырыптар тым әсіре ойланылған, нақты өмірден
алыстау болып жатты. Сол себептен де Ежелгі Римде оқытудың мұндай жүйесі
көптеген ритор-практиктер тарапынан сынға ұшырап отырды. Есімі антикалық
тарихтың тұтас дәуірімен байланысты атақты шешен Марк Тулий Цицерон алғашқы
басты қарсыластардың бірі ретінде дәстүрлі догмалық риторикаға қарсы пікір
білдіреді. Цицерон өзінің шешендіктану туралы көзқарастарын шешендік өнер
жөніндегі Шешен туралы, Брут, Шешен атты үш трактатында баяндады.
Атақты ежелгі римдік шешен Квинтилиан еңбектерінде басты назар
шешендіктанудың дәстүрлі мәселелеріне аударылады.
Цицероннан кейін Римде риторикаға қызығушылық төмендей бастағаны
байқалады. Талантты шешен ретінде ғана емес, тұрмысымен педагог ретінде де
Квинтилиан бұның себебін жас шешендерді тәрбиелеу ісінің
жеткіліксіздігінен, жетілдірілмегендігінен көрді. Қалыптасқан жағдайды
жөндеуге ұмтылған Квинтилиан Шешеннің қалыптасуы атты аса мәнді де
қомақты еңбек жазып, онда шешенді оқыту мен тәрбиелеудің кең көлемді
бағдарламасын ұсынады.
Шешеннің қалыптасуы еңбегі он екі кітаптан тұрады. Ол қалыптасқан
шешендіктің тұтас іс-тәжірибесіне жасаған талдамалы сипаттамасы мен
риторика оқытушысы әрі сот адвокаты ретіндегі Квинтилианның жеке өзінің
жиырма жылдық тәжірибелік тәлімі.
Сонымен антикалық авторлардың шешендіктану туралы негізгі шығармаларын
таразылай келе, ежелгі лектердің әдістемелік тәжірибесін жинақтасақ,
олардың пікірінше, шешендіктануды меңгерушілер үшін, яғни шешен сөйлеуге
үйрену үшін төмендегілер өте қажет:
- сандаған ғылым салаларын меңгеру;
- үздіксіз практика, бұл орайда ойдан шығарылған тақырыптарға сәйкесті
декламация – сөзге басты орын бөлінген;
- мейлінше көбірек жазу талабы;
- үздік риторға еліктеу.
Бұл айтылғандарға қоса, бір кезде Аристотельдің әлі терең танылып
болмаса да, осы ғылымның жалпылығын көрсете келіп, оның келешегіне үлкен
үмітпен қарағандығы қазіргі шешендіктану ілімінің (оған ойлана шебер сөйлеу
үрдісінің технологиясы ретінде қараған көзқарасты қоса) өзегі болып
табылатындығын көреміз.
XIX ғасырдың алғашқы жартысы орыс шешендіктану ілімінің гүлденіп
дамыған уақыты болып есептеледі. Осы мерзімдегі бірден-бір танымал
оқулықтардың қатарына А.Ф.Мерзляковтың Краткая риторика или Правила
относящиеся ко всем родам сочинений прозаических (1809),
Ф.Л.Малиновскийдің Правила красноречия, систематический порядок науки
приведеные и сократовским способом расположенные (1816), Н.Ю.Кошанскийдің
Жалпы риторика (1989) мен Жеке риторика (1832) атты еңбектері жатады.
Оқушыларға арналған теориялық және дидактикалық жадығаттар молынан
қамтылған аталмыш еңбектерде шешендіктануды оқытудың әдістемесі мәселесі
қарастырылмайды.
ХІХ ғасырдың алғашқы жартысында Ресейдегі шешендіктануды оқыту
жүйесінің ең бір күдік келтірмес, бұлтартпас озық тұстарының бірі – оның
тәрбиелік аспектісі.
Орыс филологтарының алғашқыларының бірі ретінде К.П.Зеленецкий
қалыптасқан шешендіктану ілімінің құлдырау, күйзеліске ұшырау қалпын сезіне
отырып, оның себептерін тауып, түсіндіруге ұмтылыс жасады. Ғалым Риторика
туралы зерттеулер атты еңбегінде риторикалық ғылымдағы даралықты, заңдар
мен міндеттердің ерекшелігін баса айтады. Антикалық дәуірде қалыптасқан
шешендіктанудың бес бөлімді жүйесіне қарсы К.П.Зеленецкий төрт бөлімнен
құралған өзіндік жүйесін ұсынады. Олар: сөйленер сөздің логикалық
құрылымының теориясы; оның қалыптасуының лексикалық-грамматикалық теориясы;
оның өзіне тән риторикалық қалпының теориясы; троптар мен фигураларды
меңгеру және сөйленер сөздің толық құрамының теориясы (сөйленер сөз
композициясы, түрлері мен стильдері).
К.П.Зеленецкийдің Риторика туралы зерттеулер еңбегіндегі басты
назар аударатын мәселе – сөйленер сөзді қалыптастырудағы ойлап табу мен
орналастырудың жасандылығы мен негізсіздігі. К.П.Зеленецкийдің Риторика
туралы зерттеуі өз кезеңі үшін жаңашыл еңбек бола алды. Бұған қоса,
ғалымның шешендік көзқарастарының жекелеген аспектілері (сөз бен ойдың
абстрактылы бөлінуін жою, ойлап табуды шығармашылық акт ретінде ұғыну)
қазіргі кезеңде де өз өзектілігін жойған жоқ. Алайда қалыптасқан
шешендіктануды жетілдіруге, өзгертуге ұмтылған жекелеген қадамдар ой-
толғамдарды қалыптастырудың механикалық (творчестволық емес) негізгі
тенденциясынан басым түсуге әлі жетпеген аталмыш ғылымның терең күйзелісін
тоқтата алмады. Біртұтас ғылым саласы ретінде шешендіктану бірте-бірте
сейіле, құлдырай келе, ақырында ХІХ ғасырдың аяғында оқу бағдарламаларынан
алынып тасталды.
Кейінгі Кеңес кезеңінде жазылған ойға ой қосар құнды зерттеулердің
бірі – Е.А.Ножиннің Ауызша сөйлеу шеберлігі еңбегі. Еңбек көпшілікпен тіл
табысудың, адамдық факторды дамытудың таптырмас құралы – сөз сөйлей білу,
сөзді құбылта, ойната қолдана білу шеберлігін кәсіби жоғары дәрежеде
игеруді меже тұтушыларға арналған.
Автордың бағамдауынша айтсақ, еңбекте жанды сөз өнерінің шын мәніндегі
жаңа кезеңі туа бастағаны айтылады. Осы кезеңге сәйкес нағыз жанды, адами
құрғақ бос езуден ада, штампылы, жалтақтықтан мүлдем бөлек, замана
тынысының қалтарыстарын, нағыз өмірдің жүрек лүпілін дәл де анық
жеткізетін, жан-жақты аша баяндайтын сөз сөйлеу өнерінің қажеттігі
қалыптаса бастағанына мән береді. Ауызша көсемсөздік (публицистикалық)
шығарма ретінде шешеннің шынайы да жанды сөзі қоғамның негізгі нысанасының
қозғаушы қаруы болуы, сол кеңістік көрінісін көрсетіп қана қоймай, болар
болмыстан да ілгері озып отыруы тиістігі айтылады. Бұл арада насихатшының
нақты өмірден алшақ, тыңдаушы ұжым ерекшелігіне сәйкестендірілмеген құлақ
жалықтырар сұрғылт баяндамасына мүлдем орын жоқ. Сендіре, иландыра
айтылатын жанды әңгіменің орнына қағаздан оқылған біреудің жаттанды жат
сөзі кім-кімге де салып, дамыта алмасы белгілі [34].
Барлық істе де баса ескерер нәрсе – ерекше қабілет-қарым бола тұрса
да, адам оны әрі қарай дамыту, жетілдіру бағытында әрекет жасамаса, жемісті
нәтиже болуы екіталай. Небір дүлдүл шешендердің қалыптасуы сарқа тер төге,
жанқиярлықпен еңбектенудің арқасында қол жеткен өз ісіне сенімділіктің,
алған беттен қайтпаушылықтың, ерекше жігерлілік пен жоғары дәрежедегі шешен
сөйлеу шеберлігінің нәтижесі.
Қашанда насихатшы, саясаткер шешендердің басты қаруы – сөз. Қолданар
негізгі әдісі – сендіру. Сондықтан да ауызша шешен сөйлеу шеберлігі –
сендіруде, мемлекет саясатын түсіндіруде, белгілі саяси ағым үшін күресте
ауызша сөзді негізгі құрал ретінде қолдануға даярлаудың басты бөлігі.
Шаршы топ алдында сөйлеудің сапалық белгісі – жазылған мәтінге
байланысты емес, шешеннің сөз сөйлеу барысында жеткен нәтижесіне байлаулы.
Зерттеуші Е.Ножин шешендік өнерге қатысты мыналарды бөле-жара атайды:
1. Шешендік өнер істің мән-мағынасын тұншықтырып жоққа шығаратын
көмескілендіретін жалған қызылсөзділікке қарсы. 2. Оған әсіре қызылшылдық,
фразашылдық, комплементшілдік жат. 3. Сөйлеудің логикалығы, дәлелділігі,
шешен сөйлеу мәдениеті ескерілуі, тіл байлығы ұтымды қолданылуы тиіс.
Тыңдаушылардың сезімі мен эмоциясына әсер ете отырып, оларды ойланту, кез-
келген істе ақылға жеңдіруге шақыру тән. 4. Шешендік өнер тіршіліктің
барлық кезеңдеріне сәйкесті рецептерді, даяр формулаларды, шаблондықты
қабылдамайды [34].
Шешендіктануды оқыту әдістемесіне қатысты кейінгі тұстарда орыс
мектептеріне арналып шыққан еңбектер де бар. Шешендіктану пәнінің
мектепте оқытылу жайы, әдістемелік құрал, оқулық, хрестоматиялар шығару
мәселесі Ресей мектептерінде 1990 жылдардан бастау алды. Жалпы орыс
шешендіктануының жедел даму бағытын Риторика, Русская словестность,
Русская речь басылымдарынан анық көруге болады. Басылым беттерінде
шешендік дәстүрді тек шешендіктану негіздерін меңгерту арқылы ғана емес,
оны қазіргі оқу барысы жағдайларына бейімдеу арқылы дамыту үрдісі де анық
байқалады. Ғалым-зерттеушілер шешендіктануды тіл дамыту әдістемесінің
жалғасы ретінде қарастырып, мектеп оқушыларына арналған риторикалық
оқулықтар, әдістемелік нұсқаулар ұсынады. Орыс әдіскерлері шешендіктану
сабақтарында жалпы шешендіктану мен жеке шешендіктану арасын айыра танытуды
орынды санайды. Себебі шәкірт атаулы олардың әрқайсысының өзіндік
ерекшеліктерін дербес меңгеруі қажет. Жалпы шешендіктану сөз өнері туралы
жалпы мағлұмат беретіндігін, жеке шешендіктану жалпының заңдылықтарына
сүйене отырып, сөйлеу түрлерінің ерекшелігін талдайтындығын ескеру тиімді.
Шешен сөйлеуге үйретуде тіл құдіретін басқаларға таныту, меңгерту барысында
тілдің керемет қару екендігі, ол қаруға ие адамның адамгершілік қасиеттері
қандай дәрежеде болуы керектігі мәселесі күн тәртібіне қойылады. Бұл
жердегі негізгі ой сөйлеушіге кедергі келтіру емес, шешен тілді аса
сақтықпен қолдану керектігін түсінуге баулу. Демек, әдістеменің
философиялық-этикалық қырларының дұрыс жолға қойылу қажеттігі де маңызды
мәселе. Ал жүйелі ойдың құрылуы шешендіктануда логиканың маңызды орнын
көрсетсе, әдемі де әсерлі тілдің жасалуы оның эстетикамен байланысын
танытады. Тілдің эстетикалық әсері оның сөйлеу барысында тигізген ықпалынан
танылады. Д.Х.Вагапова шешен сөйлеудің әсерлілігін қалыптастыруда әсерлі
тілдің моделін анықтау қажеттігін айта келе, төмендегіше модель үлгісін
ұсынады: 1) тілінің сыртқы кейпінен туындайтын сөйлеудің әсерлілігі; ым,
ишарат, дене қимылы, бет қимылы, бой әдемілігі, киім киісі, сөйлеу
жағдайына қарай жан-күйі; 2) сөйлеу техникасының әсерлілігі; мәнер, ырғақ,
дауыс күші, дауыс асқақтығын дәлдеп қоя білуі; 3) сөйлеу іс-әрекеттерінің
әсерлілігі: тыңдаушының психологиясын тани білуі, зейінін аударта білуі,
сөйлеу әдебі; 4) сөйлеудің жекелеген компоненттерінің әсерлілігі;
қатысымдық ықпал етудің мақсатына лайық болып келетін функционалдық тілдік
құралдарды таңдай білуі [35].
Ғалымдар Л.Ф.Введенская, Л.Г.Павлованың Культура и искусство речи
атты оқу құралында іскерлік қатынас, пікіралмасу шеберлігі негіздері туралы
айтылып, сөйлеу мәдениетін қалыптастыру, көсемсөздің түрлерін даярлау
әдістері орынды қарастырылады. Ал А.К.Михальская өзінің лекциялар жинағында
(Русский Сократ) жаңа лингвокультурологиялық пән – салыстырмалы тарихи
шешендіктанудың негізгі ұғымдарын, методологиясы мен әдістерін саралайды.
Ойлау мен сөйлеудің генезисін еуропалық шешендіктану контексі аясында
қарастырады, бұл орайдағы бүгінгі таңдағы өзекті мәселелерді шешу жолдары
мен әдістерін талдайды. О.Я.Гойхман, Т.М.Надейнаның оқулықтарында (Основа
речевой коммуникации) тілдік қатынас жасаудың негіздеріне үйрету жолдары,
сөйлеу іс-әрекетінің барлық түрлерін меңгеруді жетілдіруге бағытталған
жаттығулар жүйесі беріледі. Ал Л.К.Граудина мен Е.Н.Ширяева оқулығында
(Культура русской речи) тіл мәдениетінің қағидалары бір жүйеге
келтіріліп, тіл мәдениеті туралы теориялық тұжырымдар жасалады. Мұнда
көсемсөзге, пікір алмасуға, шешендікке қатысты білім беруге ерекше назар
аударылады. Зерттеу маңыздылығы – тіл мәдениетінің шешендікпен табиғи түрде
астарласып жататынын теориялық жолмен дәлелдеуі. Шешендіктануды теориялық
тұрғыдан меңгертуге бағыттама беретін әдістемелік саптағы еңбектердің бірі
– Ю.В.Рождественскийдің Шешендіктану теориясы атты зерттеуі. Еңбекте
қатысымдық теория мен шешендіктанудың өзекті мәселелері байланыстырыла
қарастырылады. Автор қазіргі орыс тілі жүйесіндегі шешендіктанудың өзіндік
орнын негіздеуге, оның дидактикамен байланысын анықтауға ұмтылыс жасаған.
Ал Я.Н.Заряцкая Риторика: теория и практика речевой коммуникации атты
зерттеуінде шешендіктануды ғылым мен өнердің түйісуі ретінде сипаттайды. Ал
А.К.Михальская Педагогическая риторика: история и теория атты еңбегінде
педагогикалық мәдениетті қалыптастырудағы шешендіктанудың орны, оның
арналары мен педагогикалық шешендіктану саласының даму ерекшелігін танытуға
бағыт ұсталған. Ал В.Ф.Русецкийдің Культура речи учителя оқу құралында
сөйлеу сәтіндегі тыныс алу, дикция мен орфоэпия заңдылықтарын меңгерту
жаттығуларына кең орын берілген. Қысқасы, орыс шешендіктану ілімінде
аталмыш ғылым саласының жан-жақты өріс алуына, кең құлашты дамуына,
әсіресе, шешендіктануды мектепте, жоғарғы оқу орындарында оқыту, оның
әдістемесін қалыптастыру орынды қолға алынуда.
Ал қазақ халқының ұлттық шешендік өнер тарихы Түрік қағанаты, қараханидтер,
қыпшақтар мемлекеттері дәуірінен бастау алады. Зерттеуші ғалымдарымыз айтып
жүргендей, VI-IX ғ.ғ. түркі тілдес халықтарға ортақ саналатын Орхон-Енисей
жазба ескерткіштеріндегі Күлтегін, Білге Қаған, Тоныкөк сияқты қарасөзбен,
ділмар тілмен тасқа қашалып жазылған жанрлық табиғаты ерекше туындылардан
бері таратылады.
Әбу Насыр Әл-Фарабидің Риторика атты трактатында түркі халықтарына
ортақ шешендік сөз өнеріне алғаш рет ғылыми-теориялық талдаулар жасалынған.
Оның көрсетуінше, егер де диалектика тек шынайы білімге негізделген қисынды
дәлелдер арқылы тұжырымдалған ой қорыту тәсілі болса, риторика шешендік
қисынға, ой-пікір жүйелілігіне, ұғымдар үйлесімділігіне негізделеді. Сондай-
ақ ғалым көз жеткізу, көкейге ұялату, ұғып тыңдау, дәлелді пікір айту,
шыншыл көзқарас, тиянақты білім, сөйлеушінің бет қимыл іс-әрекеті сияқты
ұғымдарды жіктеп, бажайлап түсіндіреді.
Туындыгері белгісіз Кодекс Куманикус (XIII-XV ғ.ғ.), Оғызнама
сияқты жырлар, сондай-ақ кейінгі кезеңде жазылған қазақтың тарихшысы
Мұхаммед Хайдар Дулати (Тарихи Рашиди), Қадырғали Жалаири (Жамиғ-ат
Тауарих), Захариден Бабырдың (Бабырнаме) т.б. еңбектері тарихи әдеби
көркем шежірелер ретінде жазылғаны бүгінде ақиқат. Бұған жалғас бес ғасырға
(XV-XIX ғ.ғ.) созылған қазақтың көркем ауыз әдебиетіндегі шешен (Асан
Қайғы, Жиренше, Майқы), билерді (Төле, Қазыбек, Әйтеке, Сырым, Бөлтірік)
түгел білу, мұраларына үңілу, керегінше пайдалану да жас шешенге қажетті
қағида.
Қазақтың шешендік өнері – ұлттық ауыз әдебиетінің бір саласы ретінде
қазақ фольклорының өзіндік бітім-болмысын айқындайтын, халық дүниетанымын
көрсететін ерекше жанр. Ал әлеуметтік феномен тұрғысынан алғанда, шешендік
дәстүр – белгілі бір әлеуметтік ортада, қоғамда, қалайда бір адами оқиғаға
байланысты қалыптасып, айрықша тапқырлықпен, суырып салмалықпен, көркем
тілмен айтылатын үлгілі ойлар, идеялар, тұжырымдар үрдісі.
Қазақ халқы ойының ұшқырлығы, сөзге тапқырлығы мен кейбір шешендері
жайында шығыстанушылар, орыс саяхатшылары, әсіресе ауыз әдебиеті
нұсқауларын жинақтаушылар (В.В.Радлов, Н.Г.Потанин, М.Ф.Милиоранский,
А.Янушкевич) көп көңіл бөлген. Қазақ оқымыстылары (Ш.Уәлиханов, М.Көпеев
т.б.) қазақтың халық ауыз әдебиетіндегі шешендік, тапқырлық, мақал-мәтел,
нақыл сөздерін алғаш жинап бастырып шығарған. Ы.Алтынсарин Қырғыз
хрестоматиясына шешендік сөздерді молынан енгізген. Бертін келе Қазақ,
Айқап, Дала уәлаяты, Түркістан уәлаяты газеттерінде бірнеше мақалалар
(Ш.Құдайбердиев Би һәм билік туралы, Ә.Бөкейханов Би һәм билік, Тағы
да би һәм билік т.б.) жарық көрген. Х.Досмұхамедовтың айтуынша: Халық
әдебиетін тыңдаушы және сақтаушы қазақ халқының өзі болғанымен, халық
творчествосын жарқыратып көрсетушілер: өлеңшілдер, халықтың суырып салма
ақындары мен халық билері. Қалың бұқара арасынан шыққан шешендер халық
қазынасының мән-мазмұны мен тіл тазалығын сырттан келетін жат әсерлерден
қорғаушылар, әр ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп, қазақ халық
әдебиетін сақтаушылар. Билік сөздерді алғаш арнайы зерттеп, жинап, жүйелеп
тұңғыш жариялаған ұлы ағартушы Ш.Уәлиханов болды. Бұл орайда Ш.Уәлиханов:
Қазақтарда құрметті би атағы халық тарапынан қандай да сайлау жолымен
немесе халықты билеп отырған өкіметтің бекітуімен емес, тек сот рәсімін
терең білетін, оған қоса шешендік өнерін меңгерген қазаққа ғана берілген.
Би атану үшін қазақ халық алдында әлденеше шешендік сайысқа түсіп, өзінің
заң-жораны білетіндігін, шешендігін танытатын болған, - деп жазады Сот
реформасы жайындағы жазбалар атты еңбегінде. Ғалым шешендікті өнер
тұрғысынан емес, би-билік, соттық-құқықтық жағынан қарастырған. Шоқан мен
Абайдың ойларынша, билерге әдет заңдарын білумен қатар, шешендік өнерді
меңгеру басты маңызды міндеттердің бірі болған.
Атақты А.Байтұрсынұлы өзінің Әдебиет танытқыш атты еңбегінде шешен
сөзге тұңғыш рет жан-жақты сипаттама береді. Оның түсіндіруінше, шешен
сөздің басты межесі баяндап, сипаттап түсіндіріп берумен бірге, пікіріне
сендіру, ұйыту. Нәтижесінде зерттеуші шешен сөздің сатыларын беске
жіктейді. Олар: 1. Бастамасы; 2. Ұсынбасы; 3. Мазмұндамасы; 4. Қыздырмасы;
5. Қорытпасы [16]. Ежелгі дәуір ғалымдарының барлығына ортақ тән нәрсе –
шешен сөздің бастамасы, ортасы, қорытындысы А.Байтұрсынұлы талдамаларында
да көрініс тапқан.
А.Байтұрсынұлы шешен сөздің де бес түрін саясат шешен сөз, билік шешен
сөз, қошемет шешен сөз, білімір шешен сөз, уағыз деп атайды.
Қазақ шешендік сөздерін арнайы ғылыми тұрғыда алғаш зерделеген ғалым
Ә.Маметова Қазақтың шешен билерінің сөздері және қазақ әдебиетіндегі оның
орны дейтін зерттеуінде ескі заманды елестетін ертектерден бастап шешендік
сөз нұсқалары халықтың өлең-жырларының, сан алуан дастандарының бәрінде
кездеседі деп санайды.
Өткен ғасырдың 60-жылдарынан бастап, бүкіл саналы ғұмырын шешендік
өнерді дәріптеуге, шешендік сөздерді жинақтауға, зерттеуге арнаған ғалым
Б.Адамбаев. Оның шешендік өнерге байланысты Қазақтың шешендік өнері
(1984), Алтын сандық (1989), Шешендік сөздер (1990), Тозған қазды
топтанған қарға жейді (1991), Шешендік сөздер (1992), Шешендік өнер
(1999) т.б. еңбектері жарық көрді.
Кейінгі кездегі шешендіктану, шешендік сөздердің зерделенуіне түрткі
болған еңбек белгілі ғалым Р.Сыздықованың Шешендік сөз зерттеуі. Ғалым
еңбекте шешендер сөздерін ауызша әдеби тілде сөйлеудің бір көрінісі ретінде
алып, шешендік сөзбен шешендік өнер жайында баяндайды.
Бүгінгі таңда шешендік өнерге кімдер ие бола алатындығы (талантты ма,
талапты ма?) туралы айта келіп, Шешендік негізінен практикалық қажеттіктен
тұратын құбылыс. Сондықтан оның әр дәуірдегі, әр халықтың тарихындағы
қызметі, әлеуметтік мәні, түрлері, иелері түрліше болады. Біздің
заманымызда шешендік – білуде біреу пайдалана алатын, сирек қолданылатын
өнер теориясы емес, керісінше, қоғамның әлеуметтік, мәдени, рухани өмірі
кеңінен қажет етіп отырған, көптеген мамандар мен әр алуан қайраткерлері
әрдайым іске асырып келе жатқан іс-әрекет актісі, - деген тілші ғалым
тұжырымы құптарлық.
Жалпы шәкірт атаулыны шешен сөйлеуге баулу – ұстаздық парыз іс.
Парызды толық өтеу үшін ұстаз атаулы шешендіктану ғылымының теориясын терең
білумен бірге, әдістемелік-дидактикалық аспектілерін саралай алуы да
міндетті. Бұл ілгергі тұстағы зерттеу нысаны да.
Әрбір ғалым-ұстаз-ритор ауызша шешен сөйлеу табиғатын жетік білуі
абзал. Шежіреге үңіле айтсақ, ұлтымыздың даналығы мен тапқырлығын,
көрегендігі мен шешендігін, көсемдігі мен көшелілігін, айбындылығы мен
айдындылығын алты алашқа паш еткен, жұртқа мәлім сұңқар үнді текті
тұлғаларымыз туралы Төле тауып айтады, Қазбек қазып айтады, Әйтеке жарып
айтады деген тағылымды тәсіл тамсантпай қоймайды. Түйіп айтқанда, бұлар –
Тұйыққа тірелгенде тұйғындық, қапияда қырғилық танытқан, батырларша
қимылдаған, мұхитша толқыған, қара сөзді орып айтқан, жердей сілкінген,
күндей күркіреген дүлдүл шешендер.
Танымал ғалым С.Негимов ауызша сөздің алуан түрлеріне әзірленудің
сипаты әрқилылығын, кейбіреулеріне қажырлы ізденістердің ауадай
қажеттілігін айтады. Шәкірт атаулыға ауызша шешен сөйлеудің алуан түрлерін
меңгертуде ұлы ғалымдардың өмірінен үзіктер келтіре отырып, тармақтай
түсіндіру аса иланымды да тиімді. Соңғы жылдары тіл дамытудың заңды жалғасы
ретінде шешендік өнерді меңгерту әдістемесі тереңірек зерттеле бастады.
Қазіргі кезде елімізде шешендіктануды оқыту әдістемесінің (орыс
аудиторияларында) бастауы деп әдіскер ғалым М.Р.Қондыбаеваның
зерттеулеріндегі тіл мәдениетін қалыптастыру әдістемесі құрамындағы
шешендікті үйрету туралы пікірлерін айта аламыз [1;10-29].
Қазақстанда да қайта оралған шешендіктану ілімін жоғары оқу
орындарында, орта мектеп, лицей, гимназияларда оқыту ісі қолға алынуда. Осы
мақсатқа орай бірер бағдарламалар, оқу құралдары басылым көруде. Дегенмен
де аталмыш оқу орындарында шешендіктану пәнінің оқыту дәрежесі әлі де
мүлдем талапқа сай емес деуге болады. Бұл орайда жан-жақты тәжірибелік
сынақтан өткізілген арнайы бағдарламалар да, оқу құралдары да, оқу
әдістемелік нұсқаулар да жоққа тән. Көбінесе оқу орындарында әлемдік
шешендіктану ілімінің бір тармағы ретінде қазақ шешендік өнері бөлініп
алынып, тек хрестоматиялық үлгіде ғана оқытылуда. Демек, қазақ ауыз
әдебиетіндегі ұмыт бола бастаған сан ғасырлық тарихы бар, әлеуметтік
қоғамдық мәні бар, мемлекет тағдырын шешуде ерекше рөлі болған ұлттық
шешендіктануды бүгінгі демократия мен жариялылық заманында қайта
жандандырып, оқу бағдарламасына енгізіп, ғылыми-әдістемелік жүйесін жасау
қажеттігі туындағаны даусыз [1; 36].
2. Пікірталас мәдениеті, оның талаптары,
шарттары және түрлері
Бүгінгі уақыт талабы әр адамның өз көзқарасын, пікірін қорғай білуін,
өз ойын дұрыс дәлелдей алуын қажет етеді. Демократиялық қоғамның басты
белгілері – сөз еркіндігінің өріс алуы. Бірақ бұл кім не айтқысы келсе,
соны айта берсін деген ұғымды білдірмейді. Керісінше, өзінің айтары бар,
жеке ой-пікірлері ұтымды, қоғамдық көзқарасы қалыптасқан адамдарға,
топтарға өзін танытуға мүмкіндік беру дегенді меңзейді.
Орынды айтылған орнықты сөзге тоқтауды біліктілік белгісі, аралықтың
айғағы деп санаған ата-бабалар өз ішіндегі де, ру арасындағы да, мемлекет
арасындағы да даулы мәселелерді тілмен шешіп отырғаны аян. Осындай озық
дәстүрді дамыту бүгінгі демократия заманында қайта мүмкін болып отыр.
Ендігі жерде әркімнің өмірден алар еншісі ақыл-ой қабілеті мен өз идеясының
өтімділігін дәйектей білер шешендігіне тәуелді болар кезеңге кетіп бара
жатқанымыз шындық. Мәселен, келешекте шағын бизнестен бастап, алып
компаниялардың өзі де өмір сүру үшін өзін-өзі дәлелдеуге мәжбүр болады.
Әлемдегі іскерлік бәсекелестік ерекше дамыған ел Америка Құрама Штаттарында
жылына 50000-ға жуық таласты жиындар өтіп тұрады екен. Оның әр фирма дерлік
өзінің мәселелерін көпшілік алдында талқылап отырады. Сонымен қатар саяси,
қоғамдық ұйымдардың жиындары да жиі болып тұрады.
Пікір алмасу – адамның ақыл-ой қабілеті дамуының басты тетігі.
Бернард Шоу Бір-бір алма ұстап отырған екі адам алмаларын алмасса,
екеуінде де бәрібір бір алмадан қалатынын, ал өзіндік ойы бар екі адам
пікір алмасса, екеуінде де екі-екіден ой болатыны, екеуінің де ұтатыны
жөнінде қызықты салыстыру жасайды. Бұл пікір алмасудың ойды байытудың бір
жолы екенін дәлелдейді. Әйтсе де барлық адамның ойымен көзқарасы үнемі бір
жерден шыға бере ме? Әрине, жоқ. Егер барлық адам бірдей ойлап, бірдей
сөйлесе не болар еді? Ал әртүрлі пікірлердің болуы жеке адамдардың,
топтардың арасында сөз қақтығыстарының (полемиканың) тууына әкеледі. Мұндай
сөз майданында тек ақылдылар ғана емес, ойы алымды, сөзі шалымды шеберлер
жеңіс тұғырына көтерілмек. Сондықтан полемикалық шеберлікке үйренудің мән-
маңызы ерекше.
Полемикалық шеберлікті меңгеру арқылы жеке адам қоғамдық маңызы бар
мәселелерді жан-жақты талқылауға қатыса алады. Ол үшін шешенге ең қажетті
іскерліктер: өз пікірін дәлелдей алу, пікірінің дұрыстығына түрлі амал-
тәсілдер арқылы басқалардың көзін жеткізу, сөзіне сендіру, қарсыласына
тойтарыс бере білу.
Пікірталас – белгілі бір қоғамдық мәні бар мәселені, болмаса ғылыми
жұмысты талқылау барысындағы айтыс-тартыс, дау. Пікірталасқа көзқарастар
күресі, жарыс, бәсекелестік тән. Бұл күресте кім білімді сыпайы, ұстамды
болса, сол жеңеді. Ол үшін пікірталасқа қатысатын адамға төмендегідей
мәселелерді нақты білу шарт.
1. Өз қатысатын пікірталастың мәнін түсіну;
2. Пікірталастың түрін, оның өзіндік ерекшеліктерін нақты білу (пікір
алмасу ма, пікірсайыс па, т.б.);
3. Қажетті полемикалық тәсілдерді меңгеру;
4. Пікірталас тақырыбын анық білу;
5. Пікірталас мәдениеті талаптарын білу, т.б.
Пікірталастың сипатын анықтайтын факторлар:
- Айтыстың мақсаты (шындықты іздеудің көзі, құралы; қарсыластың көзін
жеткізу);
- Айтыстың әлеуметтік мәні (жалпы адамзаттық мүдде; топтық мүдде;
отбасылық мүдде; жеке бас мүддесі);
- Қатысушылардың саны: монологтік (бір адам), диалогтік (екі адам),
полилогтік (бірнеше, я көп адам);
- Айтыстың өткізілу сипаты (ауызша, баспасөзде, т.б.).
Пікірталас мәдениетінің талаптары. Пікірталасқа қатысушы адамның
бойында батылдық пен сыпайылық, салқынқандылық пен тапқырлық, шешендік пен
сөзге тоқтай білу, т.б. қасиеттер тоғысып жатуы қажет. Сөз додасына түсетін
адамның, әсіресе, сөзді мағынасына қарай дәл қолдану, терминдердің мәнін
дұрыс түсіну, ауыспалы мағынадағы сөздерді орынды жұмсай білу, тілдік
жағдаятқа сай сөз орамдарын мол әрі жарасымды пайдалану, т.б. секілді
біліктерді еркін меңгеру оның жеңіске жету мүмкіндіктерін арттырары сөзсіз.
Сондай-ақ қарсыласының сөзіндегі негізгі ойдың астарын тез ұғып, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І. СТУДЕНТТЕРДІҢ ШЕШЕНДІК ШЕБЕРЛІКТЕРІН АРТТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1. Шешендік өнердің тарихи парақтары
1.2. Пікірталас мәдениеті, оның талаптары, шарттары және түрлері
1.3. Пікіралмасу (дискуссия), оның мақсаты мен тілдік нормалары
1.4. Коммуникативтік мүмкіндіктерді дамыту әдістері
1.4.1. Еркін пікіралмасу
1.4.2. Коммуникативтік ойы
1.4.3. Семинар пікіралмасу
1.4.4. Жеке тәжірибе
ІІ. СТУДЕНТТЕРДІҢ ШЕШЕН СӨЙЛЕУ ДАҒДЫЛАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1. Қазақ шешендік өнерінің қалыптасуы
2.2. Қазақ тілін оқыту барысында оқушылар тілін дамытудың әдіснамалық және
әдістемелік негіздері
2.3. Филолог студенттердің шешендік шеберліктерін жетілдірудегі тәжірибелік
жұмыстар
2.4. Шешендік сөздерге тән ерекшеліктер
2.5. Шешенге қойылатын талаптар
2.6. Шешендік – жарыстағы күштілік
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасында мемлекеттік тілмен қатар басқа да тілдерді,
бүгінгі таңда етегін тереңге жайып келе жатқан үш тұғырлы тіл саясатын
дамытудың іргесі ертеден қаланғаны біз айтпақ болып отырған ойдан белгілі
болады. Әрине, саясат бағыты жас ұрпақты сара жолдан адастырмайтыны мәлім.
Тек сол ұрпақ сөздердің басын біріктіріп, айтар ойын ұшқыр жеткізе білсе
болғаны. Дана Абай мен қасиетті қазақ тілінің киесін жоймаған сөз зергері
Мұхтардың ұрпағы екенімізді ұмытпай, бай тіліміздің қадірін қашырып, қарнын
ашырмай келер ұрпақ еншісіне аманаттасақ болғаны. Осы жолда қазақ тілі,
яғни филология мамандығы студенттерінің тіл шеберлігін арттырып, шешендік
өнерді қалыптастыруға бағытталған өзіндік ойымызды тізбектеп көрмекпіз.
Тілім дейтін, тілім үшін жаным садаға дейтін өр намысты қайсар ұлттың
ұрпағы бола тұра, бұл мәселені қозғамай кету үлкен сын болар еді.
Осы бағытта пайда болған тілдерді қолдану мен дамытудың 2001 –
2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының басты мақсаттарының бірі
– қазақ тілін жоғары оқу орындарында оқытуды жетілдіру, жақсарту. Оның
бағдары – дүниеге жауапкершілікпен қарайтын, инновациялық, шығармашылық
пен ойлауға дағдыланған, мәдениеті жетілген, адамгершілігі мол, білікті
мамандардың жаңа ұрпағын қалыптастыру [2], шебер сөйлейтін шешен
мамандарды дайындау.
Ел егемендігін алып, демократия кең өрістей бастаған қоғамда, әлемдік
қауымдастыққа ұмтылып, бәсекелестік өмір сүрудің басты шартына айналған
бүгінгі өзгермелі дүние жағдайында адамның мәні мен әлеуметтік рөлі жаңа
сипатқа ие болып отыр. Соған сай рухани құндылықтар әлемі де түбегейлі
жаңарып, адамның ақыл-ой қуаты мен интеллектуалдық әлеуетін
қалыптастырудағы білімнің маңызы туралы қағидалар түбірімен өзгерді. ХХІ
ғасырдың оқыту жүйесінде меңгерілетін білімнің түпкі нәтижесі ең тұғырлы
мәселеге айналды. Сондықтан жоғары оқу орындарындағы әрбір пән
білімгерлерді дара тұлға ретінде жетілдіруге, оның шығармашылық
қабілеттерін дамытуға жағдай жасауы қажет деген қағида берік орнықты.
Білім – тұл, тілден шығып есілмесе, - дейді Жүсіп Баласағұн. Тілдік
білімді студенттің саналы әрекетін дамытатын, өмірлік қажеттілігін ақтайтын
тегеурінді тетікке айналдыру үшін сол білімнің өзегінде, біріншіден,
өзіндік көзқарас, дүниетаным мен сенім қалыптастыратын, екіншіден, ортаға
тез бейімделіп, жаңа ақпаратты түсіну, қабылдау, өзгелермен қарым-қатынас
жасай алу қабілеттерін дамытатын компоненттердің қатар қамтылуына назар
аударыла бастады. Сондықтан егемендіктің алғашқы жылдарынан-ақ Қазақстанның
білім жүйесін реформалауда білімгерлердің дара тұлғалық қабілеттерін
дамыту проблемасы күн тәртібіне қойылды.
Соңғы жылдары елімізде әлдеқашан ұмыт болған ғылым, өнер салаларына
дұрыс көзқарас қалыптасып, бірте-бірте оңды өзгерістер өрбіп келетінін
айтуымыз керек. Бұл заңды да, себебі тілдік қатынастың барлық түрлерін
игерген жоғары мәдениетті адамдарды қоғамның қажетсінуі айқын аңғарылуда.
Нәтижеде қайта оралған тиімді қарым-қатынастың жағдайы мен түрлері туралы
шешендіктану ғылымы қоғамдағы сөйлеу мәдениеті деңгейін көтеру мен мықты
шешен тұлғаларды тәрбиелеу мәселесін шешу жолдарын ұсынуы тиіс.
Шешендіктанудың қайта оралу үрдісі гуманитарлық білім беру жүйесінде енді
сезіле бастағаны ақиқат. Десек те, шешендіктанудың жоғары оқу орындарының
гуманитарлық бөлімдері бойынша міндетті пәндердің біріне айналуы әлі де
уақытты талап ететіні мәлім. Бүгінгі таңда баса ескерер ерекше тұс – егер
де адамның жалпы мәдени деңгейі жеткілікті дәрежеде жоғары болса ғана,
жинақталған кәсіби білім мен дағды жемісті жетістікке жеткізе алатынын
болашақ мамандардың терең түсінуінің қажеттігі. Соңғы жылдары білім саласын
ізгілендіру идеясының алғы лекке шығуының өзі осыны аңғартады. Бұған қоса
жоғары мектеп оқытушылары арасында гуманитарлық және техникалық білімді
интеграциялау қажеттілігі, оның жолдарын жинақтау белсенді талқылануда.
Кейінгі жылдары көптеген жоғары оқу орындарының гуманитарлық
бөлімдерінде міндетті гуманитарлық курстардан (тарих, философия,
мәдениеттану, саясаттану) өзге ғылым тарихы, іскерлік қарым-қатынас
мәдениеті, сөйлеу мәдениеті, шешендіктану бойынша арнайы курстар
енгізілуде. Біздіңше, білім беру саласын ізгілендірудің басты бағыттарының
бірі белсенді оқытудың формалары мен әдістерін жетілдіру (мәселен, оқыту
үрдісінде субъектінің субъектіге қарым-қатынасы ұстанымын жүзеге асыру)
болғандықтан да, жоғары оқу орындарының бағдарламасына шешендіктануды
енгізу мүмкіндігінің болуы мен болмауына қарай емес, ауадай қажетті
екендігі басты шарт болуы керек. Демек, сөйлеу өнерін оқыту аса керекті іс.
Бұл ретте тек шешендіктану ғана емес (бұл негізгі бағыттардың бірі ғана),
бұған қоса білім алушы қауымның тілдік ойлау іс-әрекетін белсендіру
бағытындағы үздіксіз жүргізілетін жүйелі де салмақты жұмыстары есте ұсталуы
абзал.
Қоғам қашанда дарынды қабілетті адамдарға мұқтаж. Дарынды адамдар
қатарын көбейту үшін олардың сөйлеу тілі және танымын дамыту керек.
Сондықтан біз, мұның негізі халқымыздың даналықпен айтқан шешендік
сөздерінде жатыр деп қарастырдық. Қазіргі кездегі оқу-тәрбиенің міндеті осы
тың жатқан дүниені, даналыққа құрылған қанатты сөздерді, мақал-мәтелдерді,
шешендік өнерді жас ұрпақтың бойына қалыптастырып, сол арқылы рухани
байлығын арттыру.
Дамыған елдер қатарына қосылуға арналған бәсекелестік өмір
сүрудің басты шарты болып отырған өзгермелі кезеңде жоғары білім беру
жүйесіне қойылатын талаптар да күшейіп отыр. Қазақстан Республикасының 2015
жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында айтылғандай, жоғары
білімді дамытудың негізгі үрдісі мамандар даярлау сапасын арттыруға ерекше
көңіл бөлінуде. Осы ретте мұғалімдер даярлайтын жоғары оқу орындары алдында
үлкен де салмақты міндеттер тұр. Бұл міндеттердің шешімі студенттерге
мемлекеттік стандартқа, оқу бағдарламаларына сәйкес ғылым салаларынан білім
берумен ғана шектелмейді. Жоғары мектепті бітірушілер болашақ кәсібін терең
түсінетін, меңгерген білімін мазмұнды, дәлелді түрде, әдеби тілмен шебер
жеткізе алатындай, тіл байлығы мол маман болып шығуы тиіс. Сондықтан жоғары
оқу орнында оқытылатын қазіргі қазақ тілінің салалары арқылы студенттерді
өз ойларын жүйелі, түсінікті етіп, шебер сөйлеу үрдісіне дағдыландыру
маңызды мәселе болып табылады. Осы тұрғыдан келгенде, болашақ қазақ тілі
маманы терең кәсіби білімімен бірге, шығармашылық ойлау қабілеті жоғары,
пікірін жүйелі түрде жеткізе алатын, сөйлеу шеберлігі қалыптасқан тұлға
болуы тиіс.
Бүгінгі таңда филология мамандығы бойынша білімдерін
жетілдіріп жатқан студенттерге казіргі қазақ тілінің салаларын оқыту
барысында әрбір студенттің кәсіби-әдістемелік даярлығын қалыптастыру тіл
дамыту мәселесін де басты назарда ұстауды қажет етеді. Сөздердің
грамматикалық сыр-сипатын, сөз тұлғаларының модельдерін дұрыс танып, талдай
алатын, яғни меңгерген білімін іс жүзінде орынды пайдаланатын студент
тыңдаушыға өз ойын айқын, анық етіп жеткізе алады. Бұл студенттің қазақ
тілінің күрделі морфологиялық құрылымын тіл дамыту жұмыстары негізінде
меңгеруі арқылы жүзеге асады. Сондықтан қазіргі қазақ тілінің морфология
саласын оқыту арқылы студент тілін дамытуды бүгінгі қоғамдық-әлеуметтік
сұраныммен сәйкестендірудің басты шарты ретінде ғылыми-әдістемелік тұрғыдан
зерделеу қажеттігі туындап отыр.
Ертеңгі қазақ тілін өскелең ұрпақ бойына дарытатын ұстаздың,
бүгінгі тәлім алып жатқан студент тілін дамыту тілдік қатысымдық іс-әрекет
арқылы нәтижелі жүргізіледі, өйткені тілдік қатынас – сөйлеу тілі арқылы
түсінісу дегенді нақтылай келіп, жай ғана қарым-қатынас дегеннен гөрі
тамыры тереңге жеткен, өмірде өзіндік орны бар, қоғамның дамуы үшін ең
қажетті қоғамдық-әлеуметтік ақпараттардың жиынтығы арқылы адамдардың бір-
бірімен пікір алмасуы, адамдар қатынасының түп қазығы дегенді білдіреді.
Тіл дамытудағы мақсат – қоғамда қазақ тілі арқылы еркін қарым-қатынас
жасауды қамтамасыз ету. Сондықтан тілді қарым-қатынас құралы ретінде
оқытуда, үйретуде грамматика қарым-қатынасты жүзеге асыратын тетік
қызметін атқарады. Олай болса, студенттің ғылым саласынан игерген білімін
тілдік қатынаста тиімді, орынды пайдалана білуге дағдыландыру – қазіргі
уақыт сұранысынан туындап отырған өзекті мәселе.
Ертеден дана халқымыздың шеберлігін арттырып, халық тілінің
қайнар бұлағына айналған – шешендік сөздер, бейнелі сөздер, мақал-мәтелдер
арқылы студенттердің сөздік қорын байыту тіл дамыту жұмыстары арқылы іске
асады. Ғасырлар бойы жинақталған тіліміздің байлығы студенттің ана тілін
қастерлеп, тілдегі ұлттық рухты терең тануына мүмкіндік береді. Қазіргі
қазақ тілінің морфология саласынан теориялық білім берумен қатар тіл
дамытуды басты назарда ұстап, оны оқытуды тұтас әдістемелік жүйе ретінде
зерделеу қазақ тілін оқыту әдістемесіндегі маңызды мәселелердің қатарына
жатады.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазіргі заман жағдайында жоғары
білім беру жүйесі университет қабырғасында алған білім, білік пен дағды-
машықтың негізінде дербес, әлеуметтік және кәсіби біліктілікке қол жеткізу
мақсатын көздеп отыр. Бұл мақсаттың түпкі шешімі студенттің игерген базалық
білімін мазмұнды да дәлелді етіп, әсерлі сөз орамдарымен жеткізе білуіне
келіп тіреледі. Сондықтан жоғары мектепте студенттің қазақ тілінің салалары
бойынша меңгеретін білімдері ауызша да, жазбаша да әдемі сөйлеуге
дағдыландыратын тіл дамыту жұмыстарымен ұштасқанда ғана нәтижелі болады.
Олай болса, студенттің тілін дамытуды кәсіби біліктіліктің негізгі
көрсеткіші ретінде дәйектеу зерттеудің өзектілігін нақтылай түседі.
Жоғарғы оқу орындарында өндіріс пен нарықтың жылдам өзгеріп
жатқан жағдайына бейімделген жаңа үлгідегі мамандар даярлауда оқытудың жаңа
әдіс-тәсілдермен жүргізілуі басты меже болуы тиіс. Сондықтан оқытуды
ұйымдастыруда студенттің сөйлеу белсенділігін арттыратын, өз ойын ашық
айтуға, пікір алысуға жетелейтін әдіс түрлерін қолдану тіл дамыту
мәселесінің дұрыс шешілуіне жағдай жасайды. Бұл студенттің қазақ тілінің
морфология саласынан меңгеретін теориялық білімі мен сөйлеу шеберлігінің
тығыз бірлікте жүзеге асуының қажеттілігін айқындай түседі. Алайда, ғылым
салалары мен тіл дамыту арасында тұрақты әрі табиғи байланыс болуға тиіс.
Бұл өскелең жаңа өмір мұқтаждығы деген тұжырым күні бүгінге дейін өз
дәрежесінде шешімін таппай келеді. Жоғарғы оқу орнында оқитын студенттер
арасында тілдік нормаға сәйкес сөйлей алмайтындары кездеседі. Оның басты
себептері – жоғары оқу орнында қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы қазіргі
қазақ тілінің морфология саласын оқытуда тіл дамыту жұмыстарына өз мәнінде
көңіл бөлінбеген, бағдарлама, оқулықтар мен оқу құралдарында да тіл дамыту
мәселесі нақтыланбаған. Бұл жоғарғы мектепте, яғни жоғарғы оқу орындарында
тіл дамытуды ғылым салаларын оқытумен байланыстыра зерттеудің әдістемедегі
өзекті мәселе екендігін анықтай түседі.
Сонымен бұл тұжырымдар болашақта мектептің белді тұлғасы болатын
бүгінгі студенттің ғылыми білімді сапалы меңгеруі мен сөйлеу шеберлігінің
тығыз бірлікте қалыптасуының әдістемелік негіздерін анықтаудың өзекті
екенін дәлелдей түседі.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты. Жоғары оқу орнында қазіргі қазақ
тілі, яғни филология мамандықтары бойынша оқитын студенттер тілін
дамытудың ғылыми-әдістемелік негізін тұжырымдау, шешен сөйлеу шеберлігін
қалыптастыру, қазақ тілі мен әдебиеті бөлімінде жаңа технологияға сай тіл
дамытудың әдістемелік жүйесін ұсыну, оның тиімділігін эксперимент арқылы
дәйектеу.
Дипломдык жұмыстың нысаны – жоғары оқу орнының қазақ тілі мен
әдебиеті, филология: қазақ тілі мамандықтары бойынша білім алатын
студенттерге риторика саласы арқылы тіл дамыту үдерісі.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
➢ Жоғарғы оқу орнында риторика немесе шешендіктану саласын оқытуда
студенттер тілін дамытудың әдіснамасын айқындап, ғылыми-теориялық
негіздерін дәлелдеу;
➢ Шешендіктануды оқыту арқылы студенттер тілін дамыту мәселесінің
ұстанымдарын белгілеу;
➢ Шешендік сөздер, мақал-мәтелдер, афоризмдер сынды тілді байыту,
дамыту арқылы студенттердің сөздік қорын байытудың жолдарын анықтау;
➢ Студент тілін дамытатын кешенді жұмыс түрлерін айқындау;
➢ Студент тілін дамытуда жаңаша жаңғыртып оқыту әдістемесін пайдаланып,
студент белсенділігін арттыратын іскерлік ойындар, ойбөліс, ойталқы
әдістеріне бағытталған тапсырмалар жүйесін жасау;
➢ Студент тілін дамыту әдістемесінің ұтымдылығын эксперимент
нәтижелеріне сүйеніп дәлелдеу.
Егер шешендіктануды оқыту арқылы студенттер тілін дамыту белгілі бір
жүйемен үздіксіз жүргізіліп, оларды шебер, жүйелі сөйлеуге дағдыландыру
кешенді жұмыстар мен жаттығулар негізінде ұйымдастырылса, оқытудың жаңа
технологияларын қолдану арқылы күтілетін білім нәтижелері студенттердің
кәсіби сөйлеу шеберлігін дамытуға негізделсе, онда студенттердің тілін
дамытудың, сөздік қорын байытудың нәтижесі мен мүмкіндігі арта түседі,
өйткені шешендіктану саласын оқыту арқылы ойлана шебер сөйлейтін, қазіргі
заман талаптарына сай, бәсекеге тұра алатын, қабілетті жеке тұлғаны
тәрбиелеу, қалыптастыру жүзеге асады.
Дипломдық жұмыстың негізгі идеясы. Жоғарғы оқу орнында ғылым
салаларын оқыту тіл дамытумен тығыз бірлікте жүргізілгенде, студент
қоғамдық-әлеуметтік ортада ойын еркін жеткізуге, әдеби нормада жүйелі,
шебер сөйлеуге дағдыланады.
Дипломдық жұмыстың жүргізілу әдістері. Зерттеу жұмысында баяндау,
бақылау, салыстыру, сипаттау, жүйелеу, жинақтау, талдау, тұжырымдау,
талқылау, қорыту, эксперименттік әдістер қолданылды.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы:
➢ Жоғарғы оқу орнында шешендіктану саласын оқыту арқылы тіл дамытудың
ғылыми-әдістемелік негізі тереңдетіліп, оның басты мақсаты студенттің
шебер сөйлеуін дамыту нәтижесінде кәсіби сөйлеу дағдыларын
қалыптастыру екені дәлелденді;
➢ Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша шешендіктануды оқыту
барысында студенттер тілін дамытудың әдістемелік жүйесін сараптау
арқылы студенттерді кәсіби шебер сөйлеуге үйретудің ұстанымдары ғылыми
тұрғыда негізделді;
➢ Студенттің болашақ кәсіби мамандығына сәйкес сөйлеу дағдыларын
қалыптастыру бағытындағы тіл дамытудың жаңа әдістемелік жүйесі
ұсынылды. Студенттің өзін жеке тұлға деп сезінуін қалыптастыру,
белсенділігін күшейту, қызығушылығын арттырудың маңызы зор екені
айқындалды;
➢ Студент тілін дамытуда қолданылатын әдіс-тәсілдер нақтыланып, олардың
түрлері, қолдану жолдары белгіленді;
➢ Студент тілін дамытуда тілдік қатысым әдісі үлкен қызмет
атқаратындығы анықталды;
➢ Шешендіктануды оқытуда би-шешендер сөздерінің үлгісі арқылы
студенттер тілін дамытудың ұтымдылығы дәлелденді;
➢ Студенттерді ғылыми жұмысқа баулу арқылы ғылыми стильге жаттықтыруға,
тіл терминдерімен сөздік қорын байытуға болатындығы және ол
жұмыстардың студенттердің жазба тілін дамытуда маңызды екендігі
анықталды;
➢ Студенттің кәсіби тілін дамытуда, қалыптастыруда іскерлік ойындар,
ойбөліс, ойталқының белсенді әдіс ретіндегі мүмкіндігі тәжірибе арқылы
дәлелденді;
➢ Жоғары оқу орнында шешендіктануды оқыту арқылы студенттер тілін
дамытудың ғылыми-әдістемелік жүйесі эксперимент арқылы тексеріліп,
дәлелденді.
Дипломдық жұмыстың теориялық маңызы. Зерттеу жұмысы жалпы тілді оқыту
әдістемесін толықтырады, осы мәселеде оны байытуға жаңа үлес болып
қосылады. Зерттеу жұмысы жоғары оқу орындарында келешекте түрлі мамандық
бойынша жүргізілетін тіл дамыту жұмысының әдістемесіне теориялық-
әдістемелік негіз қызметін атқарады. Ғылыми еңбек жоғары оқу орындарында
мамандардың тілін дамыту әдістемесінің дамып, жетілуіне әсер етеді,
мәселенің дамуына жол ашып, үлгі болады.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік маңызы. Зерттеу жұмысын жоғары оқу
орындарында арнайы курс оқуға, арнайы семинар сабағында қолдануға болады.
Еңбектегі өзекті мәселелер әдістеме саласы бойынша оқулық, оқу құралдарын
жазуға септігін тигізеді деп ойлаймыз.
Дипломдық жұмысымызда төмендегідей бірқатар тұжырымдарды корғауды жөн
көрдік:
➢ Жоғары оқу орындарында шешендіктануды оқыту арқылы студент тілін
дамыту қазақ тілі маманын даярлаудың сапасын арттыруға, білікті,
іскер, сөзге шешен, шебер маман әзірлеуге мүмкіндік береді;
➢ Шешендіктануды оқыту барысында студенттер тілін дамыту үшін оқытудың
жаңа әдістерін қолдану қажет. Тіл дамытуда қатысымдық әдіс, көрнекілік
әдіс, саяхат әдісі т.б. әдістерді кіріктіре пайдалануға мүмкіндік мол;
➢ Студенттердің кәсіби шебер сөйлеу дағдыларын қалыптастыруға
бағытталған әдістемелік жүйе дидактикалық ұстанымдармен қатар, тіл
дамытудың арнайы ұстанымдары арқылы жүргізілсе, нәтиже сапалы болады;
➢ Тіл дамыту жұмыстарын түрлендіріп отыру студенттердің сөйлеу
шеберлігін жетілдіруге ықпал етеді;
➢ Шешендіктануды оқытуда студенттерді ғылым жаңалықтарымен таныстыру
олардың сөз шеберлігін қалыптастыруға бағытталуы тиіс;
➢ Жоғары оқу орнында тіл дамыту тіл білімінің барлық саласымен
байланысты болғандықтан, тіл дамытуды тіл теориясымен де, практикалық
сабақпен де байланысты жүргізуге болады;
➢ Шешендіктануды оқытуда студенттердің тілін билердің шешен сөздерінің
үлгісімен, ғылыми жұмысқа баулу барысында, іскерлік ойын, ойбөліс,
ойталқы арқылы дамыту жақсы нәтиже береді;
➢ Шешендіктануды оқыту барысындағы тіл дамыту жұмысын білім беру,
тәрбие жұмысымен байланысты жүргізу қажет;
➢ Білікті, іскер әрі сауатты, шебер сөйлейтін, қазіргі заманның
талабына сәйкес ісіне сөзі сай маман дайындау тіл дамытудағы кешенді
жұмыстар арқылы іске асады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, негізгі
бөлім, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. СТУДЕНТТЕРДІҢ ШЕШЕНДІК ШЕБЕРЛІКТЕРІН
АРТТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1. Шешендік өнердің тарихи парақтары
Бүгінгі таңда шешендіктану теориясы жапсарлас болашақ шешенді неге
және қалай оқытамыз (баулимыз) деген мәселені де талқылап әзірлеуге
ұмтылуда. Осы себептен де шешендіктанудың тарихын таразылап өтіп, ғылым
дамуының басты кезеңдеріне (антикалық шешендіктану, қазақтың шешендік өнер
дәстүрі, орта ғасыр мен жаңа кезеңдегі шешендіктану, ХVII-XIX ғ.ғ.
ресейлік шешендіктану және қазіргі шешендіктану) бөле-жара тоқталыс жасау
қажет.
Шешендіктану (риторика) – ежелгі ғылым салаларының бірі. Оның пайда
болып, өмір сүруі мыңдаған жылдарды қамтиды. Әр түрлі кезеңдерде оның
қоғамдық өмірдегі орны көбірек не азырақ дәрежеде, жоғары немесе төменгі
деңгейде бағаланды, бірақ өз дамуын тоқтатпады. Өзге ғылымдарға қарағанда
шешендіктануда дәстүр жалғастығы, мәдениеттердің өзара үндестігі,
тарихилығы, ұлттық ерекшеліктері ескеруге қоса, бір мезгілде жалпы
гуманистік қалып, жалпы адамзаттық құндылықтарға бағыт ұстау басым
көрінеді. Осы мағынада өнер термині шешендікке өте дәл де сәйкесті.
Қазіргі кезеңде көптеген адамдар үшін риторика сөзінің өзі де аса
ерекше мәнге ие емес немесе тым боямалы, сырты сұлу, бірақ мағынасы аз сөз
дегенді де білдіреді. Оған көпшілік ретте еліктіргіш немесе бос эпитет
сөздері сәйкес келеді. Қазіргі шетел зерттеушілерінің еңбектерінде,
керісінше, Еуропалық рухани мәдениет тағдырына басты рөл алатын
шешендіктанудың позитивті әлеуметтік-мәдени мәні баса айтылады.
Шешен сөйлеуге баулуда антикалық риторика басым мәнге ие, себебі
шешендіктің барлық негізгі заңдары мен ережелері тек осында ғана жинақталып
қалыптасқан. Ал кейінгі теориялық еңбектерде ежелгі гректер мен
римдіктердің идеялары дамытылды әрі нақтыланды.
Антикалық кезеңдегі шешендіктану бойынша жазылған еңбектердің ішіндегі
біздің заманымызда оқылатыны әрі жан-жақты бағаланғаны сөзсіз, ең мәндісі –
Аристотельдің Риторикасы.
Аристотель еңбегі үш кітаптан тұрады. Біріншісінде шешендіктанудың
өзге де ғылымдар арасындағы өзіндік орны қарастырылып, шешендік сөз түрлері
жіктеліп ұсынылады. Екінші кітапта психология мәселелеріне көбірек назар
аударылып, Аристотельдің адамзатқа тән құлшыныс пен адами қырларына
байланысты көзқарастары тармақталады. Сондай-ақ, мұнда дәлелдеудің жалпы
тәсілдері қарастырылады. Үшінші кітап стиль мен сөз сөйлеу құрылымы
проблемаларына қатысты.
Грек шешендіктану тарихы эллинистикалық дәуірінде ақырына дейін
қалыптасып болып, тап осы күйінде оны Ежелгі Рим қабылдады. Бұл шешендікті
үйренуді жаңадан бастаушыға ғажап мектеп, ал кәнігі де майталман шешенге
таптырмас қару болып табылған ерекшелігі мол әрі жан-жақты ойластырылған
жүйе бола алды. Бірақ грек шешендіктануының кемшілігі тұйықталып өзімен-өзі
болуы, нақты өмірден қол үзгендігі еді. Сол себептен де олар кей тұстарда
римдік риторлардың сынына ұшырап отырды.
Грек риторикалық мектептерінде сабақтардың негізгі түрі декламацияға, яғни
ойдан шығарылған тақырыпқа сәйкесті сөз сөйлеуге құрылды. Мұндай сабақтар
ешбір пайдасыз деп есептелуге де шақ қалып жүрді. Дегенмен олардың ақыл
мен тілге арналған таптырмас үздік гимнастика ретіндегі рөлі ерекше еді.
Дегенмен де кей тұстарда тақырыптар тым әсіре ойланылған, нақты өмірден
алыстау болып жатты. Сол себептен де Ежелгі Римде оқытудың мұндай жүйесі
көптеген ритор-практиктер тарапынан сынға ұшырап отырды. Есімі антикалық
тарихтың тұтас дәуірімен байланысты атақты шешен Марк Тулий Цицерон алғашқы
басты қарсыластардың бірі ретінде дәстүрлі догмалық риторикаға қарсы пікір
білдіреді. Цицерон өзінің шешендіктану туралы көзқарастарын шешендік өнер
жөніндегі Шешен туралы, Брут, Шешен атты үш трактатында баяндады.
Атақты ежелгі римдік шешен Квинтилиан еңбектерінде басты назар
шешендіктанудың дәстүрлі мәселелеріне аударылады.
Цицероннан кейін Римде риторикаға қызығушылық төмендей бастағаны
байқалады. Талантты шешен ретінде ғана емес, тұрмысымен педагог ретінде де
Квинтилиан бұның себебін жас шешендерді тәрбиелеу ісінің
жеткіліксіздігінен, жетілдірілмегендігінен көрді. Қалыптасқан жағдайды
жөндеуге ұмтылған Квинтилиан Шешеннің қалыптасуы атты аса мәнді де
қомақты еңбек жазып, онда шешенді оқыту мен тәрбиелеудің кең көлемді
бағдарламасын ұсынады.
Шешеннің қалыптасуы еңбегі он екі кітаптан тұрады. Ол қалыптасқан
шешендіктің тұтас іс-тәжірибесіне жасаған талдамалы сипаттамасы мен
риторика оқытушысы әрі сот адвокаты ретіндегі Квинтилианның жеке өзінің
жиырма жылдық тәжірибелік тәлімі.
Сонымен антикалық авторлардың шешендіктану туралы негізгі шығармаларын
таразылай келе, ежелгі лектердің әдістемелік тәжірибесін жинақтасақ,
олардың пікірінше, шешендіктануды меңгерушілер үшін, яғни шешен сөйлеуге
үйрену үшін төмендегілер өте қажет:
- сандаған ғылым салаларын меңгеру;
- үздіксіз практика, бұл орайда ойдан шығарылған тақырыптарға сәйкесті
декламация – сөзге басты орын бөлінген;
- мейлінше көбірек жазу талабы;
- үздік риторға еліктеу.
Бұл айтылғандарға қоса, бір кезде Аристотельдің әлі терең танылып
болмаса да, осы ғылымның жалпылығын көрсете келіп, оның келешегіне үлкен
үмітпен қарағандығы қазіргі шешендіктану ілімінің (оған ойлана шебер сөйлеу
үрдісінің технологиясы ретінде қараған көзқарасты қоса) өзегі болып
табылатындығын көреміз.
XIX ғасырдың алғашқы жартысы орыс шешендіктану ілімінің гүлденіп
дамыған уақыты болып есептеледі. Осы мерзімдегі бірден-бір танымал
оқулықтардың қатарына А.Ф.Мерзляковтың Краткая риторика или Правила
относящиеся ко всем родам сочинений прозаических (1809),
Ф.Л.Малиновскийдің Правила красноречия, систематический порядок науки
приведеные и сократовским способом расположенные (1816), Н.Ю.Кошанскийдің
Жалпы риторика (1989) мен Жеке риторика (1832) атты еңбектері жатады.
Оқушыларға арналған теориялық және дидактикалық жадығаттар молынан
қамтылған аталмыш еңбектерде шешендіктануды оқытудың әдістемесі мәселесі
қарастырылмайды.
ХІХ ғасырдың алғашқы жартысында Ресейдегі шешендіктануды оқыту
жүйесінің ең бір күдік келтірмес, бұлтартпас озық тұстарының бірі – оның
тәрбиелік аспектісі.
Орыс филологтарының алғашқыларының бірі ретінде К.П.Зеленецкий
қалыптасқан шешендіктану ілімінің құлдырау, күйзеліске ұшырау қалпын сезіне
отырып, оның себептерін тауып, түсіндіруге ұмтылыс жасады. Ғалым Риторика
туралы зерттеулер атты еңбегінде риторикалық ғылымдағы даралықты, заңдар
мен міндеттердің ерекшелігін баса айтады. Антикалық дәуірде қалыптасқан
шешендіктанудың бес бөлімді жүйесіне қарсы К.П.Зеленецкий төрт бөлімнен
құралған өзіндік жүйесін ұсынады. Олар: сөйленер сөздің логикалық
құрылымының теориясы; оның қалыптасуының лексикалық-грамматикалық теориясы;
оның өзіне тән риторикалық қалпының теориясы; троптар мен фигураларды
меңгеру және сөйленер сөздің толық құрамының теориясы (сөйленер сөз
композициясы, түрлері мен стильдері).
К.П.Зеленецкийдің Риторика туралы зерттеулер еңбегіндегі басты
назар аударатын мәселе – сөйленер сөзді қалыптастырудағы ойлап табу мен
орналастырудың жасандылығы мен негізсіздігі. К.П.Зеленецкийдің Риторика
туралы зерттеуі өз кезеңі үшін жаңашыл еңбек бола алды. Бұған қоса,
ғалымның шешендік көзқарастарының жекелеген аспектілері (сөз бен ойдың
абстрактылы бөлінуін жою, ойлап табуды шығармашылық акт ретінде ұғыну)
қазіргі кезеңде де өз өзектілігін жойған жоқ. Алайда қалыптасқан
шешендіктануды жетілдіруге, өзгертуге ұмтылған жекелеген қадамдар ой-
толғамдарды қалыптастырудың механикалық (творчестволық емес) негізгі
тенденциясынан басым түсуге әлі жетпеген аталмыш ғылымның терең күйзелісін
тоқтата алмады. Біртұтас ғылым саласы ретінде шешендіктану бірте-бірте
сейіле, құлдырай келе, ақырында ХІХ ғасырдың аяғында оқу бағдарламаларынан
алынып тасталды.
Кейінгі Кеңес кезеңінде жазылған ойға ой қосар құнды зерттеулердің
бірі – Е.А.Ножиннің Ауызша сөйлеу шеберлігі еңбегі. Еңбек көпшілікпен тіл
табысудың, адамдық факторды дамытудың таптырмас құралы – сөз сөйлей білу,
сөзді құбылта, ойната қолдана білу шеберлігін кәсіби жоғары дәрежеде
игеруді меже тұтушыларға арналған.
Автордың бағамдауынша айтсақ, еңбекте жанды сөз өнерінің шын мәніндегі
жаңа кезеңі туа бастағаны айтылады. Осы кезеңге сәйкес нағыз жанды, адами
құрғақ бос езуден ада, штампылы, жалтақтықтан мүлдем бөлек, замана
тынысының қалтарыстарын, нағыз өмірдің жүрек лүпілін дәл де анық
жеткізетін, жан-жақты аша баяндайтын сөз сөйлеу өнерінің қажеттігі
қалыптаса бастағанына мән береді. Ауызша көсемсөздік (публицистикалық)
шығарма ретінде шешеннің шынайы да жанды сөзі қоғамның негізгі нысанасының
қозғаушы қаруы болуы, сол кеңістік көрінісін көрсетіп қана қоймай, болар
болмыстан да ілгері озып отыруы тиістігі айтылады. Бұл арада насихатшының
нақты өмірден алшақ, тыңдаушы ұжым ерекшелігіне сәйкестендірілмеген құлақ
жалықтырар сұрғылт баяндамасына мүлдем орын жоқ. Сендіре, иландыра
айтылатын жанды әңгіменің орнына қағаздан оқылған біреудің жаттанды жат
сөзі кім-кімге де салып, дамыта алмасы белгілі [34].
Барлық істе де баса ескерер нәрсе – ерекше қабілет-қарым бола тұрса
да, адам оны әрі қарай дамыту, жетілдіру бағытында әрекет жасамаса, жемісті
нәтиже болуы екіталай. Небір дүлдүл шешендердің қалыптасуы сарқа тер төге,
жанқиярлықпен еңбектенудің арқасында қол жеткен өз ісіне сенімділіктің,
алған беттен қайтпаушылықтың, ерекше жігерлілік пен жоғары дәрежедегі шешен
сөйлеу шеберлігінің нәтижесі.
Қашанда насихатшы, саясаткер шешендердің басты қаруы – сөз. Қолданар
негізгі әдісі – сендіру. Сондықтан да ауызша шешен сөйлеу шеберлігі –
сендіруде, мемлекет саясатын түсіндіруде, белгілі саяси ағым үшін күресте
ауызша сөзді негізгі құрал ретінде қолдануға даярлаудың басты бөлігі.
Шаршы топ алдында сөйлеудің сапалық белгісі – жазылған мәтінге
байланысты емес, шешеннің сөз сөйлеу барысында жеткен нәтижесіне байлаулы.
Зерттеуші Е.Ножин шешендік өнерге қатысты мыналарды бөле-жара атайды:
1. Шешендік өнер істің мән-мағынасын тұншықтырып жоққа шығаратын
көмескілендіретін жалған қызылсөзділікке қарсы. 2. Оған әсіре қызылшылдық,
фразашылдық, комплементшілдік жат. 3. Сөйлеудің логикалығы, дәлелділігі,
шешен сөйлеу мәдениеті ескерілуі, тіл байлығы ұтымды қолданылуы тиіс.
Тыңдаушылардың сезімі мен эмоциясына әсер ете отырып, оларды ойланту, кез-
келген істе ақылға жеңдіруге шақыру тән. 4. Шешендік өнер тіршіліктің
барлық кезеңдеріне сәйкесті рецептерді, даяр формулаларды, шаблондықты
қабылдамайды [34].
Шешендіктануды оқыту әдістемесіне қатысты кейінгі тұстарда орыс
мектептеріне арналып шыққан еңбектер де бар. Шешендіктану пәнінің
мектепте оқытылу жайы, әдістемелік құрал, оқулық, хрестоматиялар шығару
мәселесі Ресей мектептерінде 1990 жылдардан бастау алды. Жалпы орыс
шешендіктануының жедел даму бағытын Риторика, Русская словестность,
Русская речь басылымдарынан анық көруге болады. Басылым беттерінде
шешендік дәстүрді тек шешендіктану негіздерін меңгерту арқылы ғана емес,
оны қазіргі оқу барысы жағдайларына бейімдеу арқылы дамыту үрдісі де анық
байқалады. Ғалым-зерттеушілер шешендіктануды тіл дамыту әдістемесінің
жалғасы ретінде қарастырып, мектеп оқушыларына арналған риторикалық
оқулықтар, әдістемелік нұсқаулар ұсынады. Орыс әдіскерлері шешендіктану
сабақтарында жалпы шешендіктану мен жеке шешендіктану арасын айыра танытуды
орынды санайды. Себебі шәкірт атаулы олардың әрқайсысының өзіндік
ерекшеліктерін дербес меңгеруі қажет. Жалпы шешендіктану сөз өнері туралы
жалпы мағлұмат беретіндігін, жеке шешендіктану жалпының заңдылықтарына
сүйене отырып, сөйлеу түрлерінің ерекшелігін талдайтындығын ескеру тиімді.
Шешен сөйлеуге үйретуде тіл құдіретін басқаларға таныту, меңгерту барысында
тілдің керемет қару екендігі, ол қаруға ие адамның адамгершілік қасиеттері
қандай дәрежеде болуы керектігі мәселесі күн тәртібіне қойылады. Бұл
жердегі негізгі ой сөйлеушіге кедергі келтіру емес, шешен тілді аса
сақтықпен қолдану керектігін түсінуге баулу. Демек, әдістеменің
философиялық-этикалық қырларының дұрыс жолға қойылу қажеттігі де маңызды
мәселе. Ал жүйелі ойдың құрылуы шешендіктануда логиканың маңызды орнын
көрсетсе, әдемі де әсерлі тілдің жасалуы оның эстетикамен байланысын
танытады. Тілдің эстетикалық әсері оның сөйлеу барысында тигізген ықпалынан
танылады. Д.Х.Вагапова шешен сөйлеудің әсерлілігін қалыптастыруда әсерлі
тілдің моделін анықтау қажеттігін айта келе, төмендегіше модель үлгісін
ұсынады: 1) тілінің сыртқы кейпінен туындайтын сөйлеудің әсерлілігі; ым,
ишарат, дене қимылы, бет қимылы, бой әдемілігі, киім киісі, сөйлеу
жағдайына қарай жан-күйі; 2) сөйлеу техникасының әсерлілігі; мәнер, ырғақ,
дауыс күші, дауыс асқақтығын дәлдеп қоя білуі; 3) сөйлеу іс-әрекеттерінің
әсерлілігі: тыңдаушының психологиясын тани білуі, зейінін аударта білуі,
сөйлеу әдебі; 4) сөйлеудің жекелеген компоненттерінің әсерлілігі;
қатысымдық ықпал етудің мақсатына лайық болып келетін функционалдық тілдік
құралдарды таңдай білуі [35].
Ғалымдар Л.Ф.Введенская, Л.Г.Павлованың Культура и искусство речи
атты оқу құралында іскерлік қатынас, пікіралмасу шеберлігі негіздері туралы
айтылып, сөйлеу мәдениетін қалыптастыру, көсемсөздің түрлерін даярлау
әдістері орынды қарастырылады. Ал А.К.Михальская өзінің лекциялар жинағында
(Русский Сократ) жаңа лингвокультурологиялық пән – салыстырмалы тарихи
шешендіктанудың негізгі ұғымдарын, методологиясы мен әдістерін саралайды.
Ойлау мен сөйлеудің генезисін еуропалық шешендіктану контексі аясында
қарастырады, бұл орайдағы бүгінгі таңдағы өзекті мәселелерді шешу жолдары
мен әдістерін талдайды. О.Я.Гойхман, Т.М.Надейнаның оқулықтарында (Основа
речевой коммуникации) тілдік қатынас жасаудың негіздеріне үйрету жолдары,
сөйлеу іс-әрекетінің барлық түрлерін меңгеруді жетілдіруге бағытталған
жаттығулар жүйесі беріледі. Ал Л.К.Граудина мен Е.Н.Ширяева оқулығында
(Культура русской речи) тіл мәдениетінің қағидалары бір жүйеге
келтіріліп, тіл мәдениеті туралы теориялық тұжырымдар жасалады. Мұнда
көсемсөзге, пікір алмасуға, шешендікке қатысты білім беруге ерекше назар
аударылады. Зерттеу маңыздылығы – тіл мәдениетінің шешендікпен табиғи түрде
астарласып жататынын теориялық жолмен дәлелдеуі. Шешендіктануды теориялық
тұрғыдан меңгертуге бағыттама беретін әдістемелік саптағы еңбектердің бірі
– Ю.В.Рождественскийдің Шешендіктану теориясы атты зерттеуі. Еңбекте
қатысымдық теория мен шешендіктанудың өзекті мәселелері байланыстырыла
қарастырылады. Автор қазіргі орыс тілі жүйесіндегі шешендіктанудың өзіндік
орнын негіздеуге, оның дидактикамен байланысын анықтауға ұмтылыс жасаған.
Ал Я.Н.Заряцкая Риторика: теория и практика речевой коммуникации атты
зерттеуінде шешендіктануды ғылым мен өнердің түйісуі ретінде сипаттайды. Ал
А.К.Михальская Педагогическая риторика: история и теория атты еңбегінде
педагогикалық мәдениетті қалыптастырудағы шешендіктанудың орны, оның
арналары мен педагогикалық шешендіктану саласының даму ерекшелігін танытуға
бағыт ұсталған. Ал В.Ф.Русецкийдің Культура речи учителя оқу құралында
сөйлеу сәтіндегі тыныс алу, дикция мен орфоэпия заңдылықтарын меңгерту
жаттығуларына кең орын берілген. Қысқасы, орыс шешендіктану ілімінде
аталмыш ғылым саласының жан-жақты өріс алуына, кең құлашты дамуына,
әсіресе, шешендіктануды мектепте, жоғарғы оқу орындарында оқыту, оның
әдістемесін қалыптастыру орынды қолға алынуда.
Ал қазақ халқының ұлттық шешендік өнер тарихы Түрік қағанаты, қараханидтер,
қыпшақтар мемлекеттері дәуірінен бастау алады. Зерттеуші ғалымдарымыз айтып
жүргендей, VI-IX ғ.ғ. түркі тілдес халықтарға ортақ саналатын Орхон-Енисей
жазба ескерткіштеріндегі Күлтегін, Білге Қаған, Тоныкөк сияқты қарасөзбен,
ділмар тілмен тасқа қашалып жазылған жанрлық табиғаты ерекше туындылардан
бері таратылады.
Әбу Насыр Әл-Фарабидің Риторика атты трактатында түркі халықтарына
ортақ шешендік сөз өнеріне алғаш рет ғылыми-теориялық талдаулар жасалынған.
Оның көрсетуінше, егер де диалектика тек шынайы білімге негізделген қисынды
дәлелдер арқылы тұжырымдалған ой қорыту тәсілі болса, риторика шешендік
қисынға, ой-пікір жүйелілігіне, ұғымдар үйлесімділігіне негізделеді. Сондай-
ақ ғалым көз жеткізу, көкейге ұялату, ұғып тыңдау, дәлелді пікір айту,
шыншыл көзқарас, тиянақты білім, сөйлеушінің бет қимыл іс-әрекеті сияқты
ұғымдарды жіктеп, бажайлап түсіндіреді.
Туындыгері белгісіз Кодекс Куманикус (XIII-XV ғ.ғ.), Оғызнама
сияқты жырлар, сондай-ақ кейінгі кезеңде жазылған қазақтың тарихшысы
Мұхаммед Хайдар Дулати (Тарихи Рашиди), Қадырғали Жалаири (Жамиғ-ат
Тауарих), Захариден Бабырдың (Бабырнаме) т.б. еңбектері тарихи әдеби
көркем шежірелер ретінде жазылғаны бүгінде ақиқат. Бұған жалғас бес ғасырға
(XV-XIX ғ.ғ.) созылған қазақтың көркем ауыз әдебиетіндегі шешен (Асан
Қайғы, Жиренше, Майқы), билерді (Төле, Қазыбек, Әйтеке, Сырым, Бөлтірік)
түгел білу, мұраларына үңілу, керегінше пайдалану да жас шешенге қажетті
қағида.
Қазақтың шешендік өнері – ұлттық ауыз әдебиетінің бір саласы ретінде
қазақ фольклорының өзіндік бітім-болмысын айқындайтын, халық дүниетанымын
көрсететін ерекше жанр. Ал әлеуметтік феномен тұрғысынан алғанда, шешендік
дәстүр – белгілі бір әлеуметтік ортада, қоғамда, қалайда бір адами оқиғаға
байланысты қалыптасып, айрықша тапқырлықпен, суырып салмалықпен, көркем
тілмен айтылатын үлгілі ойлар, идеялар, тұжырымдар үрдісі.
Қазақ халқы ойының ұшқырлығы, сөзге тапқырлығы мен кейбір шешендері
жайында шығыстанушылар, орыс саяхатшылары, әсіресе ауыз әдебиеті
нұсқауларын жинақтаушылар (В.В.Радлов, Н.Г.Потанин, М.Ф.Милиоранский,
А.Янушкевич) көп көңіл бөлген. Қазақ оқымыстылары (Ш.Уәлиханов, М.Көпеев
т.б.) қазақтың халық ауыз әдебиетіндегі шешендік, тапқырлық, мақал-мәтел,
нақыл сөздерін алғаш жинап бастырып шығарған. Ы.Алтынсарин Қырғыз
хрестоматиясына шешендік сөздерді молынан енгізген. Бертін келе Қазақ,
Айқап, Дала уәлаяты, Түркістан уәлаяты газеттерінде бірнеше мақалалар
(Ш.Құдайбердиев Би һәм билік туралы, Ә.Бөкейханов Би һәм билік, Тағы
да би һәм билік т.б.) жарық көрген. Х.Досмұхамедовтың айтуынша: Халық
әдебиетін тыңдаушы және сақтаушы қазақ халқының өзі болғанымен, халық
творчествосын жарқыратып көрсетушілер: өлеңшілдер, халықтың суырып салма
ақындары мен халық билері. Қалың бұқара арасынан шыққан шешендер халық
қазынасының мән-мазмұны мен тіл тазалығын сырттан келетін жат әсерлерден
қорғаушылар, әр ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп, қазақ халық
әдебиетін сақтаушылар. Билік сөздерді алғаш арнайы зерттеп, жинап, жүйелеп
тұңғыш жариялаған ұлы ағартушы Ш.Уәлиханов болды. Бұл орайда Ш.Уәлиханов:
Қазақтарда құрметті би атағы халық тарапынан қандай да сайлау жолымен
немесе халықты билеп отырған өкіметтің бекітуімен емес, тек сот рәсімін
терең білетін, оған қоса шешендік өнерін меңгерген қазаққа ғана берілген.
Би атану үшін қазақ халық алдында әлденеше шешендік сайысқа түсіп, өзінің
заң-жораны білетіндігін, шешендігін танытатын болған, - деп жазады Сот
реформасы жайындағы жазбалар атты еңбегінде. Ғалым шешендікті өнер
тұрғысынан емес, би-билік, соттық-құқықтық жағынан қарастырған. Шоқан мен
Абайдың ойларынша, билерге әдет заңдарын білумен қатар, шешендік өнерді
меңгеру басты маңызды міндеттердің бірі болған.
Атақты А.Байтұрсынұлы өзінің Әдебиет танытқыш атты еңбегінде шешен
сөзге тұңғыш рет жан-жақты сипаттама береді. Оның түсіндіруінше, шешен
сөздің басты межесі баяндап, сипаттап түсіндіріп берумен бірге, пікіріне
сендіру, ұйыту. Нәтижесінде зерттеуші шешен сөздің сатыларын беске
жіктейді. Олар: 1. Бастамасы; 2. Ұсынбасы; 3. Мазмұндамасы; 4. Қыздырмасы;
5. Қорытпасы [16]. Ежелгі дәуір ғалымдарының барлығына ортақ тән нәрсе –
шешен сөздің бастамасы, ортасы, қорытындысы А.Байтұрсынұлы талдамаларында
да көрініс тапқан.
А.Байтұрсынұлы шешен сөздің де бес түрін саясат шешен сөз, билік шешен
сөз, қошемет шешен сөз, білімір шешен сөз, уағыз деп атайды.
Қазақ шешендік сөздерін арнайы ғылыми тұрғыда алғаш зерделеген ғалым
Ә.Маметова Қазақтың шешен билерінің сөздері және қазақ әдебиетіндегі оның
орны дейтін зерттеуінде ескі заманды елестетін ертектерден бастап шешендік
сөз нұсқалары халықтың өлең-жырларының, сан алуан дастандарының бәрінде
кездеседі деп санайды.
Өткен ғасырдың 60-жылдарынан бастап, бүкіл саналы ғұмырын шешендік
өнерді дәріптеуге, шешендік сөздерді жинақтауға, зерттеуге арнаған ғалым
Б.Адамбаев. Оның шешендік өнерге байланысты Қазақтың шешендік өнері
(1984), Алтын сандық (1989), Шешендік сөздер (1990), Тозған қазды
топтанған қарға жейді (1991), Шешендік сөздер (1992), Шешендік өнер
(1999) т.б. еңбектері жарық көрді.
Кейінгі кездегі шешендіктану, шешендік сөздердің зерделенуіне түрткі
болған еңбек белгілі ғалым Р.Сыздықованың Шешендік сөз зерттеуі. Ғалым
еңбекте шешендер сөздерін ауызша әдеби тілде сөйлеудің бір көрінісі ретінде
алып, шешендік сөзбен шешендік өнер жайында баяндайды.
Бүгінгі таңда шешендік өнерге кімдер ие бола алатындығы (талантты ма,
талапты ма?) туралы айта келіп, Шешендік негізінен практикалық қажеттіктен
тұратын құбылыс. Сондықтан оның әр дәуірдегі, әр халықтың тарихындағы
қызметі, әлеуметтік мәні, түрлері, иелері түрліше болады. Біздің
заманымызда шешендік – білуде біреу пайдалана алатын, сирек қолданылатын
өнер теориясы емес, керісінше, қоғамның әлеуметтік, мәдени, рухани өмірі
кеңінен қажет етіп отырған, көптеген мамандар мен әр алуан қайраткерлері
әрдайым іске асырып келе жатқан іс-әрекет актісі, - деген тілші ғалым
тұжырымы құптарлық.
Жалпы шәкірт атаулыны шешен сөйлеуге баулу – ұстаздық парыз іс.
Парызды толық өтеу үшін ұстаз атаулы шешендіктану ғылымының теориясын терең
білумен бірге, әдістемелік-дидактикалық аспектілерін саралай алуы да
міндетті. Бұл ілгергі тұстағы зерттеу нысаны да.
Әрбір ғалым-ұстаз-ритор ауызша шешен сөйлеу табиғатын жетік білуі
абзал. Шежіреге үңіле айтсақ, ұлтымыздың даналығы мен тапқырлығын,
көрегендігі мен шешендігін, көсемдігі мен көшелілігін, айбындылығы мен
айдындылығын алты алашқа паш еткен, жұртқа мәлім сұңқар үнді текті
тұлғаларымыз туралы Төле тауып айтады, Қазбек қазып айтады, Әйтеке жарып
айтады деген тағылымды тәсіл тамсантпай қоймайды. Түйіп айтқанда, бұлар –
Тұйыққа тірелгенде тұйғындық, қапияда қырғилық танытқан, батырларша
қимылдаған, мұхитша толқыған, қара сөзді орып айтқан, жердей сілкінген,
күндей күркіреген дүлдүл шешендер.
Танымал ғалым С.Негимов ауызша сөздің алуан түрлеріне әзірленудің
сипаты әрқилылығын, кейбіреулеріне қажырлы ізденістердің ауадай
қажеттілігін айтады. Шәкірт атаулыға ауызша шешен сөйлеудің алуан түрлерін
меңгертуде ұлы ғалымдардың өмірінен үзіктер келтіре отырып, тармақтай
түсіндіру аса иланымды да тиімді. Соңғы жылдары тіл дамытудың заңды жалғасы
ретінде шешендік өнерді меңгерту әдістемесі тереңірек зерттеле бастады.
Қазіргі кезде елімізде шешендіктануды оқыту әдістемесінің (орыс
аудиторияларында) бастауы деп әдіскер ғалым М.Р.Қондыбаеваның
зерттеулеріндегі тіл мәдениетін қалыптастыру әдістемесі құрамындағы
шешендікті үйрету туралы пікірлерін айта аламыз [1;10-29].
Қазақстанда да қайта оралған шешендіктану ілімін жоғары оқу
орындарында, орта мектеп, лицей, гимназияларда оқыту ісі қолға алынуда. Осы
мақсатқа орай бірер бағдарламалар, оқу құралдары басылым көруде. Дегенмен
де аталмыш оқу орындарында шешендіктану пәнінің оқыту дәрежесі әлі де
мүлдем талапқа сай емес деуге болады. Бұл орайда жан-жақты тәжірибелік
сынақтан өткізілген арнайы бағдарламалар да, оқу құралдары да, оқу
әдістемелік нұсқаулар да жоққа тән. Көбінесе оқу орындарында әлемдік
шешендіктану ілімінің бір тармағы ретінде қазақ шешендік өнері бөлініп
алынып, тек хрестоматиялық үлгіде ғана оқытылуда. Демек, қазақ ауыз
әдебиетіндегі ұмыт бола бастаған сан ғасырлық тарихы бар, әлеуметтік
қоғамдық мәні бар, мемлекет тағдырын шешуде ерекше рөлі болған ұлттық
шешендіктануды бүгінгі демократия мен жариялылық заманында қайта
жандандырып, оқу бағдарламасына енгізіп, ғылыми-әдістемелік жүйесін жасау
қажеттігі туындағаны даусыз [1; 36].
2. Пікірталас мәдениеті, оның талаптары,
шарттары және түрлері
Бүгінгі уақыт талабы әр адамның өз көзқарасын, пікірін қорғай білуін,
өз ойын дұрыс дәлелдей алуын қажет етеді. Демократиялық қоғамның басты
белгілері – сөз еркіндігінің өріс алуы. Бірақ бұл кім не айтқысы келсе,
соны айта берсін деген ұғымды білдірмейді. Керісінше, өзінің айтары бар,
жеке ой-пікірлері ұтымды, қоғамдық көзқарасы қалыптасқан адамдарға,
топтарға өзін танытуға мүмкіндік беру дегенді меңзейді.
Орынды айтылған орнықты сөзге тоқтауды біліктілік белгісі, аралықтың
айғағы деп санаған ата-бабалар өз ішіндегі де, ру арасындағы да, мемлекет
арасындағы да даулы мәселелерді тілмен шешіп отырғаны аян. Осындай озық
дәстүрді дамыту бүгінгі демократия заманында қайта мүмкін болып отыр.
Ендігі жерде әркімнің өмірден алар еншісі ақыл-ой қабілеті мен өз идеясының
өтімділігін дәйектей білер шешендігіне тәуелді болар кезеңге кетіп бара
жатқанымыз шындық. Мәселен, келешекте шағын бизнестен бастап, алып
компаниялардың өзі де өмір сүру үшін өзін-өзі дәлелдеуге мәжбүр болады.
Әлемдегі іскерлік бәсекелестік ерекше дамыған ел Америка Құрама Штаттарында
жылына 50000-ға жуық таласты жиындар өтіп тұрады екен. Оның әр фирма дерлік
өзінің мәселелерін көпшілік алдында талқылап отырады. Сонымен қатар саяси,
қоғамдық ұйымдардың жиындары да жиі болып тұрады.
Пікір алмасу – адамның ақыл-ой қабілеті дамуының басты тетігі.
Бернард Шоу Бір-бір алма ұстап отырған екі адам алмаларын алмасса,
екеуінде де бәрібір бір алмадан қалатынын, ал өзіндік ойы бар екі адам
пікір алмасса, екеуінде де екі-екіден ой болатыны, екеуінің де ұтатыны
жөнінде қызықты салыстыру жасайды. Бұл пікір алмасудың ойды байытудың бір
жолы екенін дәлелдейді. Әйтсе де барлық адамның ойымен көзқарасы үнемі бір
жерден шыға бере ме? Әрине, жоқ. Егер барлық адам бірдей ойлап, бірдей
сөйлесе не болар еді? Ал әртүрлі пікірлердің болуы жеке адамдардың,
топтардың арасында сөз қақтығыстарының (полемиканың) тууына әкеледі. Мұндай
сөз майданында тек ақылдылар ғана емес, ойы алымды, сөзі шалымды шеберлер
жеңіс тұғырына көтерілмек. Сондықтан полемикалық шеберлікке үйренудің мән-
маңызы ерекше.
Полемикалық шеберлікті меңгеру арқылы жеке адам қоғамдық маңызы бар
мәселелерді жан-жақты талқылауға қатыса алады. Ол үшін шешенге ең қажетті
іскерліктер: өз пікірін дәлелдей алу, пікірінің дұрыстығына түрлі амал-
тәсілдер арқылы басқалардың көзін жеткізу, сөзіне сендіру, қарсыласына
тойтарыс бере білу.
Пікірталас – белгілі бір қоғамдық мәні бар мәселені, болмаса ғылыми
жұмысты талқылау барысындағы айтыс-тартыс, дау. Пікірталасқа көзқарастар
күресі, жарыс, бәсекелестік тән. Бұл күресте кім білімді сыпайы, ұстамды
болса, сол жеңеді. Ол үшін пікірталасқа қатысатын адамға төмендегідей
мәселелерді нақты білу шарт.
1. Өз қатысатын пікірталастың мәнін түсіну;
2. Пікірталастың түрін, оның өзіндік ерекшеліктерін нақты білу (пікір
алмасу ма, пікірсайыс па, т.б.);
3. Қажетті полемикалық тәсілдерді меңгеру;
4. Пікірталас тақырыбын анық білу;
5. Пікірталас мәдениеті талаптарын білу, т.б.
Пікірталастың сипатын анықтайтын факторлар:
- Айтыстың мақсаты (шындықты іздеудің көзі, құралы; қарсыластың көзін
жеткізу);
- Айтыстың әлеуметтік мәні (жалпы адамзаттық мүдде; топтық мүдде;
отбасылық мүдде; жеке бас мүддесі);
- Қатысушылардың саны: монологтік (бір адам), диалогтік (екі адам),
полилогтік (бірнеше, я көп адам);
- Айтыстың өткізілу сипаты (ауызша, баспасөзде, т.б.).
Пікірталас мәдениетінің талаптары. Пікірталасқа қатысушы адамның
бойында батылдық пен сыпайылық, салқынқандылық пен тапқырлық, шешендік пен
сөзге тоқтай білу, т.б. қасиеттер тоғысып жатуы қажет. Сөз додасына түсетін
адамның, әсіресе, сөзді мағынасына қарай дәл қолдану, терминдердің мәнін
дұрыс түсіну, ауыспалы мағынадағы сөздерді орынды жұмсай білу, тілдік
жағдаятқа сай сөз орамдарын мол әрі жарасымды пайдалану, т.б. секілді
біліктерді еркін меңгеру оның жеңіске жету мүмкіндіктерін арттырары сөзсіз.
Сондай-ақ қарсыласының сөзіндегі негізгі ойдың астарын тез ұғып, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz