Сұлтан Бейбарыс тұсындағы Мысырдың сыртқы саясаты
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .3-7
І тарау ХІІІ ғ Мысыр мемлекетінің саяси жағдайы ... ... ... ... ...8-
18
1.1 Мысыр елі және
мәмлүктер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..8-13
1.2 Мәмлүктердің Мысырға саяси билікке келуі ... ... ... ... ... ...14-18
ІІ тарау Сұлтан Бейбарыс тұсындағы мәмлүктік Мысыр ... ..19-39
2.1Сұлтан Бейбарыстың билікке келуі және сұлтандық
билігі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 19- 26
2.2 Сұлтан Бейбарыс тұсындағы Мысырдың сыртқы
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .27-34
2.3 Сұлтан Бейбарыс және
Қазақстан ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .35-39
ІІІ тарау Сұлтан Бейбарыс-Мысыр билеушісі тақырыбын мектепте оқыту
әдісі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
.40-68
1. Сұлтан Бейбарыс-Мысыр билеушісі тақырыбын мектепте
оқыту ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... 40-54
2. Сұлтан Бейбарыс-Мысыр билеушісі тақырыбы сыныптан тыс
жұмыста ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... .55-68
.
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... 69-71
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .72-74
ҚОСЫМША
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 75-81
Өткен күнде белгі бар,
іздеушісі болса,
Келер күнге Тәңірі жар,
тілеушісі болса.
Халық даналығы.
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі: Қыпшақ даласында киіз үйде туып,
есін білер-білместен құлдыққа сатылып, темір шынжырды сүйретіп Мысырдың
аралына барып, мәмлүктердің ұрып-соққанына шыдай жүріп, ақ түскен кемтар
көзіне қарамастан, араб елінің тағына отырған қазақ баласы бұрынды-соңды
болған емес. Сонау заманнан қазіргі таңға дейінгі Мысыр елінде де, бүкіл
дүние жүзі мойындаған қыпшақ перзентін бүкіл әлем пір тұтады. Батыр
бабамыздың бейнесі ежелгі тарихи жазбаларда және әдебиет нұсқаларында
осындай бір көрініс тапты. Ол туралы Мақризидің мұсылман сұлтандарының
ішіндегі ең қайырлысы еді деп жазғаны тегін емес. [1.209]
Шын мәнінде, қыпшақтар мәмлүк тарихының алтын беттерін жазған.
Қазіргі кезде Бейбарыс бабамыздың рухын асқақтату барысында істеліп
жатқан істер аз емес. Әрине менің зерттеу жұмысымның өзектілігі де осы
мақсатты қостамақ.
Сан ғасырлар бұрын қазақ сахарасының оңы мен солында, қиыры мен
құбылысында даланы еркін жайлап, Жер – Ананың киелі топырағында әрлі –
берлі көшіп – қонған жұрт көп еді. Дұшпанына қатал, бауырына адал, туған
жерінің табиғатымен біте қайнасып, қыстың қақаған аязы мен жаздың аптап
ыстығында алдына мал салған бұларды көшпелілер деп атаған. Жұлдызы
жымыңдаған түнде оттың басында ән тыңдап, киіз үйде бесік тербетіп,
даласына еркелеп өскен бұл халық ешкімге дес бермеген батырлар еді. Олар
найза ұстап, садақ асынып, жараған тұлпарымен еңку – еңку жер шалып,
туған жері мен қасиетті елі үшін қанын да, жанын да аямаған. [2.260]
Көшпелілер даласын сүйсе, сол далаға таласқан жауы да аз болмады.
Бабалар өсиеті – парыз, бақыты мен қайғысы – жазмыш. Осы топырақта не бір
азуын айға білеген батырлар туған. Олар даланың қоңыр үніне құлағын
тігіп тың тыңдап, жау жорығының бағытын белгілеген. Қанды шайқаста бетін
топырақ жаппай қалғандары қаншама. Жанын сақтағандардың аты өшіп атаусыз
қалды. Батырлары мәңгілікке ел аузында. Бұл өмірге кімдер келіп, кімдер
кетпеді ...
Аты аңызға айналған, жаугершілік кезінде тұтқынға түсіп, құлдыққа
сатылып, мысыр мәмлүктерімен бірге әскери дайындықтан өткен, моңғол
шапқыншылығы мен крес жорығына қарсы соғыстарда асқан ерлік пен әскери
қабілеттілігін көрсеткен, батырлығының арқасында дәрежесі тез өскен
Бейбарыс-құлдықтан мемлекет тағына дейін өз күшімен жеткен мәмлүк сұлтаны
еді. Ол өзінің ақыл парасатымен, жүргізген саяси істерінің ерекшелігімен
басқа сұлтандар мен әмірлерден дараланып озық тұрды. Мәмлүктердің
төртінші сұлтаны туралы тарихшылар қалам тартып, оның атқарған
қызметтері, жасаған жорықтары, билікке келу жолы, мемлекетті басқару
тәсілі туралы жазса, ақындар Бейбарыстың ерліктерін өздерінің жырларына
қосқан. [3.96]
Мәмлүктер кезеңіндегі жылнамалар ХІІ-ХҮІ ғасырларда жазылды. Осы
кезеңдердің өзінде-ақ Қыпшақ жерінен шығып, Мысырды билеген сұлтан
Бейбарыстың тарихи және әдеби тұлғасын жазып қалдырған авторлардың
еңбектерін атап өту-біздің міндетіміз. 1225 жылы дүниеге келген ол атақты
беріш руынан тараған, текті әулеттің ұрпағы еді.
Диплом жұмысының мақсаты: Моңғол зұлматынан қайғы жеп, қасірет көрген,
қабырғасы қайысып, босып кетуге мәжбүр болған туған халқының кегі үшін
өмір бойы шайқасқан нағыз патша – Бейбарысқа арналды. Оның қайталанбас
ерлігі өсіп келе жатқан ұрпақтарына, біздерге үлгі болып қала бермек.
Қазіргі ұрпақ үшін Бейбарыс бейнесін қалыптастыру. Абырой, ар, Намысты
жоғары қойған қыпшақтар олардың даңқты көсемі ержүрек Бейбарс туралы
өмірбаяндық шығармалар аздың қасы. Басты мақсат-айбынды қолбасшы, дана
саясатшы, өз ұлтының адал перзенті, бөтен жерде жүрсе де өгей ұлдай
болмаған Бейбарстың өмір жолы туралы араб тіліндегі бұрын қазақ
оқырманына белгісіз болып келген деректерді жеткізу болып табылады. Ата
бабаларымыздың мұрасын білу, біліп қана қоймай, оны зерттеп, оған ие блу,
қастерлеу бүгінгі ұрпақтың қасиетті парызы екені даусыз. Ғылыми зерттеу
жұмысымды жазу барысында Бейбарыс сұлтанның өміріне байланысты
тарихшылардың жазғандары мен ғылыми еңбектерге, мерзімді басылымдарда
жариаланған тарихи деректерге сүйендім.
Міндеті:
-Сұлтан Бейбарыстың қайталанбас тұлға ретінде қалыптасуын көрсету;
-Дүниені дүр сілкіндірген әйгілі саясаткер, мәмілегер ретінде таныту;
-Бейбарыс мемлекетінің қалыптасуындағы алғашқы бағыттарды айқындау;
-Бейбарыстың Мысыр мемлекетін яғни, мұсылман әлемін моңғол шапқыншылығы
мен крест жорығынан сақтап қалған дарынды қолбасшы екендігін айқындау:
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы: Мысыр жерін билеген қазақ
сұлтандарының соңғы ұрпағы ХІХ ғасырға түркілік сипатын жоғалтпай, аман-
есен жетті. Қазіргі таңда Сұлтан Бейбарыстың ұлы тұлға екендігін әлемге
танытып, Қыпшақ рухын асқақтатқан ұлы перзент екендігінде тарих шыңындағы
шындықтың беттерін саралап, сырылмастай із қалдыру.
Тарихнамасы:бұл тақырып жөнінде қаншама жазылған еңбектер бар, бірақ
та әліде болса көп зерттеуді қажет етеді. Әрине Бейбарыс бейнесі қазақ,
мысыр тарихындада өшпес із қалдырарлықтай тарихи тұлға. Ғылым-білімнің өсіп-
өркендеуіне ерекше мән берген Рукн-ад-дин Бейбарыс сұлтан сарайынан оған
орын ұсынып, өзінің жеке хатшысы қылып, мемлекет тарихында болған, өз
басынан өткен айтулы оқиғаларды хатқа түсіріп отырған. Бұл кітаптың
құндылығы-сұлтанның көзі тірісінде жазылған. [9.211]
Жалпы алғанда, мәмлүк дәуіріне қатысты өте бай архивтік мәліметтер бар
екендігін айта кету керек. Сирек қолжазбалар Таяу шығыс елдерінің Каир,
Дамаск, Бағдат, Алеппо және т.б қалаларында ғана емес, Еуропа елдерінің
кітапханаларында да сақтаулы тұр. Каирде орналасқан Мысыр кітап үйінің
өзінде ғана 70 мыңдай қолжазба, сирек темір шақалар бар.
Ал жалпы мәмлүк тарихы, атап айтқанда, Бейбарыс сұлтандығы туралы Ибн
Уасыл (1207-1297), Ибн Шаддад (1217-1285), Ибн Абдузахир (1223-1292), Ан-
Нуаири (1331 жылы қайтыс болған), Бейбарыс ад-Дауадар (1325 ж қ.б)секілді
мұсылман тарихшылар қалам тартқан болса, Ал-Габурти, Ал-Джаһиз, Ибн Асир
т.б әр түрлі ғасырларда өмір сүрген мұсылман тарихшылары да түркі, мәмлүк
тақырыбын айналып кете алмаған. [20.81]
Ислам историяграфиясында Бейбарыс туралы сира-өмірбаян жанрында
жазылған бар болғаны үш шығарма бар. Оның өзінде де шығармалардың біреуі
қара сөзге түсірілген поэтикалық шығарма болып табылады. Тарихшы Ибн
Уасил өзінің ауқымды еңбегінің бір томын Бейбарыс сұлтандығын баяндауға
арнаған.Бейбарыстың өмірі туралы қолжазба Түркия қаласында, Эдерне
қаласында сақтаулы.
Әбу Мұхасин Юсуф ибн Тәңірбердінің (1409-1470) Китаб ан-нужум аз-
заһира фи мулук Миср уә-л-Қаһира (Мысыр мен Каир иелігіндегі жарқын
жұлдыздар кітабы) атты еңбегі Мысырды арабтар жаулап алғаннан бастап
Бейбарыс билік құрған 1267 жылға дейінгі уақытты қамтиды- деп
келтірілген. Қыпшақтан шыққан мемлекеттік жасақ- мәмлүктер әулеті
Мысырды 1250-1517 жылдардың аралығында, яғни 267 жыл билеп барып тарих
сахнасынан ысырылды. [10.62-63]
Осы заманғы араб тарихшылары да мәмлүк тарихын зерттеуде. С.Ашур,
М.Сурур секілді мысырлық тарихшылар сұлтан Бейбарыс туралы өмірбаяндық
жеке кітаптар жазған. Француз тілінде де сұлтанға арналған жеке кітап
бар.
Осы тұрғыдан алып қарағанда Қазақстан мен Мысыр арасындағы қарым-
қатынастардың тарихи сабақтастығының жалғасы ретінде Қыпшақ даласының
сүбелі бөлігіне ие Қазақстандай алып елдің Президенті Нұрсұлтан
Назарбаевтың Каир қаласында орналасқан Бейбарыс мешітін жөндеу ісіне
мүдделілік танытып, ат шаптырым мешіттің миһрабын қайта қалпына келтіруге
қазақ даласының әрлеу тастарын беруге дайындығы маңызды тарихыи қадам.
Осы игі іс, сөзсіз, Мысыр жерінде билік құрған қыпшақ мәмлүктер,
қалдырған орасан зор мәдени және материалдық мұраны игерудің басы болып
табылады. [21.77]
Ал, енді пирамиданың ыстық төсіндегі шаң басқан граниттердегі
қыпшақ сөздері не дейді.
Диплом жұмысының құрылымы:
Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланған деректер
мен әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.
І тарау ХІІІ ғ Мысыр мемлекетінің саяси жағдайы.
1. Мысыр елі және мәмлүктер
Мәмлүк сөзі ислам тарихында үлкен рөл ойнаған ақ құлдарға қатысты
айтылатын сөз болып табылады. Мәмлүк сөзі араб тілінде мәмлүк - иеліктегі
деген мағынаны білдіреді. Бастапқы кезде бұл сөз абд мамлук деген
тіркестегі иеліктегі құл деген мағынаны білдірсе, уақыт өте келе мамлук
сөзі субстантивтеніп, абд - құл сөзіне қарама – қарсы тек әскери
мақсаттарға пайдаланылатын құлдарға қатысты айтылатын терминге, одан соң
осы мәмлүктердің мемлекеттік құрылымдағы әлеуметтік орындарының
жоғарылауына байланысты ресми титулға айналған. Мысалы, сұлтан Бейбарыстың
хатшысы Ибн Абдузахир шығармаларында өзін кіші мәмлүк деп көрсетеді.
Құлдан туған ғана құл саналған, ал мәмлүк азат жанұяда дүниеге келіп,
кейіннен тұтқынға түскен немесе жастай құл базарында сатылған адам. Мәмлүк
сөзін сұлтандар да өздерінің титулдарына қосып жазатын болған. Малака
иелену, билеу деген етістіктің есімше формасы. Мәлік, мүлк, мемлекет деген
сөздер де осы түбірден өрбиді. [15.200]
Жалпы құл базарларында сатылатын әр түрлі ұлттардың өкілдерімен
салыстырғанда түркі, оның ішінде, қыпшақтарға сұраныс көп болған, сондықтан
олардың құны да басқалармен салыстырғанда жоғары болған. Мысалы, үш құл
сатып алуға болатын ақшаға екі қыпшақ алуға ғана жететін. Оның себебі –
қыпшақтар ат құлағында ойнаған шабандоз, құралайды көзге атқан мерген,
шебер найзагер, екі – үш күн тамақ ішпесе де сыр бермейтін ыстыққа да
суыққа төзімді және басқа да көшпенділерге тән қасиеттері бойына сіңірген
басқа ұлт өкілдерімен салыстырғанда әскери қызметке дайын жауынгерлер
болатын. Оның үстіне түркі ұлтының төңірегінде айтылатын әр түрлі аңыз
әңгімелер де баршылық.
Тарихшылар мәмлүк әкелуші саудагерлерді сұлтандар қабылдайтынын, олар
оған жалғыз мәмлүк әкелсе де оның құнының үстінен тиесілі сиапатын
алатынын, басқа да сый – сияпат көретінін атап өтеді. Әрине, мәмлүк
сұлтандары өз ұлтының аяқ-қолы балғадай, тепсе темір үзетін жігіттерін
молынан әкелуге мүдделі болатын. Олар, сонымен қатар, базарларға келіп
түсіп жатқан түркі қыздарын да қалдырмай сатып алып отырған. Сұлтан осы
мақсатта арнайы қаржы бөліп, өз мәмлүктерінің қатарын толтыруға ерекше мән
беретін. Мысалы, Бейбарыстың құл базарларынан өзінің отандастарын сатып
алып отырғандығы және ол үшін мемлекет қазынасынан әрдайым арнай қаржы
бөліп отырғаны белгілі.
Мысырда мәмлүктер өздерінің мемлекеттерін құрмастан көп
бұрын пайда болған. Мысыр ол кезде араб халифатының бір бөлігі болатын.
Жақия ибн Дәуіт деген түркі мәмлүк Мысырды 778-780 жылдары халифаның уәлиі
ретінде билеген. [16.297]
Көріп отырғанымыздай, түркі мәмлүктер Мысырда қыпшақтардан көп бұрын
белгілі болған. Ашығын айтқанда, түркі құлдарының есік алды қызметшілері
болып жүріп, қалайша мемлекеттік мансаптарға иелене алғандығын 1058 жылы
қайтыс болған Ибн Хасул өзінің Китаб тафдил ал-атрак ала саир ал-аджнад
(Түркілердің басқа ұлт жауынгерлерінен артықшылығы туралы кітабы) атты
шығармасында жан – жақты негіздеп береді.
Тулун мен Ихшид әулеттерінен соң Мысырда билікке келген Фатима
бибінің әулетінің тұсында да түркі мәмлүктер халифаның ерекше сеніміне
кірген топ болып қала береді.
Шиит – мұсылмандар билігі болған Фатима әулеттерінің билігі имам
Хусейн қаза тапқан күні, яғни 1171 жылдың мухаррам айының 10 күні зауал
болады. [17.251]
Тарихшылар мәмлүктер үйленуге, ұрпақ қалдыруға ұмтылып
отырғандарымен, олар дәстүрлі түрдегі отбасы құрмаған деген тұжырым
жасайды. Алайда өмірінің жартысынан көбі ат үстінде өтетін, үйінен гөрі
түзде көбірек болатын көшпенділердің дүниеге көзқарасы мұсылман
тарихшыларына осылай көрінген. Олардың өмір сүру тәсілдері ата – ана және
перзенттер принципі негізінде құрылмаған, керісінше құлдықта бірге болған,
одан соң бостандық алған, бірге тәрбие алған және қызметтес болғандар
арасындағы тығыз қарым – қатынастарға негізделген деген тұжырым жасайды.
Олардың пікірі бойынша үлкен мәмлүк пен кіші мәмлүк арасындағы байланыстар
әке мен баланың арасындағы немесе аға мен іні арасындағы қатынастарға сай
келеді. Сол кездегі мәмлүктер арасындағы қарым – қатынастарды білдіретін
сөздер: Ұстаз әке секілді болса аға үлкен бауыр және іні кіші бауыр
деген туыстық қатынасты білдіретін. Тырнақшадағы сөздер сол кезде, қазіргі
заманғы қазақ тіліндегідей, осы түрінде қолданылған. Алайда, жат – жұртта
жүрген мәмлүктер бір – біріне әке, аға – іні көрмесе, бір – бірін сыйлап,
қолдау көрсетпегенде, бір ауыз сөзбен айтқанда, корпоративтік ынтымақтастық
болмағанда олар есік алды құл болып жүре беретін еді.
Бастапқы кезеңдегі мәмлүктер арасында қалыптасқан тәртіп бойынша, олардың
ұрпақтары әкелерінің әлеуметтік орнын не байлығын иелене алмайтын болған.
Ұстаз қайтыс болған оның дүние мүлкі, жер иеліктері, мәмлүктері, құл –
құтандары, әйелдері мен күңдеріне (мәмлүк әмірлері көп әйел алатын болған)
дейін, барлығы оның орынбасары болған мәмлүкке қалатын болған. [35.69]
Сонымен қатар, мәмлүктер үйленіп, отау құрғандарымен, олардың
ішіндегі жүзбасы, мыңбасыларының жеке сарайларда тұрғандарына қарамастан
олар әрқашан үйлерінен тыс жерде және өзінің мәмлүктерімен ғана ас ішетін
болған. Егер кейбір мәмлүктер оқшау қазан көтеріп, бөлек ошақ жасаса оған
басқа мәмлүктер қатты кеиитін.
Ұстаздың өзінің мәмлүктеріне әкедей болғандығы сұлтан Байбарыстың
1271 – жылы Мысырдағы мәмлүктеріне Димашқыдан жазған хатынан көрінеді. Онда
ол Сендерді сағынған балаларың, қалғандары үшін ағаларың, әкелерің
сендерге сағынышты сәлемін жолдайды... деп жазады. Бұл хат Байбарыстың тек
сұлтан ғана емес біреуге әке, біреуге аға екендігін көрсетеді.
Мәмлүкті сатып алған, одан соң оның бас бостандығын беріп,
тәрбиелеген ұстаз бен іні арасындағы байланыстар өте тығыз болғандығы
туралы көптеген мысалдар бар. Мысалы, Бейбарыс сұлтан тағына отырғанда
өзінің ұстазы әмір Айтегінді ұмытпай мәмлүк мемлекеттік құрылымындағы
жауапты қызметтерге, атап айтқанда, Байбарыс мемлекетінің екінші ірі бөлігі
болып табылатын Шам елдеріне өзінің найбы – орынбасары етіп тағайындайды.
Мәмлүк дәуірінің тарихшылары өздерінің шығармаларында мәмлүктің
бірінші иесінің немесе бас бостандығын берген ұстазының атын тіркеп жазатын
болған. Сұлтан Бейбарыстың әл-Бундуқдари аталуы да осы себептен.[33.236]
Мәмлүктер сонымен қатар өзіне бостандық берген ұстазына ғана емес,
өзінің ұстазының ұлына да адал болған. Байбарыс ұлы Суламышты тақтан
түсіріп, Карак бекінісіне жер аударғанда, оның әкесі сұлтан Бейбарыстың
досы, Шам наибы әмір Ақсұңқар сұлтан Қалауынның бұл шешіміне қарсы шығады.
Осыған ұқсас оқиғаны тарихшы Ибн Тәңірберді 1308 –жылы Қалауын ұлы Мухаммад
сұлтанды тақтан тайдырған сұлтан Бейбарыс Жашангирдің билігін Халаб, Химс
және Хама әмәрлері мойындамайды, ұстаздарының ұлына адалдықтарын сақтағанын
жазады. Әмірлер сұлтанға тағын қайтару үшін көмек берді деп көрсетеді.
Каир қаласында орналасқан осындай мешіт – медреселердің көбісі, егер
белгілі діни мазһабтың дәстүрлі түрде жұма намаз оқитын мешіттері болмаса,
шетелдік туристер үшін ашық. Олар мешіт ішін аралап, мұнарасының үстіне де
шыға алады. [5.131]
Мысыр – мәмлүктер билік құрған жер. Ысыр сөзі Құран кітабында
жиырма сегіз рет, кейбір тарихшылар отыз рет кездеседі деп көрсетеді. Қалай
болғанда да Мысырға келген жолаушыларды осы елдің әуе қақпасы Каир
халықаралық әуе жайының кіре берісінде Удхулу Мисра иншалла ааминин -
Мысырға, құдай қаласа, сеніммен кіріңдер деген аят жазуы қарсы алады.
Мысыр Атлантика мұхитынан Парсы шығанағына дейін созылып жатқан,
кейбір жерлерде биіктігі 1000 метрге жететін сұр түсті сахарада орналасқан.
Сахара бірде сусыма құмнан тұратын құм дөңдеріне айналса, көбіне қиыршық
тастардан тұратын таулы қыраттардан тұрады. Биіктігі 150 метрге жететін құм
жоталары жүздеген шақырымдарға созылып жатыр. Осы ұшы – қиыры жоқ жансыз
кеңістікті оңтүстіктен солтүстікке қарай әлемдегі ең ұзын өзен – Ніл
дәриясы кесіп өтеді. Халықтың осы өңірге табан тіреп тұруы және оның
күнкөріс көзі мен шаруашылығы тікелей осы өзенге байланысты.
Мысырдың халқы кәзіргі кезде араб тілінде сөйлегенімен Ніл
дариясының этносы болып саналады. Ал, тарихшылардың мысыр халқы туралы
айтқандарына келсек, мысалы, Ибн Йиас өзінің шығармасында Мысыр және оның
тұрғындары туралы қазақтың ұлы ақыны Абайдың өз ұлты туралы ащы болса да
шындығын айтқанындай мысырлықтарды мақтамен бауыздаған. Тарихшы Мысырдың
Ніл өзені ғажап, жері алтын, бірақ жаулап алғандікі, әйелдері ойнақы, мүлкі
тонаудан, байлығы әкелінген, халқы шуылдақ, қорықса ғана бағынады.
Тарихшы Абу Салт мысырлықтар туралы Оларға ләззатқа құмарлық пен
нәпсіқұмарлық тән, болмайтын іспен айналысады, болмайтын затқа сенеді.
Жұмсақ мінезді, жағымпаз, жылы шырайлы. Қу, алдағыш, айлалы, басқа
халықтардан той-домалаққа құмарлығымен ерекшеленеді.
Ибн Йиас түркі мәмлүктерін көптеп әкелген Мысыр әміршісі Наджмуддин
Аюп еді деп көрсетеді. Олар Каир қаласының тұрғындарына көп қорлық
көрсеткендіктен патшы Каир қаласының қасынан ағып жатқан Ніл дариясының
ортасында орналасқан Рауда аралында қамал тұрғызады. Сол қамалға
мәмлүктерді орналастырады, олардың саны сол кезде бір мың болатын. Содан
бастап тқыпшақ мәмлүктерін бахри мәмлүк деп атай бастайды. Ол – теңіз
мәмлүктері деген мағынаны білдіреді. Қазақ тілінде үлкен өзенді дария деп
атайтын секілді мысырлықтар да Ніл өзенін еркелетіп бахр - теңіз деп
атаған, сондықтан бахрия мәмлүктері кейбір тарихшылар айтқандай, Мысырға
теңіз арқылы келгендіктен емес. Бұл болжам негізсіз десе болады.[11.104]
Мәмлүктердің басты міндеттері сұлтанды қорғау, жаумен соғысу,
сондықтан арал айналасында қару – жарақ толтырылған әскери кемелер дамылдап
тұратын болған. Кемелер мемлекет шетіне жау келді деген хабар жетісімен
мәмлүктерді тиеп алып жолға шығатын. Рауда қамалының салыну себебі осы еді
деп көрсетеді тарихшы.
Бұл аралдың бұрынғы аты Мысыр аралы Кейін Рауда атанып кеткен.
Жасыл желекке оралған әдемі арал болған. Айбек сұлтан кезінде қамалдың
тастары, темір терезелері, ағаш және т.б. материалдары сұлтанның медресесін
салуға пайдаланылады. Алайда, сұлтан Бейбарыс таққа отырғанда Рауда
қамалындағы қамалды қайта қалпына келтіреді. Сұлтан Бейбарыстың көне
ескерткіштерді қайта қалпына келтіру ісінде сіңірген еңбегі ғажап. Уақыт
өте келе, мұнараларын халық тұрғын үйлерге айналдырып, оларға жапсыра
соққан лашықтары қамалдың жұрнақтарын біржолата жұтып кетеді.[6.368]
1.2 Мәмлүктердің Мысырға саяси билікке келуі
Осы кезден бастап әмірлер Ақтай, Бейбарыс және Балапандар мемлекеттік
істерге тікелей араласып, ақ дегендері алғыс, қара дегендері қарғыс болып
тұрады. Алайда мәмлүктер арасында тақ мұрагері төңірегінде бір ортақ
шешімге келу қиынға соғады. Олар Тұраншах өлтірілген соң қыпшақ мәмлүктері
сұлтандық тағына монархтың жесірі Шажарадүрді отырғызуға, атабек етіп әмір
Айбек ат –Туркуманиді сайлауға пәтуаласады. Ырқымыздан шықпайды деп Айбекті
атабек мансабына сайлау болашақта Айбек пен Ақтай арасындағы қанды жаулыққа
әкеліп соғады. Әмірлердің таңдауының Айбекке түсуі олардың Ақтайдың күннен-
күнге күшейіп келе жатқан атақ-даңқынан сескенгендіктен болса керек.
Қыпшақтардың шешімін ЩШажарадүр қуана қарсы алады. Шажадүр, 1236-1240
жылдары Дели сұлтаны болған Разия Дин ханымды санамағанда, мұсылман
тарихындағы алғашқы және үмкін соңғы әйел-сұлтан болып табылады. 1250
жылдың мамыр айында әмірлер жаңа сұлтан арасында ант береді. Барлық жарлық
, бұйрықтар Мұсылмандардың ханымы, мұсылмандардың әмірі жеңімпаз патша
Халилдің анасы деген титулмен шығатын болады. Осы титулмен ақша
соғылады(Британ музейінде осындай бір алтын теңге сақтаулы тұр) [7.384]
Сонымен Шажадүр алдымен кресшілерді Мысырдан кетіруге қатысты
келіссөздерді логикалық аяғына жеткізуге ұмтылады. Келіссөздер нәтижесінде
король Льюйс 800 мың динар көлемінде қаржы төлеуге міндеттенеді, оның
жартысы бірден төленіп кресшілер басшылары мен атақты әмірлер босатылса,
қалған, екінші бөлігі король Аккаға жеткен соң төленіп, қалған тұтқындар
босатылатын болып келісіледі. Шажадүр мемлкеттік басқару ісінде шеберлік
танытады. Ибн Ийас айтқандай Мінезі қиын, өте қызғаншақ, аса батыл ,
мақтаныш пен менменшілдіктен мас әйел еді. Мемлекет қызметкерлерінің
жалақыларын көтеріп, әмірлерге мол жер иеліктерін үлестіреді. Алайда, әйел
патшаға халық онша құрметпен қарамайды. Әрине қара халықтың артында күштер
тұр. Дін өкілдері мен шейхтар әйел адамның таққа отырғандығын шариғатқа
қарсы деп, қара халықты наразылыққа итермелейді.Қалыптасқан жағдайды
Апелло қаласының билеушісі атақты Салахуддин Аюбидің немересі Юсуф
Салахуддин пайдаланып, Айбек сұлтанға Шажадүр сұлтанды күйеуге береді.
Сонымен сексен күн сұлтандық құрған Шажадүр атабек Айбекпен некеге
тұрып, 1250 жылдың шілде айында тақтан өз еркімен түсіп, мемлекеттік
істерден кетуге мәжбүр болады.[23.112]
Билік басына келген Айбек сұлтанның толық аты-жөні –Иззудин Айбек ал-
Жашанкир ас-Салихи ат-Туркумани. Сұлтандық титулы әл-Муиз-құдіретті патша.
Мысыр және Шам билеушісі Наджмуддин бин Аюптың мәмлүктердің бірі. Сұлтан
кезінде бас бостандығын беріп, әмір дәрежесіне дейін көтерілген.Әмірлікке
ие болғанда, өзінің мансабына сай, таңбасы етіп дастархан бейнесін алған.
Айбек әмірлердің ішінде жсы жағынан болсын, қызметі жағынан болсын ең
үлкені, ықпалдысы емес еді. Соған қарамастан әмірлер Айбекті сұлтандық
тағына отырғызады.
Қыпшақтар Айбектің билігінің күшеюіне үлкен еңбек атқарады. Ақтай бастаған
қыпшақтардың кресшілерді жеңуі, аюбидтер тұқымының, атап айтқанда, Шам
билеушісі Юсеф Салахуддиннің мәмлүк билігін мойындауы, оның үстіне Ақтайдың
арабтарды тез ауздықтауы қыпшақтардың айбатын асыра түсті. .[13.263]
Мәмлүктердің айтқанымыздан шықпайды деп сұлтандыққа қойған адамдары-
әмір Айбек қыпшақтардың жер иеліктерінен молынан алуға ұмтылуы, оның
айналасында астыртын әрекет жасай бастауы оны қыпшақтарға қарсы шешуші
қимыл жасауға итермеледі. Аталған кезеңде Ақтай мен Бейбарыс бастаған
қыпшақтар Айбекпен билікке таласа отырып, оған бірден-бір қауіп төндірген
топқа айналды. Әмір Ақтайдың өлімінен кейін мәмлүктер бытырап кетті-
деген ойларды тарихшылар көп айтады. Шам билеушісі мен Айбек сұлтанның
арасында қол қойылған келісімге сәйкес Айбек саналы түрде жағалау
жерлерінен бас тартып, оның есесіне қарсы жақтан қыпшақ мәмлүктерін
қамқорлығына алмау жөнінде міндеттеме алғызады. Соның салдарынан бейбарыс
бастаған қыпшақтар Дамаскіден Карак бекінісіне кетулеріне тура келеді.
Бейбарыс өзіне ереген қыпшақтармен бірге осы жерде тұрып жатады. Тарихшылар
Карак билеушісімен Бейбарыс арасындағы болған қызық оқиғаны келтіреді.Бірде
Бейбарыс пен патша екеуі жаңғақ тазалап балға матырып жеп отрығанда оның
көзі Бейбарыстың қолындағы меңге түседі де Рун қолың дағы не?-деп
сұрайды. Патшалықтың белгісі-дейді Бейбарыс қарап отырмай. Патшаның түсі
өзгеріп Бейбарысты өлтірмек болады. Осы оқиғаның себебінен қыпшақтар
Карактан Дамаскіге кайта кетуге мәжбүр болады. .[13.550]
Жалпы алғанда, Айбектің сұлтандығы Шамдағы аюбидтердің Мысырдағы
мәмлүктерден билікті тартып алу әрекеттеріне толы мезгілде өтті. Айбек бұл
мәселені бейбіт жолмен шешуге тырысып, сұлтандыққа аюбидтердің тұқымы болып
табылатын он жасар Мұсаны тағайындайды.Айбектің сұлтандығынан кейін бйлік
басы Сейфуддин Құтыз бин Абдулла ат-Туркиге көшеді. Бұл сұлтан тұсында ел
есеңгіреп, моңғол шапқыншылығына қарсы тұра алмаған.
Тарихшы Ибн Тәңірберді моңғолдар туралы олардың жаулап алмаған жері,
жеңбеген әскері жоқ. Мұсылман иеліктерінен олардың қолдары жетпеген тек
Мысыр, Хиджаз, Йемен жерлері ғана қалған еді деп көрсетеді. Мысырдағы
мағрибтіктер Мағрибке қашса, халықтың бір бөлігі Хиджаз мен Йеменге барып
бас сауғалайды. Қалғандары, құдайдың басқа салғанын көреміз деп,
моңғолдардың келуін асқан қорқынышпен күтіп жатады. .[23.123]
Хулагу мен Бағдадты алған соң моңғол әскері алдында келесі кезекте
Шам елдері тұрғандығы айдан айқын еді. Шамда үстемдік құрып отырған
мұсылман әмірлері, кресшілер мен армяндар болса Хулагу қосындарында әртүрлі
көзқараста еді. Қатер төнген Кайфа, Карак, Алеппо, Химс, Дамаск қалалары
секілді мұсылман иеліктерінің билеушілерінің арасында ауызбірілік жоқ еді,
оның үстіне оларда төніп келе жатқан қатерге бірігіп қарсы тұру туралы ниет
те жоқ болатын. Ал, теңіз жағалауындағы христиан иелері болса, Шығыстан
келе жатқан дүлей күштің алғашқы жемтігі мұсылман мемлекеттері
болғандықтан, оларды христиандарға құдайдың өзі жолдаған одақтастар деп
қарағанымен уақыт өте келе олар моңғолдармен ашық одаққа баруға именіп,
бейтарап позиция ұстанады. Киликия армяндары борлса еш іркілместен
моңғолдарды қуана қарсы алып, Бағдат халифатын құлатуға белсенді ат
салысады. Моңғолдарды Шамдағы аюбидтер билігін жоюға итермелеп, жалпы
алғанда, қасиетті жерлерді, әсіресе, Иерусалимді мұсылмандардың қолынан
біржолата азат етуді мақсат тұтады. .[13.550]
1259 жылдың ішінде Хулагу Мияфарикин, Насибин, Хиран, Раһа, Бира және
Харим қалаларын алып, Шамның солтүстік-батысын түгел басып алады да, Алеппо
қаласын келіп қоршайды. 1260 жылдың қаңтар айында қамалды шабуылмен алады.
Алайда Хулагу қосындары 1260 жылдың ақпан айында Дамаскіге жақындағанда
моңғолдар қиратқан қамалдар туралы естіген қала тұрғындары еш қарсылық
жасамайды.
1259 жылы әмір Бейбарыс бастаған қыпшақ әмірлері Шам билеушісі
Салахуддин Юсефтен төніп келе жатқан моңғол қатеріне қарсы жігерсіздік
көрсетті деп одан моңғолдарды Ефрат өзенінің маңында күтіп алуға төрт мың
қол сұраған еді. 1260 жылы қаңтарда Хулағу түмені жеті күнге созылған
құрсаудан соң Алеппо қаласын алады. Осындай жағдайда Шам билеушісі
Салахуддин Юсеф Хулагуге қарсы шайқасқа шығуға бекініп, көмек сұрап сұлтан
Құтызға хат жазғанымен, жігері құмға айналып кібіртіктей береді. Ол
әскерімен және мәмлүктерімен, оның ішінде Бейбарыс бастаған қыпшақ-
мәмлүктер бар, Дамаскінің солтүстік жағындағы Ярза деген елді мекенде
тұрады. Әскерлер арасында тәртіп болмағандықтан жеңіліс табады. .[12.5573]
Тарихшылар түркі мәмлүктердің ортақ жау алдында өздерінің арасындағы
тартыстарды қойып, бірге алатын қасиеттерін өте дәл байқаған. Бұл жолы да
солай болады. Кезінде Құтыздың қылышынан қашқан қыпшақ-мәмлүктер жан-
жаөқтан Мысырға ағылып келе бастайды. Құтыз да ескі кектерін ұмытқандай
болады, қыпшақ әмірлерге жер иеліктерін мырзалықпен үлестіреді. Осы жерде
жатып Бейбарыс өзінің әмірлерінің бірі –Тайбарысты сұлтан Құтызға жолдап,
өзінің қасындағы бахри және шаһрузурия әмірлерінің сұлтанның қол астына
қызметке кіруге рұқсат етуін сұрап, оларға сенім білдіруді сұрап, өтініш
жасайды. Сұлтан Құтыздың келісімін алған соң Бейбарыс және әмірлері 1260
жылы Каирге келіп кіреді.
Сұлтан Құтыз кешегі қанжығада көрісетін жаулары-қыпшақтардың
алдынан шығып, Бейбарысты аса қадірлі меймандар тоқтайтын уәзірлер үйіне
түсіріп үлкен құрмет көрсетеді. Сұлтан асқан мырзалықпен Бейбарысқа Калиюб
жерін толық иелікке береді. Тарихшы ан-Нуайри Бейбарыс татарларға қарсы
шайқасқа шығу керектігін айтып, сұлтанның шешімін күшейтті-деп жазды.
Әрине бүкіл саналы өмірінің мақсаты-моңғолдардан ата кегін алу мүмкіндігі
туып, Мысырдағы сұлтандық тақты иеленіп бар күшті жауға қарсы шығуға салып
жатқан шақта Құтыз Бейбарыс секілді ержүрек, айлалы қолбасшыға өте зәру
еді.
Мәмлүк мемлекетінің іргесін Мұхаммед пайғамбар мұрагерлерінің
арасындағы көп жылдық қақтығыстар мен қызу тартыстардан кейін оның қызы
Фатима мен күйеу баласы Ғали-Арыстан қалады. Өз мемлекетін жаудан қорғауға
олар жергілікті халыққа емес, күшті де қайратты қыпшақ жігіттеріне иек
артты. Осылайша Бейбарыс та Дамаскіде 800 дирхемға сатылған болатын. Мұнда
ол өз жерлестерімен қауышты. Бейбарыс өзін әскери өнердің шебері ретінде
таныта білді. Мысыр сұлтаны Аюби оны өзінің хатшысы етіп тағайындады. Сол
кезеңде Бейбарыс басқарған Мәмлүк мемлекетінің әскері орта ғасырлардағы екі
ірі қолға-кресшілер жорығы мен моңғол басқыншыларына тойтарыс
берді.[13.601]
ІІ тарау Сұлтан Бейбарыс тұсындағы мәмлүктік Мысыр
2.1 Сұлтан Бейбарыстың билікке келуі және сұлтандық билігі
Мәмлүктердің төртінші сұлтаны Бейбарыстың тұлғасы өте қызықты әрі қарама-
қайшылыққа толы. Ол 1225 –жылы дүниеге келеді., содан кейін оны бала
кезінде Аюби әулетінің сұлтаны Салық Нажим-ад-дин жеке жасағына
жауынгерлікке тіркелген өзге түркі –қыпшақ құрамаларымен бірге сатып алды.
Бейбарыс Сириядағы әскери дайындықтан өткеннен кейін, ол мәмлүктердің
жасағына қосылды, онда асқан қабілеттілігін танытып, әскери дәрежесі тез
көтерілді, ал Мансұр түбіндегі шайқаста талантты әскербасы ретінде көзге
түсті. (Аз-Захир БЕЙБАРЫС сұлтанның өмірнамасы). Халық хикаясы., М.,
1975ж., 10-бет.
Шындығында да, дүниені дүр сілкіндірген әйгілі адамдардың ішінде дәл
Бейбарыстай тағдырдың тәлкегіне ұшырап, құлдық пен хандықтың арасында
қатыгез ғұмыр кешкен өмірінің ақыр соңында жер шарын шеңгеліне алуға
ұмтылған моңғол шапқыншыларына да, крест жорығын бастағандарға да
тойтарыс беріп, араб елін тұтас мемлекетке айналдырып, төрткүл елге әмірін
жүргізген, таңғажайып аңызға айналған екінші тұлға жоқ. Қасіретімен де,
қайшылығымен де, адаодығымен де, қатыгездігімен де, ақыл-парасатымен де
өзгелерден дараланып тұрады. [4.127-130]
Араб халқының Мың бір түнінен кем түспейтін аңыз-хикаялардан
құралған Патша Заһир Бейбарыстың өмір жолында Бейбарыс Жамақ деген
кісінің баласы деп көрсетіледі. Жамақ Хорезм шаһының қызына үйленіп, одан
бес ұл сүйеді. Соның бірі Бейбарыс еді деп баяндалады. Ал тарихи
деректерде Бейбарыстың ата-тегі көрсетілмейді. Тек оның Қыпшақ жерінен
шыққандығы айтылады. Шамасы халық өзінің жақсы көрген сұлтанын текті
әулеттен шығарғысы келгенге ұқсайды.[13.550]
Жастайынан мәмлүктер арасына түскен Бейбарыс Рауда аралында әскери
дайындықтардыан өтіп, кейбір соғыстарға қатысады. Соғыс кезінде ерліктерін
ескерген Салахаддин оны жасақ сардары етіп тағайындайды. Бейбарыс кейбір
соғыс майданында өз ерліктерімен ерекшеленіп, көзге түсіп жүреді.
Қыпшақ батырының жат жердегі өмір тіршілігі крест жорығымен тұспа-тұс
келеді. Мәмлүк: О ,Алла! Мені Мысыр мен Шамның патшасы ет деп дұға
қылады. Осы аңызда мәмлүктің сұлтан тағына отыруы дұғасының қабыл
болғандығымен байланыстырады.
Әмір Бадраддин Бектут Атабекидің ауызша айтқан риуаятын Қасым Абдуһу
Қасым өз кітабында мысалға келтіреді. Ал оны ол ибнТәңірбердіден алған
екен. Онда: Мен, Мәлік Мұзаффар Кутуз және Мәлік Заһир Бейбарыс (оларға
Алланың рахметі болсын) кішкене бала кезімізде бірге жүретінбіз. Бір күні
Мысыр көшелерінде отыратын жұлдызшалардың біріне кездестік.Мәлік Мұзаффар
Кутуз: Менің жұлдызымды қара деді. Жұлдызшы Кутузға: Сен осы елді
билейсің және монғолдарды жеңесің деп жауап берді. Біз оның жауабына
күліп, келеке ете бастадық. Содан соң Заһир Бейбарыс оған: Менің
жұлдызымды қара деді. Ол оған: Сен де Мысыр және басқа елдерді билейсің
деп жауап қатты. Біз оны тағы да келекелей түстік. Содан ол екеуі маған:
Сен де жұлдызыңды қарат деген соң, мен де қаратып едім, ол:Сен жүзбасы
боласың, саған ло қызметті мынау береді деп мәлік Заһир Бейбарысты
көрсетті. Сұлтандықтағы ең жоғарғы лауазымды иеленген ол мемлекет ішінде
тәртіп орнатып, қорғанысын нығайтып, бұзылған қамалдарды қайта тұрғызып, ел
иелігіне арнап мешіт-медіреселер, ауруханалар салдырады. Мәмлук
сұлтандығында ең алғаш рет төрт мазхабтық (Ханифи, Шафиғи, Ханбали, Мәлики)
сот тәртібін енгізіп, шариғат заңын қатал ұстады. Бір қызығы қыпшақтан
шыққан сұлтан енгізген осы төрт мазхабтық сот жүйесі мысырда әлі де
қолданылады.[24.3]
Кресшілер мен моңғолдар басып алған елді мекендерді азат етіп,
шекарасын кеңейткен сұлтан Заһир Бейбарыстың сұлтандығы жайлы жырлаған сол
замандағы бір ақын:
-Патша болды-мысыр менен иеменнің еліне,
Билік қылды Ирак, Рум және Нубия жеріне,-деп мәмлүк мемлекетінің шекарасы
қазіргі Мысыр, Алжир, солтүстік Судан, Таяу Шығыс, Сирия, Ирак және бүкіл
Араб түбегін қамтығанын көрсетеді. [17.251]
Ислам тарихнамасында сұлтан Бейбарыстың қайтыс болуы туралы неше
түрлі аңыз - әңгімелер баршылық. Кейбір тарихшыларсұлтан қымызды көп
ішкеннен қайтыс болған дегенге дейін барады.
Аңыздардың бірінде, тарихшы Ибн Ибаридің айтуы бойынша, селжұқ
түріктері мен моңғолдарға қарсы жорықта сұлтанның жамбасынан садақ оғы тиіп
жараланды. Бейбарыс бірнеше күн денесінен оқтың ұшын өзі шығармақшы болып
қатты қиналады. Қанша тырысқанымен әрекеттері нәтижесіз болады. Ақыры
лажсыздан емші шақыртады. Тарихшы емшінің оқты оның денесінен шығаруымен
сұлтан да жан тапсырды деп көрсетеді.
Ал, тарихшы Бейбарыс ад-Дауадар келтірген келесі бір аңызда ай
толық тұтылады. Жұлдызшылар, сол кездегі түсінік бойынша, бұл табиғи
құбылысты бір үлкен адам қаза табады деп жориды. Жұлдызшылардың сөзі
Бейбарыстың құлағына жеткенде ол түсті өзіне жорып қатты тіксініп қалады.
Басқа адамның басына келтіруге әрекет жасайды. Аңыз бойынша Дамаск
қаласында кезінде Шам мен Мысырды билеген аюбидтер әулетінің атақты бір
тұқымы тұрады екен. Бейбарыс түсті соның басына келтірмек болып,
әмірлерімен қымыз ішуге отырғанда оны да алдыртады. Оған у салынған қымыз
құйылған кесені өз қолымен ұсынады. Ол әрине сұлтан қолынан келген аяқты
кері қайтара алмайды. Түбіне дейін ішіп салады да үйіне барып сол күні
қайтыс болады. Бейбарыс қажетін өтеуге шыққанда қымыз құюшы ыдысты
шатастырып, түбінде удың қалдығы бар тостағанға қымыз құйып сұлтанның
алдына қояды. Еш нәрседен хабары жоқ сұлтан жайбарақат қымыз құйылған аяқты
босатады. Содан сұлтан Бейбарыс он үш күн ауырып қайтыс болады.
Алайда, сұлтанның көзін көрген тарихшылар Бейбарыс селжұқ
түріктеріне қарсы жорығынан кейін көңілі көтеріңкі жүрді, әмірлерін жиып ас
береді. Отырыстары таңға созылды деп жазады. Жамбасынан садақ оғы қадалған
адам қымыз ішіп тады таңға соға алмас еді, әрине. Талай қанды шайқастардан
аман шыққан көзсіз батыр Бейбарыстың ажалы атақ – даңқы шартарапқа жайылып,
өрлеп тұрған кезінде бұлыңғыр жағдайда болады. Тарихшы Ибн Шаддад Мухаррам
айының он төрті, жұма күні, әдет бойынша, сарайда қымыз ішуге отырды.
Отырыс түнге созылды. Жұма күні таңертең Бейбарыс ауырып қалды. Өзінің
қарушысы әмір Сұңқарды шақырып алып сырқатын айтып, құсығын көрсетеді.
Сұлтан науқастанғанына қарамастан түсте атқа мініп сейілдеуге шығады.
Алайда, дерт күшейе түседі. Күн еңкейе сарайға қайтып келеді. Іші күйіп
тұрғанын айтады. Жақын әмірлер оған дәрі жасап береді. Іштегі отты
тоқтататын дәрігер болмайды. Берген дәріден пайда да болмайды. Ауру одан
сайын күшейе түседі. Мухаррам айының жиырма сегізі, бейсенбі күні, түс
намазынан кейін сұлтан Бейбарыс жан тәсілім етеді. Бас әмірлер сұлтанның
қайтыс болғандығын қалың бұқарадан, сол кездегі саяси жағдайға байланысты,
уақытша жасырып ұстауға шешім қабылдайды. [42.7]
Сұлтан Бейбарыс 1277 жылдың маусым айының соңында 17 жыл 2 ай 12 күн
сұлтандық құрып 52 жасында қапыда дүниеден қайтады.
Сұлтан Бейбарыс көзі тірісінде Мені қайтыс болған жерде жерлеңдер,
үстіме талай заманға жететін белгі қойыңдар деп айтып отырады екен. Осы
өсиетіне сәйкес Бейбарыстың қайтыс болған жері – Дамаск қаласында жерлеуге
шешім қабылданады. Сұлтанның басына мазар ғана емес мәмлүк дәстүрі бойынша
медресе соғуға шешім қабылдайды.
Қыпшақ даласының перзенті, тағдырдың күшімен Мысыр жеріне мәмлүк
болып келіп, атағы шартарапқа кеткен сұлтанның сүйегі, қыпшақтың тағы да
бір данасы Әл – Фараби жатқан Дамаск қаласында қалады.
Сұлтан Бейбарыс қайтыс болған соң халық өздерінің билеушісін ұмытпай,
неше түрлі аңыздар арқылы оның рухын асқақтатып, өнегелі істерін кейінгі
ұрпаққа жеткізіп отырды. Ол туралы халық хиқаяларынан тұратын Патша Заһир
Бейбарыстың өмірнамасы романы жазылып, Бейбарысқа өлмейтін, өшпейтін
ескерткіш орнатылды. Батыр бабамыздың бейнесі ежелгі тарихи жазбаларда және
әдебиет нұсқаларында осылайша көрініс тапты.
Сұлтан Бейбарыстың отбасы ішіндегі жеке өміріне байланысты
аса бай материалдар бар деп айта алмаймыз. Сұлтанның шыққан тегі, балалық
шағы, Шам елдеріне құл болып келгеннен кейінгі өмірі туралы мағлұматтар
жұтаң, жоқтың қасы.
Сұлтан Бейбарыс бес рет үйленген. Шахрузурия тайпасының қызына
үйленеді. Оны сұлтандық тағына отырғанда талақ етеді. Одан перзент көрген,
көрмегендігі туралы ештеңе айтылмайды.
Екінші әйелі әмір Хусамуддин Берекехан бин Дәулетхан ал-
Хауарезмидің қызы еді.
1280 жылы сұлтан Бейбарыстың бәйбішесі әл-Хатун қайтыс болады.
Бейбарыс кейін әмір Сейфуддин Нүкайдың қызына және әмір Сейфуддин Ноғай ат-
Татаридің қызына үйленеді.
Бір өкініштісі Бейбарыстың жұбайларының бірде – біреуінің аты
сақталмаған. Бейбарыс үйленген жұбайларынан он перзент көреді. Үш ұл, жеті
қыз. Ұлдары – Беркехан, ортаншы ұлы – Наджмуддин Қызыр және Бадруддин
Саламуш, Байбарыстың кіндігінен тағы екі ұл бала болғанымен олар екі
жастарында шетінеп кетеді. (32.76)
Бейбарыс сұлтандық құрып тұрған кезінде ад-Дауадар Кармун ат-
Татаридің қызына үйленеді, бірақ, сұлтанның соңғы некесі ұзаққа созылмайды.
Сұлтанның кіші баласы Суламыш 22 жасында қайтыс болады.
Бейбарыстан қалған жалғыз тұяқ – Қызыр Каир қаласында 1309 жылы қайтыс
болады.
Бейбарыс жанұясының одан кейінгі тағдыры, қолда бар материалдар
бойынша белгісіз.
Мәмлүк – қыпшақ мемлекетінің негізін салушы сұлтан Бейбарыс
әкімшілік жүйені дамытып қана қоймай бұл жерлерге бұрын белгісіз басқа
ережелер кіргізді.
Сұлтан Бейбарыс ислам шариғаты тұрған кезде көшпенділер әдет –
ғұрпын басшылыққа алды деген осы заманғы мұсылман тарихшыларына аса
ұнамайды, сондықтан, Бейбарыс мемлекет басқару ісінде дала әдет – ғұрпының
ислам шариғатына қайшы келмейтін тұстарын ғана пайдаланған деген уәж
айтады. [40.48]
Тарихшы ас-Саютидің сөзімен айтқанда иелліктердің қамқоршысы, екінші
сұлтан ең жоғары мансапқа тек аса сенімді адма тағайындалатын болған. Ол
сұлтанның орынбасары, оның құзырларының бәрін атқарады. Сонымен қатар, егер
сұлтан өзінің наибымен жорыққа бірге шығатын болса, ірі әмірлердің бірін
наибғайба етіп тағайындайды. Алайда, ондай жағдайлар өте сирек болатын.
Бейбарыс наиб мансабына өзі тәрбиелеп өсірген мәмлүгі әмір Білікті қояды,
ол сұлтан Бейбарыс қайтыс болғанша иесіне адал қызмет етеді.
Мәмлүк династиялары басқарған түркі мемлекетінің басында сұлтан
тұратын болған. Оны өзара тең саналатын ірі әмірлер сайлайтын. Қыпшақ
мәмлүктер сұлтандық әкеден балаға мұра етіп қалдыруға тырысса, кейінгі
мәмлүктер кім күшті билік соныкі деген принцип ұстанғаны тарихтан белгілі.
Оны мұсылман тарихшылары түркі заңы деп атаған.[25.162]
Сұлтан аптасына екі рет иеліктерінің тұрғындарының арыздарын
қарайтын. Сұлтан үлкен сарайдың төрінде орнатылған жібекпен қапталған ағаш
тақтың үстінде отырады, қасында төрт мазхаб қазылары мен қария мәмлүктер
алдында арыз оқылып қасындағылармен ақылдаса отырып әділ шешімін беретін.
Ал, әмірлер, мәмлүктер және оларға бөлінетін жер иеліктері мәселесін
қарағанда сұлтан әмірлерімен ғана қалып, қазылар бұл жиналысқа қатыспайтын
тәртіп сақталған. Хатшы мәмлүктердің аты-жөндерін, оларға бөлінетін жер
иеліктері туралы жарлықты оқиды сұлтан қажет деп тапқандарына қолын қоятын.
Мәмлүк мемлекетінің қызметкерлері қылыщ иелері және қалам иелері
болып бөлінген. Атауының өзінен көрініп тұрғандай мәмлүк әмірлері мен
мәмлүктер әрине қылыш иелері болған. Олар әмірлер мен жауынгерлер.
Әмірлердің өзі өз кезегінде төрт сыныпқа бөлінген.[26.154]
Жүздік әмірлер - мыңбасылар – қарамағында жүз салтатты болған. Он
– жиырма атты артық болуы мүмкін. Мыңбасы соғыс кезінде мың атты әскери
бөлікті басқаратын.
Таблхана әмірлері - қарамағында қырық салт атты мәмлүк
болған. Жиырма – отыз салт атты артық болуы мүмкін. Осы категорияға жататын
мәмлүк әмірлері іс қараушылар, бақылау мансаптарын иеленетін болған.
Онбасылар - Олардың қарамағында онсалат атты мәмлүк болады.
Жиырма адамы болғанымен он басы саналатын болған.
Бесбасылар - Бесбасылар сұлтан Бейбарыстың Мысырдағы
иеліктерінде аз болған. Оның себебі бұл сыныпқа жататын әмірлер аға мәмлүк
болып есептелген.
Қатардағы мәмлүктер – Олар екіге бөлінетін. Сұлтан мәмлүктер –
жауынгерлердің ішіндегі ең биік мәртебелісі, мүмкіншіліктері мол, сұлтанға
ең жақын, иеліктері жағынан ең байы болып табылған. Сұлтан Бейбарыстың жеке
төрт мың мәмлүгі болғанын тарихшы Ибн Шаддад көрсетеді.
Халқа мәмлүктері - Сан жағынан ең көп топ болып саналған.[43.5-
6]
Шиһаб-ад-дин Абдул Аббас Ахмад ибн Әли әл-Қалқашанди Субх әл-ағша фи
синаати-л-инша кітабында Бейбарыстың билігін, Мәмлук мемлекетінің
әлеуметтік жағдайын суреттеп, мол дерек келтіреді. Әр бір қоғамдық
формацияларға әйелдердің ондағы әлеуметтік орындарына қарап баға берсе
болады. Осы тұрғыдан алып қарағанда Бейбарыс заманындағы мәмлүк қоғамында
қыпшақ әйел – қыздарының әлеуметтік өмірдегі орны, олардың ойнаған рһлдері,
қазіргі заман биігінен қарағанда, әлдеқайда жоғары және ерекше орынға ие
болады. Мәмлүктер өздерініңғ әйелдері мен қыздарына ерекше құрмет көрсетіп,
біздің құлағымызға тұрпайы естілгенімен сол кездегі сыпайы атаулармен
атайтын болған. Жалпы түркі мемлекетінің бастауында тұрған түркі қызы
Шажарадүр күйеуі қайтыс болған соң Мысыр тағына отыруы сол кездегі мәмлүк
әйелдерінің қоғамдағы жоғары беделін көрсетеді. 1278 жылы Бейбарыс қайтыс
болған соң орнына отырған тақ мұрагері сұлтан Суламыш пен мәмлүк әмірлері
арасындағы қатынас шиеленіскенде екі жақты бітістіру міндетін Суламыштың
анасы өз мойнына алады. Әмірлер Бейбарыстың жұбайын құрметтеп күтіп алып,
еш намыстанбастан онымен келіссөздер жүргізеді.
Сұлтанның әйелдерінің бірі сырқаттанып қалған жағдайда сұлтан оның
әрдайым көңілін сұрап барады. Әйелі науқастан құлан таза айығып кетсе,
сұлтан үлкен ас беріп, құттықтаулар қабылдайды. Ал, егер әйелі қайтыс болса
әмірлер намазға түсіп, күйеуі әйелінің рухына бағыштап ақшалай, заттай мол
садақа таратады. Әйелдерінің аяқтары ауырлағанда сұлтандар мен әмірлердің
құдайдан тілейтіні ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .3-7
І тарау ХІІІ ғ Мысыр мемлекетінің саяси жағдайы ... ... ... ... ...8-
18
1.1 Мысыр елі және
мәмлүктер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..8-13
1.2 Мәмлүктердің Мысырға саяси билікке келуі ... ... ... ... ... ...14-18
ІІ тарау Сұлтан Бейбарыс тұсындағы мәмлүктік Мысыр ... ..19-39
2.1Сұлтан Бейбарыстың билікке келуі және сұлтандық
билігі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 19- 26
2.2 Сұлтан Бейбарыс тұсындағы Мысырдың сыртқы
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .27-34
2.3 Сұлтан Бейбарыс және
Қазақстан ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .35-39
ІІІ тарау Сұлтан Бейбарыс-Мысыр билеушісі тақырыбын мектепте оқыту
әдісі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
.40-68
1. Сұлтан Бейбарыс-Мысыр билеушісі тақырыбын мектепте
оқыту ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... 40-54
2. Сұлтан Бейбарыс-Мысыр билеушісі тақырыбы сыныптан тыс
жұмыста ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... .55-68
.
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... 69-71
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .72-74
ҚОСЫМША
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 75-81
Өткен күнде белгі бар,
іздеушісі болса,
Келер күнге Тәңірі жар,
тілеушісі болса.
Халық даналығы.
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі: Қыпшақ даласында киіз үйде туып,
есін білер-білместен құлдыққа сатылып, темір шынжырды сүйретіп Мысырдың
аралына барып, мәмлүктердің ұрып-соққанына шыдай жүріп, ақ түскен кемтар
көзіне қарамастан, араб елінің тағына отырған қазақ баласы бұрынды-соңды
болған емес. Сонау заманнан қазіргі таңға дейінгі Мысыр елінде де, бүкіл
дүние жүзі мойындаған қыпшақ перзентін бүкіл әлем пір тұтады. Батыр
бабамыздың бейнесі ежелгі тарихи жазбаларда және әдебиет нұсқаларында
осындай бір көрініс тапты. Ол туралы Мақризидің мұсылман сұлтандарының
ішіндегі ең қайырлысы еді деп жазғаны тегін емес. [1.209]
Шын мәнінде, қыпшақтар мәмлүк тарихының алтын беттерін жазған.
Қазіргі кезде Бейбарыс бабамыздың рухын асқақтату барысында істеліп
жатқан істер аз емес. Әрине менің зерттеу жұмысымның өзектілігі де осы
мақсатты қостамақ.
Сан ғасырлар бұрын қазақ сахарасының оңы мен солында, қиыры мен
құбылысында даланы еркін жайлап, Жер – Ананың киелі топырағында әрлі –
берлі көшіп – қонған жұрт көп еді. Дұшпанына қатал, бауырына адал, туған
жерінің табиғатымен біте қайнасып, қыстың қақаған аязы мен жаздың аптап
ыстығында алдына мал салған бұларды көшпелілер деп атаған. Жұлдызы
жымыңдаған түнде оттың басында ән тыңдап, киіз үйде бесік тербетіп,
даласына еркелеп өскен бұл халық ешкімге дес бермеген батырлар еді. Олар
найза ұстап, садақ асынып, жараған тұлпарымен еңку – еңку жер шалып,
туған жері мен қасиетті елі үшін қанын да, жанын да аямаған. [2.260]
Көшпелілер даласын сүйсе, сол далаға таласқан жауы да аз болмады.
Бабалар өсиеті – парыз, бақыты мен қайғысы – жазмыш. Осы топырақта не бір
азуын айға білеген батырлар туған. Олар даланың қоңыр үніне құлағын
тігіп тың тыңдап, жау жорығының бағытын белгілеген. Қанды шайқаста бетін
топырақ жаппай қалғандары қаншама. Жанын сақтағандардың аты өшіп атаусыз
қалды. Батырлары мәңгілікке ел аузында. Бұл өмірге кімдер келіп, кімдер
кетпеді ...
Аты аңызға айналған, жаугершілік кезінде тұтқынға түсіп, құлдыққа
сатылып, мысыр мәмлүктерімен бірге әскери дайындықтан өткен, моңғол
шапқыншылығы мен крес жорығына қарсы соғыстарда асқан ерлік пен әскери
қабілеттілігін көрсеткен, батырлығының арқасында дәрежесі тез өскен
Бейбарыс-құлдықтан мемлекет тағына дейін өз күшімен жеткен мәмлүк сұлтаны
еді. Ол өзінің ақыл парасатымен, жүргізген саяси істерінің ерекшелігімен
басқа сұлтандар мен әмірлерден дараланып озық тұрды. Мәмлүктердің
төртінші сұлтаны туралы тарихшылар қалам тартып, оның атқарған
қызметтері, жасаған жорықтары, билікке келу жолы, мемлекетті басқару
тәсілі туралы жазса, ақындар Бейбарыстың ерліктерін өздерінің жырларына
қосқан. [3.96]
Мәмлүктер кезеңіндегі жылнамалар ХІІ-ХҮІ ғасырларда жазылды. Осы
кезеңдердің өзінде-ақ Қыпшақ жерінен шығып, Мысырды билеген сұлтан
Бейбарыстың тарихи және әдеби тұлғасын жазып қалдырған авторлардың
еңбектерін атап өту-біздің міндетіміз. 1225 жылы дүниеге келген ол атақты
беріш руынан тараған, текті әулеттің ұрпағы еді.
Диплом жұмысының мақсаты: Моңғол зұлматынан қайғы жеп, қасірет көрген,
қабырғасы қайысып, босып кетуге мәжбүр болған туған халқының кегі үшін
өмір бойы шайқасқан нағыз патша – Бейбарысқа арналды. Оның қайталанбас
ерлігі өсіп келе жатқан ұрпақтарына, біздерге үлгі болып қала бермек.
Қазіргі ұрпақ үшін Бейбарыс бейнесін қалыптастыру. Абырой, ар, Намысты
жоғары қойған қыпшақтар олардың даңқты көсемі ержүрек Бейбарс туралы
өмірбаяндық шығармалар аздың қасы. Басты мақсат-айбынды қолбасшы, дана
саясатшы, өз ұлтының адал перзенті, бөтен жерде жүрсе де өгей ұлдай
болмаған Бейбарстың өмір жолы туралы араб тіліндегі бұрын қазақ
оқырманына белгісіз болып келген деректерді жеткізу болып табылады. Ата
бабаларымыздың мұрасын білу, біліп қана қоймай, оны зерттеп, оған ие блу,
қастерлеу бүгінгі ұрпақтың қасиетті парызы екені даусыз. Ғылыми зерттеу
жұмысымды жазу барысында Бейбарыс сұлтанның өміріне байланысты
тарихшылардың жазғандары мен ғылыми еңбектерге, мерзімді басылымдарда
жариаланған тарихи деректерге сүйендім.
Міндеті:
-Сұлтан Бейбарыстың қайталанбас тұлға ретінде қалыптасуын көрсету;
-Дүниені дүр сілкіндірген әйгілі саясаткер, мәмілегер ретінде таныту;
-Бейбарыс мемлекетінің қалыптасуындағы алғашқы бағыттарды айқындау;
-Бейбарыстың Мысыр мемлекетін яғни, мұсылман әлемін моңғол шапқыншылығы
мен крест жорығынан сақтап қалған дарынды қолбасшы екендігін айқындау:
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы: Мысыр жерін билеген қазақ
сұлтандарының соңғы ұрпағы ХІХ ғасырға түркілік сипатын жоғалтпай, аман-
есен жетті. Қазіргі таңда Сұлтан Бейбарыстың ұлы тұлға екендігін әлемге
танытып, Қыпшақ рухын асқақтатқан ұлы перзент екендігінде тарих шыңындағы
шындықтың беттерін саралап, сырылмастай із қалдыру.
Тарихнамасы:бұл тақырып жөнінде қаншама жазылған еңбектер бар, бірақ
та әліде болса көп зерттеуді қажет етеді. Әрине Бейбарыс бейнесі қазақ,
мысыр тарихындада өшпес із қалдырарлықтай тарихи тұлға. Ғылым-білімнің өсіп-
өркендеуіне ерекше мән берген Рукн-ад-дин Бейбарыс сұлтан сарайынан оған
орын ұсынып, өзінің жеке хатшысы қылып, мемлекет тарихында болған, өз
басынан өткен айтулы оқиғаларды хатқа түсіріп отырған. Бұл кітаптың
құндылығы-сұлтанның көзі тірісінде жазылған. [9.211]
Жалпы алғанда, мәмлүк дәуіріне қатысты өте бай архивтік мәліметтер бар
екендігін айта кету керек. Сирек қолжазбалар Таяу шығыс елдерінің Каир,
Дамаск, Бағдат, Алеппо және т.б қалаларында ғана емес, Еуропа елдерінің
кітапханаларында да сақтаулы тұр. Каирде орналасқан Мысыр кітап үйінің
өзінде ғана 70 мыңдай қолжазба, сирек темір шақалар бар.
Ал жалпы мәмлүк тарихы, атап айтқанда, Бейбарыс сұлтандығы туралы Ибн
Уасыл (1207-1297), Ибн Шаддад (1217-1285), Ибн Абдузахир (1223-1292), Ан-
Нуаири (1331 жылы қайтыс болған), Бейбарыс ад-Дауадар (1325 ж қ.б)секілді
мұсылман тарихшылар қалам тартқан болса, Ал-Габурти, Ал-Джаһиз, Ибн Асир
т.б әр түрлі ғасырларда өмір сүрген мұсылман тарихшылары да түркі, мәмлүк
тақырыбын айналып кете алмаған. [20.81]
Ислам историяграфиясында Бейбарыс туралы сира-өмірбаян жанрында
жазылған бар болғаны үш шығарма бар. Оның өзінде де шығармалардың біреуі
қара сөзге түсірілген поэтикалық шығарма болып табылады. Тарихшы Ибн
Уасил өзінің ауқымды еңбегінің бір томын Бейбарыс сұлтандығын баяндауға
арнаған.Бейбарыстың өмірі туралы қолжазба Түркия қаласында, Эдерне
қаласында сақтаулы.
Әбу Мұхасин Юсуф ибн Тәңірбердінің (1409-1470) Китаб ан-нужум аз-
заһира фи мулук Миср уә-л-Қаһира (Мысыр мен Каир иелігіндегі жарқын
жұлдыздар кітабы) атты еңбегі Мысырды арабтар жаулап алғаннан бастап
Бейбарыс билік құрған 1267 жылға дейінгі уақытты қамтиды- деп
келтірілген. Қыпшақтан шыққан мемлекеттік жасақ- мәмлүктер әулеті
Мысырды 1250-1517 жылдардың аралығында, яғни 267 жыл билеп барып тарих
сахнасынан ысырылды. [10.62-63]
Осы заманғы араб тарихшылары да мәмлүк тарихын зерттеуде. С.Ашур,
М.Сурур секілді мысырлық тарихшылар сұлтан Бейбарыс туралы өмірбаяндық
жеке кітаптар жазған. Француз тілінде де сұлтанға арналған жеке кітап
бар.
Осы тұрғыдан алып қарағанда Қазақстан мен Мысыр арасындағы қарым-
қатынастардың тарихи сабақтастығының жалғасы ретінде Қыпшақ даласының
сүбелі бөлігіне ие Қазақстандай алып елдің Президенті Нұрсұлтан
Назарбаевтың Каир қаласында орналасқан Бейбарыс мешітін жөндеу ісіне
мүдделілік танытып, ат шаптырым мешіттің миһрабын қайта қалпына келтіруге
қазақ даласының әрлеу тастарын беруге дайындығы маңызды тарихыи қадам.
Осы игі іс, сөзсіз, Мысыр жерінде билік құрған қыпшақ мәмлүктер,
қалдырған орасан зор мәдени және материалдық мұраны игерудің басы болып
табылады. [21.77]
Ал, енді пирамиданың ыстық төсіндегі шаң басқан граниттердегі
қыпшақ сөздері не дейді.
Диплом жұмысының құрылымы:
Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланған деректер
мен әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.
І тарау ХІІІ ғ Мысыр мемлекетінің саяси жағдайы.
1. Мысыр елі және мәмлүктер
Мәмлүк сөзі ислам тарихында үлкен рөл ойнаған ақ құлдарға қатысты
айтылатын сөз болып табылады. Мәмлүк сөзі араб тілінде мәмлүк - иеліктегі
деген мағынаны білдіреді. Бастапқы кезде бұл сөз абд мамлук деген
тіркестегі иеліктегі құл деген мағынаны білдірсе, уақыт өте келе мамлук
сөзі субстантивтеніп, абд - құл сөзіне қарама – қарсы тек әскери
мақсаттарға пайдаланылатын құлдарға қатысты айтылатын терминге, одан соң
осы мәмлүктердің мемлекеттік құрылымдағы әлеуметтік орындарының
жоғарылауына байланысты ресми титулға айналған. Мысалы, сұлтан Бейбарыстың
хатшысы Ибн Абдузахир шығармаларында өзін кіші мәмлүк деп көрсетеді.
Құлдан туған ғана құл саналған, ал мәмлүк азат жанұяда дүниеге келіп,
кейіннен тұтқынға түскен немесе жастай құл базарында сатылған адам. Мәмлүк
сөзін сұлтандар да өздерінің титулдарына қосып жазатын болған. Малака
иелену, билеу деген етістіктің есімше формасы. Мәлік, мүлк, мемлекет деген
сөздер де осы түбірден өрбиді. [15.200]
Жалпы құл базарларында сатылатын әр түрлі ұлттардың өкілдерімен
салыстырғанда түркі, оның ішінде, қыпшақтарға сұраныс көп болған, сондықтан
олардың құны да басқалармен салыстырғанда жоғары болған. Мысалы, үш құл
сатып алуға болатын ақшаға екі қыпшақ алуға ғана жететін. Оның себебі –
қыпшақтар ат құлағында ойнаған шабандоз, құралайды көзге атқан мерген,
шебер найзагер, екі – үш күн тамақ ішпесе де сыр бермейтін ыстыққа да
суыққа төзімді және басқа да көшпенділерге тән қасиеттері бойына сіңірген
басқа ұлт өкілдерімен салыстырғанда әскери қызметке дайын жауынгерлер
болатын. Оның үстіне түркі ұлтының төңірегінде айтылатын әр түрлі аңыз
әңгімелер де баршылық.
Тарихшылар мәмлүк әкелуші саудагерлерді сұлтандар қабылдайтынын, олар
оған жалғыз мәмлүк әкелсе де оның құнының үстінен тиесілі сиапатын
алатынын, басқа да сый – сияпат көретінін атап өтеді. Әрине, мәмлүк
сұлтандары өз ұлтының аяқ-қолы балғадай, тепсе темір үзетін жігіттерін
молынан әкелуге мүдделі болатын. Олар, сонымен қатар, базарларға келіп
түсіп жатқан түркі қыздарын да қалдырмай сатып алып отырған. Сұлтан осы
мақсатта арнайы қаржы бөліп, өз мәмлүктерінің қатарын толтыруға ерекше мән
беретін. Мысалы, Бейбарыстың құл базарларынан өзінің отандастарын сатып
алып отырғандығы және ол үшін мемлекет қазынасынан әрдайым арнай қаржы
бөліп отырғаны белгілі.
Мысырда мәмлүктер өздерінің мемлекеттерін құрмастан көп
бұрын пайда болған. Мысыр ол кезде араб халифатының бір бөлігі болатын.
Жақия ибн Дәуіт деген түркі мәмлүк Мысырды 778-780 жылдары халифаның уәлиі
ретінде билеген. [16.297]
Көріп отырғанымыздай, түркі мәмлүктер Мысырда қыпшақтардан көп бұрын
белгілі болған. Ашығын айтқанда, түркі құлдарының есік алды қызметшілері
болып жүріп, қалайша мемлекеттік мансаптарға иелене алғандығын 1058 жылы
қайтыс болған Ибн Хасул өзінің Китаб тафдил ал-атрак ала саир ал-аджнад
(Түркілердің басқа ұлт жауынгерлерінен артықшылығы туралы кітабы) атты
шығармасында жан – жақты негіздеп береді.
Тулун мен Ихшид әулеттерінен соң Мысырда билікке келген Фатима
бибінің әулетінің тұсында да түркі мәмлүктер халифаның ерекше сеніміне
кірген топ болып қала береді.
Шиит – мұсылмандар билігі болған Фатима әулеттерінің билігі имам
Хусейн қаза тапқан күні, яғни 1171 жылдың мухаррам айының 10 күні зауал
болады. [17.251]
Тарихшылар мәмлүктер үйленуге, ұрпақ қалдыруға ұмтылып
отырғандарымен, олар дәстүрлі түрдегі отбасы құрмаған деген тұжырым
жасайды. Алайда өмірінің жартысынан көбі ат үстінде өтетін, үйінен гөрі
түзде көбірек болатын көшпенділердің дүниеге көзқарасы мұсылман
тарихшыларына осылай көрінген. Олардың өмір сүру тәсілдері ата – ана және
перзенттер принципі негізінде құрылмаған, керісінше құлдықта бірге болған,
одан соң бостандық алған, бірге тәрбие алған және қызметтес болғандар
арасындағы тығыз қарым – қатынастарға негізделген деген тұжырым жасайды.
Олардың пікірі бойынша үлкен мәмлүк пен кіші мәмлүк арасындағы байланыстар
әке мен баланың арасындағы немесе аға мен іні арасындағы қатынастарға сай
келеді. Сол кездегі мәмлүктер арасындағы қарым – қатынастарды білдіретін
сөздер: Ұстаз әке секілді болса аға үлкен бауыр және іні кіші бауыр
деген туыстық қатынасты білдіретін. Тырнақшадағы сөздер сол кезде, қазіргі
заманғы қазақ тіліндегідей, осы түрінде қолданылған. Алайда, жат – жұртта
жүрген мәмлүктер бір – біріне әке, аға – іні көрмесе, бір – бірін сыйлап,
қолдау көрсетпегенде, бір ауыз сөзбен айтқанда, корпоративтік ынтымақтастық
болмағанда олар есік алды құл болып жүре беретін еді.
Бастапқы кезеңдегі мәмлүктер арасында қалыптасқан тәртіп бойынша, олардың
ұрпақтары әкелерінің әлеуметтік орнын не байлығын иелене алмайтын болған.
Ұстаз қайтыс болған оның дүние мүлкі, жер иеліктері, мәмлүктері, құл –
құтандары, әйелдері мен күңдеріне (мәмлүк әмірлері көп әйел алатын болған)
дейін, барлығы оның орынбасары болған мәмлүкке қалатын болған. [35.69]
Сонымен қатар, мәмлүктер үйленіп, отау құрғандарымен, олардың
ішіндегі жүзбасы, мыңбасыларының жеке сарайларда тұрғандарына қарамастан
олар әрқашан үйлерінен тыс жерде және өзінің мәмлүктерімен ғана ас ішетін
болған. Егер кейбір мәмлүктер оқшау қазан көтеріп, бөлек ошақ жасаса оған
басқа мәмлүктер қатты кеиитін.
Ұстаздың өзінің мәмлүктеріне әкедей болғандығы сұлтан Байбарыстың
1271 – жылы Мысырдағы мәмлүктеріне Димашқыдан жазған хатынан көрінеді. Онда
ол Сендерді сағынған балаларың, қалғандары үшін ағаларың, әкелерің
сендерге сағынышты сәлемін жолдайды... деп жазады. Бұл хат Байбарыстың тек
сұлтан ғана емес біреуге әке, біреуге аға екендігін көрсетеді.
Мәмлүкті сатып алған, одан соң оның бас бостандығын беріп,
тәрбиелеген ұстаз бен іні арасындағы байланыстар өте тығыз болғандығы
туралы көптеген мысалдар бар. Мысалы, Бейбарыс сұлтан тағына отырғанда
өзінің ұстазы әмір Айтегінді ұмытпай мәмлүк мемлекеттік құрылымындағы
жауапты қызметтерге, атап айтқанда, Байбарыс мемлекетінің екінші ірі бөлігі
болып табылатын Шам елдеріне өзінің найбы – орынбасары етіп тағайындайды.
Мәмлүк дәуірінің тарихшылары өздерінің шығармаларында мәмлүктің
бірінші иесінің немесе бас бостандығын берген ұстазының атын тіркеп жазатын
болған. Сұлтан Бейбарыстың әл-Бундуқдари аталуы да осы себептен.[33.236]
Мәмлүктер сонымен қатар өзіне бостандық берген ұстазына ғана емес,
өзінің ұстазының ұлына да адал болған. Байбарыс ұлы Суламышты тақтан
түсіріп, Карак бекінісіне жер аударғанда, оның әкесі сұлтан Бейбарыстың
досы, Шам наибы әмір Ақсұңқар сұлтан Қалауынның бұл шешіміне қарсы шығады.
Осыған ұқсас оқиғаны тарихшы Ибн Тәңірберді 1308 –жылы Қалауын ұлы Мухаммад
сұлтанды тақтан тайдырған сұлтан Бейбарыс Жашангирдің билігін Халаб, Химс
және Хама әмәрлері мойындамайды, ұстаздарының ұлына адалдықтарын сақтағанын
жазады. Әмірлер сұлтанға тағын қайтару үшін көмек берді деп көрсетеді.
Каир қаласында орналасқан осындай мешіт – медреселердің көбісі, егер
белгілі діни мазһабтың дәстүрлі түрде жұма намаз оқитын мешіттері болмаса,
шетелдік туристер үшін ашық. Олар мешіт ішін аралап, мұнарасының үстіне де
шыға алады. [5.131]
Мысыр – мәмлүктер билік құрған жер. Ысыр сөзі Құран кітабында
жиырма сегіз рет, кейбір тарихшылар отыз рет кездеседі деп көрсетеді. Қалай
болғанда да Мысырға келген жолаушыларды осы елдің әуе қақпасы Каир
халықаралық әуе жайының кіре берісінде Удхулу Мисра иншалла ааминин -
Мысырға, құдай қаласа, сеніммен кіріңдер деген аят жазуы қарсы алады.
Мысыр Атлантика мұхитынан Парсы шығанағына дейін созылып жатқан,
кейбір жерлерде биіктігі 1000 метрге жететін сұр түсті сахарада орналасқан.
Сахара бірде сусыма құмнан тұратын құм дөңдеріне айналса, көбіне қиыршық
тастардан тұратын таулы қыраттардан тұрады. Биіктігі 150 метрге жететін құм
жоталары жүздеген шақырымдарға созылып жатыр. Осы ұшы – қиыры жоқ жансыз
кеңістікті оңтүстіктен солтүстікке қарай әлемдегі ең ұзын өзен – Ніл
дәриясы кесіп өтеді. Халықтың осы өңірге табан тіреп тұруы және оның
күнкөріс көзі мен шаруашылығы тікелей осы өзенге байланысты.
Мысырдың халқы кәзіргі кезде араб тілінде сөйлегенімен Ніл
дариясының этносы болып саналады. Ал, тарихшылардың мысыр халқы туралы
айтқандарына келсек, мысалы, Ибн Йиас өзінің шығармасында Мысыр және оның
тұрғындары туралы қазақтың ұлы ақыны Абайдың өз ұлты туралы ащы болса да
шындығын айтқанындай мысырлықтарды мақтамен бауыздаған. Тарихшы Мысырдың
Ніл өзені ғажап, жері алтын, бірақ жаулап алғандікі, әйелдері ойнақы, мүлкі
тонаудан, байлығы әкелінген, халқы шуылдақ, қорықса ғана бағынады.
Тарихшы Абу Салт мысырлықтар туралы Оларға ләззатқа құмарлық пен
нәпсіқұмарлық тән, болмайтын іспен айналысады, болмайтын затқа сенеді.
Жұмсақ мінезді, жағымпаз, жылы шырайлы. Қу, алдағыш, айлалы, басқа
халықтардан той-домалаққа құмарлығымен ерекшеленеді.
Ибн Йиас түркі мәмлүктерін көптеп әкелген Мысыр әміршісі Наджмуддин
Аюп еді деп көрсетеді. Олар Каир қаласының тұрғындарына көп қорлық
көрсеткендіктен патшы Каир қаласының қасынан ағып жатқан Ніл дариясының
ортасында орналасқан Рауда аралында қамал тұрғызады. Сол қамалға
мәмлүктерді орналастырады, олардың саны сол кезде бір мың болатын. Содан
бастап тқыпшақ мәмлүктерін бахри мәмлүк деп атай бастайды. Ол – теңіз
мәмлүктері деген мағынаны білдіреді. Қазақ тілінде үлкен өзенді дария деп
атайтын секілді мысырлықтар да Ніл өзенін еркелетіп бахр - теңіз деп
атаған, сондықтан бахрия мәмлүктері кейбір тарихшылар айтқандай, Мысырға
теңіз арқылы келгендіктен емес. Бұл болжам негізсіз десе болады.[11.104]
Мәмлүктердің басты міндеттері сұлтанды қорғау, жаумен соғысу,
сондықтан арал айналасында қару – жарақ толтырылған әскери кемелер дамылдап
тұратын болған. Кемелер мемлекет шетіне жау келді деген хабар жетісімен
мәмлүктерді тиеп алып жолға шығатын. Рауда қамалының салыну себебі осы еді
деп көрсетеді тарихшы.
Бұл аралдың бұрынғы аты Мысыр аралы Кейін Рауда атанып кеткен.
Жасыл желекке оралған әдемі арал болған. Айбек сұлтан кезінде қамалдың
тастары, темір терезелері, ағаш және т.б. материалдары сұлтанның медресесін
салуға пайдаланылады. Алайда, сұлтан Бейбарыс таққа отырғанда Рауда
қамалындағы қамалды қайта қалпына келтіреді. Сұлтан Бейбарыстың көне
ескерткіштерді қайта қалпына келтіру ісінде сіңірген еңбегі ғажап. Уақыт
өте келе, мұнараларын халық тұрғын үйлерге айналдырып, оларға жапсыра
соққан лашықтары қамалдың жұрнақтарын біржолата жұтып кетеді.[6.368]
1.2 Мәмлүктердің Мысырға саяси билікке келуі
Осы кезден бастап әмірлер Ақтай, Бейбарыс және Балапандар мемлекеттік
істерге тікелей араласып, ақ дегендері алғыс, қара дегендері қарғыс болып
тұрады. Алайда мәмлүктер арасында тақ мұрагері төңірегінде бір ортақ
шешімге келу қиынға соғады. Олар Тұраншах өлтірілген соң қыпшақ мәмлүктері
сұлтандық тағына монархтың жесірі Шажарадүрді отырғызуға, атабек етіп әмір
Айбек ат –Туркуманиді сайлауға пәтуаласады. Ырқымыздан шықпайды деп Айбекті
атабек мансабына сайлау болашақта Айбек пен Ақтай арасындағы қанды жаулыққа
әкеліп соғады. Әмірлердің таңдауының Айбекке түсуі олардың Ақтайдың күннен-
күнге күшейіп келе жатқан атақ-даңқынан сескенгендіктен болса керек.
Қыпшақтардың шешімін ЩШажарадүр қуана қарсы алады. Шажадүр, 1236-1240
жылдары Дели сұлтаны болған Разия Дин ханымды санамағанда, мұсылман
тарихындағы алғашқы және үмкін соңғы әйел-сұлтан болып табылады. 1250
жылдың мамыр айында әмірлер жаңа сұлтан арасында ант береді. Барлық жарлық
, бұйрықтар Мұсылмандардың ханымы, мұсылмандардың әмірі жеңімпаз патша
Халилдің анасы деген титулмен шығатын болады. Осы титулмен ақша
соғылады(Британ музейінде осындай бір алтын теңге сақтаулы тұр) [7.384]
Сонымен Шажадүр алдымен кресшілерді Мысырдан кетіруге қатысты
келіссөздерді логикалық аяғына жеткізуге ұмтылады. Келіссөздер нәтижесінде
король Льюйс 800 мың динар көлемінде қаржы төлеуге міндеттенеді, оның
жартысы бірден төленіп кресшілер басшылары мен атақты әмірлер босатылса,
қалған, екінші бөлігі король Аккаға жеткен соң төленіп, қалған тұтқындар
босатылатын болып келісіледі. Шажадүр мемлкеттік басқару ісінде шеберлік
танытады. Ибн Ийас айтқандай Мінезі қиын, өте қызғаншақ, аса батыл ,
мақтаныш пен менменшілдіктен мас әйел еді. Мемлекет қызметкерлерінің
жалақыларын көтеріп, әмірлерге мол жер иеліктерін үлестіреді. Алайда, әйел
патшаға халық онша құрметпен қарамайды. Әрине қара халықтың артында күштер
тұр. Дін өкілдері мен шейхтар әйел адамның таққа отырғандығын шариғатқа
қарсы деп, қара халықты наразылыққа итермелейді.Қалыптасқан жағдайды
Апелло қаласының билеушісі атақты Салахуддин Аюбидің немересі Юсуф
Салахуддин пайдаланып, Айбек сұлтанға Шажадүр сұлтанды күйеуге береді.
Сонымен сексен күн сұлтандық құрған Шажадүр атабек Айбекпен некеге
тұрып, 1250 жылдың шілде айында тақтан өз еркімен түсіп, мемлекеттік
істерден кетуге мәжбүр болады.[23.112]
Билік басына келген Айбек сұлтанның толық аты-жөні –Иззудин Айбек ал-
Жашанкир ас-Салихи ат-Туркумани. Сұлтандық титулы әл-Муиз-құдіретті патша.
Мысыр және Шам билеушісі Наджмуддин бин Аюптың мәмлүктердің бірі. Сұлтан
кезінде бас бостандығын беріп, әмір дәрежесіне дейін көтерілген.Әмірлікке
ие болғанда, өзінің мансабына сай, таңбасы етіп дастархан бейнесін алған.
Айбек әмірлердің ішінде жсы жағынан болсын, қызметі жағынан болсын ең
үлкені, ықпалдысы емес еді. Соған қарамастан әмірлер Айбекті сұлтандық
тағына отырғызады.
Қыпшақтар Айбектің билігінің күшеюіне үлкен еңбек атқарады. Ақтай бастаған
қыпшақтардың кресшілерді жеңуі, аюбидтер тұқымының, атап айтқанда, Шам
билеушісі Юсеф Салахуддиннің мәмлүк билігін мойындауы, оның үстіне Ақтайдың
арабтарды тез ауздықтауы қыпшақтардың айбатын асыра түсті. .[13.263]
Мәмлүктердің айтқанымыздан шықпайды деп сұлтандыққа қойған адамдары-
әмір Айбек қыпшақтардың жер иеліктерінен молынан алуға ұмтылуы, оның
айналасында астыртын әрекет жасай бастауы оны қыпшақтарға қарсы шешуші
қимыл жасауға итермеледі. Аталған кезеңде Ақтай мен Бейбарыс бастаған
қыпшақтар Айбекпен билікке таласа отырып, оған бірден-бір қауіп төндірген
топқа айналды. Әмір Ақтайдың өлімінен кейін мәмлүктер бытырап кетті-
деген ойларды тарихшылар көп айтады. Шам билеушісі мен Айбек сұлтанның
арасында қол қойылған келісімге сәйкес Айбек саналы түрде жағалау
жерлерінен бас тартып, оның есесіне қарсы жақтан қыпшақ мәмлүктерін
қамқорлығына алмау жөнінде міндеттеме алғызады. Соның салдарынан бейбарыс
бастаған қыпшақтар Дамаскіден Карак бекінісіне кетулеріне тура келеді.
Бейбарыс өзіне ереген қыпшақтармен бірге осы жерде тұрып жатады. Тарихшылар
Карак билеушісімен Бейбарыс арасындағы болған қызық оқиғаны келтіреді.Бірде
Бейбарыс пен патша екеуі жаңғақ тазалап балға матырып жеп отрығанда оның
көзі Бейбарыстың қолындағы меңге түседі де Рун қолың дағы не?-деп
сұрайды. Патшалықтың белгісі-дейді Бейбарыс қарап отырмай. Патшаның түсі
өзгеріп Бейбарысты өлтірмек болады. Осы оқиғаның себебінен қыпшақтар
Карактан Дамаскіге кайта кетуге мәжбүр болады. .[13.550]
Жалпы алғанда, Айбектің сұлтандығы Шамдағы аюбидтердің Мысырдағы
мәмлүктерден билікті тартып алу әрекеттеріне толы мезгілде өтті. Айбек бұл
мәселені бейбіт жолмен шешуге тырысып, сұлтандыққа аюбидтердің тұқымы болып
табылатын он жасар Мұсаны тағайындайды.Айбектің сұлтандығынан кейін бйлік
басы Сейфуддин Құтыз бин Абдулла ат-Туркиге көшеді. Бұл сұлтан тұсында ел
есеңгіреп, моңғол шапқыншылығына қарсы тұра алмаған.
Тарихшы Ибн Тәңірберді моңғолдар туралы олардың жаулап алмаған жері,
жеңбеген әскері жоқ. Мұсылман иеліктерінен олардың қолдары жетпеген тек
Мысыр, Хиджаз, Йемен жерлері ғана қалған еді деп көрсетеді. Мысырдағы
мағрибтіктер Мағрибке қашса, халықтың бір бөлігі Хиджаз мен Йеменге барып
бас сауғалайды. Қалғандары, құдайдың басқа салғанын көреміз деп,
моңғолдардың келуін асқан қорқынышпен күтіп жатады. .[23.123]
Хулагу мен Бағдадты алған соң моңғол әскері алдында келесі кезекте
Шам елдері тұрғандығы айдан айқын еді. Шамда үстемдік құрып отырған
мұсылман әмірлері, кресшілер мен армяндар болса Хулагу қосындарында әртүрлі
көзқараста еді. Қатер төнген Кайфа, Карак, Алеппо, Химс, Дамаск қалалары
секілді мұсылман иеліктерінің билеушілерінің арасында ауызбірілік жоқ еді,
оның үстіне оларда төніп келе жатқан қатерге бірігіп қарсы тұру туралы ниет
те жоқ болатын. Ал, теңіз жағалауындағы христиан иелері болса, Шығыстан
келе жатқан дүлей күштің алғашқы жемтігі мұсылман мемлекеттері
болғандықтан, оларды христиандарға құдайдың өзі жолдаған одақтастар деп
қарағанымен уақыт өте келе олар моңғолдармен ашық одаққа баруға именіп,
бейтарап позиция ұстанады. Киликия армяндары борлса еш іркілместен
моңғолдарды қуана қарсы алып, Бағдат халифатын құлатуға белсенді ат
салысады. Моңғолдарды Шамдағы аюбидтер билігін жоюға итермелеп, жалпы
алғанда, қасиетті жерлерді, әсіресе, Иерусалимді мұсылмандардың қолынан
біржолата азат етуді мақсат тұтады. .[13.550]
1259 жылдың ішінде Хулагу Мияфарикин, Насибин, Хиран, Раһа, Бира және
Харим қалаларын алып, Шамның солтүстік-батысын түгел басып алады да, Алеппо
қаласын келіп қоршайды. 1260 жылдың қаңтар айында қамалды шабуылмен алады.
Алайда Хулагу қосындары 1260 жылдың ақпан айында Дамаскіге жақындағанда
моңғолдар қиратқан қамалдар туралы естіген қала тұрғындары еш қарсылық
жасамайды.
1259 жылы әмір Бейбарыс бастаған қыпшақ әмірлері Шам билеушісі
Салахуддин Юсефтен төніп келе жатқан моңғол қатеріне қарсы жігерсіздік
көрсетті деп одан моңғолдарды Ефрат өзенінің маңында күтіп алуға төрт мың
қол сұраған еді. 1260 жылы қаңтарда Хулағу түмені жеті күнге созылған
құрсаудан соң Алеппо қаласын алады. Осындай жағдайда Шам билеушісі
Салахуддин Юсеф Хулагуге қарсы шайқасқа шығуға бекініп, көмек сұрап сұлтан
Құтызға хат жазғанымен, жігері құмға айналып кібіртіктей береді. Ол
әскерімен және мәмлүктерімен, оның ішінде Бейбарыс бастаған қыпшақ-
мәмлүктер бар, Дамаскінің солтүстік жағындағы Ярза деген елді мекенде
тұрады. Әскерлер арасында тәртіп болмағандықтан жеңіліс табады. .[12.5573]
Тарихшылар түркі мәмлүктердің ортақ жау алдында өздерінің арасындағы
тартыстарды қойып, бірге алатын қасиеттерін өте дәл байқаған. Бұл жолы да
солай болады. Кезінде Құтыздың қылышынан қашқан қыпшақ-мәмлүктер жан-
жаөқтан Мысырға ағылып келе бастайды. Құтыз да ескі кектерін ұмытқандай
болады, қыпшақ әмірлерге жер иеліктерін мырзалықпен үлестіреді. Осы жерде
жатып Бейбарыс өзінің әмірлерінің бірі –Тайбарысты сұлтан Құтызға жолдап,
өзінің қасындағы бахри және шаһрузурия әмірлерінің сұлтанның қол астына
қызметке кіруге рұқсат етуін сұрап, оларға сенім білдіруді сұрап, өтініш
жасайды. Сұлтан Құтыздың келісімін алған соң Бейбарыс және әмірлері 1260
жылы Каирге келіп кіреді.
Сұлтан Құтыз кешегі қанжығада көрісетін жаулары-қыпшақтардың
алдынан шығып, Бейбарысты аса қадірлі меймандар тоқтайтын уәзірлер үйіне
түсіріп үлкен құрмет көрсетеді. Сұлтан асқан мырзалықпен Бейбарысқа Калиюб
жерін толық иелікке береді. Тарихшы ан-Нуайри Бейбарыс татарларға қарсы
шайқасқа шығу керектігін айтып, сұлтанның шешімін күшейтті-деп жазды.
Әрине бүкіл саналы өмірінің мақсаты-моңғолдардан ата кегін алу мүмкіндігі
туып, Мысырдағы сұлтандық тақты иеленіп бар күшті жауға қарсы шығуға салып
жатқан шақта Құтыз Бейбарыс секілді ержүрек, айлалы қолбасшыға өте зәру
еді.
Мәмлүк мемлекетінің іргесін Мұхаммед пайғамбар мұрагерлерінің
арасындағы көп жылдық қақтығыстар мен қызу тартыстардан кейін оның қызы
Фатима мен күйеу баласы Ғали-Арыстан қалады. Өз мемлекетін жаудан қорғауға
олар жергілікті халыққа емес, күшті де қайратты қыпшақ жігіттеріне иек
артты. Осылайша Бейбарыс та Дамаскіде 800 дирхемға сатылған болатын. Мұнда
ол өз жерлестерімен қауышты. Бейбарыс өзін әскери өнердің шебері ретінде
таныта білді. Мысыр сұлтаны Аюби оны өзінің хатшысы етіп тағайындады. Сол
кезеңде Бейбарыс басқарған Мәмлүк мемлекетінің әскері орта ғасырлардағы екі
ірі қолға-кресшілер жорығы мен моңғол басқыншыларына тойтарыс
берді.[13.601]
ІІ тарау Сұлтан Бейбарыс тұсындағы мәмлүктік Мысыр
2.1 Сұлтан Бейбарыстың билікке келуі және сұлтандық билігі
Мәмлүктердің төртінші сұлтаны Бейбарыстың тұлғасы өте қызықты әрі қарама-
қайшылыққа толы. Ол 1225 –жылы дүниеге келеді., содан кейін оны бала
кезінде Аюби әулетінің сұлтаны Салық Нажим-ад-дин жеке жасағына
жауынгерлікке тіркелген өзге түркі –қыпшақ құрамаларымен бірге сатып алды.
Бейбарыс Сириядағы әскери дайындықтан өткеннен кейін, ол мәмлүктердің
жасағына қосылды, онда асқан қабілеттілігін танытып, әскери дәрежесі тез
көтерілді, ал Мансұр түбіндегі шайқаста талантты әскербасы ретінде көзге
түсті. (Аз-Захир БЕЙБАРЫС сұлтанның өмірнамасы). Халық хикаясы., М.,
1975ж., 10-бет.
Шындығында да, дүниені дүр сілкіндірген әйгілі адамдардың ішінде дәл
Бейбарыстай тағдырдың тәлкегіне ұшырап, құлдық пен хандықтың арасында
қатыгез ғұмыр кешкен өмірінің ақыр соңында жер шарын шеңгеліне алуға
ұмтылған моңғол шапқыншыларына да, крест жорығын бастағандарға да
тойтарыс беріп, араб елін тұтас мемлекетке айналдырып, төрткүл елге әмірін
жүргізген, таңғажайып аңызға айналған екінші тұлға жоқ. Қасіретімен де,
қайшылығымен де, адаодығымен де, қатыгездігімен де, ақыл-парасатымен де
өзгелерден дараланып тұрады. [4.127-130]
Араб халқының Мың бір түнінен кем түспейтін аңыз-хикаялардан
құралған Патша Заһир Бейбарыстың өмір жолында Бейбарыс Жамақ деген
кісінің баласы деп көрсетіледі. Жамақ Хорезм шаһының қызына үйленіп, одан
бес ұл сүйеді. Соның бірі Бейбарыс еді деп баяндалады. Ал тарихи
деректерде Бейбарыстың ата-тегі көрсетілмейді. Тек оның Қыпшақ жерінен
шыққандығы айтылады. Шамасы халық өзінің жақсы көрген сұлтанын текті
әулеттен шығарғысы келгенге ұқсайды.[13.550]
Жастайынан мәмлүктер арасына түскен Бейбарыс Рауда аралында әскери
дайындықтардыан өтіп, кейбір соғыстарға қатысады. Соғыс кезінде ерліктерін
ескерген Салахаддин оны жасақ сардары етіп тағайындайды. Бейбарыс кейбір
соғыс майданында өз ерліктерімен ерекшеленіп, көзге түсіп жүреді.
Қыпшақ батырының жат жердегі өмір тіршілігі крест жорығымен тұспа-тұс
келеді. Мәмлүк: О ,Алла! Мені Мысыр мен Шамның патшасы ет деп дұға
қылады. Осы аңызда мәмлүктің сұлтан тағына отыруы дұғасының қабыл
болғандығымен байланыстырады.
Әмір Бадраддин Бектут Атабекидің ауызша айтқан риуаятын Қасым Абдуһу
Қасым өз кітабында мысалға келтіреді. Ал оны ол ибнТәңірбердіден алған
екен. Онда: Мен, Мәлік Мұзаффар Кутуз және Мәлік Заһир Бейбарыс (оларға
Алланың рахметі болсын) кішкене бала кезімізде бірге жүретінбіз. Бір күні
Мысыр көшелерінде отыратын жұлдызшалардың біріне кездестік.Мәлік Мұзаффар
Кутуз: Менің жұлдызымды қара деді. Жұлдызшы Кутузға: Сен осы елді
билейсің және монғолдарды жеңесің деп жауап берді. Біз оның жауабына
күліп, келеке ете бастадық. Содан соң Заһир Бейбарыс оған: Менің
жұлдызымды қара деді. Ол оған: Сен де Мысыр және басқа елдерді билейсің
деп жауап қатты. Біз оны тағы да келекелей түстік. Содан ол екеуі маған:
Сен де жұлдызыңды қарат деген соң, мен де қаратып едім, ол:Сен жүзбасы
боласың, саған ло қызметті мынау береді деп мәлік Заһир Бейбарысты
көрсетті. Сұлтандықтағы ең жоғарғы лауазымды иеленген ол мемлекет ішінде
тәртіп орнатып, қорғанысын нығайтып, бұзылған қамалдарды қайта тұрғызып, ел
иелігіне арнап мешіт-медіреселер, ауруханалар салдырады. Мәмлук
сұлтандығында ең алғаш рет төрт мазхабтық (Ханифи, Шафиғи, Ханбали, Мәлики)
сот тәртібін енгізіп, шариғат заңын қатал ұстады. Бір қызығы қыпшақтан
шыққан сұлтан енгізген осы төрт мазхабтық сот жүйесі мысырда әлі де
қолданылады.[24.3]
Кресшілер мен моңғолдар басып алған елді мекендерді азат етіп,
шекарасын кеңейткен сұлтан Заһир Бейбарыстың сұлтандығы жайлы жырлаған сол
замандағы бір ақын:
-Патша болды-мысыр менен иеменнің еліне,
Билік қылды Ирак, Рум және Нубия жеріне,-деп мәмлүк мемлекетінің шекарасы
қазіргі Мысыр, Алжир, солтүстік Судан, Таяу Шығыс, Сирия, Ирак және бүкіл
Араб түбегін қамтығанын көрсетеді. [17.251]
Ислам тарихнамасында сұлтан Бейбарыстың қайтыс болуы туралы неше
түрлі аңыз - әңгімелер баршылық. Кейбір тарихшыларсұлтан қымызды көп
ішкеннен қайтыс болған дегенге дейін барады.
Аңыздардың бірінде, тарихшы Ибн Ибаридің айтуы бойынша, селжұқ
түріктері мен моңғолдарға қарсы жорықта сұлтанның жамбасынан садақ оғы тиіп
жараланды. Бейбарыс бірнеше күн денесінен оқтың ұшын өзі шығармақшы болып
қатты қиналады. Қанша тырысқанымен әрекеттері нәтижесіз болады. Ақыры
лажсыздан емші шақыртады. Тарихшы емшінің оқты оның денесінен шығаруымен
сұлтан да жан тапсырды деп көрсетеді.
Ал, тарихшы Бейбарыс ад-Дауадар келтірген келесі бір аңызда ай
толық тұтылады. Жұлдызшылар, сол кездегі түсінік бойынша, бұл табиғи
құбылысты бір үлкен адам қаза табады деп жориды. Жұлдызшылардың сөзі
Бейбарыстың құлағына жеткенде ол түсті өзіне жорып қатты тіксініп қалады.
Басқа адамның басына келтіруге әрекет жасайды. Аңыз бойынша Дамаск
қаласында кезінде Шам мен Мысырды билеген аюбидтер әулетінің атақты бір
тұқымы тұрады екен. Бейбарыс түсті соның басына келтірмек болып,
әмірлерімен қымыз ішуге отырғанда оны да алдыртады. Оған у салынған қымыз
құйылған кесені өз қолымен ұсынады. Ол әрине сұлтан қолынан келген аяқты
кері қайтара алмайды. Түбіне дейін ішіп салады да үйіне барып сол күні
қайтыс болады. Бейбарыс қажетін өтеуге шыққанда қымыз құюшы ыдысты
шатастырып, түбінде удың қалдығы бар тостағанға қымыз құйып сұлтанның
алдына қояды. Еш нәрседен хабары жоқ сұлтан жайбарақат қымыз құйылған аяқты
босатады. Содан сұлтан Бейбарыс он үш күн ауырып қайтыс болады.
Алайда, сұлтанның көзін көрген тарихшылар Бейбарыс селжұқ
түріктеріне қарсы жорығынан кейін көңілі көтеріңкі жүрді, әмірлерін жиып ас
береді. Отырыстары таңға созылды деп жазады. Жамбасынан садақ оғы қадалған
адам қымыз ішіп тады таңға соға алмас еді, әрине. Талай қанды шайқастардан
аман шыққан көзсіз батыр Бейбарыстың ажалы атақ – даңқы шартарапқа жайылып,
өрлеп тұрған кезінде бұлыңғыр жағдайда болады. Тарихшы Ибн Шаддад Мухаррам
айының он төрті, жұма күні, әдет бойынша, сарайда қымыз ішуге отырды.
Отырыс түнге созылды. Жұма күні таңертең Бейбарыс ауырып қалды. Өзінің
қарушысы әмір Сұңқарды шақырып алып сырқатын айтып, құсығын көрсетеді.
Сұлтан науқастанғанына қарамастан түсте атқа мініп сейілдеуге шығады.
Алайда, дерт күшейе түседі. Күн еңкейе сарайға қайтып келеді. Іші күйіп
тұрғанын айтады. Жақын әмірлер оған дәрі жасап береді. Іштегі отты
тоқтататын дәрігер болмайды. Берген дәріден пайда да болмайды. Ауру одан
сайын күшейе түседі. Мухаррам айының жиырма сегізі, бейсенбі күні, түс
намазынан кейін сұлтан Бейбарыс жан тәсілім етеді. Бас әмірлер сұлтанның
қайтыс болғандығын қалың бұқарадан, сол кездегі саяси жағдайға байланысты,
уақытша жасырып ұстауға шешім қабылдайды. [42.7]
Сұлтан Бейбарыс 1277 жылдың маусым айының соңында 17 жыл 2 ай 12 күн
сұлтандық құрып 52 жасында қапыда дүниеден қайтады.
Сұлтан Бейбарыс көзі тірісінде Мені қайтыс болған жерде жерлеңдер,
үстіме талай заманға жететін белгі қойыңдар деп айтып отырады екен. Осы
өсиетіне сәйкес Бейбарыстың қайтыс болған жері – Дамаск қаласында жерлеуге
шешім қабылданады. Сұлтанның басына мазар ғана емес мәмлүк дәстүрі бойынша
медресе соғуға шешім қабылдайды.
Қыпшақ даласының перзенті, тағдырдың күшімен Мысыр жеріне мәмлүк
болып келіп, атағы шартарапқа кеткен сұлтанның сүйегі, қыпшақтың тағы да
бір данасы Әл – Фараби жатқан Дамаск қаласында қалады.
Сұлтан Бейбарыс қайтыс болған соң халық өздерінің билеушісін ұмытпай,
неше түрлі аңыздар арқылы оның рухын асқақтатып, өнегелі істерін кейінгі
ұрпаққа жеткізіп отырды. Ол туралы халық хиқаяларынан тұратын Патша Заһир
Бейбарыстың өмірнамасы романы жазылып, Бейбарысқа өлмейтін, өшпейтін
ескерткіш орнатылды. Батыр бабамыздың бейнесі ежелгі тарихи жазбаларда және
әдебиет нұсқаларында осылайша көрініс тапты.
Сұлтан Бейбарыстың отбасы ішіндегі жеке өміріне байланысты
аса бай материалдар бар деп айта алмаймыз. Сұлтанның шыққан тегі, балалық
шағы, Шам елдеріне құл болып келгеннен кейінгі өмірі туралы мағлұматтар
жұтаң, жоқтың қасы.
Сұлтан Бейбарыс бес рет үйленген. Шахрузурия тайпасының қызына
үйленеді. Оны сұлтандық тағына отырғанда талақ етеді. Одан перзент көрген,
көрмегендігі туралы ештеңе айтылмайды.
Екінші әйелі әмір Хусамуддин Берекехан бин Дәулетхан ал-
Хауарезмидің қызы еді.
1280 жылы сұлтан Бейбарыстың бәйбішесі әл-Хатун қайтыс болады.
Бейбарыс кейін әмір Сейфуддин Нүкайдың қызына және әмір Сейфуддин Ноғай ат-
Татаридің қызына үйленеді.
Бір өкініштісі Бейбарыстың жұбайларының бірде – біреуінің аты
сақталмаған. Бейбарыс үйленген жұбайларынан он перзент көреді. Үш ұл, жеті
қыз. Ұлдары – Беркехан, ортаншы ұлы – Наджмуддин Қызыр және Бадруддин
Саламуш, Байбарыстың кіндігінен тағы екі ұл бала болғанымен олар екі
жастарында шетінеп кетеді. (32.76)
Бейбарыс сұлтандық құрып тұрған кезінде ад-Дауадар Кармун ат-
Татаридің қызына үйленеді, бірақ, сұлтанның соңғы некесі ұзаққа созылмайды.
Сұлтанның кіші баласы Суламыш 22 жасында қайтыс болады.
Бейбарыстан қалған жалғыз тұяқ – Қызыр Каир қаласында 1309 жылы қайтыс
болады.
Бейбарыс жанұясының одан кейінгі тағдыры, қолда бар материалдар
бойынша белгісіз.
Мәмлүк – қыпшақ мемлекетінің негізін салушы сұлтан Бейбарыс
әкімшілік жүйені дамытып қана қоймай бұл жерлерге бұрын белгісіз басқа
ережелер кіргізді.
Сұлтан Бейбарыс ислам шариғаты тұрған кезде көшпенділер әдет –
ғұрпын басшылыққа алды деген осы заманғы мұсылман тарихшыларына аса
ұнамайды, сондықтан, Бейбарыс мемлекет басқару ісінде дала әдет – ғұрпының
ислам шариғатына қайшы келмейтін тұстарын ғана пайдаланған деген уәж
айтады. [40.48]
Тарихшы ас-Саютидің сөзімен айтқанда иелліктердің қамқоршысы, екінші
сұлтан ең жоғары мансапқа тек аса сенімді адма тағайындалатын болған. Ол
сұлтанның орынбасары, оның құзырларының бәрін атқарады. Сонымен қатар, егер
сұлтан өзінің наибымен жорыққа бірге шығатын болса, ірі әмірлердің бірін
наибғайба етіп тағайындайды. Алайда, ондай жағдайлар өте сирек болатын.
Бейбарыс наиб мансабына өзі тәрбиелеп өсірген мәмлүгі әмір Білікті қояды,
ол сұлтан Бейбарыс қайтыс болғанша иесіне адал қызмет етеді.
Мәмлүк династиялары басқарған түркі мемлекетінің басында сұлтан
тұратын болған. Оны өзара тең саналатын ірі әмірлер сайлайтын. Қыпшақ
мәмлүктер сұлтандық әкеден балаға мұра етіп қалдыруға тырысса, кейінгі
мәмлүктер кім күшті билік соныкі деген принцип ұстанғаны тарихтан белгілі.
Оны мұсылман тарихшылары түркі заңы деп атаған.[25.162]
Сұлтан аптасына екі рет иеліктерінің тұрғындарының арыздарын
қарайтын. Сұлтан үлкен сарайдың төрінде орнатылған жібекпен қапталған ағаш
тақтың үстінде отырады, қасында төрт мазхаб қазылары мен қария мәмлүктер
алдында арыз оқылып қасындағылармен ақылдаса отырып әділ шешімін беретін.
Ал, әмірлер, мәмлүктер және оларға бөлінетін жер иеліктері мәселесін
қарағанда сұлтан әмірлерімен ғана қалып, қазылар бұл жиналысқа қатыспайтын
тәртіп сақталған. Хатшы мәмлүктердің аты-жөндерін, оларға бөлінетін жер
иеліктері туралы жарлықты оқиды сұлтан қажет деп тапқандарына қолын қоятын.
Мәмлүк мемлекетінің қызметкерлері қылыщ иелері және қалам иелері
болып бөлінген. Атауының өзінен көрініп тұрғандай мәмлүк әмірлері мен
мәмлүктер әрине қылыш иелері болған. Олар әмірлер мен жауынгерлер.
Әмірлердің өзі өз кезегінде төрт сыныпқа бөлінген.[26.154]
Жүздік әмірлер - мыңбасылар – қарамағында жүз салтатты болған. Он
– жиырма атты артық болуы мүмкін. Мыңбасы соғыс кезінде мың атты әскери
бөлікті басқаратын.
Таблхана әмірлері - қарамағында қырық салт атты мәмлүк
болған. Жиырма – отыз салт атты артық болуы мүмкін. Осы категорияға жататын
мәмлүк әмірлері іс қараушылар, бақылау мансаптарын иеленетін болған.
Онбасылар - Олардың қарамағында онсалат атты мәмлүк болады.
Жиырма адамы болғанымен он басы саналатын болған.
Бесбасылар - Бесбасылар сұлтан Бейбарыстың Мысырдағы
иеліктерінде аз болған. Оның себебі бұл сыныпқа жататын әмірлер аға мәмлүк
болып есептелген.
Қатардағы мәмлүктер – Олар екіге бөлінетін. Сұлтан мәмлүктер –
жауынгерлердің ішіндегі ең биік мәртебелісі, мүмкіншіліктері мол, сұлтанға
ең жақын, иеліктері жағынан ең байы болып табылған. Сұлтан Бейбарыстың жеке
төрт мың мәмлүгі болғанын тарихшы Ибн Шаддад көрсетеді.
Халқа мәмлүктері - Сан жағынан ең көп топ болып саналған.[43.5-
6]
Шиһаб-ад-дин Абдул Аббас Ахмад ибн Әли әл-Қалқашанди Субх әл-ағша фи
синаати-л-инша кітабында Бейбарыстың билігін, Мәмлук мемлекетінің
әлеуметтік жағдайын суреттеп, мол дерек келтіреді. Әр бір қоғамдық
формацияларға әйелдердің ондағы әлеуметтік орындарына қарап баға берсе
болады. Осы тұрғыдан алып қарағанда Бейбарыс заманындағы мәмлүк қоғамында
қыпшақ әйел – қыздарының әлеуметтік өмірдегі орны, олардың ойнаған рһлдері,
қазіргі заман биігінен қарағанда, әлдеқайда жоғары және ерекше орынға ие
болады. Мәмлүктер өздерініңғ әйелдері мен қыздарына ерекше құрмет көрсетіп,
біздің құлағымызға тұрпайы естілгенімен сол кездегі сыпайы атаулармен
атайтын болған. Жалпы түркі мемлекетінің бастауында тұрған түркі қызы
Шажарадүр күйеуі қайтыс болған соң Мысыр тағына отыруы сол кездегі мәмлүк
әйелдерінің қоғамдағы жоғары беделін көрсетеді. 1278 жылы Бейбарыс қайтыс
болған соң орнына отырған тақ мұрагері сұлтан Суламыш пен мәмлүк әмірлері
арасындағы қатынас шиеленіскенде екі жақты бітістіру міндетін Суламыштың
анасы өз мойнына алады. Әмірлер Бейбарыстың жұбайын құрметтеп күтіп алып,
еш намыстанбастан онымен келіссөздер жүргізеді.
Сұлтанның әйелдерінің бірі сырқаттанып қалған жағдайда сұлтан оның
әрдайым көңілін сұрап барады. Әйелі науқастан құлан таза айығып кетсе,
сұлтан үлкен ас беріп, құттықтаулар қабылдайды. Ал, егер әйелі қайтыс болса
әмірлер намазға түсіп, күйеуі әйелінің рухына бағыштап ақшалай, заттай мол
садақа таратады. Әйелдерінің аяқтары ауырлағанда сұлтандар мен әмірлердің
құдайдан тілейтіні ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz