ТҰЛҒАНЫҢ ҚОРҚЫНЫШЫ МЕН МАЗАСЫЗДАНУ КҮЙЛЕРІНІҢ ТАБИҒИ АПАТТАРДА ЗЕРТТЕЛУІНІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІН ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. ТАБИҒИ АПАТТАРДА ТҰЛҒАНЫҢ ҚОРҚЫНЫШЫ МЕН МАЗАСЫЗДЫҒЫН ЗЕРТТЕУ
ТЕОРИЯЛАРЫ МЕН МЕХАНИЗМДЕРІ
1. Тұлғаның қорқынышы мен мазасыздығын табиғи апаттарда зерттелуінің
психологиялық астары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
2. Мүмкін болатын табиғи апаттардың адамзатқа тигізген әсерлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
3. Тұлғаның қорқынышы мен мазасыздығын зерттеу теориялары мен механизмдері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 22
2. ТҰЛҒАНЫҢ ҚОРҚЫНЫШЫ МЕН МАЗАСЫЗДАНУ КҮЙЛЕРІНІҢ ТАБИҒИ АПАТТАРДА
ЗЕРТТЕЛУІНІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІН ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ
2.1 Мүмкін болатын табиғи апаттардағы тұлғаның қорқынышы мен үрейленуін
зерттеу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..39
2.2 Тұлғаның қорқынышы мен мазасыздығын табиғи апаттарда
зерттелуінің сандық өңделуі және сапалық
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ..45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 58
ҚОСЫМШАЛАР
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі: Адам баласы таиғатпен етене өмір сүріп келеді.
Табиғат бізді қоршаған орта, ол адам баласының санасынан тыс, өздігінен
пайда болған дүние. Адам табиғатсыз өмір сүре алмайды. Ол адам баласының
ғасырлар бойы адамның әлеуметтік-психологиялық қалыптасуына ерекше ықпалдар
әсер ете бастады.
Бұл табиғаттың өз мүмкіндігін көрсете, адамның ішкі дүниесіне әсер
ететін құбылыстар пайда болды. Табиғат құбылыстарының апаттары: жер
сілкінісі, су тасқыны, қар көшкіні адам бойында қорқыныш ұялатып,
мазасыздық тудырады. Табиғат құбылыстарының адамға әсері жөнінде Короленко
И.П., Гостюшин А.В., Лебедев В.И., Черноушек М., Душков Б.А. еңбектері
болса, қорқыныштың ерекшеліктерін Андрусенко В.А., Сапунов В.Б., Щербатых
Ю., мазасыздануды Спилбергер Ч.Д., Касииль Г.Н., өз еңбектерінде
қарастырған. Табиғи апаттардың адам психологиясына әсер етуі, оның
күнбелікті өмірде өзін ұстауы және әлеуметтік-психологиялық тұрғыдағы мінез-
құлқының ерекшелігі, жеке қасиеттердің даму процесін қамтиды.
Мүмкін болатын табиғат апаттарда адамның жеке қасиеттерімен бірге өзін
ұстауы, саналы әрекет ете білуге қам жасау. Апаттардың болуы бұл адам
психологиясына сол мезетте ғана әсер ететін ситуациялар емес, ұрпақтан-
ұрпаққа жалғасатын тіршілік бетіндегі өзгерістер. Тұлғаның барлық сферасы
апаттардың әртүрлі қиындықтарын бөліседі.
Жалпы тұлғалық қорқыныш пен үрейленуге келетін болсақ, бұл қазіргі
психология ғылымында әлі толықтай зерттелмеген адамның ішкі құбылыстарының
бірі. Адамның табиғат пен қоғам дамуында алатын орнын, әрекетін ғылыми
деректерге сүйене отырып баяндап, оның мәнін терең түсінуге боладыф. Жер
шары бұдан төрт жарым миллиард шамасында пайда болды деген жорамал бар.
Бұдан екі жарым-үш жарым миллиард жыл бұрын оның бетінде ешқандай
психикалық құбылыс болмаған. Ұзақ дәуірлерге созылған эволюция нәтижесінде
жер бетінде тіршілік пайда болды. Соның арқасында тірі организмнің сыртқы
ортаның әсеріне тітіркену қасиеті оянды. Бұл психика дамуында айрықша мәнді
физиологиялық құбылыс. Психикалық бейнелеудің өзіндік сипаты, ең алдымен,
жүйке жүйесінің қызметімен байланысты болса, екіншіден мұндай бейнелеу адам
санасында өз таңбасын қалдырып, жан дүниесінің сырына айналады.
Адамның психикалық құбылыстарды бейнелеуінің тағы бір ерекшелігі –
сыртқы дүние мен болмыстың адам миында қалай бейнелеуіне байланысты.
Адамның басында жүйкелік әрекеттің қозуына байланысты, көңіл-күйінің
өзгеріп, тамырының соғысы жиілеп кетуі қорқыныш пен мазасыздықтың белгісі.
Адам көңіл-күйінің көріністері сезім мен эмоцияны ақыл-ой және сана
билейді. Сана-психика дамуының ең жоғарғы сатысы. Кез-келген психикалық
процесті адам санасының жемісі дейміз. Сыртқы күшті тітіркендіргіштердің
организмге әсерінің күштілігі сондай, олар адамның психикасына күшті әсер
етеді. Аяқ астынан қорқыныш барлық әрекетті алып тастайды. Мазасыздық
адамды бір орнында тағат таптырмауы да мүмкін. Әсіресе, қалада соңғы
жылдары табиғат апаттары туралы әртүрлі алып-қашпа сөздер тұрғындардың
мазасын алуда.
Адам мен табиғаттың қарым-қатынасы жаңадан ХХ ғасырға аяқ басқан тарихи
кезеңде аса маңызды көкейтесті, өзекті мәселелердің қатарына көтерілді.
Адамның эмоциялық толғаныстарының ерекшеліктері негізінде зерттеу мәселесі
психологиядағы теориялық және әртүрлі қолданыстық мәселелерді шешу кезінде
өте маңызды. Бұл мәселенің маңыздылығы адамның мүмкін болатын табиғи
апаттардағы қорқынышы мен мазасыздығын Алматы қаласының сейсмологиялық
қауіпті зонада орналасқанынан байланысты зерттеуге алынды.
Адамдардың табиғи апаттардың алдын-ала сезінуі ғылыми тұрғыдан
түсіндірілмеген. Сонымен бірге, қарастырылатын жұмыс психологиялық жағынан
жаңа және өзекті мәселе болып табылады.
Зерттеу мәселесі: Адамның эмоциялық толғаныстарының ерекшеліктері
негізінде зерттеу мәселесі психологиядағы теориялық және әртүрлі
қолданыстық мәселелерді шешу кезінде өте маңызды.
Зерттеу мақсаты: Мүмкін болатын табиғи апатттардағы тұлғаның қорқынышы
мен мазасыздығын зерттеу кезінде психологиялық әдістер көмегімен қорқыныш
пен мазасыздықтың психологиялық сипатын анықтау.
Зерттеу нысаны: 19-29 жас және 30-40 жас аралығындағы Алматы қаласының
тұрғындары.
Зерттеу пәні: мүмкін болатын табиғи апаттардағы тұлғаның қорқынышы мен
мазасыздығын зерттеу.
Зерттеу міндеттері:
- тақырыпқа байланысты шет ел және отандық психологтардың
еңбектерін қарастыру;
- мазасыздық пен қорқынышты психологиялық зерттеуде әдістер арқылы
анықтау;
- ғылыми негізделген ұсыныстар келтіру.
Зерттеудің болжамы: табиғи апаттардың ықтималдығына байланысты
адамдарда қорқыныш пен мазасыздық күйлері бар.
Жас ерекшелігіне байланысты қорқыныш және мазасыздық күйлерінде
айырмашылық болады. Мүмкін болатын табиғи апаттар адамдарда қорқыныш пен
мазасыздық тудырады.
Зерттеудің теориялық - әдіснамалық негіздері: мүмкін болатын табиғи
апаттарды және тұлғаның қорқынышы мен мазасыздығын сипаттайтын
психологиялық механизмдердің талданылуы және осы мәселе бойынша әртүрлі
психологиялық еңбектердің қарастырылуы.
Зерттеу әдістері:
1. Сауалнама;
2. Тейлер пікіртерімі;
3. Тұлғаның мазасыздығын бағалау мәселелері (Ч.Спилбергер мен О.Л.Ханин
бойынша);
4. Тұлғаның А типін диагностикалайтын сауалнама.
Зерттеудің практикалық базасы: Алматы қаласының тұрғындары
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Алматы қаласының сейсмологиялық зонада
тұруына байланысты тұрғындарда қорқыныш пен мазасыздық күйлері
болғандықтан, тұлғаның табиғи апаттардағы қорқынышы мен мазасыздығын
психологиялық әдістер көмегімен зерттеу.
Зерттеу жұмысының практикалық маңыздылығы: зерттеу нәтижелері Алматы
қаласында мүмкін болатын табиғи апаттардағы тұлғаның қорқынышы мен
мазасыздығын зерттеу жалпы психология психофизиологияда сынау мүмкіндігін
береді.
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі: кіріспе, 2 тараудан (теориялық
және эксперименттік), пайдаланылған әдебиеттер тізімі, қорытындыдан тұрады.
Жалпы жұмыстың көлемі – 60 бет. Пайдаланған әдебиеттер саны – 60.
1. ТАБИҒИ АПАТТАРДА ТҰЛҒАНЫҢ ҚОРҚЫНЫШЫ МЕН МАЗАСЫЗДЫҒЫН ЗЕРТТЕУ
ТЕОРИЯЛАРЫ МЕН МЕХАНИЗМДЕРІ
1.1 Тұлғаның қорқынышы мен мазасыздығын табиғи апаттарда зерттелуінің
психологиялық астары
Эволюция процесінде адам арнайы жағдайларға қоршаған орта,
метеорологиялық – климат, әлеуметтік-психологиялық қатынастарға бейім
келеді. Қазіргі замандағы өркениеттің даму барысында адамға жаңа міндеттер
қойылып, принципиалды жаңа әсерлердің пайда болуы, ғылыми-техникалық
революциямен байланысты, өмір қозғалысының, уақыттың бірлігінде өсу
сапасының өзгеруі, әртүрлі ситуациядағы туындайтын жағдайлар,
таптаурындардың әдеттегі шегінен аспайды.
Адам баласының табиғатқа қатынасы қашанда әдемілік негізін қалаған.
Адам табиғатсыз тіршілік ете алмайды. Табиғат адамды қайырымды, бір
мақсатқа ұмтылған, сұлу жанды етіп тәрбиелейді. Ол денсаулық, шабыт және
шығарманың қайнар көзі - дейді П.И.Мариковский.
Табиғаттың тозуы бұл экологиялық дағдарыс. Бұл – ғаламат опат. Адам
табиғаты қалыпты жетіліп дамуы үшін самал желді, жаңбырдың себелеген
дыбысын, құстардың дауысын, өзен ағынының дамуын тілейді. Адамзат жер
бетіндегі табиғи құбылыстардың бәрінен ләззат алады. Адамдардың климат-
метерологиялық жағдайындағы территорияларында тұруы, тұрғын үй
комплекстерінің құрылысы, өнеркәсіптің дамуы, психофизиологиялық
бейімділігіне байланысты. Адамның адаптивті ресурстарды максималды қолдану
арқылы өмір сүруі организмнің бейімділігінде қалыптасады 14.
Табиғ апаттар адамның психологиялық көңіл-күйіне қатты әсер етуінен
қорқыныш пен мазасыздық пайда болдып, жеке және топтық жүріп-тұрысқа әсер
ете, сыртқы ортаға күнделікті бейімділігімен іс-әрекетін бұзады 16.
Мүкін болатын табиғи апаттардың белгісізі уақытта болу ерекшелігімен
айқындалады. Апаттың мүмкін болатын табиғи түрде басталу процесінің екі
аспектісі анықталған: қауіптілігі мен катастрофаның болу мүмкіндігі.
Қауіпті апатқа адамның психологиясы мен әрекетіне әсерін тигізетін жер
сілкінулер, цунамилер, циклондар, жанар таулардың атқылауы, қар көшкіндері,
су тасқыны жатады.
Қарапайым құбылыстардан кездейсоқ процестер деп, екінші эрозиялыр,
желдің шанды көтеруі, құмдардың көшуі. Мүкін болатын табиғи апаттар
адамдарды жиі өз құрбанына айналдырады. Соңғы 100 жылда 9 млн. адам су
тасқынынан, 1 млн. жер сілкінуден, 1 млн. қатты желдерден, тайфун және
тропикалық циклоннан қаза тапты. Миллиондаған жандардың өмірін қиған
эпидемиялық мүмкін болатын табиғи апаттардың спутниктері, құрғақшылықтар.
Тарихи және әлеуметтік жағдайларға байланысты террриториялардағы
экономиканың деңгейі, жерді игеруі, географиялық аудандар басқа
процестермен бірігуі, орналасауы, ауа-райы құбылысының ұзақтығы мен
интенсивтілігіне орай табиғи апаттар болуы мүмкін.
Тұлға – адамның әлеуметтік сапалы жүйесі. Оның санасы, интеллектісі,
адамгершілігі, адам құндылықтарының дамуы ішкі дүниесі тұтастай сипаты
болып келеді. Адамдар арасындағы қарым-қатынас, ақпараттар тұлғаға өз
әсерін тигізбей қоймайды. Жағдайлардың туындауы, шыдамдылықты сақтау
мүмкіндігінің, әртүрлі дағдарыстарды шешуге әкеледі 15. Субъективті
нақтылық оның сенім шегінің жоғары болу мақсатымен сәйкестендіру.
Субъективтілікті көрініс ретінде қарастырсақ, жекелей алғанда көптеген
адамдар өзгелер не істесе соны істеуге өзін көндіреді. Экстремалды
жағдайларды сезіну, оқиға барысында өзін меңгеру жағдайлары ескерілемейді
30.
Қазіргі өркениетте адамдарда өміріндегі қиыншылықтар мен қауіптерді
мүмкін болатын табиғи апаттардың қиянаттарын үлкен мәселе етіп көтеруде.
Жер планетасын және әр адам құндылықтарын сақтауда бүкіл ғалам әрекет
етуде. Сақтауды қамтамасыз ету өздігімен емес, арнайы қызмет көрсету
орындары жүргізу тиіс. Ол адамның жеке өмірін қамтамасыз етуде үздіксіз
үзбей атқарылуы тиіс. Адамдар өмірін сақтауға байланысты алдарына қойған
міндеттері:
- мүмкін болатын табиғи апаттардың адамға тигізетін психологиялық
әсерін анықтау;
- мүмкін болатын табиғи апаттардағы әр адамның дайындығына
байланысты әрекеттері;
- мүмкін болатын табиғи апаттардан адамда сенімділік пен жеке
мүмкіндіктерінің жетістіктерін мотивтер арқылы қалыптастыру;
- апаттардың кездейсоқ екендігіне орай бойындағы сапалы қасиеттерді
дамыту (ұстамдылық,әрекетті тез игеру , өзін-өзі басқара білу және
т.б.);
- апаттар жайында білімдер, дағдылар, іскерліктерді қалыптастыру
- арнайы топтардың сенімді көмегін ұйымдастыру.Бұл міндеттердің
шешімі адамдардың өмірі мен іс-әрекетінің (тұрғылықты мекен-
жайы,жасы, кәсіби әрекеті, әлеуметтік ортасы,әлеуметтік жағдайы)
ықтималдығына байланысты.
Адамдарды апат болған жағдайда психологиялық тұрғыдан күйі мен әрекетін
,мінез-құлқын тану өте күрделі.
Апат – объективті-субъективті жағдайлардың реалды жиынтығы, адам
болмысының ерекшеліктеріне, оның өмір сүру әрекетіне белгілі бір уақытқа
байланысты сипаты.
Апат - әлеуметтік-табиғи тұтастылық.
Қазіргі кездегі апат барысында адамның психологиясына жүйелі бағытта
ерекшелігін анықтап, уақытша қиындаған функционалды тұтастылықты, адамның
ішкі-сыртқы жүйесін қарастыру. Өзара байланыс, өзара ұйымдасқан, бір-
біріне әсер ететін – адамның шешімі, мінез-құлқы, қылығы, әрекетінің
интегралды, оның қалыптасуының жүйелі өнімі.
Адамның апат жағдайындағы жүйесі:
Апат жағдайының компоненттері:
- сыртқы орта, сыртқы жағдайлар;
- тұлғалық-жағдайды бастан кешірген адамның әрекетті таңдауы;
- мінез-құлық – адамның жету мүмкіндігі.
Компоненттер бір адамның өзінде тұрақтылықты сақтамайды. Біркелкі
оқиғалар, адамдардың индивидуалды ерекшеліктеріне қарай қабылданады. Бұл
негізгі үш компоненттің нәтижесі адамның психикасында сапалық қасиеттері,
процестері, механизмдері басты роль атқарады 12.
Апат кезінде болған адамның психологиялық құбылыстары:
- апаттың жеке факторларындағы адамның бағалауы, кез-келген фактор
адамға субъективті қабылданады;
- апаттың мәнділігі және оған қарым-қатынас, критерийдің мәнділігін
адам кез-келген реакцияда көрсетеді. Апаттың мәнділігі жоғары
болған сайын адамға күнделіктен өмірден жоғары психологиялық
әсерлер күшті реакция береді.
- апаттағы мотивациялық белсенділіктер: адам қандай мақсатпен
ұмтылады, жету белсенділігі мотивацияға байланысты. Кей мотивтер
адамды жетелеп алып шығады. Ұлы қуаттар ұлы мақсатқа жету үшін
туылады, кім мақсатына жеткісі келеді тәсілдерін іздестіреді,
кімге бәрібір себебін іздестіреді.
- мобилизациялы – жеке мүмкіндіктер, апат барысында дұрыс мінез-
құлық пен әрекет қажет, жетістік пен сақтануды қамтамасыз ету.
- мінез-құлық, әрекетті, шешімді қабылдаудағы бейміділігін апат
кезіндегі дайындық анықтайды.
- адамның психикалық күйі. Адамның қолайсыз күйден арылудағы
мүмкіндіктеріне тәуелді.
- мінез-құлықты басқару – адамның өзін-өзі басқарудағы психикалық
әрекетті өзін-өзі реттеу, өзін-өзі меңгеру, қадағалау, тепе-
теңдік күйін сақтау 14.
Апаттардың типтері:
1. Объективті экстремалды апат: сыртқы ортаның қауіптілігіне
адамның шамасы жетпейді. Ол қиянаттар, қауіптерден,
қиыншылықтардан тұрады.
2. Экстремалды мүмкін апат. Жабық түрдегі қауіптер. Оның объективті
дамуына адамның тікелей әрекетінен болады. Мүмкін болатын
апаттарды болдырмас үшін байқағыштық, аңғарымпаз, апаттардың
ықтималдық пайдла болуын, өсу тұстарын білу және түсіну.
3. Жеке виктимді экстремалды апат: адамның психологиялық және
әлеуметтік қалыптасуының төмендігінен пайда болады.
4. Қиялдағы экстремалды апат: адамның қылығынан емес, қиялында
болады. Олар адамға қорқыныш, мазасыздық тудырып, өзіне
сенімділігін азайтады 12.
Табиғи апаттардың адамда психикалық күйіне өзгеріс енгізетінін 1979
жылы В.И.Медведев, Апаттың ықтималдығы экстремалды ұғымның абсолюттті
болуында емес деп көрсеткен. Психологиялық жағымсыз күйлердің әртүрлілігі
адамның қабылдау мәнділігіне байланысты. Әр апаттың сипаты адамның
белсенділігін талап етеді.
Арнайы белсенділік – адамның қатаң түрдегі ерекше шешімінің нәтижесінде
жетістікке жету бейімділігі.
Арнайы емес белсенділік - өзін-өзі қарсылыққа дайындамау, ерік-жігердің
төмендігі. Адам тек организм ғана емес, ол тұлға ретінде өзінің күш-қуаты
сарқылғанша табиғатпен бірге өмір сүреді. Жағдайға бағдары, шешім қабылдау,
қылықтар жасауы, әрекетті орындауы, жеке өмірін қамтамасыз ету және реттеу
адам болмысына табиғи факторлар әсерін тигізеді. Психикалық күйлердің
шегіне жетуі адамның жүйкелік ерекшеліктеріне әсерін тигізеді. Адамның
бейімділігі жоғары болып, тұрақтылығын сақтау тиіс 12.
Мазасыздану – төнген қауіпті алдын-ала сезумен байланысты дискомфортты
сезіну ретінде сипатталатын тұлғаның психологиялық қасиеті. Мазасыздану
адамның маңызды қажеттіліктерінің қанағаттандырылмауының көрінісі болып
табылады. Ғалымдар мазасыздануды 2 аспектіде қарастырады:
1. Эмоциялық күй.
2. Тұлғаның темпераментінің ерекшелігі, тұрақты қасиеті.
Ресейдің психологиялық әдебиеттерінде құбылысты былайша ажырату үрей
және мазасыздану ұғымдарымен сәйкес белгіленген. Соңғы термин құбылысты
айқын, толық көрсету үшін қолданылады Прихожан А.Н., 1997.
Мазасыздану мәселесін бағалау жағдайында психология ғылымында екі
тенденция бөлінеді. Бір жағынан мазасыздану феноменінің анық еместігі мен
жете зерттелмеуіне сүйену біздің елімізбен қатар шетелдегі мазасыздану
мәселесіне арналған жұмыстар үшін тән. Оларда бұл термин негізінде әртүрлі
құбылыстар түсіндірілетіндігі және мазасыздану зерттеудегі бірқатар қарама-
қайшылықтар тек бағыттар арасында ғана емес сонымен қатар бір бағыт
ішіндегі авторлар арасында, ұғымға өз пікірі тұрғысынан ғана қарау бар
екендігі көрсетілген.
Мазасыздану – санасыз дау-жанжал деңгейінде басталатын реакция.
Мазасызданудың қорқыныштан айырмашылығы оның белгілі бір объектісі
болмайды. Мазасыздануға негізсіз қорқыныш, үрей тән. Мазасыздану әрқашан
интрапсихикалық яғни оның себептері ішкі болып табылады. Мазасыздану тіптен
негативті сипатта болмайды. Әр адамда оптималды немесе қалыпты деңгейде
мазасыздану бар. Бұл тұлға белсенділігінің шарты ретіндегі пайдалы
мазасыздану. Мазасыздану бұл ең алдымен қауіптен сақтандыру сигналы, бұл
бағыт бағдарлаушы процесс. Осы жағынан бұл процесс құнды болып табылады.
Мазасыздану сигнал ретінде біздің әрекеттерімізді, өзімізді белгілі бір
жағдайға бейімдейді.
Мазасыздану бұл тек қауіптен алдын-ала сақтандыратын сигнал ғана емес,
сонымен қатар белгілі бір деңгейде дау-жанжалдан қорғайды. Себебі
психикалық қорғаныс механизмдерін жұмысқа қосады. Бұл мәселеге тек
психология және психиатрия ғылымдарында ғана емес сонымен бірге биохимия,
физиология, философия, социология ғылымдарында да көп зерттеулер арналған
жариялаулардың саны жыл санап көбейіп келеді. Бірақ олардың көпшілігі
батыстық ғылымдарға тән екенін ескерген жөн.
Үрей – барлық эмоциялардың ішіндегі ең қауіптісі болып табылады. Үрейге
қатысты зерттеулер қатары осы маңызды эмоцияны жете түсіну үшін өте тамаша
негіз болады. Үрей мәселесін бірқатар мамандар қарастырған. Осы мәселеге
көп көңіл бөлген Рэчмен болды. Оның концепциясында жағдайға байланысты
алынған травматика белгілі бір қорқынышты тудырып, ауыру сезімін
түйсіндірді. Үрей сезімін сезінген адамды табу өте қиын. Алаңдаушылық,
мазасыз болу, үрей сияқты эмоциялық көріністер біздің өмірімізде орын
алатын – қуаныш, таң қалу, қайғыру, жылау көріністерімен сәйкес келеді.
Бірақ, үнемі үрейде болу оның шектен тыс болуы адам мінез-құлқын
эмоционалдық салдыққа дейін өзгертеді. Тұрақты үрей – бұл бала тұрмақ
үлкендердің өзі жеңе алмайтын, адам мінезін жағымсыз жаққа әкелетін күш.
Бала қорқыныш үрейімен, дұрыс санаса алсақ, оның не себептен пайда болғаның
ұғына алсақ, олар ізсіз жойылады. Егер, үрей ұзақ уақыт сақталатын болса,
жағымсыз әсерлер оның себебі болып отырса, бұл құбылыстар отбасындағы дау-
дамайлық қарым-қатынастарға ата-аналардың теріс мінез-құлықтарына ата-
аналардың теріс мінез-құлықтарына тікелей байланысты болып, баланың жүйке-
жүйесінің тозуына және физикалық, яғни дене күшінің әлсіреуіне әкеп соғады.
Балаға дұрыс әсер ету үшін, оның бойындағы алатын үрейден құтылуға
көмектесу үшін ата-анаға жалпы үрей туралы түсінікті ұғыну керек. Бұл
жағдайда ол қандай функцияларды атқарады, қалай пайда болады және дамиды,
көп жағдайда балалар неден қорқады және неге қорқады осылар туралы білімі
болуы қажет.
Ресейлік әдебиеттерде мазасыздану мәселесіне арналған зерттеулер аз.
Олар фрагменттік сипатта. Бұл көбіне әлеуметтік себептерге байланысты.
Сонымен қатар ресей психологиясында бұл мәселенің жете зерттелмеуінің
себебі батыстың психология және психатрия ғылымдарында психоанализ,
экзистенциалды бағыттардың өріс алып дамуы. Соңғы он жылдықта ресей
психологтарының мазасыздану мәселесін зерттеуге деген қызығушылықтары қоғам
өміріндегі өзгерістерге байланысты күрт арта түсті. Сонымен қатар, қазіргі
заманда Ресей елінде мазасыздану нақты қолданбалы мәселелер шегінде
зерттелетінін ескерген жөн. Мазасыздану мәселелерін зерттеудегі мұндай
жағдайдың себебі Ресейдің психологиялық ғылымдарының даму логикасымен
байланысты. Онда эмоция және эмоциялық күйлерді зерттеу психофизиологиялық
деңгейде жүргізіледі. Мазасыздану жалпы мағынасында қауіпті сезінумен
байланысты жағымсыз эмоция. Мазасыздану құбылысына тән қауіпті алдын-ала
сезіну ерекшелігі, оның басқа эмоциялық құбылыстар арасындағы маңыздылығын
көрсетеді. Мазасыздануды эмоциялық күй (жағдайлық мазасыздану) ретінде және
үнемі мазасыздық күйге бейімділіктен көрінетін жеке психикалық ерекшелік,
тұрақты қасиет ретінде бөліп қарастырады Ханин Ю.Л., 1980.
Психикалық деңгейде мазасыздану күштену, уайым басу, тынымсыздану
невроздық, жалғыздық, шешім қабылдай алмаушылық байқалады.
Физиологиялық деңгейде мазасыздану ерекше реакциялық жағдай.
Мазасыздану кезінде жүрек қағысы, тыныс алу жиілеп, қан қысымы көтеріледі,
жалпы қозу күшейеді.
Кез-келген сферадағы (тестік тұлға аралық, экологиялық) тұрақты
мазасыздануды – генеранизацияланған мазасыздану деп атау қалыптасқан. Ол
адам өміріндегі маңыздылығының өзгеруіне байланысты еркін түрде объект ісін
өзгертеді.
Мазасыздану қауіпті жағдайда сигнал ретінде, мүмкін болатын қиындықтар
мен мақсатқа жетудегі кедергілерді жеңу үшін бар күшті жұмылдырып, жақсы
нәтижеге жетуге мүмкіндік береді. Сондықтан мазасызданудың қалыпты
(оптималды) деңгейі ақиқат жағдайына нәтижелі бейімделу үшін қажет болып
табылады, ал мазасызданудың жоғарғы деңгейі керісінше дезадаптивтік реакция
ретінде қарастырылады.
Мазасыздану мәселесін зерттеуде, қалыпты бейімделуге кедергі келтіретін
құбылыс ретінде мазасызданудың тіптен жоқ болуы және іс-әрекеттің
өнімділігімен қалыпты дамуына кедергі келтіретін тұрақты мазасыздану
қарастырылады. Мазасызданудың тұлға дамуына әсері әлі де нақты
анықталмаған, дегенмен мұны ең алғаш айтқан С.Кьеркегор болды. Оның
пікірінше мазасыздану адамзат өмірінің тарихын анықтаушы негізгі фактор.
Кейіннен бұл көзқарас экзистенциалистердің философиялық жұмыстарында,
психоаналитикалық зерттеулерде дами бастады. Мазасызданудың себептерін
түсінудегі басты мәселелерінің бірі – оның қайнар көзі болып табылатын
себебін локализациялау яғни тараптаушылық. Қазіргі уақытта тұрақты
мазасызданудың себебінің 2 типі айтылып жүр: біріншісі, үрейлік күйді жиі
бастан кешіру нәтижесінде пайда болған ұзақ мерзімді сыртқы стрестік
жағдай, ал екіншісі ішкі психологиялық жағдай. Мазасыздануды ең алғаш тұлға
аралық феномен ретінде енгізген танымал психолог, психиатр, психиатрияның
интерперсоналды теориясының негізін қалаушы Г.С.Саливен. Г.С.Саливен
мазасызданудың пайда болуын былайша түсіндреді: қажеттіліктің
қанағаттандырылмауынан тұлға аралық сенім мен биологиялық тепе-теңдік
бұзылып күштену пайда болады, нәтижесінде мазасыздану көрініс табады.
Г.С.Саливен мазасыздану ұғымын өзінің теориясы үшін фундаментальды деп
есептеді. Мазасызданудың пайда болуы мен бұл процесті сенімсіздіктің пайда
болуымен салыстыра отырып, қажеттіліктің қанағаттандырылмауынан пайда
болған баланың күштенуі анада индуцияланып, ана оны сенімсіздік түрінде
бастан кешіреді деп ескерді.
Сонымен қатар Г.С.Саливен егер балада алғашқы кезден бастап тұлға
аралық сенімділік орнаса онда мазасыздану дамымайды және балалар бір-
бірімен мазасыздану деңгейі бойынша ерекшеленеді. Оның пікірінше әлеуметтік
жағдайдан тыс тұлғаны зерттеудің мәні жоқ. Адамдар мазасызданудан құтылу
үшін қорғаныс және мінез-құлықты басқару механизмдерін қолданады.
Қорғанудың осы шаралары Мен-жүйе, Мен жақсымын, Мен жаманмын дегенді
қалыптастырады. Мен-жүйе мазасызданудың пайда болуына әсерін тигізеді.
Мысалы жасөспірімдік жақта Мен-жүйе тез дамып келе жатқан кезде жеке
өзіндік құндылық сезім пайда болады, көпшілік жасөспірімдердің мазасыздануы
арта түседі. Бұл жаңа мотивизация және өзіндік жыныстық белсенділігін
сезінумен байланысты.
Идеалды-менді жүзеге асыруға тырысу эгоцентриялық құрылымды құра
отырып, ішкі дау-жанжалды, невротикалық қажеттіліктерді күшейтіп соның
нәтижесінде мазасыздану деңгейін күшейтеді. Авторлар мазасыздануды жеңудің
бір жолы – психотерапияға көңіл бөлген. Бұл жағдайда басты роль
психотерапевт пен пациенттің қарым-қатынас процесіне беріледі. Бірақ бұл
авторларда психотерапия үшін құнды болып табылатын қарым-қатынас
элементтері әртүрлі. Г.С.Саливен қарым-қатынас мазмұны мен онда жасырылған
санасыз материалды талдауға емес, қарым-қатынастың өзіне: сөйлеудің
дыбыстық құрылымына ерекше мән береді. Пациенттің сөйлеген сөздерінің осы
сияқты ерекшеліктері психиатр үшін негізгі диагностикалық материал ғана
емес, пациент пен психатерапевт арасындағы эмоциялық байланыстың негізі.
К.Хорни мен Г.С.Саливеннің тұлға психологиясы мен мазасыздануды
психикалық зерттеуге қосқан үлестері орасан зор. Ал олардың мазасыздануға
байланысты ұсынған концепцияларына келетін болсақ, бұл концепцияларда
мазасызданудың пайда болу және мазасыз тұлға типінің қалыптасу процестері
дәл баяндалған.
Ф.Перлздің айтуынша кез-келген мазасыздық – көпшілік алдындағы
қорқыныш. Осы бөлімді қорытындылай отырып, қазіргі уақытта ең алдымен
жанұядағы жағымсыз қарым-қатынастың мазасызданудың пайда болуындағы рөлін
бұл мәселемен айналысушы психологтар мен психотерапевттер қолдайтындығын
айтуға болады. Мазасыздануды алғашында жағымсыз жағдайларға реакция ретінде
тауып, кейіннен тұрақты мазасыздануға айналатын құбылыс ретінде зерттеу
ішкі тұлғалық факторларды қарастыруды талап етеді.
1.2 Мүмкін болатын табиғи апаттардың адамзатқа тигізген әсерлері
Табиғи апаттар ішінен адамдарда ерекше қорқыныш қалдыратын жер
сілкінісі. Жер сілкінісі – кенеттен тыс болатын жер дүмпуі, жер қыртысының
кульминациялық құбылысы. Бұл процесс белгілі аймақтарда анықталған және
анықталмаған 10 жылға соқылуы мүмкін, адамның психикалық күйіне күшті әсер
береді. Адам көбінесе жер сілкінісінен қорғады. Себебі, жерде өмір
сүргендіктен оның тербеліске ұшырауы, оның ең үмітті өмір сүру әрекетінің
бұзылуына әкеледі 4.
Жылына Жерде 300 ден 600-ге дейін (7 балдан жоғары) жер сілкінулер
болады. Сейсмолог Дудтың 1867-1964 жылғы каталогы бойынша 1263 қатты жер
сілкінісінің 1004 Тынық мұхитында болғанын көрсеткен. Жер сілкінісі су
астында болған кезде бірнеше метр биіктікте үлкен толқындар болып, жақын
маңдағы аудандарды су шайып кеткен. Жер бетінде осының салдарынан 18
адамдар құрбан болған. Кейбір адамдар жер сілкінісінің қауіптілігін
ескермейді.
Жер сілкінісі қалай байқалады? Мұны халықаралық сейсмикалық шкаланы
қолдана MSSC – 1964 ж. Үш фрагментін мысалға келтірейік.
4 балл. Байқалатын жер сілкінісі.
Жер сілкінісін іште отырған адамдар көп сезінеді. Ашық аспан аясында
адамдар онша сезінбейді. Ұйықтап жатқан адамдар оянады, бірақ қорықпайды.
Жүріп бара жатқан жүк машиналарына қысым түсіреді. Терезе, есік, ыдыс-аяқ
салдырлайды. Қабырға мен еден сықырлап, жиһаз қозғалады. Ашық сұйықтар
ақырын тербеледі. Тұрған машина орнында тербеліс байқалады.
7 балл. Ғимараттардың қирауы.
Адамдардың көпшілігі қорыққандықтан үйден сыртқа қашады. Аяқтарын әрең
басады. Тербеліс машина жүргізушілерге қатты білінеді. Кірпішті, үлкен
блокты және панелді үйлердің қабырғаларында жарықтар пайда болып, кесек
штукатурлар бөлінеді. Ауылдың құрылыстарында, кірпішті үйлер бұзылып немесе
қабырғалары терең жарылып, мекендерінің кейбір бөліктері қирайды. Тасты
қоршаулар, құбыр өткізгіштер бұзылады. Судың жоғарғы бетінде толқындар
пайда болып, су лайлы болып өзгеріске ұшырайды.
11 балл. Катастрофа.
Өте жақсы салынған құрылыстар, плотиналар, темір жолдар, транспорт
жолдары, құбыр өткізгіштер толық қирайды. Таулы аймақтар да өзгеріске
түседі 45.
Әлеуметтік-психологиялық жер сілкінісінің адамның жүріс-тұрысы мен
табиғаттағы өзара қарым-қатынасының әсері қалай пайда болады? Жер сілкіну
болғанда мынадай сұрақтар адамды мазалайды: адамдар сол өзі тұратын жерде
жер сілкінісі тұрған үйлерін қирататынын біле тұра, неге сол жерде өмір
сүреді?
Мұндай катастрофалардан кейін тірі қалған адамдар сол жерге тұрғын
үйлер салуы тиіс.
Маманға сұрақ түсінікті: бірінші адамдар өз тәжірибелерінен біледі,
катастрофаның қайталану ықтималдығы нөлге тең, практикалық тұрғыдан бір
ұрпақтың өмір сүруіне болады.
Екіншіден адамдар туған жерінен кеткісі келмейді. Өз туған жерінен
кетпеуі, алыстамауы бұл экономикалық емес, психологиялық мінез. Туған
жерінен кету, тіпті бұл үй жер сілкінісінен құласа да, туған үйіңді
мәңгілікке тастау 20.
Адамдардың жер сілкінісін алдын-ала сезінуі ғылыми тұрғыдан
түсіндірілмеген. Қандай көрінбейтін біздің күнделікті сезімдеріміздің
себептері – адамның жер сілкінісін алдын-ала сезінуінде болуы ықтимал.
Жапонияда жыл сайын жүздеген жер сілкінулер болып тұрады 34. Ақырын жер
сілкінулер күнде деуге болады. Ал күшті жер сілкінулер жылына бірнеше рет
өте күшті жер сілкіну азырақ болады. Ондай кезде адамдар өліп, көп шығын
шығып, ғимараттар қирап, өртенеді, темір жолдар істен шығады. 1955 жылы жер
сілкінуден Кобе қаласы қирап, 5 мың адам өлді. Сондықтан бүкіл елде
оқушыларға, жұмысшыларға жер сілкіну кезінде өздерін қалай ұстауы керек,
қайда тығылу керектігін үйретеді. Жапониядағы ескі және жаңа ғимараттар жер
сілкінісін есепке алынып салынған. Ауа райына сәйкес тірек ретінде тереңге
биік бағана орнатылады. Ал қазіргі кездегі көп қабатты үйлердің қабырғалары
қалың, болат қаңқамен бекітілген болады. Ең алдымен, электромагниттік
өріске көңіл аудару керек. Көптеген жер сілкінісі алдында жердің бетінде
және ауада элетромагниттік өріске көңіл аудару керек. Көптеген жер
сілкінісі алдында жердің бетінде және ауада электромагниттік сәулелердің
импульсивті көрінісі тіркелген. 1948 жылы Ашхабадта үйлердің нашар
салынуына байланысты 110 мың адам құрбан болған. 1966 жылы Ташкентте жер
сілкінісінен кейін алдыңғы және соңғы жылдармен салыстырғанда, стенокардия,
инфаркттің миокардасы, гипертония, мидағы қан айналым бұзылысы, эндокринді
аурулардың көбейгені байқалған. Жердің дүмпулерінің жиілігінен тамыр
ауруларының саны өскен. Тіпті медициналық сейсмологиялық термин – жер
сілкінісі синдромы көрсетілген. 7 желтоқсан 1988 жылы Арменияның Спитен
қаласында болған жер сілкінісі салдарынан 25 мың тұрғын жер жастанып, 17
мың адам жарақаттанған. 28-29 мамыр 1995 жылы Нефтогорск Сахалин халқының
70 % жойылып кеткен. Болгар ғалымдарының байқауынша, кейбір тіпті сау
адамдар жер сілкінісіне дейін есепсіз қорқыныш, бастың айналуы, әлсіздікті
сезінген. Жер сілкінісінен адамдарда бас сүйегінің, кеуде клеткалары мен
жамбас жұмсақ тканьдерінің соғылуынан зақымданған. Өкінішке орай,
әлеуметтік-психологиялық түрткі адамдардың жүріс-тұрысында аз көрінеді.
Әлеуметтік-психологиялық жер сілкінісінің эффектісі халықаралық ғалымдар
бірлестігінің интенсивті және кең түрде қарастырмаған 28.
Адамның интенсивті әрекеті табиғи апаттарда жоғарылайды,
қауіптенушілігі артады. Жер бетінің экосистемалары аудандарында жоғары
температура әсерінен біркелкі табиғи процестер бұзылып, экосистема
компонетттері өмір сүруін тоқтатады, өзгеріске ұшырайды. Табиғи өрт болу
салдарынан адамдар күйік және механикалық жарақаттар алады. Әртүрлі
географиялық ортада өзінің арнайы жағдайы туындауына мүмкін болатын апаттың
қауіптілігін адам ескермейді. Таулы аудандардағы көшкіннің қауіптілігі
өткір мәселе тудырып отыр. Көшкіндердің құбылысы адамда паникалық қорқыныш
шақырады. Көшкіндер 200 кмсағ жылдамдығы, тебу күшінің жоғарылауы 100 т-
м2, қар көшкінінің көлемі 2-3 млн м 3 дейін жетеді. 26.
Әдебиеттерде көшкіндермен байланысты аз айтылмаған. 16 наурызда 2004
жылы Алматы облысы Талғар ауданы, Талдыбұлақ ауылындағы қалың жауған қар
мен жаңбырдан болған табиғат апаты 28 адамның өмірін қиған. Мұндағы табиғат
апатын тұрғындар былай сипаттаған: Арт жақтағы биік дөңнің ортасы
қуыстанып жарылғанына бірталай уақыт болған. Қар суы мен жаңбыр суы оның
ішіне әбден сіңіп, тұла бойын кернеген. Қара топырақты қой тасты жыныстың
жапсары сөгілген сәтте ол дес бермейтін өте жойқын лай тасқынына айналған.
Қысқасы таудың қия беткейі сырғып, екі қабатты тұрғын үй мен оның алдындағы
пәкене құрылысты құрдымға жіберді. Бірінші қабатта орналасқандардан тірі
қалған жан жоқ. Олармен бірге көрші тоғыз қытай азаматы да опат болды.
Мұндай алапат лай көшкіні бұрын-сонды ел өмірінде ешқашан тіркелмеген екен.
Қаралы хабар тек жетісулықтарды ғана емес, күллі алаш баласын аһ ұрғызып,
қабырғасын қайыстырды. Бірінші дүние жүзілік соғыста, австро-италиялық
соғыста 50 мың сарбаз қар көшкінінен қайтыс болған. Австрияда қар
көшкінінен бірнеше ауылдар жоғалып кеткен. Таулы аймақтарда өмір сүретін
адамдарда қар көп жиналған сайын қорқыныш пайда бола бастайды. Көшкіннен
қорғану екі категорияға – инженерлік және профилактикалық болып бөлінеді.
Инженерлік қорғауда көшкіндерден қауіпті құбылыс орындардан қашу мүмкіндігі
жоқ кезде қолданады. Көшкіннен қорғануға галерея, көшкінді тоқтату, бетонды
тосқауылдар, қар ұстағыш шиттар, тас қамалдар. Профилактикалық тұрғыда
қорғану көшкіннің қауіптілігін болжау туралы ауа-райы, көшкіннен сақтану
шаралары, вибраторларды қолдану.
Жанар таулар атқылауы. Жер бетінде 80-ге жуық жана таулар атқылауы
адамдар психологиясына әсер етеді. Негізгі қойылған міндет адамдардың жүріс-
тұрысының қалыптылығын және жанар таулар атқылайтын аудандарда адамның
шаруашылық әрекетін сақтау. Жанар таулардың атқылауы адамдардың өміріне
қауіп төндіреді. Адамдардың тұратын жерінің алдымен геологиялық орнын
ескеру керек. Осыдан кейін жанар таулардың физикалық сипатын және
атмосфералық жағдайын атқылау кезін байқау керек. Басты мәселе жанар
таулардың атқылау белсенділігінің бастамасын анықтау. Аймаққа насихат
жүргіуде дұрыс қарым-қатынас қолдану.
Тропикалық циклондар. Тропикалық циклондар адамға әсер етеді.
Тропикалық циклондардың бірі қатты дауылдар, жаңбыр, толқындар. Тропикалық
циклондарға тән атмосфералық қысымның 60-тан 100 м бар кенеттен өзгерісі,
циклондардың болуы атмосфералық қысымның желмен бірге теңіз суындағы
толқынды 14 м биіктікке көтеруі мүмкін. Тропикалық циклондардың адамдардың
өлімімен ғана емес, экономикалық шығын әкеледі. Жыл сайын мұхиттарда 80-нен
100- ге дейін тропикалық циклондар болады.
Цунами. Су асты жер сілкінулері, ұзақ мерзімді мұхит толқындары. Тынық
мұхиттағы көптеген елдердің өмірі теңізбен байланысты. Солтүстік және
Оңтүстік Америкада, солтүстік-батыс Еуропа жағалауында және сейсмикалық
белсенді зона Кариб теңізінің шығыс бөлігінде көптеген адамдар өміріне
қауіп әкелген табиғат апаттары болды. Тарихи және статистикалық мәліметтер
бойынша әлеуметтік-экономикалық және психологиялық тұрғыдан емес қоғамға өз
әсерін тигізді. Осындай құбылыстардың аймақтарға байланысты белгілі
психологиялық ахуалды түсіндіруге әлі психологиялық мүмкіндік жоқ.
Өрттің рөлі. Өрт жердегі маңызды экологиялық фактордың бірі. Адамның
интенсивті әрекеті жоғарлайды, адамдардың денсаулығына, шаруашылық
әрекетіне зиян келтіреді. Өрттің температурасы 700-900 градусқа дейін
болса, 1500-2000 килокалорий денені шарпиды. Бұған қоса улы түтін,
жарылыстардың жер бетінің геологиялық құрамында өсімдіктерге тигізетін
зияндылығы көп. Ол адамның даму мен қоршаған ортаға әсері бар. Жер бетінің
көптеген экосистемалы аудандарында өрт маңызды рөл атқарады. Өрттің
салдарынан жоғары температурада бір процестер бұзылып, кейбіреуі өзінің
өмір сүруін тоқтатып, толық өзгеріске ұшырауы мүмкін. Өрттің салдарынан
жоғары температурада бір процестер бұзылып, кейбіреуі өзінің өмір сүруін
тоқтатып, толық өзгеріске ұшырауы мүмкін. Өрттің салдарынан адамдар зардап
шегіп әртүрлі механикалық жарақаттар алуы мүмкін, сонымен қатар күйген
тамақтармен улануда кездеседі. Мұның бәрі адамдарға жүйкесіне ауырлық
түсіріп, организмнің жалпы қызметінің бұзылысына әкеледі. Адамның
психологиялық күйіне әсері өте зор 28.
Адам түрлі географиялық ортада өзінің арнайы жағдайын жасай, табиғат
апаттарын қай уақытта болатынын білмей қапы қалады. Адамның мінез-құлқы мен
қабылдауы, эмоционалды ерік-жігеріне тәуелді.
Әртүрлі жағдайлар адамға жағымсыз психологиялық әсерлер мүмкіндігін
қамтиды. Көп нәрселер адамның тұлғалық ерекшеліктеріне, қолайсыз
факторларға қатынастың тұрақтылық дәрежесі, өзін-өзі басқарудың жеке
мүмкіндіктеріне тәуелді 35. Мүмкін болатын апаттарға әрекет пен мінез-
құлықтың нашар дайындығы қолайсыз әсер туғызады. Мүмкін болатын апаттарға
дайын әрекет пен мінез-құлықтың ұстамдылығы жағымды әсер туғызады.
Сондықтан мүмкін болатын табиғи апаттарға субъективті-объективті даралық-
құбылыс пайда болады. Көптеген бұқаралық ақпараттарда мүмкін болатын табиғи
апаттардың жағымсыз жағдайлары көп. Жағымды-жағымсыз алғышарттары жиіленіп,
бірақ ол адамдардың өзінде аз дайындалады. Арменияда жер сілкінісінен кейін
86 % азаматтар дәрігерлер мен психологтар зерттеуінше алғашқы 5-10 күнде
бойкүйездік пайда болып, 36 % есін жоғалтып алған.
Мүмкін болатын табиғи апаттар адамның денсаулығына ұзақ әсер етуі
мүмкін. Адамдардың жарақат алуы мен бұзылысы жүйкелік-психикалық реакцияға
реактивті психоздар тудыруы, психикалық әрекетке уақытша бұзылушылығы
нәтижесінде психикалық жарақаттар пайда болады. Адамның әлеуметтік-
психологиялық қысымы мен мінезінің айырмашылығына байланысты. Адамға табиғи
апаттар құбылысының әсері психикалық қысым түсіреді. Жер сілкінісі немесе
қатты жел адамның психикасына қатты әсер ете, әртүрлі қорқыныш пен
мазасыздану туғызады 12.
Катастрофалық мазасыздану – кездейсоқ апаттардағы жоғары күштің
әсерінің жиынтығы, адамдарда ұйымдаспаған қысымның түрі. Катастрофалық
мазасызданудың даму жағдайы адамдардың әрекетінде боламаған процестердің
әсері, олардың мінез-құлқына өзгеріс әкеледі. Адамның бейімделмеген
жағдайында жүріс-тұрыс реакциясы қажетсіз болып табылады. Табиғи апаттағы
болған әрекеттер, адамның жүріс тұрысындағы ерекшеліктердің айтылуы,
экстремалды жағдайлардың әсерінен көңілде қорқыныш ұялатады 26.
Мұнда жас ерекшелігі, денсаулығы, білімі, жанұялық жағдайы, аналогиялық
ситуациялардағы тәжірибесі мен басқа факторлар ерекше роль атқарады.
Адамдардың жүйкесінің бұзылуынан организмнің қызметі өзгереді. Адам уақыт
кеңістігінде тұрады. Қандай уақытта тұрмасын адамда өткені мен болшағанына
өмір сүріп отырған уақыты қорқыныш пен мазасыздық тудырады 17.
Біріншіден мазасыздық пен қорқынышты, биологиялық концепциясында
қарастыра, адамның жұмыс істеу қабілеті мен функционалды әрекетіне
экстремалды факторлардың әсері бойынша мәселенің негізгі және шолу
жұмыстары пайда болды.
Екіншіден адам факторын үзіліссіз зерттеу, психикалық процестердің
ерекшелігі, кәсіби тапсырмалардың мазмұны мен қауіптілік кәсібіне
байланысты техниканың күрделігіне зиянды, жауапты мамандықтардың тұлғалық
күйі мен қасиеті, еңбек процесінің жағдайы мен ұйымдасуы және эффективтің
төмендігінің салыстырмалы рөлдің психологиялық себебі және еңбек
қауіпсіздігі кәсіби жұмыстың ұзақтығын қысқарту және психосоматикалық
ауруларды болдырмау.
Үшіншіден, жалпы мазасыздықтың, табиғат апаттарындағы (жер сілкінісі,
су тасқыны) адамдардың алаңдаушылығы, техногенді катастрофалар салдарынан
болатын мазасыздық пен қорқынышты қарастырады 27.
1944 жылы қауіп-қатер ұғымын психологияға енгізуге Лазаруста өз үлесін
қосты. Психофизиологиялық өзгерістер физикалық жарақаттармен байланысты
емес, әлеуметтік-психологиялық факторлармен байланысты деп тұжырымдады.
Grinker Spigel психологиялық факторлардың талдауын көрсеткенде адам
бойындағы қорқыныш пен мазасыздықты зерттейтін бұл концепция өз ерекшелігін
танытты.
Қазіргі замандағы психологияда психологиялық мазасыздық пен қорқынышты
нақтылықтарын табу қиын. Кейбір авторлар (экстремалды ситуациялар немесе
конфликтілі ситуация терминдерін қолданады. Fraczek, Kofta мазасыздық пен
қорқыныш ситуацияларын фактор ретінде психологиялық өзін-өзі реттеуге
қиындық туғызатын және эмоционалды қысым күйіне келуін қарастырған.
Авторлар мазасыздық пен қорқыныш күйін эмоционалды қозу немесе басқа
психологиялық сфераны өзгерту деп көрсеткен. Мазасыздық пен қорқыныш шығуын
Fraczek және Kofta адамның жүріс-тұрысының уақытша немесе тұрақты өзгеруі
деп түсіндіреді 8.
Психологиялық мазасыздық тудыратын ситуациялар кенеттен әртүрлі мінезді
білдіреді. Бұған жекелей алғанда, физикалық табиғаттың қауіптілігі,
катастрофалар, жер сілкінісі, дауылдар, су тасқыны кіреді. Ұзақ және жиі
қайталанатын қорқыныштар күйзеліс күйіне келуі мүмкін. Стрессогенді мінез
адамның психологиялық ерекшелігіне байланысты. Адамның әртүрлі әсерлерге,
кенттен туындаған тітіркендіргіштің өмірге қауіп тудыратын құбылыстарға
қарсы тұруы бірдей емес. Сол уақытша жай тітіркендіргіштер белгілі жағдайда
күйзеліс тудырады. Мұнда тітіркендіргіштің күші емес, нақты адам үшін рөлі
маңызды, яғни өткен тәжірибе, әдеттер, бұрынғы жанды жаралаған ситуациялар,
балалық кездің тәрбиесі, түрткілер жиынтығының ерекшеліктері, өмірдің
құндылық жүйесінің тұтастылығының мәнділігінде екені көрсетіледі.
Стрессогенді мінез ситуациялары бір жақты емес, ситуация мен объектінің,
түрткілер, мәдениет, құндылық жүйесінің нақты адамға тән қарым-қатынасынан
туындайды 44. Брунер мазасыздық пен қорқыныш бір жағынан бейімделген
қабылдауға кедергі тудыратын уақытша болжам десе, екінші жағынан жағымсыз
іс-әрекеттің жұмыс механизмінің сигналының дәл келуі немесе дәл келмеуі
деді 8. Эмоционалды жағымсыз ситуацияларды адам әртүрлі қабылдайды.
Эмоция ұғымының төркіні латынның емовера, француздың эмоцион деген сөзінен
шыққан. Қазақша тітіркену деген ұғымды білдіреді. Айналадағы заттар мен
құбылыстарға не жағымсыз қатынастың сәулеленуін айтамыз. Эмоциялар
дүниедегі шындықтың жүйкеде сәулеленуінің айрықша бір түрі. Адам эмоциясы
негізінен тіршілік ортасы мен әлеуметтік жағдайларға байланысты және ол
тарихи даму жағдайына тәуелді. Эмоция адамның сыртқы келбеті, бет әжімі,
дауыс арқылы айқын көрінеді. Сезім жалпы көңіл-күйді, ал эмоция сол көңіл-
күйдің белгілі бір жағдайға әсерленуін білдіреді. Әрине адамдардың
эмоциялары бірдей болмайды, себебі олардың айналасындағы зат, құбылыстарға
қатысы бірдей емес. Әр адамның темпераментіне, мінезіне, олардың басынан
кешкен тәжірибесіне қарай сыртқы дүниенің әсеріне жауап қайтаруы түрліше
болады. Адам эмоцияларының бір-бірінен айырмашылығы сезімдердің күш
жағынан, әрекет ету мерзімінің уақыт мөлшері жағынан олардың сыртқы
қимылдары, бет әжімі арқылы білініп, көрініп отырады 40.
Эмоция адамның тұрмысында үлкен орын алады. Олар адамға адамдық сипат
беріп, оның әрекетін жоғалтып, көрік беріп отырады.
Академик П.К.Анохин эмоцияның шығу тегін және оның организмнің тіршілік
қызметіндегі рөлін түсіндіру үшін биологиялық теория ұғымын ұсынды. Ол
адамның өмір сүруі және тұқымды жалғастыру үшін эволюция процесінде пайда
болған әртүрлі икемделу реакциясын дарвиндік тұрғыдан түсінуді басшылыққа
алды 29. Эмоциялар өзін қоршаған жағдайда организмнің неғұрлым толық
икемделуіне арналған реакциялар тақылеттес нәрсе. Егер олар осы рөлді
атқармаса, онда, табиғи сұрыптауға төтеп бере алмай, жойылып кетер еді.
Эмоциялар организмнің аса қарапайым қажеттіліктерін қанағаттандыруға ғана
қызмет етіп қоймайды. Олар сан алуан ситуациялар мен табиғи құбылыстарды,
оның ішінде адамның әлеуметтік мінез-құлқының өзін де ұйымдастырады 32.
Постман және Брунер тітіркендіргішке қарсы екі типтің жүріс-тұрысын бөліп
көрсетті. Бір жағдайда тану табалдырығы мұндай тітіркендіргіште жоғарлайды
(қорғаныш формасы), екінші (асу формасында) төмендейді 25.
Лазарус адамда рационализация орны немесе эмоционалды жағымсыз
тітіркендіргішті шығару орнын, психологиялық стресс ситуацияларын кумуляция
арқылы көрсеткен. Gowen мәнсіз эмоционалды қозу белсенділік деп санаған.
Автор байқауында жоғарғы деңгейдегі эмоционалды қозу деңгейі мен тапсырманы
орындау деңгейі арасындағы қарапайым тәуелділікті байқаған. Kocowski
болжамында, қатты көрінген мазасызданушылық жеңіл тапсырмалардың нәтижесін
аз төмендетеді, жеңіл үрей, қорқыныш іс-әрекетінің эффективтілігін көбейтуі
мүмкін, үрейді күшейтіп, соңында индивидуум деңгейін белсенді көтеріп
қолайсыз әсер етеді. Daffi бойынша жоғары белсенділік моторлы реакциялардың
тежелу қабілетін шектен тыс асығыстан бұза, импульсивті қозғалыс
реакцияларына әкеледі.
Эмоционалды қысым, психогенді факторларды іске қоса, бұлшық ет қысымы
көбейіп, жоғары белсенділікті көрсете, сол уақытта ойлау операцияларының
орындау дәлдігі бұзылады. Жалпы қозу күші зейін өрісіне қысым түсіре,
біртіндеп ішкі сигналдарға жете диапазон азаяды, жеткілікті информацияны
алу және дұрыс іс-әрекет істеу үшін қажет деген. Зейіннің шоғырлануы
алғашқыда күшейеді, қаншалықты орныққанымен зейін сигналдары көңілді
бұрады. Сигналдар беріліп, тапсырманы орындау үшін маңызды іс-әрекеттің
ұйымдасуы төмендейді 6. Мазасыздық бұл үрей күші, нақты емес қауіпті
сезінуден туындайды. Біз бәріміз өзімізше қорқыныш пен мазасыздықты бастан
кешеміз. Кейбір адамдар бұл күйде босаңсыған күйде, ал кейбіреуі қауіп-
қатер төнбесе де қысымды сезінеді. Мазасыздықтың индивидуалды деңгейін
әрқайсымыздың ерекшеліктерімізге қарай, басымыздан кешірген оқиғаларға
байланысты көрсетеді 27. Психологтардың байқауынша, индивидуалды
айырмашылық мазасыздану деңгейі кейде туғаннан кейін де білінеді.
Адамдарды әртүрлі табиғат апаттары мазасыздандырады:
1. Жағдайдың даму мүмкіндігінің нақты еместігі;
2. Жағдайдағы нашар ақпараттар;
3. Сенімсіздік.
Ұзақ күтілетін ситуация адамға қолайсыз әсер ете, жүріс-тұрысы,
конфликт, әлеуметтік девиация бұзылады 33.
Ұзақ стресс ситуациясындағы қолайсыз бірнеше факторларды қорқыныш пен
мазасыздықты анықтаған. Оған тиісті: стрестің жоғарғы қысымы, индивидуумның
негізгі жүйе құндылығына бағытталған, қорқынышқа байланысты ситуацияны шеше
алмау психологиялық стреске қарсы даралықтың төмендігі. Қорқыныш
ситуацияларына бастан өткеру даралық айырмашылыққа байланысты 18.
Мазасыздыққа қарсы тұру дезорганизациялық жүріс-тұрыстың қиын
ситуацияларды өткеру қабілеттілігімен тоқталады. Қарсы тұруда немесе
толеранттықта стресс жағдайындағы эмоционалды қозуға көңіл аудармау,
сонымен бірге қиын және жайсыз ситуацияларда жағымсыз эмоция, қорқыныш,
ашу, мазасыздықты көрсетпеу танылады 15.
Сол уақытша қарсы тұру стресс жағдайындағы жүріс-тұрыстың ұйымдасуын
сақтау қабілеттілігі болып танылады. Эмоционалды қысымда стрестің әсері
жүріс-тұрыстың ұйымдаспауынан емес, негізгі мақсат сақталып, мысалы
катастрофада рационалды ойлау, өмірге қажетті сызба жүргізіліп, түрткілер
сақталады 14.
Ч.Д.Спилбергердің тұжырымдауы бойынша, мазасыздану күйі тітіркену мен
ситуацияда өзіне қауіп төнгенде қабылдайтын мүмкіндігі. Мазасыздануды
уақытқа және интенсивтілігіне байланысты функциясын бірнеше деңгейде
анықтайды 12.
Әртүрлі интенсивті эмоционалды реакцияға сәйкес туындайды. Мұндай
эмоционалды реакцияда тұлғаның мазасыздығы қарастырылады. Мазасыздануды
анықтағанда мазасызданудың шығуына көңіл аудару.
Мазасыздану күйі эмоционалдық күйдің бейнесі немесе индивидтегі
реакцияның белгілі жиынтығы, осы ситуацияда объективті қауіптіліктің болуы
немесе болмауы 45.
Мазасыздықтың уақытша болуы, организмде ешқандай өзгеріс тудырмайды.
Мазасыздықтың интенсивтілігі шектен тыс болған жағдайда, функционалдық
жүйесі қолайсыз жағдайларға бейімделіп үлгермейтін болса, организмде
жеткілікті ресурс мүмкіндігі туындау себебінен шығады.
Мазасыздықтың ұзақ әсерінен оның бірінші сатысын бейімделудің үш
кезеңіне бөледі. Бірінші кезеңде, мобилизация резервтердің үстірт
бейімделу процесіндегі әрекет. Бұл кезең үшін, негізгі жұмыс қабілетінің
жоғарлауы және физиологиялық жүйенің жоғары деңгейдегі төзімділігінің
жеткілікті болуы және эмоциялық реакциялардың тиістілігі байқалады.
Берілген адаптационды механизмдердің белсенділігі әсер ететін
стрессорды қолданбағанда, функционалды жүйенің бағдарламасын қайта құру
күнделікті жағдайда босаңсиды.
Организмнің жұмысын қамтамасыз ететін, жаңа режим субъектінің
стрессогенді әрекетін жалғастырумен байланысты. Екінші кезеңде өзін-өзі
сезіну төмендеп, функционалды бұзылулар жұмыс қабілетін төмендетеді.
Біркелкі түрткілер жиынтығының жоғарғы деңгейі гипофиз-адреналин
физиологиялық резервтер уақытша жоғары мобилизация эффектісі есебінен
жағымсыз жақтарды ысырып тастауға қабілетті. Жоғарғы мобилизация эффектісі
толық қанды, ешқандай ақаусыз, сау адамдарда білінеді. Жекелей алғанда,
қайғыға бату немесе ішқұса болу, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. ТАБИҒИ АПАТТАРДА ТҰЛҒАНЫҢ ҚОРҚЫНЫШЫ МЕН МАЗАСЫЗДЫҒЫН ЗЕРТТЕУ
ТЕОРИЯЛАРЫ МЕН МЕХАНИЗМДЕРІ
1. Тұлғаның қорқынышы мен мазасыздығын табиғи апаттарда зерттелуінің
психологиялық астары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
2. Мүмкін болатын табиғи апаттардың адамзатқа тигізген әсерлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
3. Тұлғаның қорқынышы мен мазасыздығын зерттеу теориялары мен механизмдері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 22
2. ТҰЛҒАНЫҢ ҚОРҚЫНЫШЫ МЕН МАЗАСЫЗДАНУ КҮЙЛЕРІНІҢ ТАБИҒИ АПАТТАРДА
ЗЕРТТЕЛУІНІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІН ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ
2.1 Мүмкін болатын табиғи апаттардағы тұлғаның қорқынышы мен үрейленуін
зерттеу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..39
2.2 Тұлғаның қорқынышы мен мазасыздығын табиғи апаттарда
зерттелуінің сандық өңделуі және сапалық
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ..45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 58
ҚОСЫМШАЛАР
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі: Адам баласы таиғатпен етене өмір сүріп келеді.
Табиғат бізді қоршаған орта, ол адам баласының санасынан тыс, өздігінен
пайда болған дүние. Адам табиғатсыз өмір сүре алмайды. Ол адам баласының
ғасырлар бойы адамның әлеуметтік-психологиялық қалыптасуына ерекше ықпалдар
әсер ете бастады.
Бұл табиғаттың өз мүмкіндігін көрсете, адамның ішкі дүниесіне әсер
ететін құбылыстар пайда болды. Табиғат құбылыстарының апаттары: жер
сілкінісі, су тасқыны, қар көшкіні адам бойында қорқыныш ұялатып,
мазасыздық тудырады. Табиғат құбылыстарының адамға әсері жөнінде Короленко
И.П., Гостюшин А.В., Лебедев В.И., Черноушек М., Душков Б.А. еңбектері
болса, қорқыныштың ерекшеліктерін Андрусенко В.А., Сапунов В.Б., Щербатых
Ю., мазасыздануды Спилбергер Ч.Д., Касииль Г.Н., өз еңбектерінде
қарастырған. Табиғи апаттардың адам психологиясына әсер етуі, оның
күнбелікті өмірде өзін ұстауы және әлеуметтік-психологиялық тұрғыдағы мінез-
құлқының ерекшелігі, жеке қасиеттердің даму процесін қамтиды.
Мүмкін болатын табиғат апаттарда адамның жеке қасиеттерімен бірге өзін
ұстауы, саналы әрекет ете білуге қам жасау. Апаттардың болуы бұл адам
психологиясына сол мезетте ғана әсер ететін ситуациялар емес, ұрпақтан-
ұрпаққа жалғасатын тіршілік бетіндегі өзгерістер. Тұлғаның барлық сферасы
апаттардың әртүрлі қиындықтарын бөліседі.
Жалпы тұлғалық қорқыныш пен үрейленуге келетін болсақ, бұл қазіргі
психология ғылымында әлі толықтай зерттелмеген адамның ішкі құбылыстарының
бірі. Адамның табиғат пен қоғам дамуында алатын орнын, әрекетін ғылыми
деректерге сүйене отырып баяндап, оның мәнін терең түсінуге боладыф. Жер
шары бұдан төрт жарым миллиард шамасында пайда болды деген жорамал бар.
Бұдан екі жарым-үш жарым миллиард жыл бұрын оның бетінде ешқандай
психикалық құбылыс болмаған. Ұзақ дәуірлерге созылған эволюция нәтижесінде
жер бетінде тіршілік пайда болды. Соның арқасында тірі организмнің сыртқы
ортаның әсеріне тітіркену қасиеті оянды. Бұл психика дамуында айрықша мәнді
физиологиялық құбылыс. Психикалық бейнелеудің өзіндік сипаты, ең алдымен,
жүйке жүйесінің қызметімен байланысты болса, екіншіден мұндай бейнелеу адам
санасында өз таңбасын қалдырып, жан дүниесінің сырына айналады.
Адамның психикалық құбылыстарды бейнелеуінің тағы бір ерекшелігі –
сыртқы дүние мен болмыстың адам миында қалай бейнелеуіне байланысты.
Адамның басында жүйкелік әрекеттің қозуына байланысты, көңіл-күйінің
өзгеріп, тамырының соғысы жиілеп кетуі қорқыныш пен мазасыздықтың белгісі.
Адам көңіл-күйінің көріністері сезім мен эмоцияны ақыл-ой және сана
билейді. Сана-психика дамуының ең жоғарғы сатысы. Кез-келген психикалық
процесті адам санасының жемісі дейміз. Сыртқы күшті тітіркендіргіштердің
организмге әсерінің күштілігі сондай, олар адамның психикасына күшті әсер
етеді. Аяқ астынан қорқыныш барлық әрекетті алып тастайды. Мазасыздық
адамды бір орнында тағат таптырмауы да мүмкін. Әсіресе, қалада соңғы
жылдары табиғат апаттары туралы әртүрлі алып-қашпа сөздер тұрғындардың
мазасын алуда.
Адам мен табиғаттың қарым-қатынасы жаңадан ХХ ғасырға аяқ басқан тарихи
кезеңде аса маңызды көкейтесті, өзекті мәселелердің қатарына көтерілді.
Адамның эмоциялық толғаныстарының ерекшеліктері негізінде зерттеу мәселесі
психологиядағы теориялық және әртүрлі қолданыстық мәселелерді шешу кезінде
өте маңызды. Бұл мәселенің маңыздылығы адамның мүмкін болатын табиғи
апаттардағы қорқынышы мен мазасыздығын Алматы қаласының сейсмологиялық
қауіпті зонада орналасқанынан байланысты зерттеуге алынды.
Адамдардың табиғи апаттардың алдын-ала сезінуі ғылыми тұрғыдан
түсіндірілмеген. Сонымен бірге, қарастырылатын жұмыс психологиялық жағынан
жаңа және өзекті мәселе болып табылады.
Зерттеу мәселесі: Адамның эмоциялық толғаныстарының ерекшеліктері
негізінде зерттеу мәселесі психологиядағы теориялық және әртүрлі
қолданыстық мәселелерді шешу кезінде өте маңызды.
Зерттеу мақсаты: Мүмкін болатын табиғи апатттардағы тұлғаның қорқынышы
мен мазасыздығын зерттеу кезінде психологиялық әдістер көмегімен қорқыныш
пен мазасыздықтың психологиялық сипатын анықтау.
Зерттеу нысаны: 19-29 жас және 30-40 жас аралығындағы Алматы қаласының
тұрғындары.
Зерттеу пәні: мүмкін болатын табиғи апаттардағы тұлғаның қорқынышы мен
мазасыздығын зерттеу.
Зерттеу міндеттері:
- тақырыпқа байланысты шет ел және отандық психологтардың
еңбектерін қарастыру;
- мазасыздық пен қорқынышты психологиялық зерттеуде әдістер арқылы
анықтау;
- ғылыми негізделген ұсыныстар келтіру.
Зерттеудің болжамы: табиғи апаттардың ықтималдығына байланысты
адамдарда қорқыныш пен мазасыздық күйлері бар.
Жас ерекшелігіне байланысты қорқыныш және мазасыздық күйлерінде
айырмашылық болады. Мүмкін болатын табиғи апаттар адамдарда қорқыныш пен
мазасыздық тудырады.
Зерттеудің теориялық - әдіснамалық негіздері: мүмкін болатын табиғи
апаттарды және тұлғаның қорқынышы мен мазасыздығын сипаттайтын
психологиялық механизмдердің талданылуы және осы мәселе бойынша әртүрлі
психологиялық еңбектердің қарастырылуы.
Зерттеу әдістері:
1. Сауалнама;
2. Тейлер пікіртерімі;
3. Тұлғаның мазасыздығын бағалау мәселелері (Ч.Спилбергер мен О.Л.Ханин
бойынша);
4. Тұлғаның А типін диагностикалайтын сауалнама.
Зерттеудің практикалық базасы: Алматы қаласының тұрғындары
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Алматы қаласының сейсмологиялық зонада
тұруына байланысты тұрғындарда қорқыныш пен мазасыздық күйлері
болғандықтан, тұлғаның табиғи апаттардағы қорқынышы мен мазасыздығын
психологиялық әдістер көмегімен зерттеу.
Зерттеу жұмысының практикалық маңыздылығы: зерттеу нәтижелері Алматы
қаласында мүмкін болатын табиғи апаттардағы тұлғаның қорқынышы мен
мазасыздығын зерттеу жалпы психология психофизиологияда сынау мүмкіндігін
береді.
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі: кіріспе, 2 тараудан (теориялық
және эксперименттік), пайдаланылған әдебиеттер тізімі, қорытындыдан тұрады.
Жалпы жұмыстың көлемі – 60 бет. Пайдаланған әдебиеттер саны – 60.
1. ТАБИҒИ АПАТТАРДА ТҰЛҒАНЫҢ ҚОРҚЫНЫШЫ МЕН МАЗАСЫЗДЫҒЫН ЗЕРТТЕУ
ТЕОРИЯЛАРЫ МЕН МЕХАНИЗМДЕРІ
1.1 Тұлғаның қорқынышы мен мазасыздығын табиғи апаттарда зерттелуінің
психологиялық астары
Эволюция процесінде адам арнайы жағдайларға қоршаған орта,
метеорологиялық – климат, әлеуметтік-психологиялық қатынастарға бейім
келеді. Қазіргі замандағы өркениеттің даму барысында адамға жаңа міндеттер
қойылып, принципиалды жаңа әсерлердің пайда болуы, ғылыми-техникалық
революциямен байланысты, өмір қозғалысының, уақыттың бірлігінде өсу
сапасының өзгеруі, әртүрлі ситуациядағы туындайтын жағдайлар,
таптаурындардың әдеттегі шегінен аспайды.
Адам баласының табиғатқа қатынасы қашанда әдемілік негізін қалаған.
Адам табиғатсыз тіршілік ете алмайды. Табиғат адамды қайырымды, бір
мақсатқа ұмтылған, сұлу жанды етіп тәрбиелейді. Ол денсаулық, шабыт және
шығарманың қайнар көзі - дейді П.И.Мариковский.
Табиғаттың тозуы бұл экологиялық дағдарыс. Бұл – ғаламат опат. Адам
табиғаты қалыпты жетіліп дамуы үшін самал желді, жаңбырдың себелеген
дыбысын, құстардың дауысын, өзен ағынының дамуын тілейді. Адамзат жер
бетіндегі табиғи құбылыстардың бәрінен ләззат алады. Адамдардың климат-
метерологиялық жағдайындағы территорияларында тұруы, тұрғын үй
комплекстерінің құрылысы, өнеркәсіптің дамуы, психофизиологиялық
бейімділігіне байланысты. Адамның адаптивті ресурстарды максималды қолдану
арқылы өмір сүруі организмнің бейімділігінде қалыптасады 14.
Табиғ апаттар адамның психологиялық көңіл-күйіне қатты әсер етуінен
қорқыныш пен мазасыздық пайда болдып, жеке және топтық жүріп-тұрысқа әсер
ете, сыртқы ортаға күнделікті бейімділігімен іс-әрекетін бұзады 16.
Мүкін болатын табиғи апаттардың белгісізі уақытта болу ерекшелігімен
айқындалады. Апаттың мүмкін болатын табиғи түрде басталу процесінің екі
аспектісі анықталған: қауіптілігі мен катастрофаның болу мүмкіндігі.
Қауіпті апатқа адамның психологиясы мен әрекетіне әсерін тигізетін жер
сілкінулер, цунамилер, циклондар, жанар таулардың атқылауы, қар көшкіндері,
су тасқыны жатады.
Қарапайым құбылыстардан кездейсоқ процестер деп, екінші эрозиялыр,
желдің шанды көтеруі, құмдардың көшуі. Мүкін болатын табиғи апаттар
адамдарды жиі өз құрбанына айналдырады. Соңғы 100 жылда 9 млн. адам су
тасқынынан, 1 млн. жер сілкінуден, 1 млн. қатты желдерден, тайфун және
тропикалық циклоннан қаза тапты. Миллиондаған жандардың өмірін қиған
эпидемиялық мүмкін болатын табиғи апаттардың спутниктері, құрғақшылықтар.
Тарихи және әлеуметтік жағдайларға байланысты террриториялардағы
экономиканың деңгейі, жерді игеруі, географиялық аудандар басқа
процестермен бірігуі, орналасауы, ауа-райы құбылысының ұзақтығы мен
интенсивтілігіне орай табиғи апаттар болуы мүмкін.
Тұлға – адамның әлеуметтік сапалы жүйесі. Оның санасы, интеллектісі,
адамгершілігі, адам құндылықтарының дамуы ішкі дүниесі тұтастай сипаты
болып келеді. Адамдар арасындағы қарым-қатынас, ақпараттар тұлғаға өз
әсерін тигізбей қоймайды. Жағдайлардың туындауы, шыдамдылықты сақтау
мүмкіндігінің, әртүрлі дағдарыстарды шешуге әкеледі 15. Субъективті
нақтылық оның сенім шегінің жоғары болу мақсатымен сәйкестендіру.
Субъективтілікті көрініс ретінде қарастырсақ, жекелей алғанда көптеген
адамдар өзгелер не істесе соны істеуге өзін көндіреді. Экстремалды
жағдайларды сезіну, оқиға барысында өзін меңгеру жағдайлары ескерілемейді
30.
Қазіргі өркениетте адамдарда өміріндегі қиыншылықтар мен қауіптерді
мүмкін болатын табиғи апаттардың қиянаттарын үлкен мәселе етіп көтеруде.
Жер планетасын және әр адам құндылықтарын сақтауда бүкіл ғалам әрекет
етуде. Сақтауды қамтамасыз ету өздігімен емес, арнайы қызмет көрсету
орындары жүргізу тиіс. Ол адамның жеке өмірін қамтамасыз етуде үздіксіз
үзбей атқарылуы тиіс. Адамдар өмірін сақтауға байланысты алдарына қойған
міндеттері:
- мүмкін болатын табиғи апаттардың адамға тигізетін психологиялық
әсерін анықтау;
- мүмкін болатын табиғи апаттардағы әр адамның дайындығына
байланысты әрекеттері;
- мүмкін болатын табиғи апаттардан адамда сенімділік пен жеке
мүмкіндіктерінің жетістіктерін мотивтер арқылы қалыптастыру;
- апаттардың кездейсоқ екендігіне орай бойындағы сапалы қасиеттерді
дамыту (ұстамдылық,әрекетті тез игеру , өзін-өзі басқара білу және
т.б.);
- апаттар жайында білімдер, дағдылар, іскерліктерді қалыптастыру
- арнайы топтардың сенімді көмегін ұйымдастыру.Бұл міндеттердің
шешімі адамдардың өмірі мен іс-әрекетінің (тұрғылықты мекен-
жайы,жасы, кәсіби әрекеті, әлеуметтік ортасы,әлеуметтік жағдайы)
ықтималдығына байланысты.
Адамдарды апат болған жағдайда психологиялық тұрғыдан күйі мен әрекетін
,мінез-құлқын тану өте күрделі.
Апат – объективті-субъективті жағдайлардың реалды жиынтығы, адам
болмысының ерекшеліктеріне, оның өмір сүру әрекетіне белгілі бір уақытқа
байланысты сипаты.
Апат - әлеуметтік-табиғи тұтастылық.
Қазіргі кездегі апат барысында адамның психологиясына жүйелі бағытта
ерекшелігін анықтап, уақытша қиындаған функционалды тұтастылықты, адамның
ішкі-сыртқы жүйесін қарастыру. Өзара байланыс, өзара ұйымдасқан, бір-
біріне әсер ететін – адамның шешімі, мінез-құлқы, қылығы, әрекетінің
интегралды, оның қалыптасуының жүйелі өнімі.
Адамның апат жағдайындағы жүйесі:
Апат жағдайының компоненттері:
- сыртқы орта, сыртқы жағдайлар;
- тұлғалық-жағдайды бастан кешірген адамның әрекетті таңдауы;
- мінез-құлық – адамның жету мүмкіндігі.
Компоненттер бір адамның өзінде тұрақтылықты сақтамайды. Біркелкі
оқиғалар, адамдардың индивидуалды ерекшеліктеріне қарай қабылданады. Бұл
негізгі үш компоненттің нәтижесі адамның психикасында сапалық қасиеттері,
процестері, механизмдері басты роль атқарады 12.
Апат кезінде болған адамның психологиялық құбылыстары:
- апаттың жеке факторларындағы адамның бағалауы, кез-келген фактор
адамға субъективті қабылданады;
- апаттың мәнділігі және оған қарым-қатынас, критерийдің мәнділігін
адам кез-келген реакцияда көрсетеді. Апаттың мәнділігі жоғары
болған сайын адамға күнделіктен өмірден жоғары психологиялық
әсерлер күшті реакция береді.
- апаттағы мотивациялық белсенділіктер: адам қандай мақсатпен
ұмтылады, жету белсенділігі мотивацияға байланысты. Кей мотивтер
адамды жетелеп алып шығады. Ұлы қуаттар ұлы мақсатқа жету үшін
туылады, кім мақсатына жеткісі келеді тәсілдерін іздестіреді,
кімге бәрібір себебін іздестіреді.
- мобилизациялы – жеке мүмкіндіктер, апат барысында дұрыс мінез-
құлық пен әрекет қажет, жетістік пен сақтануды қамтамасыз ету.
- мінез-құлық, әрекетті, шешімді қабылдаудағы бейміділігін апат
кезіндегі дайындық анықтайды.
- адамның психикалық күйі. Адамның қолайсыз күйден арылудағы
мүмкіндіктеріне тәуелді.
- мінез-құлықты басқару – адамның өзін-өзі басқарудағы психикалық
әрекетті өзін-өзі реттеу, өзін-өзі меңгеру, қадағалау, тепе-
теңдік күйін сақтау 14.
Апаттардың типтері:
1. Объективті экстремалды апат: сыртқы ортаның қауіптілігіне
адамның шамасы жетпейді. Ол қиянаттар, қауіптерден,
қиыншылықтардан тұрады.
2. Экстремалды мүмкін апат. Жабық түрдегі қауіптер. Оның объективті
дамуына адамның тікелей әрекетінен болады. Мүмкін болатын
апаттарды болдырмас үшін байқағыштық, аңғарымпаз, апаттардың
ықтималдық пайдла болуын, өсу тұстарын білу және түсіну.
3. Жеке виктимді экстремалды апат: адамның психологиялық және
әлеуметтік қалыптасуының төмендігінен пайда болады.
4. Қиялдағы экстремалды апат: адамның қылығынан емес, қиялында
болады. Олар адамға қорқыныш, мазасыздық тудырып, өзіне
сенімділігін азайтады 12.
Табиғи апаттардың адамда психикалық күйіне өзгеріс енгізетінін 1979
жылы В.И.Медведев, Апаттың ықтималдығы экстремалды ұғымның абсолюттті
болуында емес деп көрсеткен. Психологиялық жағымсыз күйлердің әртүрлілігі
адамның қабылдау мәнділігіне байланысты. Әр апаттың сипаты адамның
белсенділігін талап етеді.
Арнайы белсенділік – адамның қатаң түрдегі ерекше шешімінің нәтижесінде
жетістікке жету бейімділігі.
Арнайы емес белсенділік - өзін-өзі қарсылыққа дайындамау, ерік-жігердің
төмендігі. Адам тек организм ғана емес, ол тұлға ретінде өзінің күш-қуаты
сарқылғанша табиғатпен бірге өмір сүреді. Жағдайға бағдары, шешім қабылдау,
қылықтар жасауы, әрекетті орындауы, жеке өмірін қамтамасыз ету және реттеу
адам болмысына табиғи факторлар әсерін тигізеді. Психикалық күйлердің
шегіне жетуі адамның жүйкелік ерекшеліктеріне әсерін тигізеді. Адамның
бейімділігі жоғары болып, тұрақтылығын сақтау тиіс 12.
Мазасыздану – төнген қауіпті алдын-ала сезумен байланысты дискомфортты
сезіну ретінде сипатталатын тұлғаның психологиялық қасиеті. Мазасыздану
адамның маңызды қажеттіліктерінің қанағаттандырылмауының көрінісі болып
табылады. Ғалымдар мазасыздануды 2 аспектіде қарастырады:
1. Эмоциялық күй.
2. Тұлғаның темпераментінің ерекшелігі, тұрақты қасиеті.
Ресейдің психологиялық әдебиеттерінде құбылысты былайша ажырату үрей
және мазасыздану ұғымдарымен сәйкес белгіленген. Соңғы термин құбылысты
айқын, толық көрсету үшін қолданылады Прихожан А.Н., 1997.
Мазасыздану мәселесін бағалау жағдайында психология ғылымында екі
тенденция бөлінеді. Бір жағынан мазасыздану феноменінің анық еместігі мен
жете зерттелмеуіне сүйену біздің елімізбен қатар шетелдегі мазасыздану
мәселесіне арналған жұмыстар үшін тән. Оларда бұл термин негізінде әртүрлі
құбылыстар түсіндірілетіндігі және мазасыздану зерттеудегі бірқатар қарама-
қайшылықтар тек бағыттар арасында ғана емес сонымен қатар бір бағыт
ішіндегі авторлар арасында, ұғымға өз пікірі тұрғысынан ғана қарау бар
екендігі көрсетілген.
Мазасыздану – санасыз дау-жанжал деңгейінде басталатын реакция.
Мазасызданудың қорқыныштан айырмашылығы оның белгілі бір объектісі
болмайды. Мазасыздануға негізсіз қорқыныш, үрей тән. Мазасыздану әрқашан
интрапсихикалық яғни оның себептері ішкі болып табылады. Мазасыздану тіптен
негативті сипатта болмайды. Әр адамда оптималды немесе қалыпты деңгейде
мазасыздану бар. Бұл тұлға белсенділігінің шарты ретіндегі пайдалы
мазасыздану. Мазасыздану бұл ең алдымен қауіптен сақтандыру сигналы, бұл
бағыт бағдарлаушы процесс. Осы жағынан бұл процесс құнды болып табылады.
Мазасыздану сигнал ретінде біздің әрекеттерімізді, өзімізді белгілі бір
жағдайға бейімдейді.
Мазасыздану бұл тек қауіптен алдын-ала сақтандыратын сигнал ғана емес,
сонымен қатар белгілі бір деңгейде дау-жанжалдан қорғайды. Себебі
психикалық қорғаныс механизмдерін жұмысқа қосады. Бұл мәселеге тек
психология және психиатрия ғылымдарында ғана емес сонымен бірге биохимия,
физиология, философия, социология ғылымдарында да көп зерттеулер арналған
жариялаулардың саны жыл санап көбейіп келеді. Бірақ олардың көпшілігі
батыстық ғылымдарға тән екенін ескерген жөн.
Үрей – барлық эмоциялардың ішіндегі ең қауіптісі болып табылады. Үрейге
қатысты зерттеулер қатары осы маңызды эмоцияны жете түсіну үшін өте тамаша
негіз болады. Үрей мәселесін бірқатар мамандар қарастырған. Осы мәселеге
көп көңіл бөлген Рэчмен болды. Оның концепциясында жағдайға байланысты
алынған травматика белгілі бір қорқынышты тудырып, ауыру сезімін
түйсіндірді. Үрей сезімін сезінген адамды табу өте қиын. Алаңдаушылық,
мазасыз болу, үрей сияқты эмоциялық көріністер біздің өмірімізде орын
алатын – қуаныш, таң қалу, қайғыру, жылау көріністерімен сәйкес келеді.
Бірақ, үнемі үрейде болу оның шектен тыс болуы адам мінез-құлқын
эмоционалдық салдыққа дейін өзгертеді. Тұрақты үрей – бұл бала тұрмақ
үлкендердің өзі жеңе алмайтын, адам мінезін жағымсыз жаққа әкелетін күш.
Бала қорқыныш үрейімен, дұрыс санаса алсақ, оның не себептен пайда болғаның
ұғына алсақ, олар ізсіз жойылады. Егер, үрей ұзақ уақыт сақталатын болса,
жағымсыз әсерлер оның себебі болып отырса, бұл құбылыстар отбасындағы дау-
дамайлық қарым-қатынастарға ата-аналардың теріс мінез-құлықтарына ата-
аналардың теріс мінез-құлықтарына тікелей байланысты болып, баланың жүйке-
жүйесінің тозуына және физикалық, яғни дене күшінің әлсіреуіне әкеп соғады.
Балаға дұрыс әсер ету үшін, оның бойындағы алатын үрейден құтылуға
көмектесу үшін ата-анаға жалпы үрей туралы түсінікті ұғыну керек. Бұл
жағдайда ол қандай функцияларды атқарады, қалай пайда болады және дамиды,
көп жағдайда балалар неден қорқады және неге қорқады осылар туралы білімі
болуы қажет.
Ресейлік әдебиеттерде мазасыздану мәселесіне арналған зерттеулер аз.
Олар фрагменттік сипатта. Бұл көбіне әлеуметтік себептерге байланысты.
Сонымен қатар ресей психологиясында бұл мәселенің жете зерттелмеуінің
себебі батыстың психология және психатрия ғылымдарында психоанализ,
экзистенциалды бағыттардың өріс алып дамуы. Соңғы он жылдықта ресей
психологтарының мазасыздану мәселесін зерттеуге деген қызығушылықтары қоғам
өміріндегі өзгерістерге байланысты күрт арта түсті. Сонымен қатар, қазіргі
заманда Ресей елінде мазасыздану нақты қолданбалы мәселелер шегінде
зерттелетінін ескерген жөн. Мазасыздану мәселелерін зерттеудегі мұндай
жағдайдың себебі Ресейдің психологиялық ғылымдарының даму логикасымен
байланысты. Онда эмоция және эмоциялық күйлерді зерттеу психофизиологиялық
деңгейде жүргізіледі. Мазасыздану жалпы мағынасында қауіпті сезінумен
байланысты жағымсыз эмоция. Мазасыздану құбылысына тән қауіпті алдын-ала
сезіну ерекшелігі, оның басқа эмоциялық құбылыстар арасындағы маңыздылығын
көрсетеді. Мазасыздануды эмоциялық күй (жағдайлық мазасыздану) ретінде және
үнемі мазасыздық күйге бейімділіктен көрінетін жеке психикалық ерекшелік,
тұрақты қасиет ретінде бөліп қарастырады Ханин Ю.Л., 1980.
Психикалық деңгейде мазасыздану күштену, уайым басу, тынымсыздану
невроздық, жалғыздық, шешім қабылдай алмаушылық байқалады.
Физиологиялық деңгейде мазасыздану ерекше реакциялық жағдай.
Мазасыздану кезінде жүрек қағысы, тыныс алу жиілеп, қан қысымы көтеріледі,
жалпы қозу күшейеді.
Кез-келген сферадағы (тестік тұлға аралық, экологиялық) тұрақты
мазасыздануды – генеранизацияланған мазасыздану деп атау қалыптасқан. Ол
адам өміріндегі маңыздылығының өзгеруіне байланысты еркін түрде объект ісін
өзгертеді.
Мазасыздану қауіпті жағдайда сигнал ретінде, мүмкін болатын қиындықтар
мен мақсатқа жетудегі кедергілерді жеңу үшін бар күшті жұмылдырып, жақсы
нәтижеге жетуге мүмкіндік береді. Сондықтан мазасызданудың қалыпты
(оптималды) деңгейі ақиқат жағдайына нәтижелі бейімделу үшін қажет болып
табылады, ал мазасызданудың жоғарғы деңгейі керісінше дезадаптивтік реакция
ретінде қарастырылады.
Мазасыздану мәселесін зерттеуде, қалыпты бейімделуге кедергі келтіретін
құбылыс ретінде мазасызданудың тіптен жоқ болуы және іс-әрекеттің
өнімділігімен қалыпты дамуына кедергі келтіретін тұрақты мазасыздану
қарастырылады. Мазасызданудың тұлға дамуына әсері әлі де нақты
анықталмаған, дегенмен мұны ең алғаш айтқан С.Кьеркегор болды. Оның
пікірінше мазасыздану адамзат өмірінің тарихын анықтаушы негізгі фактор.
Кейіннен бұл көзқарас экзистенциалистердің философиялық жұмыстарында,
психоаналитикалық зерттеулерде дами бастады. Мазасызданудың себептерін
түсінудегі басты мәселелерінің бірі – оның қайнар көзі болып табылатын
себебін локализациялау яғни тараптаушылық. Қазіргі уақытта тұрақты
мазасызданудың себебінің 2 типі айтылып жүр: біріншісі, үрейлік күйді жиі
бастан кешіру нәтижесінде пайда болған ұзақ мерзімді сыртқы стрестік
жағдай, ал екіншісі ішкі психологиялық жағдай. Мазасыздануды ең алғаш тұлға
аралық феномен ретінде енгізген танымал психолог, психиатр, психиатрияның
интерперсоналды теориясының негізін қалаушы Г.С.Саливен. Г.С.Саливен
мазасызданудың пайда болуын былайша түсіндреді: қажеттіліктің
қанағаттандырылмауынан тұлға аралық сенім мен биологиялық тепе-теңдік
бұзылып күштену пайда болады, нәтижесінде мазасыздану көрініс табады.
Г.С.Саливен мазасыздану ұғымын өзінің теориясы үшін фундаментальды деп
есептеді. Мазасызданудың пайда болуы мен бұл процесті сенімсіздіктің пайда
болуымен салыстыра отырып, қажеттіліктің қанағаттандырылмауынан пайда
болған баланың күштенуі анада индуцияланып, ана оны сенімсіздік түрінде
бастан кешіреді деп ескерді.
Сонымен қатар Г.С.Саливен егер балада алғашқы кезден бастап тұлға
аралық сенімділік орнаса онда мазасыздану дамымайды және балалар бір-
бірімен мазасыздану деңгейі бойынша ерекшеленеді. Оның пікірінше әлеуметтік
жағдайдан тыс тұлғаны зерттеудің мәні жоқ. Адамдар мазасызданудан құтылу
үшін қорғаныс және мінез-құлықты басқару механизмдерін қолданады.
Қорғанудың осы шаралары Мен-жүйе, Мен жақсымын, Мен жаманмын дегенді
қалыптастырады. Мен-жүйе мазасызданудың пайда болуына әсерін тигізеді.
Мысалы жасөспірімдік жақта Мен-жүйе тез дамып келе жатқан кезде жеке
өзіндік құндылық сезім пайда болады, көпшілік жасөспірімдердің мазасыздануы
арта түседі. Бұл жаңа мотивизация және өзіндік жыныстық белсенділігін
сезінумен байланысты.
Идеалды-менді жүзеге асыруға тырысу эгоцентриялық құрылымды құра
отырып, ішкі дау-жанжалды, невротикалық қажеттіліктерді күшейтіп соның
нәтижесінде мазасыздану деңгейін күшейтеді. Авторлар мазасыздануды жеңудің
бір жолы – психотерапияға көңіл бөлген. Бұл жағдайда басты роль
психотерапевт пен пациенттің қарым-қатынас процесіне беріледі. Бірақ бұл
авторларда психотерапия үшін құнды болып табылатын қарым-қатынас
элементтері әртүрлі. Г.С.Саливен қарым-қатынас мазмұны мен онда жасырылған
санасыз материалды талдауға емес, қарым-қатынастың өзіне: сөйлеудің
дыбыстық құрылымына ерекше мән береді. Пациенттің сөйлеген сөздерінің осы
сияқты ерекшеліктері психиатр үшін негізгі диагностикалық материал ғана
емес, пациент пен психатерапевт арасындағы эмоциялық байланыстың негізі.
К.Хорни мен Г.С.Саливеннің тұлға психологиясы мен мазасыздануды
психикалық зерттеуге қосқан үлестері орасан зор. Ал олардың мазасыздануға
байланысты ұсынған концепцияларына келетін болсақ, бұл концепцияларда
мазасызданудың пайда болу және мазасыз тұлға типінің қалыптасу процестері
дәл баяндалған.
Ф.Перлздің айтуынша кез-келген мазасыздық – көпшілік алдындағы
қорқыныш. Осы бөлімді қорытындылай отырып, қазіргі уақытта ең алдымен
жанұядағы жағымсыз қарым-қатынастың мазасызданудың пайда болуындағы рөлін
бұл мәселемен айналысушы психологтар мен психотерапевттер қолдайтындығын
айтуға болады. Мазасыздануды алғашында жағымсыз жағдайларға реакция ретінде
тауып, кейіннен тұрақты мазасыздануға айналатын құбылыс ретінде зерттеу
ішкі тұлғалық факторларды қарастыруды талап етеді.
1.2 Мүмкін болатын табиғи апаттардың адамзатқа тигізген әсерлері
Табиғи апаттар ішінен адамдарда ерекше қорқыныш қалдыратын жер
сілкінісі. Жер сілкінісі – кенеттен тыс болатын жер дүмпуі, жер қыртысының
кульминациялық құбылысы. Бұл процесс белгілі аймақтарда анықталған және
анықталмаған 10 жылға соқылуы мүмкін, адамның психикалық күйіне күшті әсер
береді. Адам көбінесе жер сілкінісінен қорғады. Себебі, жерде өмір
сүргендіктен оның тербеліске ұшырауы, оның ең үмітті өмір сүру әрекетінің
бұзылуына әкеледі 4.
Жылына Жерде 300 ден 600-ге дейін (7 балдан жоғары) жер сілкінулер
болады. Сейсмолог Дудтың 1867-1964 жылғы каталогы бойынша 1263 қатты жер
сілкінісінің 1004 Тынық мұхитында болғанын көрсеткен. Жер сілкінісі су
астында болған кезде бірнеше метр биіктікте үлкен толқындар болып, жақын
маңдағы аудандарды су шайып кеткен. Жер бетінде осының салдарынан 18
адамдар құрбан болған. Кейбір адамдар жер сілкінісінің қауіптілігін
ескермейді.
Жер сілкінісі қалай байқалады? Мұны халықаралық сейсмикалық шкаланы
қолдана MSSC – 1964 ж. Үш фрагментін мысалға келтірейік.
4 балл. Байқалатын жер сілкінісі.
Жер сілкінісін іште отырған адамдар көп сезінеді. Ашық аспан аясында
адамдар онша сезінбейді. Ұйықтап жатқан адамдар оянады, бірақ қорықпайды.
Жүріп бара жатқан жүк машиналарына қысым түсіреді. Терезе, есік, ыдыс-аяқ
салдырлайды. Қабырға мен еден сықырлап, жиһаз қозғалады. Ашық сұйықтар
ақырын тербеледі. Тұрған машина орнында тербеліс байқалады.
7 балл. Ғимараттардың қирауы.
Адамдардың көпшілігі қорыққандықтан үйден сыртқа қашады. Аяқтарын әрең
басады. Тербеліс машина жүргізушілерге қатты білінеді. Кірпішті, үлкен
блокты және панелді үйлердің қабырғаларында жарықтар пайда болып, кесек
штукатурлар бөлінеді. Ауылдың құрылыстарында, кірпішті үйлер бұзылып немесе
қабырғалары терең жарылып, мекендерінің кейбір бөліктері қирайды. Тасты
қоршаулар, құбыр өткізгіштер бұзылады. Судың жоғарғы бетінде толқындар
пайда болып, су лайлы болып өзгеріске ұшырайды.
11 балл. Катастрофа.
Өте жақсы салынған құрылыстар, плотиналар, темір жолдар, транспорт
жолдары, құбыр өткізгіштер толық қирайды. Таулы аймақтар да өзгеріске
түседі 45.
Әлеуметтік-психологиялық жер сілкінісінің адамның жүріс-тұрысы мен
табиғаттағы өзара қарым-қатынасының әсері қалай пайда болады? Жер сілкіну
болғанда мынадай сұрақтар адамды мазалайды: адамдар сол өзі тұратын жерде
жер сілкінісі тұрған үйлерін қирататынын біле тұра, неге сол жерде өмір
сүреді?
Мұндай катастрофалардан кейін тірі қалған адамдар сол жерге тұрғын
үйлер салуы тиіс.
Маманға сұрақ түсінікті: бірінші адамдар өз тәжірибелерінен біледі,
катастрофаның қайталану ықтималдығы нөлге тең, практикалық тұрғыдан бір
ұрпақтың өмір сүруіне болады.
Екіншіден адамдар туған жерінен кеткісі келмейді. Өз туған жерінен
кетпеуі, алыстамауы бұл экономикалық емес, психологиялық мінез. Туған
жерінен кету, тіпті бұл үй жер сілкінісінен құласа да, туған үйіңді
мәңгілікке тастау 20.
Адамдардың жер сілкінісін алдын-ала сезінуі ғылыми тұрғыдан
түсіндірілмеген. Қандай көрінбейтін біздің күнделікті сезімдеріміздің
себептері – адамның жер сілкінісін алдын-ала сезінуінде болуы ықтимал.
Жапонияда жыл сайын жүздеген жер сілкінулер болып тұрады 34. Ақырын жер
сілкінулер күнде деуге болады. Ал күшті жер сілкінулер жылына бірнеше рет
өте күшті жер сілкіну азырақ болады. Ондай кезде адамдар өліп, көп шығын
шығып, ғимараттар қирап, өртенеді, темір жолдар істен шығады. 1955 жылы жер
сілкінуден Кобе қаласы қирап, 5 мың адам өлді. Сондықтан бүкіл елде
оқушыларға, жұмысшыларға жер сілкіну кезінде өздерін қалай ұстауы керек,
қайда тығылу керектігін үйретеді. Жапониядағы ескі және жаңа ғимараттар жер
сілкінісін есепке алынып салынған. Ауа райына сәйкес тірек ретінде тереңге
биік бағана орнатылады. Ал қазіргі кездегі көп қабатты үйлердің қабырғалары
қалың, болат қаңқамен бекітілген болады. Ең алдымен, электромагниттік
өріске көңіл аудару керек. Көптеген жер сілкінісі алдында жердің бетінде
және ауада элетромагниттік өріске көңіл аудару керек. Көптеген жер
сілкінісі алдында жердің бетінде және ауада электромагниттік сәулелердің
импульсивті көрінісі тіркелген. 1948 жылы Ашхабадта үйлердің нашар
салынуына байланысты 110 мың адам құрбан болған. 1966 жылы Ташкентте жер
сілкінісінен кейін алдыңғы және соңғы жылдармен салыстырғанда, стенокардия,
инфаркттің миокардасы, гипертония, мидағы қан айналым бұзылысы, эндокринді
аурулардың көбейгені байқалған. Жердің дүмпулерінің жиілігінен тамыр
ауруларының саны өскен. Тіпті медициналық сейсмологиялық термин – жер
сілкінісі синдромы көрсетілген. 7 желтоқсан 1988 жылы Арменияның Спитен
қаласында болған жер сілкінісі салдарынан 25 мың тұрғын жер жастанып, 17
мың адам жарақаттанған. 28-29 мамыр 1995 жылы Нефтогорск Сахалин халқының
70 % жойылып кеткен. Болгар ғалымдарының байқауынша, кейбір тіпті сау
адамдар жер сілкінісіне дейін есепсіз қорқыныш, бастың айналуы, әлсіздікті
сезінген. Жер сілкінісінен адамдарда бас сүйегінің, кеуде клеткалары мен
жамбас жұмсақ тканьдерінің соғылуынан зақымданған. Өкінішке орай,
әлеуметтік-психологиялық түрткі адамдардың жүріс-тұрысында аз көрінеді.
Әлеуметтік-психологиялық жер сілкінісінің эффектісі халықаралық ғалымдар
бірлестігінің интенсивті және кең түрде қарастырмаған 28.
Адамның интенсивті әрекеті табиғи апаттарда жоғарылайды,
қауіптенушілігі артады. Жер бетінің экосистемалары аудандарында жоғары
температура әсерінен біркелкі табиғи процестер бұзылып, экосистема
компонетттері өмір сүруін тоқтатады, өзгеріске ұшырайды. Табиғи өрт болу
салдарынан адамдар күйік және механикалық жарақаттар алады. Әртүрлі
географиялық ортада өзінің арнайы жағдайы туындауына мүмкін болатын апаттың
қауіптілігін адам ескермейді. Таулы аудандардағы көшкіннің қауіптілігі
өткір мәселе тудырып отыр. Көшкіндердің құбылысы адамда паникалық қорқыныш
шақырады. Көшкіндер 200 кмсағ жылдамдығы, тебу күшінің жоғарылауы 100 т-
м2, қар көшкінінің көлемі 2-3 млн м 3 дейін жетеді. 26.
Әдебиеттерде көшкіндермен байланысты аз айтылмаған. 16 наурызда 2004
жылы Алматы облысы Талғар ауданы, Талдыбұлақ ауылындағы қалың жауған қар
мен жаңбырдан болған табиғат апаты 28 адамның өмірін қиған. Мұндағы табиғат
апатын тұрғындар былай сипаттаған: Арт жақтағы биік дөңнің ортасы
қуыстанып жарылғанына бірталай уақыт болған. Қар суы мен жаңбыр суы оның
ішіне әбден сіңіп, тұла бойын кернеген. Қара топырақты қой тасты жыныстың
жапсары сөгілген сәтте ол дес бермейтін өте жойқын лай тасқынына айналған.
Қысқасы таудың қия беткейі сырғып, екі қабатты тұрғын үй мен оның алдындағы
пәкене құрылысты құрдымға жіберді. Бірінші қабатта орналасқандардан тірі
қалған жан жоқ. Олармен бірге көрші тоғыз қытай азаматы да опат болды.
Мұндай алапат лай көшкіні бұрын-сонды ел өмірінде ешқашан тіркелмеген екен.
Қаралы хабар тек жетісулықтарды ғана емес, күллі алаш баласын аһ ұрғызып,
қабырғасын қайыстырды. Бірінші дүние жүзілік соғыста, австро-италиялық
соғыста 50 мың сарбаз қар көшкінінен қайтыс болған. Австрияда қар
көшкінінен бірнеше ауылдар жоғалып кеткен. Таулы аймақтарда өмір сүретін
адамдарда қар көп жиналған сайын қорқыныш пайда бола бастайды. Көшкіннен
қорғану екі категорияға – инженерлік және профилактикалық болып бөлінеді.
Инженерлік қорғауда көшкіндерден қауіпті құбылыс орындардан қашу мүмкіндігі
жоқ кезде қолданады. Көшкіннен қорғануға галерея, көшкінді тоқтату, бетонды
тосқауылдар, қар ұстағыш шиттар, тас қамалдар. Профилактикалық тұрғыда
қорғану көшкіннің қауіптілігін болжау туралы ауа-райы, көшкіннен сақтану
шаралары, вибраторларды қолдану.
Жанар таулар атқылауы. Жер бетінде 80-ге жуық жана таулар атқылауы
адамдар психологиясына әсер етеді. Негізгі қойылған міндет адамдардың жүріс-
тұрысының қалыптылығын және жанар таулар атқылайтын аудандарда адамның
шаруашылық әрекетін сақтау. Жанар таулардың атқылауы адамдардың өміріне
қауіп төндіреді. Адамдардың тұратын жерінің алдымен геологиялық орнын
ескеру керек. Осыдан кейін жанар таулардың физикалық сипатын және
атмосфералық жағдайын атқылау кезін байқау керек. Басты мәселе жанар
таулардың атқылау белсенділігінің бастамасын анықтау. Аймаққа насихат
жүргіуде дұрыс қарым-қатынас қолдану.
Тропикалық циклондар. Тропикалық циклондар адамға әсер етеді.
Тропикалық циклондардың бірі қатты дауылдар, жаңбыр, толқындар. Тропикалық
циклондарға тән атмосфералық қысымның 60-тан 100 м бар кенеттен өзгерісі,
циклондардың болуы атмосфералық қысымның желмен бірге теңіз суындағы
толқынды 14 м биіктікке көтеруі мүмкін. Тропикалық циклондардың адамдардың
өлімімен ғана емес, экономикалық шығын әкеледі. Жыл сайын мұхиттарда 80-нен
100- ге дейін тропикалық циклондар болады.
Цунами. Су асты жер сілкінулері, ұзақ мерзімді мұхит толқындары. Тынық
мұхиттағы көптеген елдердің өмірі теңізбен байланысты. Солтүстік және
Оңтүстік Америкада, солтүстік-батыс Еуропа жағалауында және сейсмикалық
белсенді зона Кариб теңізінің шығыс бөлігінде көптеген адамдар өміріне
қауіп әкелген табиғат апаттары болды. Тарихи және статистикалық мәліметтер
бойынша әлеуметтік-экономикалық және психологиялық тұрғыдан емес қоғамға өз
әсерін тигізді. Осындай құбылыстардың аймақтарға байланысты белгілі
психологиялық ахуалды түсіндіруге әлі психологиялық мүмкіндік жоқ.
Өрттің рөлі. Өрт жердегі маңызды экологиялық фактордың бірі. Адамның
интенсивті әрекеті жоғарлайды, адамдардың денсаулығына, шаруашылық
әрекетіне зиян келтіреді. Өрттің температурасы 700-900 градусқа дейін
болса, 1500-2000 килокалорий денені шарпиды. Бұған қоса улы түтін,
жарылыстардың жер бетінің геологиялық құрамында өсімдіктерге тигізетін
зияндылығы көп. Ол адамның даму мен қоршаған ортаға әсері бар. Жер бетінің
көптеген экосистемалы аудандарында өрт маңызды рөл атқарады. Өрттің
салдарынан жоғары температурада бір процестер бұзылып, кейбіреуі өзінің
өмір сүруін тоқтатып, толық өзгеріске ұшырауы мүмкін. Өрттің салдарынан
жоғары температурада бір процестер бұзылып, кейбіреуі өзінің өмір сүруін
тоқтатып, толық өзгеріске ұшырауы мүмкін. Өрттің салдарынан адамдар зардап
шегіп әртүрлі механикалық жарақаттар алуы мүмкін, сонымен қатар күйген
тамақтармен улануда кездеседі. Мұның бәрі адамдарға жүйкесіне ауырлық
түсіріп, организмнің жалпы қызметінің бұзылысына әкеледі. Адамның
психологиялық күйіне әсері өте зор 28.
Адам түрлі географиялық ортада өзінің арнайы жағдайын жасай, табиғат
апаттарын қай уақытта болатынын білмей қапы қалады. Адамның мінез-құлқы мен
қабылдауы, эмоционалды ерік-жігеріне тәуелді.
Әртүрлі жағдайлар адамға жағымсыз психологиялық әсерлер мүмкіндігін
қамтиды. Көп нәрселер адамның тұлғалық ерекшеліктеріне, қолайсыз
факторларға қатынастың тұрақтылық дәрежесі, өзін-өзі басқарудың жеке
мүмкіндіктеріне тәуелді 35. Мүмкін болатын апаттарға әрекет пен мінез-
құлықтың нашар дайындығы қолайсыз әсер туғызады. Мүмкін болатын апаттарға
дайын әрекет пен мінез-құлықтың ұстамдылығы жағымды әсер туғызады.
Сондықтан мүмкін болатын табиғи апаттарға субъективті-объективті даралық-
құбылыс пайда болады. Көптеген бұқаралық ақпараттарда мүмкін болатын табиғи
апаттардың жағымсыз жағдайлары көп. Жағымды-жағымсыз алғышарттары жиіленіп,
бірақ ол адамдардың өзінде аз дайындалады. Арменияда жер сілкінісінен кейін
86 % азаматтар дәрігерлер мен психологтар зерттеуінше алғашқы 5-10 күнде
бойкүйездік пайда болып, 36 % есін жоғалтып алған.
Мүмкін болатын табиғи апаттар адамның денсаулығына ұзақ әсер етуі
мүмкін. Адамдардың жарақат алуы мен бұзылысы жүйкелік-психикалық реакцияға
реактивті психоздар тудыруы, психикалық әрекетке уақытша бұзылушылығы
нәтижесінде психикалық жарақаттар пайда болады. Адамның әлеуметтік-
психологиялық қысымы мен мінезінің айырмашылығына байланысты. Адамға табиғи
апаттар құбылысының әсері психикалық қысым түсіреді. Жер сілкінісі немесе
қатты жел адамның психикасына қатты әсер ете, әртүрлі қорқыныш пен
мазасыздану туғызады 12.
Катастрофалық мазасыздану – кездейсоқ апаттардағы жоғары күштің
әсерінің жиынтығы, адамдарда ұйымдаспаған қысымның түрі. Катастрофалық
мазасызданудың даму жағдайы адамдардың әрекетінде боламаған процестердің
әсері, олардың мінез-құлқына өзгеріс әкеледі. Адамның бейімделмеген
жағдайында жүріс-тұрыс реакциясы қажетсіз болып табылады. Табиғи апаттағы
болған әрекеттер, адамның жүріс тұрысындағы ерекшеліктердің айтылуы,
экстремалды жағдайлардың әсерінен көңілде қорқыныш ұялатады 26.
Мұнда жас ерекшелігі, денсаулығы, білімі, жанұялық жағдайы, аналогиялық
ситуациялардағы тәжірибесі мен басқа факторлар ерекше роль атқарады.
Адамдардың жүйкесінің бұзылуынан организмнің қызметі өзгереді. Адам уақыт
кеңістігінде тұрады. Қандай уақытта тұрмасын адамда өткені мен болшағанына
өмір сүріп отырған уақыты қорқыныш пен мазасыздық тудырады 17.
Біріншіден мазасыздық пен қорқынышты, биологиялық концепциясында
қарастыра, адамның жұмыс істеу қабілеті мен функционалды әрекетіне
экстремалды факторлардың әсері бойынша мәселенің негізгі және шолу
жұмыстары пайда болды.
Екіншіден адам факторын үзіліссіз зерттеу, психикалық процестердің
ерекшелігі, кәсіби тапсырмалардың мазмұны мен қауіптілік кәсібіне
байланысты техниканың күрделігіне зиянды, жауапты мамандықтардың тұлғалық
күйі мен қасиеті, еңбек процесінің жағдайы мен ұйымдасуы және эффективтің
төмендігінің салыстырмалы рөлдің психологиялық себебі және еңбек
қауіпсіздігі кәсіби жұмыстың ұзақтығын қысқарту және психосоматикалық
ауруларды болдырмау.
Үшіншіден, жалпы мазасыздықтың, табиғат апаттарындағы (жер сілкінісі,
су тасқыны) адамдардың алаңдаушылығы, техногенді катастрофалар салдарынан
болатын мазасыздық пен қорқынышты қарастырады 27.
1944 жылы қауіп-қатер ұғымын психологияға енгізуге Лазаруста өз үлесін
қосты. Психофизиологиялық өзгерістер физикалық жарақаттармен байланысты
емес, әлеуметтік-психологиялық факторлармен байланысты деп тұжырымдады.
Grinker Spigel психологиялық факторлардың талдауын көрсеткенде адам
бойындағы қорқыныш пен мазасыздықты зерттейтін бұл концепция өз ерекшелігін
танытты.
Қазіргі замандағы психологияда психологиялық мазасыздық пен қорқынышты
нақтылықтарын табу қиын. Кейбір авторлар (экстремалды ситуациялар немесе
конфликтілі ситуация терминдерін қолданады. Fraczek, Kofta мазасыздық пен
қорқыныш ситуацияларын фактор ретінде психологиялық өзін-өзі реттеуге
қиындық туғызатын және эмоционалды қысым күйіне келуін қарастырған.
Авторлар мазасыздық пен қорқыныш күйін эмоционалды қозу немесе басқа
психологиялық сфераны өзгерту деп көрсеткен. Мазасыздық пен қорқыныш шығуын
Fraczek және Kofta адамның жүріс-тұрысының уақытша немесе тұрақты өзгеруі
деп түсіндіреді 8.
Психологиялық мазасыздық тудыратын ситуациялар кенеттен әртүрлі мінезді
білдіреді. Бұған жекелей алғанда, физикалық табиғаттың қауіптілігі,
катастрофалар, жер сілкінісі, дауылдар, су тасқыны кіреді. Ұзақ және жиі
қайталанатын қорқыныштар күйзеліс күйіне келуі мүмкін. Стрессогенді мінез
адамның психологиялық ерекшелігіне байланысты. Адамның әртүрлі әсерлерге,
кенттен туындаған тітіркендіргіштің өмірге қауіп тудыратын құбылыстарға
қарсы тұруы бірдей емес. Сол уақытша жай тітіркендіргіштер белгілі жағдайда
күйзеліс тудырады. Мұнда тітіркендіргіштің күші емес, нақты адам үшін рөлі
маңызды, яғни өткен тәжірибе, әдеттер, бұрынғы жанды жаралаған ситуациялар,
балалық кездің тәрбиесі, түрткілер жиынтығының ерекшеліктері, өмірдің
құндылық жүйесінің тұтастылығының мәнділігінде екені көрсетіледі.
Стрессогенді мінез ситуациялары бір жақты емес, ситуация мен объектінің,
түрткілер, мәдениет, құндылық жүйесінің нақты адамға тән қарым-қатынасынан
туындайды 44. Брунер мазасыздық пен қорқыныш бір жағынан бейімделген
қабылдауға кедергі тудыратын уақытша болжам десе, екінші жағынан жағымсыз
іс-әрекеттің жұмыс механизмінің сигналының дәл келуі немесе дәл келмеуі
деді 8. Эмоционалды жағымсыз ситуацияларды адам әртүрлі қабылдайды.
Эмоция ұғымының төркіні латынның емовера, француздың эмоцион деген сөзінен
шыққан. Қазақша тітіркену деген ұғымды білдіреді. Айналадағы заттар мен
құбылыстарға не жағымсыз қатынастың сәулеленуін айтамыз. Эмоциялар
дүниедегі шындықтың жүйкеде сәулеленуінің айрықша бір түрі. Адам эмоциясы
негізінен тіршілік ортасы мен әлеуметтік жағдайларға байланысты және ол
тарихи даму жағдайына тәуелді. Эмоция адамның сыртқы келбеті, бет әжімі,
дауыс арқылы айқын көрінеді. Сезім жалпы көңіл-күйді, ал эмоция сол көңіл-
күйдің белгілі бір жағдайға әсерленуін білдіреді. Әрине адамдардың
эмоциялары бірдей болмайды, себебі олардың айналасындағы зат, құбылыстарға
қатысы бірдей емес. Әр адамның темпераментіне, мінезіне, олардың басынан
кешкен тәжірибесіне қарай сыртқы дүниенің әсеріне жауап қайтаруы түрліше
болады. Адам эмоцияларының бір-бірінен айырмашылығы сезімдердің күш
жағынан, әрекет ету мерзімінің уақыт мөлшері жағынан олардың сыртқы
қимылдары, бет әжімі арқылы білініп, көрініп отырады 40.
Эмоция адамның тұрмысында үлкен орын алады. Олар адамға адамдық сипат
беріп, оның әрекетін жоғалтып, көрік беріп отырады.
Академик П.К.Анохин эмоцияның шығу тегін және оның организмнің тіршілік
қызметіндегі рөлін түсіндіру үшін биологиялық теория ұғымын ұсынды. Ол
адамның өмір сүруі және тұқымды жалғастыру үшін эволюция процесінде пайда
болған әртүрлі икемделу реакциясын дарвиндік тұрғыдан түсінуді басшылыққа
алды 29. Эмоциялар өзін қоршаған жағдайда организмнің неғұрлым толық
икемделуіне арналған реакциялар тақылеттес нәрсе. Егер олар осы рөлді
атқармаса, онда, табиғи сұрыптауға төтеп бере алмай, жойылып кетер еді.
Эмоциялар организмнің аса қарапайым қажеттіліктерін қанағаттандыруға ғана
қызмет етіп қоймайды. Олар сан алуан ситуациялар мен табиғи құбылыстарды,
оның ішінде адамның әлеуметтік мінез-құлқының өзін де ұйымдастырады 32.
Постман және Брунер тітіркендіргішке қарсы екі типтің жүріс-тұрысын бөліп
көрсетті. Бір жағдайда тану табалдырығы мұндай тітіркендіргіште жоғарлайды
(қорғаныш формасы), екінші (асу формасында) төмендейді 25.
Лазарус адамда рационализация орны немесе эмоционалды жағымсыз
тітіркендіргішті шығару орнын, психологиялық стресс ситуацияларын кумуляция
арқылы көрсеткен. Gowen мәнсіз эмоционалды қозу белсенділік деп санаған.
Автор байқауында жоғарғы деңгейдегі эмоционалды қозу деңгейі мен тапсырманы
орындау деңгейі арасындағы қарапайым тәуелділікті байқаған. Kocowski
болжамында, қатты көрінген мазасызданушылық жеңіл тапсырмалардың нәтижесін
аз төмендетеді, жеңіл үрей, қорқыныш іс-әрекетінің эффективтілігін көбейтуі
мүмкін, үрейді күшейтіп, соңында индивидуум деңгейін белсенді көтеріп
қолайсыз әсер етеді. Daffi бойынша жоғары белсенділік моторлы реакциялардың
тежелу қабілетін шектен тыс асығыстан бұза, импульсивті қозғалыс
реакцияларына әкеледі.
Эмоционалды қысым, психогенді факторларды іске қоса, бұлшық ет қысымы
көбейіп, жоғары белсенділікті көрсете, сол уақытта ойлау операцияларының
орындау дәлдігі бұзылады. Жалпы қозу күші зейін өрісіне қысым түсіре,
біртіндеп ішкі сигналдарға жете диапазон азаяды, жеткілікті информацияны
алу және дұрыс іс-әрекет істеу үшін қажет деген. Зейіннің шоғырлануы
алғашқыда күшейеді, қаншалықты орныққанымен зейін сигналдары көңілді
бұрады. Сигналдар беріліп, тапсырманы орындау үшін маңызды іс-әрекеттің
ұйымдасуы төмендейді 6. Мазасыздық бұл үрей күші, нақты емес қауіпті
сезінуден туындайды. Біз бәріміз өзімізше қорқыныш пен мазасыздықты бастан
кешеміз. Кейбір адамдар бұл күйде босаңсыған күйде, ал кейбіреуі қауіп-
қатер төнбесе де қысымды сезінеді. Мазасыздықтың индивидуалды деңгейін
әрқайсымыздың ерекшеліктерімізге қарай, басымыздан кешірген оқиғаларға
байланысты көрсетеді 27. Психологтардың байқауынша, индивидуалды
айырмашылық мазасыздану деңгейі кейде туғаннан кейін де білінеді.
Адамдарды әртүрлі табиғат апаттары мазасыздандырады:
1. Жағдайдың даму мүмкіндігінің нақты еместігі;
2. Жағдайдағы нашар ақпараттар;
3. Сенімсіздік.
Ұзақ күтілетін ситуация адамға қолайсыз әсер ете, жүріс-тұрысы,
конфликт, әлеуметтік девиация бұзылады 33.
Ұзақ стресс ситуациясындағы қолайсыз бірнеше факторларды қорқыныш пен
мазасыздықты анықтаған. Оған тиісті: стрестің жоғарғы қысымы, индивидуумның
негізгі жүйе құндылығына бағытталған, қорқынышқа байланысты ситуацияны шеше
алмау психологиялық стреске қарсы даралықтың төмендігі. Қорқыныш
ситуацияларына бастан өткеру даралық айырмашылыққа байланысты 18.
Мазасыздыққа қарсы тұру дезорганизациялық жүріс-тұрыстың қиын
ситуацияларды өткеру қабілеттілігімен тоқталады. Қарсы тұруда немесе
толеранттықта стресс жағдайындағы эмоционалды қозуға көңіл аудармау,
сонымен бірге қиын және жайсыз ситуацияларда жағымсыз эмоция, қорқыныш,
ашу, мазасыздықты көрсетпеу танылады 15.
Сол уақытша қарсы тұру стресс жағдайындағы жүріс-тұрыстың ұйымдасуын
сақтау қабілеттілігі болып танылады. Эмоционалды қысымда стрестің әсері
жүріс-тұрыстың ұйымдаспауынан емес, негізгі мақсат сақталып, мысалы
катастрофада рационалды ойлау, өмірге қажетті сызба жүргізіліп, түрткілер
сақталады 14.
Ч.Д.Спилбергердің тұжырымдауы бойынша, мазасыздану күйі тітіркену мен
ситуацияда өзіне қауіп төнгенде қабылдайтын мүмкіндігі. Мазасыздануды
уақытқа және интенсивтілігіне байланысты функциясын бірнеше деңгейде
анықтайды 12.
Әртүрлі интенсивті эмоционалды реакцияға сәйкес туындайды. Мұндай
эмоционалды реакцияда тұлғаның мазасыздығы қарастырылады. Мазасыздануды
анықтағанда мазасызданудың шығуына көңіл аудару.
Мазасыздану күйі эмоционалдық күйдің бейнесі немесе индивидтегі
реакцияның белгілі жиынтығы, осы ситуацияда объективті қауіптіліктің болуы
немесе болмауы 45.
Мазасыздықтың уақытша болуы, организмде ешқандай өзгеріс тудырмайды.
Мазасыздықтың интенсивтілігі шектен тыс болған жағдайда, функционалдық
жүйесі қолайсыз жағдайларға бейімделіп үлгермейтін болса, организмде
жеткілікті ресурс мүмкіндігі туындау себебінен шығады.
Мазасыздықтың ұзақ әсерінен оның бірінші сатысын бейімделудің үш
кезеңіне бөледі. Бірінші кезеңде, мобилизация резервтердің үстірт
бейімделу процесіндегі әрекет. Бұл кезең үшін, негізгі жұмыс қабілетінің
жоғарлауы және физиологиялық жүйенің жоғары деңгейдегі төзімділігінің
жеткілікті болуы және эмоциялық реакциялардың тиістілігі байқалады.
Берілген адаптационды механизмдердің белсенділігі әсер ететін
стрессорды қолданбағанда, функционалды жүйенің бағдарламасын қайта құру
күнделікті жағдайда босаңсиды.
Организмнің жұмысын қамтамасыз ететін, жаңа режим субъектінің
стрессогенді әрекетін жалғастырумен байланысты. Екінші кезеңде өзін-өзі
сезіну төмендеп, функционалды бұзылулар жұмыс қабілетін төмендетеді.
Біркелкі түрткілер жиынтығының жоғарғы деңгейі гипофиз-адреналин
физиологиялық резервтер уақытша жоғары мобилизация эффектісі есебінен
жағымсыз жақтарды ысырып тастауға қабілетті. Жоғарғы мобилизация эффектісі
толық қанды, ешқандай ақаусыз, сау адамдарда білінеді. Жекелей алғанда,
қайғыға бату немесе ішқұса болу, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz