Қонақ үйдің қызметтері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 ТУРИЗМ ЖӘНЕ ҚОНАҚ ҮЙ ИНДУСТРИЯСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Туристік нарық ерекшеліктері
1.2 Қонақ үй шаруашылығының теориялық негіздері
1.3 Туристік нарықтың бәсекеқабілеттілік түсінігі және көрсеткіштері
2 ТУРИЗМ ЖӘНЕ ҚОНАҚ ҮЙ ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ БӘСЕКЕҚАБІЛЕТТІЛІГІН ТАЛДАУ
2.1 Туризм дамуының қазіргі жағдайын бағалау
2.2 Қазақстан Республикасының қонақ үй индустриясының қазіргі жағдайы
2.3 Космонавт қонақ үйінің бәсекеқабілеттілігін талдау
3 ТУРИЗМ ЖӘНЕ ҚОНАҚ ҮЙ ИНДУСТРИЯСЫ КӘСІПОРЫНДАРЫНЫҢ БӘСЕКЕҚАБІЛЕТТІЛІГІН
ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Туристік қызметті мемлекеттік реттеу мен қолдау жүйесін дамыту
КОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Әлемдік шаруашылықтың жаһандануы мен трансұлттануы, нарықтық экономика
жағдайында мемлекеттің бәсекеге қабілетті ел қатарына қосылуы экономиканың
кешенді дамуына негізделеді. Республика аймақтарында қазіргі заманғы
талаптарға сай кластерлерді құру маңыздылығы Қазақстан Республикасының
президнті Н.Ә. Назарбаевтың еңбектері мен халыққа жолдауында бірнеше аталып
өтілді.
Туризм әлемдік экономикада басты рөльдің бірін атқарады. ДТҰ-ның
деректері бойынша ол әлемдегі жалпы ұлттық өнімнің оннан бір бөлігін,
халықаралық инвестицияның 11 %-дан астамын, әлемдік өндірістің әрбір 9- шы
жұмыс ор - бұл әлемдік экономиканың құлдырауды білмейтін саласы.
Мамандардың есебі бойынша, орташа есеппен, бір шетелдік туристің беретін
табысын алу үшін оған барабар, шамамен 9 тонна тас көмір және 15 тонна
мұнай немесе 2 тонна жоғары сортты бидайды әлемдік нарыққа шығару керек.
Шетелдік экономистердің есебі бойынша, 100 мың турист қалада орташа есеппен
2 сағат болған кезде кемінде 350 мың доллар немесе адам басына бір сағатта
17,5 доллар жұмсайды. Сөйтіп, шикізат сату өзіндік экономикалық тығырыққа
тірелу болса, ал туризмді дамыту- ұзақ мерзімді, экономикалық тиімді
болашақ.
Туризм жалпы алғанда, мемлекеттің экономикасына үш оң нәтиже береді:
1. Шетел валютасының құйылуын қамтамасыз етеді және төлем теңгерімі мен
жиынтық экспорт сияқты экономикалық көрсеткіштерге оң ықпал жасайды;
2. Халықтың жұмыспен қамтылуын көбейтуге көмектеседі;
3. Елдің инфрақұрылымын дамытуға жәрдемдеседі.
Туризм елдің тұтас аудандарының экономикасына белсенді әсер етеді.
Туризм саласындағы шаруашылық жүргізуші субьектілердің құрылуы және жұмыс
істеуі жол көлігін, сауданы, коммуналдық- тұрмыстық, мәдени, медициналық
қызмет көрсетуді дамытумен тығыз байланысты. Сөйтіп, туризм индустриясы
басқа экономикалық секторлардың көпшілігімен салыстырғанда неғұрлым
пәрменді мультипликаторлық тиімділікке ие.
Туризм жеке және ұжымдық жетілдіру құралы ретінде жоспарлануы және
тәжірибеде іске асырылуы тиіс демалыспен, бос уақытты өткізумен, спортпен,
мәдениетпен және табиғатпен тікелей араласуға байланысты қызмет. Мұндай
жағдайда, ол өз бетімен білім алудың, толеранттықтың және халықтар мен
олардың әр түрлі мәдениеттерінің арасындағы олардың өзгешеліктерін танып-
білудің бірден- бір факторы болып табылады.
Туризмнің жылдам және тұрақты өсуін, оның қоршаған ортаға, экономиканың
барлық секторлары мен қоғамның әл- ауқатына күшті әсерін назарға ала
отырып, Үкімет Қазақстанның ұзақ мерзімдік даму бағдарламасында туристік
саланы басымдық ретінде белгіледі.
Дипломдық жұмыста қаралатын мәселе- Қазақстанның қонақ үй шаруашылығы
мен туризмнің дамуының бәсекеқабілеттілігін талдау. Негізгі мақсаты- аймақ
бойынша туризм дамуының қазіргі жай- күйіне талдау жасау және оны дамытудың
мәселелерін шешу. Дипломдық жұмыста Қазақстанның туристік қызметі
сипатталып, 2007-2008 жылдардағы статистикалық мәліметтерді қолдана отырып
қазіргі уақыттағы және келешектегі даму жағдайлары талданады. Мемлекеттік
бағдарламада көрсетілген мәселелердің шешілу жолдары қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Қазақстан Республикасының туристік саласы
мен қонақ үй шаруашылығын дамытудың теориялық және практикалық негіздерін
зерттеу және оларды дамытуда нақты ұсыныстар жасауында көрінеді.
Осы қойылған мақсатқа байланысты міндеттер:
- нарықтық экономикада туризмнің әлемдік тәжірбиесі мен теориялық
негіздерін талдап қорыту;
- Қазақстанда қазіргі заманғы жағдайларға сай қонақ үй шаруашылығын құру
мүмкіндіктерін негіздеу;
- туризм индустриясын мемлекеттік реттеу қажеттілігін негіздеу;
- Қазақстанда туризм индустриясының бәсекеге қабілеттілігін жоғарлатуға
кластер ықпалын анықтау;
- туристік салада кластерлік саясатты жүзеге асырудың негізгі бағыттарын
көрсету.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспе, үш тарау, қорытынды, қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші тарауда туризм және қонақ үй индустриясының теориялық негіздері,
туристік нарық ерекшеліктері, қонақ үй шаруашылығының теориялық негіздері,
туристік нарықтың бәсеке қабілеттілік түсінігі және көрсеткіштері
қарастырылады.
Екінші тарауда туризм және қонақ үй шаруашылығының бәсеке қабілеттілігін
талдау, туризм дамуының қазіргі жағдайын бағалау және оның бәсеке
қабілеттілігін анықтауда туристік кластердің рөлі қарастырылады. Сонымен
қатар Қазақстан Республикасының қонақ үй индустриясының қазіргі жағдайы мен
Қарағанды қаласы қонақ үй индустриясының бәсеке қабілеттілігін талдау
жасалған.
Үшінші тарауда Қазақстан Республикасы туризмін мемлекеттік реттеудің
маңызы, отандық туризмді жетілдіру жолдары, туризм саласын мелекеттік
қолдау қарастырылған.
1 ТУРИЗМ ЖӘНЕ ҚОНАҚ ҮЙ ИНДУСТРИЯСЫНЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Туристік нарық ерекшеліктері
Бүгінде әлемнің көптеген елдерінде туризм саласы дамудың басым бағыттары
ретінде экономиканың тірегі, қаржы көзі болып саналады. Сондықтан да
отандастарымыз жылына бір келетін демалыстарында Қара теңіз жағалауындағы
демалыс орындары мен Ыстықкөлге аттанып, таза ауада тынығып, мөлдір суына
шомылып, жан рахатын бастарынан өткереді. Қарап отырсақ, туризмді дамытуға,
оның игілігін көруге елімізде, оның ішінде Алматы облысында мүмкіндік бар.
Осыдан да болар Қазақстандағы туризм кластерін дамытуға ең қолайлы аймақ
ретінде жерұйығы Жетісу таңдап алынғаны. Қазіргі заман жағдайында қоршаған
ортаны танып білуге және қоғамдық игіліктерді қалыптастыруға бағытталған
түрлі көлемдегі қызметтер бар. Халықтың әл – ауқатының жоғарлауымен
адамдардың табиғи қажеттіліктері жаңа елді мекендерді ашуға, оның ішінде
саяхатқа деген сұранысты арттырып отырды. Саяхаттың өзі туризмді тудырады.
Туризм бұл тек орын ауыстыру ғана емес сонымен қатар көптеген экономикалық
және әлеуметтік аспектілерді де анықтайды. Адамдардың бір - бірімен қарым-
қатынасы, әлемнің мәдени, табиғи көрнекіліктерімен танысуы тек қана туризм
арқылы жүзеге асады.
XX ғасырдың екінші жартысында туризм әлемдік экономиканың ең қарқынды
дамушы саласына айнала бастаған. Ал қазір аяғына қарай өзінің айналымы мен
табыстылығы бойынша ол мұнай өндіру және автомобиль құрастыру саласымен
бәсекеге түсе алатын саланың біріне айналған. XX ғасырда БТҰ-ның
мәліметтері бойынша тек халықаралық туризмге ғана 700 млн. Адам тартылған.
Ал ішкі туризмді қоса алатын болсақ, әлемнің жартысына жуық халқы жыл сайын
туристік бизнеске тікелей қатысы бар екенін көреміз. Соңғы екі онжылдықта
әлемде көлік құралдарының жетілдірілуі, жаһандануы, ақпараттандыру
туризмнің серпінді дамуына әсер еткені соншалық, тіпті ендігі соңғы
онжылдықта оның әлемнің басты саласы болатынына, мықты индустрияға
айналатынына күмән жоқ. Дегенмен қазіргі уақытта әлемдік туристік ағымға
әсер ететін тарихи және әлеуметтік қақтығыстарға қарамастан бұл саланың
дамуына алғышарттар жеткілікті. Тіпті дәл осы қақтығыстардың өзі тәжірибе
көрсеткендей нақты туристік ағымдардың негізгі бағыттарын айқындап береді.
Ал осы ағым әлем бойынша әлі ұдайы өсу үстінде. Туризм халықтың табысы мен
өмір сүру деңгейіне тікелей байланысты. Елдің әлеуметтік экономикалық
жағдайы жақсарған сайын елдегі халықтың туризмге деген сұранысы да өседі.
Керісінше, елдің әлеуметтік - экономикалық жағдайы төмен болса, халықтың
туризмге, саяхаттауға деген сұранысы, қажеттілігі төмен болатыны белгілі.
Бұл қағиданы әлемдік деңгейде елдің дамуының құрама және өзіндік интегралды
көрсеткіші ретінде қараған жөн. БТҰ-ның мәліметтері бойынша туризм әлемнің
өндіріс және қызмет көрсету нарығының 10% айналымын қамтамасыз етеді.
Туризм саласы әлемнің жалпы ұлттық өнімінің 6%-ын, әлемдік инвестицияның
7%, әр бір 16-шы жұмыс орнын , әлемдік тұтыну шығындарының 11%, күллі
салықтық түсімдердің 5%-ын құрайды. Бұл көрсеткіштердің барлығы да туристік
индустрия қызметінің аясына тікелей экономикалық әсер етеді. Қазіргі
уақытта (туризм) ұғымына нақты тұжырымдама, анықтама беру туралы туындаған
сұрақ маңызды болып қала бермек. Көптеген авторлар туризм ұғымына толықтай
анықтама берілуіне тырысып–ақ жүр. Әр автордың айтылған пікірі өзінше
ерекше және де айтылған әр ой-пікір бұл терминнің жан–жақты қарастырылуына,
ашылуына өз әсерін тигізеді. 1980 жылы әлемдік туризм бойынша Манила
декларациясында былай делінген: (туризм қызмет көрсету ретінде ұғынылады
және де халық өмірінде маңыздылыққа ие бола отырып, халық аралық қарым-
қатынастар мен мемлекеттің әлеуметтік, мәдени, экономикалық аумағына
тікелей әсер ететін күш (1980 жыл қазан Филипин)
1993 ж БҰҰ-ң комиссиясы туризмнің анықтамасын кеңірек ашуға тырысты:
Туризм бұл іскерлік, демалу және өзге де мақсатта бір жылдан асырмай,
өзінің тұрғылықты жерінен басқа елге саяхаттайтын жеке тұлғаның қызметі.
Халықаралық Туристік Академиясының берген анықтамасы бойынша: Туризм
бұл көңіл көтеру, емделу немесе демалу мақсатында жаяу немесе белгілі бір
көлік құралымен саяхаттау. П.Г.Олдак айтып өткендей, қазіргі заманғы
ғылыми, жинақтылық ұғымында Туризм – бұл тұрғылықты жерді немесе жұмыс
орнын ауыстыруға байланысты саяхаттайтын тұрғындардың барлық қозғалыс
түрлерінің жиынтығы.
1986 жылы туризм бойынша өткен Гаага декларациясының парламентаралық
конференциясы туризмді мыңдаған адамның күнделікті өміріне араласатын
құбылыс ретінде анықтады. Туризм адамдардың тұрғылықты орнына және тұрақты
жұмыс орнынан еркін қозғалуын және осы қозғалыстың нәтижесінде пайда
болатын қажеттіліктерді қанағаттандыратын қызмет аясын білдіреді. Туризм
бір уақытта қазіргі қоғам өмірінің сапасын жақсартуда нәтижелі және шешуші
фактор бола алады.
АҚШ–та туризм ұғымына адамның тұрғылықты жерінен өзге елдерге сапар
шегудегі барлық қозғалыстарын айтады.
Туризм ұғымына М.А. Жукова қызғылықты да, салыстырмалы да, толық түрде
қорытынды береді. Онын пікірінше, туризмнің бір түрдегі анықтамасы әлі де
жоқ дейді. Туризм әлемдік және отандық экономиканың жаулап алушы саласы
ретінде болуы қажет. Туризмді бөлек сала ретінде бөліп қараудың ешқандай
қажеттілігі жоқ деп көрсетеді.
Қазақстандық автор Г.М. Дүйсен туризм ұғымына өзіндік, ерекше
көзқарасын білдіреді: Туризм – емделу, рекреация, түрлі қызмет түрлерімен
айналысу мақсатындағы адамдардың уақыт және кеңістік бойынша қозғалысы
дейді.
Қарап отырсақ, әр автордың туризм ұғымына берген анықтамалары оның тек
бір жағын ғана қарастырады, дегенмен осы күнге дейін нақты жалпылама
түрдегі анықтаманың жоқтығы мазалайды. Біреулері – туризмнің әлеуметтік-
экономикалық жағын, екіншілері оның әлеуметтік-құқықтық жағын қарастырады.
Бүгінгі таңда туризмге кеңірек және тереңірек түсінік берген дұрыс.
Біздің ойымызша, туризмнің анықтамасы екі бағытта қарастырылуы қажет:
географиялық және экономикалық.
Географиялық бағытта туризм сұраныс пен ұсыныстың кеңістіктік –
территориялық қызмет етуінің негізін анықтайды. Экономикалық бағытта
сұраныс пен ұсыныстың тұтынушылық – шаруашылық негізін қарастырады.
Туризмнің экономикалық бағытын қарастырғанда түрлі түсіндірулерге тап
боламыз.
Г.А. Папирянның ойынша, туризм қызметтердің жиынтығы деп қарастырады,
яғни туризмдегі қызмет дәл тұтынылған уақытында сынап көріледі және де
басқа өндірістік өнімдерге қарағанда жүйелі түрде қайта өндірілуге
жатпайды.
П.В.Шульгиннің пікірінше, туризмнің қазіргі заманғы анықтамасында екі
көзқарас көрініс алады дейді. Бірі – туристік индустрия болса, екіншісі –
туризмді белгілі бір жеке сала ретінде бөліп қарастыру.
Біздің ойымызша, туризмнің экономикалық мәнгілігінің нақты анықтамасы
Қазіргі заманғы туризм экономикасы атты еңбекте қарастырылады. Туризм
тауар және қызмет нарығының бөлігін құрайды, оны сұраныс және ұсыныс
ретінде қарастыруға болады. Сұраныс ішкі және халықаралық туристік нарықты
білдірсе, ұсыныс көлік, туристік көрнекіліктер, туристік объектілер, қызмет
көрсету жүйесі, жарнамалық-ақпараттық қызметті ұсынудан тұрады.
Барлық жоғарыда келтірілген пікірлерді жинақтай отырып, туризмге
мынандай анықтама беруге болады.
Туризм – бұл адамдардың кеңістік және уақыт бойынша рекреация, емделу,
дүниетанымын кеңейту, өзге де қызмет түрлерімен айналысу мақсатындағы және
тұрақты тұрумен немесе жұмыс істеумен байланысты емес қозғалыс түрі.
Туризмнің негізгі ұғымдарын анықтай келе оның дамуына әсер ететін және
себепші болатын факторларына тоқталып өту қажет. Жалпылама түрде әсер етуші
факторларды былайша сипаттауға болады: экономикалық, әлеуметтік,
географиялық, демографиялық, саяси, этникалық, құқықтық.
Ғылыми әдебиеттерде туризмнің дамуына әсер етуші факторларды статикалық
және динамикалық деп бөлген. Статикалыққа – табиғи-географиялық
факторлардың жиынтығын жатқызса, динамикалыққа-демографиялық, әлеуметтік-
экономикалық, материалды-техникалық және саяси факторларды жақ және саяси
факторларды жақызады. Статикалық фактор ауыспайтын, өтпелі емес мағынаға ие
болса, ал динамикалық факторлар уақыт және кеңістік бойынша өзгеретін
түрлі бағалауға, мағынаға ие болады.
Сонымен қатар, бұдан өзге де әсер етуші факторлар бар: сыртқы
(экзогенді) және ішкі (эндогенді).
Сыртқы факторлар туризмге демографиялық және әлеуметтік өзгерістердің
әсерінен жүзеге асады. Бұл факторлар мынадай жағдайларды қарастырады:
халықтың жасын, жұмыс істейтін әйелдердің саны мен жануя табысының
өзгерісін, иммиграциялық шектеулердің аздығын, жұмыс уақыты графигінің
икемділігін және төленетін сапарақының жоғарылығын, зейнеткерлікке шығудың
уақытын, туристік мүмкіндіктердің жогарылығын. Барлық аталған көрсеткіштер
халықтың бос уақытына әсер ететін сөзсіз Сондықтан да, туризмді дамыту
бағдармаларды жасаған уақытта халықтың уақыт қорының құрылымын және бос
уақыт бюджетін алға қойған дұрыс.
Туризмге әсер етуші сыртқы факторлардың біріне экономикалық және
қаржылық факторларды да жатқызамыз.
Бұл факторлар ең негізгі себепші факторлар болып табылғандықтан, оларды
бөлек қарастырған жөн, себебі, бұл факторлар туризм дамуының негізі болып
саналады.
Сонымен қоса, сыртқы факторларға саяси және құқықтық басқарулардың
өзгерісін, технологиялық өзгерістерді, сауда және көлік инфрақұрылымның
дамуын, саяхаттаушылардың қауіпсіздігінің өзгеру жағдайын құрайды.
Ішкі факторлар – туризм сферасына тікелей әсер етуші факторлар. Ең
бірінші бұған материалдық-техникалық факторларды жатқызуға болады.
Туризм дамуына әсер етуші факторларды анықтап, қорытынды жасағаннан
кейін туристік индустрия ұғымын зерттеуге кіріселік.
Туристік индустрия
Туристік индустрия ғылыми бағытта кешенді түрде зерттеуді әлі ешкім
қолға алмаған. Экономиканың жеке дара саласы ретінде туристік индустрия
жоспарлары экономика жағдайында дамыған емес.
Қазіргі туристік индустрия халықаралық сауда сегментінің ең жоғарғы
табысты және дамушы түрі болып табылады. 1999 жылы Халықаралық туризмнің
үлесі 8 % эспорттан түскен халықаралық табысты және 37 % қызмет көрсету
секторының эспортын құраған. Туризмнен түсетін табыс мұнай экспорты, мұнай
өнімдері және автомобиль өндірісінен кейінгі 3-ші орынды иеленеді.
Ендігі кезекте туристік индустрия терминіне қатысты туындайтын сұрақты
қарастыру қажет. Алғаш қарағанда, туризм және туристік индустрия
ұғымдары мағыналас, бірдей болып көрінетіндей. Ғылыми әдебиеттерде бұл екі
терминге әр автор түрліше анықтама, түсініктерін береді. Дегенмен,
әрқайсысы туристік индустрия ұғымына берген түсініктемелері әрқалай және
әртүрлі мағынаға ие. Қарап отырсақ. туристік индустрия деген түсініктің
өзі күрделірек ұғынылады. Бұл ұғымға ең алғаш болып анықтама беруге
тырысқан П.Г. Олдак болатын. Оның ойынша: Туристік индустрия қызмет
көрсету аумағындағы кәсіпорындарды меңзейді. Туристік қызметті
қалыптастырып, оны сату ісімен айналысады немесе туристердің
төлемқабілеттілік сұранысын қанағаттандыруға маманданған экономиканың
саласы.
Г.М. Дүйсен туристік индустрияны былайша анықтайды: Қоғамның демалуға
және көңіл көтеруге деген сұранысын қанағаттандыруға негізделген, өзіне
қызмет көрсету инфрақұрылымның барлық түрлерін топтастырған, елдің табиғи
рекреациялық потенциалын негізге алатын әлеуметтік, өндірістік, шаруашылық
іс-әрекеттің көпқырлы, күрделі жүйесі.
И.В.Зорин, В.А. Кварталов туристік индустрияны шаруашылық құрылымның
жеке дара звеносы деп қарастырады. Демалыс пен көңіл көтерудің түрлі
сипатындағы сұранысты қанағаттандыруға бағытталған экономикалық жүйе
дейді.
Қазақстан Республикасының туристік қызмет туралы 2001 жылы 13
мауысымдағы Заңының 4 бабында: Туристік индустрия - туристерді орналастыру
құралдарының, көлік түрінің, танымдық объектілердің, сауықтырудың,
іскерліктің, спорт пен т.б. да бағыттардың бірлігі, кешенділігі; туристік
іс-әрекетті жүзеге асыратын туризм нұсқаушысының қызметін көрсететін
ұйымдар жиынтығы.
Көріп отырғанымыздай, негізінен туристік индутсрия ұғымын экономикалық
жағынан көбірек қарастырған. Бұл дұрыс, себебі, индустрия - бұл өндіріс.
Қазіргі заманғы туризм- бұл әлемдік экономиканың құлдырауды білмейтін
саласы. Мемлекет экономикасына туризм индустриясы жалпылама түрде
келесідегідей жағымды әсер етеді:
- шетел валютасының ел экономикасына құйылуы;
- халықтың жаңа жұмыс орнымен қамтамасыз ету;
- елдің инфрақұрылымның дамуы.
Қазіргі уақытта туризм индустриясының дамуына әсер ететін негізгі
факторларға төмендегілер жатқызылады:
1. Тұрғындар табысының өсуі, олардың табыстарына сәйкес көңіл
көтеру қажеттілігін қанғаттандыруға ұмтылады.
2. Урбанизацияның өсуі және қалалардағы экологиялық жағдайлардың
төмен болуы бұл экологоялық таза ортаға деген сұранысты өсіреді.
3. Демалу, бос уакыттың болуы. Демалу уақыттың көбеюі. Экономикалық
жағынан дамыған мемлекеттерде туризмнің келесідей жіктелінуі
қалыптасқан: қалыпты демалу уақытында шетелге туристік сапарға
шығу. Уик-энд – елдің ішінде экскурсия жасау, кешкілік бос
уақытта қаланы аралау.
4. Инфрақұрылым және ұйымдастыру бойынша қызметтердің өсуі. Бұл
демалушыға ыңғайлы жағдайда жасайды.
5. Халықаралық сауда айырбасы және халықаралық туризм бөлімдерінің
дамуы. Бұл қарқынды өсіп келе жатқан туристік сұранысты
қанағаттандыруға жағдай жасайды.
6. Бұқаралық ақпарат құралдарының және телекоммуникациялық жүйенің
дамуы. Бұл туризмдегі жарнаманы ғана дамытып қоймай, көптеген
саяхаттаушылар үшін ыңғайлы және тез қызмет көрсетеді.
Туризм индустриясын туризммен байланысты қызметтер, тауар өндіретін
ұйымдар мен кәсіпорындардың жиынтығын құрайды. Олар:
- қонақ үйлер;
- тамақтандыру кәсіпорындары;
- көлік кәсіпорындары;
- экскурсиялық бөлімдер;
- туризм бойынша мамандар дайындайтын оқу орындар;
- ақпараттық және жарнамалық қызметтер;
- туризм бойынша ғылыми зерттеу және жобалау ұйымдары;
- туристік тауарларды жасауға маманданған кәсіпорындар;
Тасымалдау индустриясы – туристерге тасымалдау қызметін көрсететін
көліктік кәсіпорындардың жиынтығы. Олар әуе компаниясы, автокөлік, теміржол
компаниясы, желілер, круиздық компаниялар. Тасымалдау жүйесі технологиялық
прогресс деңгейімен анықталады және тұрақты пайдалануға негізделеді:
- жермен механикалық жылжу құралы (авто, поезд);
- ауа және космостық жылжу құралы;
- сумен жылжу (желкенді қайық, моторлы қайық т.б.)
Тамақтандыру индустриясы – туристерге демалу, саяхаттау және көңіл
көтеру уақыттарында тамақтандыру қызметін ұсынатын кәсіпорын жиынтығы.
Қонақ үйде тамақтандыру бойынша қызметтер бірнеше процестер
комбинациясынан тұрады: өндірістік (ас үйде тамақ дайындау), саудалық
(қолдануға дайын өнімдерді сату), сервистік (ресторан,бар,кафе,қонақ үй
нөмірлерінде даяшылар арқылы қызмет көрсету).
Таңғы астың үш түрі болуы мүмкін:
- континенальды `(сок, кофе, шай, бульон, джем);
- ағылшын (жұмыртқа);
- швед столы (сыр, шұжық өнімдері, нан өнімдері, жеміс, джем, бал, сок,
шай, кофе) - өз-өзіне қызмет көрсету әдісі бойынша. Бұл кең таралған тариф.
Көңіл көтеру индустриясы – адам көңіл көтере отырып, рухани қажеттілікті
қанағаттандырады, өзін-өзі бағалайды. Әлеуметтік шеңберде өзін-өзі
анықтайды. Көңіл көтеру индустриясына көңіл көтеру арқылы адамның
қажеттіліктерін қанағаттандырумен айналысатын қызметті ұсынатын
кәсіпорындар жатады. Оларға: хайуанаттар бағы, демалу саябақтары, цирк,
жылжымалы театр, концерттік бағдарламалар, спорттық зал т.б.
Қосымша қызмет көрсету индустриясы – қосымша қызмет ұсынатын кәсіпорын
жиыны (кәсіби жалға алу, сән салоны, шаштараз, кір жуатын және тазалайтын
орын).
Орналастыру индустриясы – бұл туристерді ұжымдық және жекелеген рындарға
жайғастырумен айналысатын кәсіпорындар (демалыс орны, жастар турбазасы,
мотель, отель т.б.). Туристерді топтық орналастыру кәсіпорындарына
қонақүйлер, маманданған кәсіпорындар жатқызылады. Дербес орналастыру
объектілеріне – тұрғын үй пәтері, коттедж, особняктар, бөлмелер (сурет 1).
Қазақстанның туризм саласы мемлекеттік қолдауға зәру. Оның басқа
елдердегідей дамымай жатқан себебі де осы. Туризм дегенiмiз - жұмысқа,
тұрғылықты мекен жайды ауыстыруға қатысы жоқ, адамның қолы бос уақытында
жасайтын сапарлары мен саяхаттары және туристердiң қажеттiлiктерiн өтеуге
арналған қызмет көрсету сферасы. Халықаралық туризмнiң функцияларына
бiрнеше мәселе кiредi, ең алдымен бұл функциялар әлеуметтiк сипатымен
ерекшеленедi. Кейбiр аспектiлерiн атап айтар болсақ:
1. Туризм дегенiмiз демалыстың бiр түрi. Ол адамдардың күш-қуаты мен
еңбек ету қабiлетiнiң қайта қалыпқа келуiне, ендеше үлкен категориялар
Сурет 1 Туризм индустриясының құраушы жүйелері
тұрғысынан қоғамның психофизиологиялық ресурстарының (байлық көздерiнiң)
орнына келуiне көмектеседi;
2. Туризм адамдардың бос уақыттарын ұтымды пайдалануына себеп болады;
3. Туризм еңбекпен қамту мен жергiлiктi тұрғындардыің өмiр сүру деңгейiн
көтеру мәселелерiнде үлкен роль атқарады;
4. Туризм адамдар ойлап тапқан iс-қарекеттердiң iшiндегi қоршаған ортаға
ең бiр залалсызы;
5. Туризм мемлекеттер мен халықтарды жақындастырады, аймақаралық
әлеуметтiк және экономикалық қатынастарды байытып жандандырады. Қазір спорт
саласымен бірігіп кеткен туризм саласы әлі күнге дейін өз нәтижесін бере
қойған жоқ. Сондықтан ел-елден ағылатын саяхатшыларға лайықты жағдай жасау
және аталған саланы өркендетудің жолын іздеген қазақ ұлттық университетінің
мамандары ресейлік географтармен кездесті. Мақсат - туризм мен география
саласында пікір алмасып, болашаққа жаңа серпін беретін ынтымақтастық
орнату. Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің профессоры
Станислав Ердаулетовтың айтуынша, туризм өзі жеке дара министрлік болуы
қажет. Туризм индустриясын дамыту саласындағы мамандар пікірлеріне
жүгінсек: Станислав Ердаулетов, Туризм кафедрасының меңгерушісі: Бізде
туризм индустриясы қолға алынуы керек. Өзіндік ұлттық жобаларымыз болғаны
шарт. Қазақстанға туристік сапармен келушілердің саны жылдан жылға артып
отыр. Тіпті туристік индустрия мекемелерінің ел бюджетіне түсірген пайдасы
2007 жылмен салыстырғанда биыл 16, 8 пайызға артып 30 миллиардтан астам
теңгені құраған. Бірақ оны басқа елдермен салыстыруға келмейді. Мәселен
мұнайы да, тіпті сыртқа шығаратын шикізаты жоқ елдерде бір ғана туризмнің
өзінен ел бюджетіне 50 пайызға дейін табыс түсетіні белгілі. Ал, бізде 20
пайызға да жетпейді. Қазір Қазақстандағы туристік кластерді дамыту жобасы
негізінде Алматыға айрықша көңіл бөлініп жатыр. Солардың қатарында Шымбұлақ
тау шатқалы мен Медеу мұз айдыны сондай-ақ табиғи ұлттық қорықтарда қызмет
көрсету сапасын арттыру қажет-дейді ресейлік ғалымдар. Анатолий Чистабаев,
Перм университетінің профессоры:
Шетелдіктерді батыстық стильдегі көрікті жерлер қызықтыра бермейді.
Олар әр елдің салтын көріп, танысуға келеді. Кейбір шетелдіктер ауылда
тұрғысы келеді. Сондықтан ауылдық жерді туристердің көптеп келетін жеріне
айналдыруға мүмкіндік бар. Шетелдік экономистер қалаға келген әрбір
туристің бір сағатта 17 жарым доллар жұмсайтындығын есептеп шығарған. Демек
100 мың турист екі сағатта 350 мың долларды қала қоржынына салып кетеді
екен. Ал, әрбір саяхатшының тамағын, сатып алатын киімі мен қолданатын
қажетті заттарын есептегенде бұл мұнайды сатқаннан да көп табыс әкеледі
деген сөз. Осыны басшылыққа алған еліміз 2010 жылға дейін туризм саласын
дамытуға арнайы бағдарлама жасады. Былтыр бюджеттен осы саланы дамытуға 39
млн. теңге бөлінсе, болашақта туристік саланың жеке құрылымын дамытуға 1
миллиард 900 млн. теңгеден астам қаржы бөлінбек. Міне, жалпы туризмнiң
әлеуметтiк сипатын айтқанда оның ең басты әлеуметтiк функциясы ретiнде
қайта қалпына келтiру мүмкiншiлiгiн атап өткен жөн. Бұл дегенiмiз адамның
еңбек ету барысында немесе күнделiктi тiршiлiкте жұмсаған күшi мен iшкi
ресурстарын орнына келтiрумен тiкелей байланысты. Туризммен айналысқан
адамның демалысы қозғалысымен ерекшеленiп, айналысатын қарекет түрiн,
қоршаған ортасын өзгертуге және басқа адамдармен, таңсық жаңа мәдениетпен,
әдеп-ғұрыптармен танысуға, сондай-ақ табиғаттың бұрын беймәлiм құбылыстары
мен ерекшелiктерiне баса көңiл аударып бiлуiне мүмкiншiлiк туғызатын
сауықтың неше түрiн қамтиды. Сондықтан қазіргі Қазақстан жағдайында туризм
индустриясын дамытуды дендеп қолға алып, жобалар жасалуы қажет. Бұл
мәселеге жастарды да араластырса, нұр үстіне нұр болары сөзсіз.
1.2 Қонақ үй шаруашылығының теориялық негіздері
Греция және Рим. Қонақжайлық индустриясының алғашқы кәсіпорындары
антикалық Греция және антикалық Рим дәуірінде өмір сүрген ғалымдардың
еңбектерінде кездеседі (б.э.д. 1700 жылда өмір сүрген вавилондық патша
Хаммурапи кодексінде жазылған) (таверналар).
Сауданың дамуымен байланысты, саяхаттаушылар үшін демалу және тамақ ішу
орындарын ұйымдастыру аса қажет болды. Себебі елдер арасындағы қашықтықты,
көлік құралдарының қарапайымдылығына байлынысты ұзақ уақыт бойы жүріп
өтеді. Сондықтан Грек және Рим империялары тұсында алғашқы керуен
сарайларындағы жолаушылар түсіп дем алатын, қонатын жай (постоялые дворы)
және таверналар пайда болған. Кейбір жер иеленуші байлар өз иелік ететін
шекара шеңберлерінде меншік қонатын жайларды (постоялые дворы) тұрғыза
бастады. Көп жағдайда олар үй шаруашылығына маманданған құлдарды басқарып
отырды. Қала маңына жақын орналасқан таверналарға бай азаматтар келіп
отырған.
Ежелгі Парсыда түйе арқылы үлкен керуендермен саудагерлер саяхаттап
отырған. Олар көп жағдайда керуен жолдарында тігілген шатырларда түнеп
отырған. Кей жағдай керуен-сарайлары (караван-сарай) деп аталатын кешенді
қызмет көрсететін мекемелерге (адамдар үшін түнеу орны, жануарларды
қамайтын қора, табиғи апаттардан қорғау, тонаушылардан қорғайтын жер )
тоқптап отырған.
Рим империясының құлауынан кейін қарапайым адамдар үшін қонақжайлық
қызметтерін ұсынушы ретінде діни мекемелер саналды.
Тарихтағы алғашқы “жұмыскер адам ланчы” ойы римдік трактирші Секви
Локатаға тиісті. Б.д.д. 40 жылдары үйіне барып тамақтауға уақыты жоқ
маклерлердің өмірін жеңілдетті.
Ежелгі римдік тұрақты ауылдардың иелері көптеген құқықтан шектелді.
Мысалы: әскерге шақырылмады, сотта біреуге қарсы іс қозғауға және
өзгелердің баласына қамқорлық жасай алмады.
Бірақта римдік аспазшылар өздерін элитамыз деп және бір – бірлерін
керемет атақтармен марапаттады. Тіпті, Адриан (б.д.д. 117-138жж) императоры
басқарған уақытта римдік аспазшылар өздерінің кулинарлық өнер академиясын
құрды.
VIII ғ. Ұлы Карл еуропа континентінде арнайы үйлер құрды. Бұл үйлерде
абыздар қызмет етіп, тегін нан, етікші қызметін, жемістер мен жаңғақ және
ауруларға орын мен төсек құралдарын берді.
Аббаттық тамақтар жай, бірақ өте жоғары сапада еді. Асханасы жеке
үйлермен салыстырғанда тазалық пен реттілікпен ерекшеленді.
XVI ғасырда француз ханшайымы Екатерина Медичи алғаш болып шанышқыны
ойлап тапты. Сол кездегі тавернаға қойылған ережелер:
1. Тағамды өз уақытында беру керек: өте ерте, өте кеш емес.
2. Тағамды өз орнында беру керек: кең, ыңғайлы және қауіпсіз орындар.
3. Берілетін тағамдар ассортименті кең болу керек.
4. Үстел үстінде әртүрлі сусындар мен шараптар болу керек.
5. Қызметкерлер сыпайы және әділетті болу керек.
6. Жарық көп болу қажет.
7. Тамақтан кейін барлық қонақтар дем алу керек.
XVI ғасырда Батыс Еуропа елдерінің тұрғындарына экспорттан келетін екі
зат әсер ете бастады: кофе және шай. Англияда кофе XIX ғасырдың ортасында
ғана етек ала бастады.
Константинопольда (қазіргі Түркияның Стамбул қаласы) болған саудагерлер
Еуропаға қайтарында өздерімен бірге кофені ала кетеді. XVI ғасырдың аяғында
кофеге жағымсыз көзқарастар қалыптаса бастады. Католик шіркеуінің
қызметкерлері кофені “ислам шарабы” мен “христиандықтардың сусыны емес”
дей бастады. Тек Клементе VIII папа кезінде ғана кофе христиан сусыны
дәрежесіне жетті. Папа дәмін татысымен “бұл сусын исламдықтар үшін тым
жақсы” деген дейді.
Келесі ғасырда Еуропада кофейн саңырауқұлақ сияқты тарай бастады. 1675
жылға дейін қазірге дейін қызмет ететін Сан-Марко алаңындағы Café Florian-
ды қосқанда Венецияда олар жүздеген болды.Алғашқы англиялық кофейнді 1652
жылы Армениядан шығушы Лондонда Сент-Майкл көшесінде орнатты.
Американдық тұрақты аулалар мен таверналар англиядықтардың көшірмесі
еді,өйткені Батыста қонақжайлық қызметті ұйымдастырудығы англиялық тип өте
жақсы деп саналған еді. Бірақта ең алғашқы американдық таверна – Stadt Huys
1642 жылы голландықтармен жаңа Амстердам (қазіргі Нью-Йорк) қаласында
ашылған еді.
Голландық компания Dutch East India Stadt Huys –ты ашқаннан бір жыл
өткен соң Боулинг-Грин алаңында тағы бір таверна Kreiger’s Tavern ашылды.
Америкалық революция жылдарында сол кезде King’s Arms деп аталған таверна
генерал Гейдждің англиялық штабына айналды. Ал тіпті атақты таверна
Fraunces Tavern Джорж Вашингтон штабы болды.
Жаңа жер. Американдық жолаушылар демалып, қонатын жайлар ағылшындардың
таверналарының үлгісі негізінде салынған. Алғашқы американыдқ таверна-
Stadt Huys-ды 1642жылы голландиялықтар тұрғызған.
Француздық таверналар. Францияда алғашқы ресторандардың бірі Tour d”
Argent 1533 жылы ашылған.
Қазіргі кезде Франция жыл сайын үшжұлдызды мейрамханалар арасында
болатын Мишленовтік сайыстың шешімін күтеді. Осыдан 200 жыл бұрын Парижде,
тіпті Францияда осындай категориялы жалғыз мейрамхана болғандығына сену
қиын. Tour d’ Arqent 1533 жылы ашылған еді.
М.Буланже, мейрамханалар әкесі, Баель көшесінде түнде де істейтін
мейрамхана ашты. Осында ұсынылатын сең басты тағам “restorantes” деп
аталатын көже еді. Міне осыдан “ресторан” деген атау шықты. Бірақ Буланже
өзінің тағамдық мәзіретін осымен шектегісі келген жоқ.
1782 жылы Ришелье көшесінде бірінші нағыз мейрамхана ашылды - Grande
Taverne de Londres ( Гранд Таверн де Лондр ), ал үш жыл өткеннен кейін Пале-
Раельден алшақ емес Aux Trois Freres Provencaux (О Труа Фрер Прованс)
ашылды.
1800 жылы ағылшындар француздардың ресторан ұйымдастыру концепцияларын
зерттей бастады. 1856 жылы Энтонин Карэм La Cuisine Ciassique (классика
кулинарии) еңбегін жарыққа шығарды, бұл еңбекте көптеген тамақ және соустар
дайындаудың әдістері көрсетілген. Ірі ресторандарды келушілерге ұсынатын
тамақ аттары жазылған тізімдерді (a carte) ұсыну қызметтері пайда бола
бастады. А la carte меню дәуірі Еуропада басталды.
1898 жылы Лондонда Savoy отель жұмыс істей бастады. Отельге Цезарь Ритц
басшылық жасады, ал шеф-аспазшы ретінде Огюст Эскофье жұмыс істеді. Бұл
адамдар қонақ үй жанындағы ресторандарды ұйымдастырудың жаңашыл жолын
бастаған. Американдықтар әрбір тұтынушының қажеттілігін қанағаттандыру
керек екендігін жақсы білген. 1848 жылы Нью-Йоркте қоғамдық тамақтандыру
нүктелері жұмыс істей бастаған. Дельмо-нико мекемесі американдық
ресторандардың тізімін бастаушы ретінде танымал болған, ұзақ уақыт бойы АҚШ-
ғы ең қымбат және аристократтық ресторан
ретінде саналған.
Американдықтар мейрамханалар тізімін атақты ғимарат Дельмонико биледі.
Құрама Штаттардың ең қымбат мейрамханасы болып көптеген жылдар тұрды.
1876 жылы вокзалдың бірінші қабатында Фред Харвей өзінің кішкентай
мейрамханасын ашты.
Еуропадағы алғашқы қонақ үйлердің бірі Генрих ІҮ отельі Нанта
қаласында 1788 жылы тұрғызылған. Қонақ үйді тұрғызуға шамамен 17500$ ақша
жұмсалған және 60 төсектік орынға есептелген
1921 жылы Уолтер Эндерсон мен Билли Ингрэм White Castle деп атаған
алғашқы гүамбургермен тамақтану торнының негізін қалады. Бұл атты таңдап
алу себебі ақ түс – тазалық, ал бекет – сенімділік пен негізін қалау
символы еді. 10 жыл ішінде White castle жүйесі 115 тамақтану орнына дейін
үлкейді.
1925 жылы американдық түрде қоғамдық тамақтану орны Howard Sohnson’s
мейрамханасы ашылды, Уолластонда ( Массачусетс штатында ) еді.
1927 жылы Marriott компаниясына тиісті ең бірінші жол жиегінде
орналасқан Hot Shoppe and root beer тамақтану орны ашылды. Дәл осы кезде
тез қызмет көрсетілетін мейрамханалар пайда бола бастады. Олар “car
hoppinq” деп аталды. Ерекшелігі автокөлік иелері машиналарынан шықпай-ақ
тамақтана алатындығында еді.
1934 жылы The Rainbow Room мейрамханасы ашылды. Бұл мейрамхана Нью-
Йоркке байлық пен сәндік астанасы атағының қайтып келуіне күресті.
1937 жылы Trader Vic’s мейрамханасы ашылды. Мейрамхана иесі “май-тай”
деп аталатын коктейль ойлап тапты.
1939 жылы Je Pavillion de France мейрамханасы өте атақты еді, сондықтан
дәл сол атпен Нью-Йоркте мейрамхана ашылды.30 жылдардың алғында әр бір
қалада өзінің түнгі клубы болды.
1950 жылдары әуе мейрамханаларыда дами түсті.Рап-Ат әуекомпаниясы Нью-
Йорктен Парижге дейінгі 8 сағаттық мерзімде ұшушыларға мейрамханалық қызмет
көрсетті.Соңғы 10 жылдық – тез қызмет көрсететін мейрамханалар етек жайды.
1959 жылы Америкада Four Seasons деп аталатын алғашқы элегант
мейрамханасы пайда болды.
Four Seasons мейрамханасы өзінің мерзімдік мәзіретімен ерекшеленді.Оның
құрушысы Джо Баум адамдар мейрамханаға тек тамқтану үшін емес, сонымен
қатар бір-бірімен араласу үшін келетінін білді.
Мейрамханаларды жалпы екі үлкен топқа бөлінді: толық сервистік және
маманданған.
Толық сервистік мейрамханаларға сол жерде жасалатын көп түрлілігімен
ерекшеленетін мейрамханалар жатады. Оларды бағасы, сәндеулі және ұсынылатын
мәзіретіне байланысты жіктеуге болады.
Маманданған мейрамханалардың өзі әртүрлі болуы мүмкін: тез қызмет
көрсететін, жанұялық, күнделікті. Сонымен қоса мейрамханалар ұлттық
тағамды, таңғы және түскі асты дайындауға мамандануы мүмкін.Айтылғандай,
бұл жіктелу басқалармен қиылысады және бір мейрамхана біруақытта әрі
маманданған, әрі толық сервисті бола алады, Red Jobster – теңіз өнімдеріне
маманданған.
Қонақ үй индустриясы – бұл келушілерді қабылдайтын және оларға қызмет
көрсететін сала.
БТҰ (Бүкіл әлемдік туристік ұйымның ұсынысы бойынша туристерді
орналастыру құралдарын жіктеу) (Нью-Йорк, 1994ж)
Туристердің ұжымдық орналастыру құралдары
Қонақ үйлер және орналастырудың басқада ұқсас түрлері. Қонақ үйлер - ең
төменгі деңгейде 7-10 номерден жоғары, елдердің қызмет стандарттарына
сәйкес категория және кластарға топтастырылған объектілер. Олар әртүрлі
қонақ үй қызметтерін ұсынады (отель, мотель, квартира үлгісіндегі қонақ үй,
отель-клубтар, жағажай (пляж) және курорттық қонақ үй, пансионаттар).
Статистикалық мәліметтер бойынша төмендегідей ерекшеліктері болады:
а) размері бойынша: 100-номерден аз, 100-300 номерге дейін, 300-номерден
жоғары;
б) ыңғайлылық (комфорт) және қызмет көрсету сапасы және деңгейі бойынша
люкс класты отель; 1-класс; эконом-класс;
в) басқару дәрежесі бойынша: тәуелсіз, желілерге бағынышты.
Орналастырудың қонақ үйге ұқсас түрлері: (туристік жатақханалар,
жиһаздалған комнатталар, шектелген қызмет түрін ұсынушы мекемелер: Мысалы,
түнету, номерді жинау және тазалау).
Мамандандырылған мекемелер. Орналастырумен бірге, басқада
мамандандырылған функциялар орындайды:
- сауықтыру мекемелері;
- демалу және еңбек лагерлері;
- қоғамдық көлік құралдары (поезд, теңіз және өзен судалары);
-конгресс-орталықтар
Басқада ұжымдық мекемелер:
-демалуға арналған баспана;
- кемпинг;
Туристерді дербес орналастыру құралдары
- меншік үйлер;
-жалдамалы бөлмелер;
-жалдамалы үйлер;
-таныстар немесе туыстарда орналасу (тегін);
-басқа да орналастыру мекемелері.
Туристер ұжымдық орналастыру құралдарына, қонақ үйлер, мамандандырылған
мекемелер және т.б. жатқызылады. Қонақ үйдің негізгі белгісі-номерлердің
болуы.
Номер - бір немесе бірнеше орындардан тұратын ғимарат және оның размері
мен номердің белгіленуі туристік жолдамада көрсетіледі. Қонақ үй- түсінігі
(лат тілінен hospitalis) - қонақ жай деген мағынада аударылады. Ең алғашқы
қонақ үйге ұқсайтын мекемелер 1443 ж. салынған (Hotel Dieu) (отель Дье, Дом
Бога). Кең мағынада қонақ үй дегеніміз –қысқа мерзімге өмір сүруге
берілетін жиһаздалған бөлмелерден тұратын үй. БТҰ анықтамасы бойынша қонақ
үй дегеніміз- нақты номер санынан тұратын, басшылығы бар, қызметтер кешенін
ұсынатын және көрсетілетін қызметтерге сәйкес категориялар мен кластарға
топтастырылған, ұжымдық орналастыру құралы. Барлық қонақ үйлерде,
қызметтердің негізгі төрт түрі қарастырылады:
- орналастыру;
- тамақтандыру;
-көңіл көтеру;
-тұрмыстық қызмет көрсету.
Жоғарыдағы қызмет түрлері негізгі, қосымша және қолдаушы (ілеспелі)
қызметтерге бөлінеді. Орын (койка) - бір адамға пайдалану үшін жарамды,
төсектің көлемі. Қонақ үйлерде номерлер көлемі, жиһаздануы, құралдары
бойынша ерекшеленеді. Қонақ үйдің категориясына тәуелсіз әрбір қонақ үйдің
номерінде келесідей жиһаздары, құралдар болу керек:
төсек;
бір орынға арналған орындық немесе кресо;
киім шкафы;
қоқыс салуға арналған ыдыс;
қонақ үйде туристерге арналған ақпарат және өрт болған жағдайда
эвакуация жоспары.
Қонақ үйде тамақтандыру бойынша қызметтері бірнеше процестер
комбинациясынан тұрады: өндірістік (ас үйде тамақ дайындау), саудалық
(қолдануға дайын өнімдерді сату мыс: сусын), сервистік (ресторан, бар,
кафе, қонақ үй номерлерінде официанттар арқылы қызмет көрсету). Қосымша
немесе басқа қызметтер категориясы - бассейн, спорттық кешен, сөйлесу
залдары, массаж кабинеті жатқызылады. Қонақ үй бизнесін басқаруда,
қызметтердің негізгі қасиеттерін ескеру керек:
1.өндіру мен тұтыну процесінің бір уақытта болмауы, қонақ үйдің
жекеленген қызметтерін клиенттердің қатысуынсыз көрсетуге болады (бөлмені
жинау);
2.сақтау мүмкіндіктерінің шектеулілігі. Қонақ үй кешендерінің
қызметтерінің көпшілігі, келесі кезекте сатылу үшін сақталмайды.
3. қонақ үй қызметтерінің сипаттамларының тездігі. Қонақ үй
кәсіпорынының ерекшеліктері, кез-келген қызмет көрсету проблемаларын тез
арада шешу т.б. Тіптен кейбір қонақ үйлердің қызметтерді ұсынуы секундтар
бойынша өлшенеді.
4. Өндіріс процесіне персоналдың қатысуы. Өнеркәсіп кәсіпорындарда
автоматтар мен машиналар жиі қолданылса, қонақ үй қызметтерінде керісінше
адам яғни қонақ үй персоналы қызметті өндіру процесіне қатысады. Адам
факторының қатысуы, тұрақсыздықты, сапаның өзгергіштігін туғызады.
Сондықтан бұндай проблеманы шешу үшін, қонақ үй кәсіпорындарын да қызмет
көрсетудің стандарттары қабылданған яғни клиенттерге қызмет көрсетуді
орындаудың міндетті ережелер кешені қолданылады. Көп жағдайда бұндай
стандарттарға төмендегі критерийлер жатқызылады.
- брондау немесе ақпаратты алу туралы, қоңырауларға (звонок) жауап беру
уақыты (15,20,30 сек.);
-орналастыру қызметін рәсімдеу уақыты. Клиент, қонақ үй кәсіпорынында
бекітілген уақыттан артық (5,10,15 минут) кезекте тұрмауы керек;
- нақты қызметтерді көрсетуге жұмсалатын уақыт . Мысалы: номерге жүкті,
клиент келіп орналасқаннан кейін 3 минуттан кешіктірмей жеткізу керек,
келушінің киім-кешектерін жуу және тазалауға 1 тәулік уақыт беріледі.
- сыртқы келбет және фирмалық форманың болуы;
- қызмет көрсету персоналдарының шет тілдерін білуі т.т.
5. Қонақ үй қызметтеріне сұраныстың маусымдық сипаты. Қонақ үй нарығы
үшін, жыл маусымдарының ауытқуы тікелей сұранысқа әсер етеді (туристердің
көп бөлігі-жаз айларында демалуды), ал аптаның тәуеліктеріне де байланысты
болады (іскерлік сапардағы туристер қонақ үйлерге аптаның ішінде келуі
мүмкін).
6. Қонақ үй қызметтері және саяхаттау мақсаттарының өзара байланысы
(демалу, тау, өзен, теңіз, табиғи ескерткіштер, мәдени ескерткіштер және
т.б
Қонақ үй қызметтері және оның сипаттамалары
Қонақ үй кәсіпорындарының ұйымдық құрылымы, қонақ үйдің жұмыс істеу
бағыты, оның орналасқан жері , қонақтардың ерекшелігі және басқада
факторлардың ерекшелігімен анықталады .
Мемлекеттік стандарт бойынша қонақ үйлер келесі негізгі қызметтерді
қарастырады :
- қонақтарды қабылдау және орналастыру қызметі,
- номер қорларын эксплуатациялау қызметі,
- коммерцялық қызмет,
- техникалық қызмет,
- әкімшілік қызмет,
- дирекция
Қонақ үй қызметі. Қонақ үй кәсіпорындарының функциональдық-
технологиялық құрылымы, оның жұмыс қызметін жан–жақты қамтиды (кесте 1).
Кесте 1
Қонақ үй қызметтерінің түрлері
Қонақ үйдің қызметі
Қонақтарды номерлерді Инженерлік-техКоммерциялыәкімшіл ік
қабылдау эксплуатациялау никалық қ қызмет
және қызмет Қызмет
орналастыру
1. Туристерді қабылдау, оларды тіркеу және маршруттар бойынша
туристерді жөнелтумен айналысады . Бұл бөлімнің қызметтіне тапсырыс
қабылдау және орындарды брондау жүйесі жатқызылады.
Бұл бөлімді директордың орынбасары немесе орналастыру қызметінің
менеджері басқарады. Төмендегі персоналдар, бұл бөлімнің құрамына кіреді:
әкімшілік топ, швейцарлар, гардиробщиктер, сақтау камерасының жұмысшылары
портье, паспорттық стол жұмысшылары, қызмет көрсету бюросының жұмысшылары
жатқызылады. Рәсімдеу ( оформление ) – қонақ үйде қонақтармен жұмыс
істеудің бірінші кезеңі: қарсы алу, рәсімдеу, бөлінген нөмірлерге жеткізу.
Нөмірлерді эксплуатациялау немесе қызмет көрсету қызметі – номерлерде
қонақтарға қызмет көрсету, номерлердің санитарлық – гигиеналық жағдайын
сақтауды, бөлмелердегі ыңғайлық немесе қолайлық деңгейі, туристерге
тұрмыстық қызмет көрсету жұмыстарын қамтиды. Бөлімді, қонақ үйдің
директорының орынбасары немесе эксплуатациялау бойынша менеджерлер
басқарады . Инженерлік - техникалық қызмет немесе санитарлық – техникалық
құралдар үшін (суқұбыры, канализация) электротехникалық құралдар және
жүйелер, жылу жүйелері, теледидар немесе байланыс, құрылыс және жөндеу,
сыртқы ортаның қолайлығы үшін жағдай жасайды. Коммерцялық қызмет – бөлімі
перспективтік және оперативтік жоспарлау, маркетингтік қызметті,
кәсіпорынның пайдалығы және негізгі мақсатына жету үшін қаржылық-шаруашылық
қызметтердің нәтижесін талдаумен айналысады.
Әкімшілік қызмет - барлық бөлімдердің жұмысын, басқарады, шаруашылық
қызметі бойынша әріптестермен байланыс орнатады. Бөлімді менеджер немесе
қонақ үйдің директоры басқарады. Сонымен бірге, қонақ үйде көмекші
(ғимараттарды тазалау қызметі, кір жуатын , кептіретін қызметі) және
қосымша қызмет (шаштараз, шағын жөндеу жұмыстары, сауна, бассейн) бөлімі
болады.
Қауіпсіздік қызметі - отелде туристердің қауіпсіздігі мен тәртібін
сақтауды қамтамасыз етумен айналысады. Бұл бөлім келесі жүйелердің жұмысын
қамтиды: кілттерді бақылау және сақтау; тұрғын үй ғимараттарында
қауіпсіздікті сақтау; төтенше жағдайлар болған жағдайда жүргізілетін
шаралардың жоспарын құру; бөгде тұлғалардың қонақ үйге кіруіне бақылау
жасау.
Горничный қызметі - номер, холл, дәретхана, коридорлар және басқада ішкі
жұмыс ғимараттарының тазалығына жауап беретін, отелдің номер қорының
дирекция бөліміне бағынышты тұлғалардың қызметі.
Қызмет көрсетуді бақылау қызметі - қонақ үйдің бұл, бөлімінің жұмысы,
тұтынушылардың қажеттіліктерін толық қанағаттандыруға сәйкес қызмет
көрсетудің барлық түрлеріне бақылау жасау.
Маркетинг қызметі - маркетинг кешенінің (4Р) қызметін қамтамасыз ету.
Бөлімнің негізгі қызметі, кәсіпорынның қызметінің нарықтық сипатын
қамтамасыз ету, істің қоғамдық негізін сезіну, нақты және потенциальды
тұтынушылармен байланысты тұрақтандыру.
Портье қызметі - отельде қонақты қабылдау, келген қонақты тіркеу,
дайындалған немесе брондалған номерлерге орналастыру жұмыстарын қамтиды.
Келесі сұрақтарға жауап береді: қонақтарды қонақ үйге келуін және кетуін
рәсімдеу, клиенттермен есеп-айырысу; номерлерді брондау, қонақтарды
орналастыру, ақпаратты дер мезгілде жеткізу. Бұл бөлімнің басты функциясы
- ақпараттық қызмет көрсету. Ақпарат, портье қызметінен қонақтарға және
әкімшілікке қарай екі бағытқа жылжиды. Қонақтарды қонақ үйдің ұсынатын
қызмет көрсету түрлері, көрікті жерлер, жергілікті ерекшеліктер, көлік және
почта жұмыстары туралы ақпараттармен қамтамасыз етеді.
Сервистік қызмет - щвейцарлар, басқа да шаруашылық қызметтерімен
айналысатын жұмысшылардан тұратын номер қоры бойынша дирекциялық бөлім.
Қонақ үйде толық және ағымдық жөндеуден өткізетін бөлімнің қызметі де,
сервистік қызметке жатқызылады.
Қонақ үйдің басты міндеттері
Қонақ үйлер басқа да кәсіпорындар секілді өзінің қызмет көрсету
ерекшелеп тұратын өзінің міндетін анықтап алуы қажет. Жақсылап
ойластырылған және дұрыс алға қойылған міндет үлкен мағынаға ие. Ол
адамдардың 4 түрлі тобының қызығушылықтарын оятады: келушілердің,
басшылардың, атқарушылардың және қызметкерлердің.
Біріншіден, қонақ үйдің негізгі міндеттерін анықтай отырып, келушілердің
қажеттілектері мен мұқтаждықтарын білу қажет. Қонақ үйдің көлемі мен
категориясына қарамастан келушілерге міндетті түрде төмендегідей қызмет
көрсетілу қажет:
- таза ыңғайлы нөмірлер берілу;
- сыпайы, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1 ТУРИЗМ ЖӘНЕ ҚОНАҚ ҮЙ ИНДУСТРИЯСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Туристік нарық ерекшеліктері
1.2 Қонақ үй шаруашылығының теориялық негіздері
1.3 Туристік нарықтың бәсекеқабілеттілік түсінігі және көрсеткіштері
2 ТУРИЗМ ЖӘНЕ ҚОНАҚ ҮЙ ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ БӘСЕКЕҚАБІЛЕТТІЛІГІН ТАЛДАУ
2.1 Туризм дамуының қазіргі жағдайын бағалау
2.2 Қазақстан Республикасының қонақ үй индустриясының қазіргі жағдайы
2.3 Космонавт қонақ үйінің бәсекеқабілеттілігін талдау
3 ТУРИЗМ ЖӘНЕ ҚОНАҚ ҮЙ ИНДУСТРИЯСЫ КӘСІПОРЫНДАРЫНЫҢ БӘСЕКЕҚАБІЛЕТТІЛІГІН
ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Туристік қызметті мемлекеттік реттеу мен қолдау жүйесін дамыту
КОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Әлемдік шаруашылықтың жаһандануы мен трансұлттануы, нарықтық экономика
жағдайында мемлекеттің бәсекеге қабілетті ел қатарына қосылуы экономиканың
кешенді дамуына негізделеді. Республика аймақтарында қазіргі заманғы
талаптарға сай кластерлерді құру маңыздылығы Қазақстан Республикасының
президнті Н.Ә. Назарбаевтың еңбектері мен халыққа жолдауында бірнеше аталып
өтілді.
Туризм әлемдік экономикада басты рөльдің бірін атқарады. ДТҰ-ның
деректері бойынша ол әлемдегі жалпы ұлттық өнімнің оннан бір бөлігін,
халықаралық инвестицияның 11 %-дан астамын, әлемдік өндірістің әрбір 9- шы
жұмыс ор - бұл әлемдік экономиканың құлдырауды білмейтін саласы.
Мамандардың есебі бойынша, орташа есеппен, бір шетелдік туристің беретін
табысын алу үшін оған барабар, шамамен 9 тонна тас көмір және 15 тонна
мұнай немесе 2 тонна жоғары сортты бидайды әлемдік нарыққа шығару керек.
Шетелдік экономистердің есебі бойынша, 100 мың турист қалада орташа есеппен
2 сағат болған кезде кемінде 350 мың доллар немесе адам басына бір сағатта
17,5 доллар жұмсайды. Сөйтіп, шикізат сату өзіндік экономикалық тығырыққа
тірелу болса, ал туризмді дамыту- ұзақ мерзімді, экономикалық тиімді
болашақ.
Туризм жалпы алғанда, мемлекеттің экономикасына үш оң нәтиже береді:
1. Шетел валютасының құйылуын қамтамасыз етеді және төлем теңгерімі мен
жиынтық экспорт сияқты экономикалық көрсеткіштерге оң ықпал жасайды;
2. Халықтың жұмыспен қамтылуын көбейтуге көмектеседі;
3. Елдің инфрақұрылымын дамытуға жәрдемдеседі.
Туризм елдің тұтас аудандарының экономикасына белсенді әсер етеді.
Туризм саласындағы шаруашылық жүргізуші субьектілердің құрылуы және жұмыс
істеуі жол көлігін, сауданы, коммуналдық- тұрмыстық, мәдени, медициналық
қызмет көрсетуді дамытумен тығыз байланысты. Сөйтіп, туризм индустриясы
басқа экономикалық секторлардың көпшілігімен салыстырғанда неғұрлым
пәрменді мультипликаторлық тиімділікке ие.
Туризм жеке және ұжымдық жетілдіру құралы ретінде жоспарлануы және
тәжірибеде іске асырылуы тиіс демалыспен, бос уақытты өткізумен, спортпен,
мәдениетпен және табиғатпен тікелей араласуға байланысты қызмет. Мұндай
жағдайда, ол өз бетімен білім алудың, толеранттықтың және халықтар мен
олардың әр түрлі мәдениеттерінің арасындағы олардың өзгешеліктерін танып-
білудің бірден- бір факторы болып табылады.
Туризмнің жылдам және тұрақты өсуін, оның қоршаған ортаға, экономиканың
барлық секторлары мен қоғамның әл- ауқатына күшті әсерін назарға ала
отырып, Үкімет Қазақстанның ұзақ мерзімдік даму бағдарламасында туристік
саланы басымдық ретінде белгіледі.
Дипломдық жұмыста қаралатын мәселе- Қазақстанның қонақ үй шаруашылығы
мен туризмнің дамуының бәсекеқабілеттілігін талдау. Негізгі мақсаты- аймақ
бойынша туризм дамуының қазіргі жай- күйіне талдау жасау және оны дамытудың
мәселелерін шешу. Дипломдық жұмыста Қазақстанның туристік қызметі
сипатталып, 2007-2008 жылдардағы статистикалық мәліметтерді қолдана отырып
қазіргі уақыттағы және келешектегі даму жағдайлары талданады. Мемлекеттік
бағдарламада көрсетілген мәселелердің шешілу жолдары қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Қазақстан Республикасының туристік саласы
мен қонақ үй шаруашылығын дамытудың теориялық және практикалық негіздерін
зерттеу және оларды дамытуда нақты ұсыныстар жасауында көрінеді.
Осы қойылған мақсатқа байланысты міндеттер:
- нарықтық экономикада туризмнің әлемдік тәжірбиесі мен теориялық
негіздерін талдап қорыту;
- Қазақстанда қазіргі заманғы жағдайларға сай қонақ үй шаруашылығын құру
мүмкіндіктерін негіздеу;
- туризм индустриясын мемлекеттік реттеу қажеттілігін негіздеу;
- Қазақстанда туризм индустриясының бәсекеге қабілеттілігін жоғарлатуға
кластер ықпалын анықтау;
- туристік салада кластерлік саясатты жүзеге асырудың негізгі бағыттарын
көрсету.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспе, үш тарау, қорытынды, қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші тарауда туризм және қонақ үй индустриясының теориялық негіздері,
туристік нарық ерекшеліктері, қонақ үй шаруашылығының теориялық негіздері,
туристік нарықтың бәсеке қабілеттілік түсінігі және көрсеткіштері
қарастырылады.
Екінші тарауда туризм және қонақ үй шаруашылығының бәсеке қабілеттілігін
талдау, туризм дамуының қазіргі жағдайын бағалау және оның бәсеке
қабілеттілігін анықтауда туристік кластердің рөлі қарастырылады. Сонымен
қатар Қазақстан Республикасының қонақ үй индустриясының қазіргі жағдайы мен
Қарағанды қаласы қонақ үй индустриясының бәсеке қабілеттілігін талдау
жасалған.
Үшінші тарауда Қазақстан Республикасы туризмін мемлекеттік реттеудің
маңызы, отандық туризмді жетілдіру жолдары, туризм саласын мелекеттік
қолдау қарастырылған.
1 ТУРИЗМ ЖӘНЕ ҚОНАҚ ҮЙ ИНДУСТРИЯСЫНЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Туристік нарық ерекшеліктері
Бүгінде әлемнің көптеген елдерінде туризм саласы дамудың басым бағыттары
ретінде экономиканың тірегі, қаржы көзі болып саналады. Сондықтан да
отандастарымыз жылына бір келетін демалыстарында Қара теңіз жағалауындағы
демалыс орындары мен Ыстықкөлге аттанып, таза ауада тынығып, мөлдір суына
шомылып, жан рахатын бастарынан өткереді. Қарап отырсақ, туризмді дамытуға,
оның игілігін көруге елімізде, оның ішінде Алматы облысында мүмкіндік бар.
Осыдан да болар Қазақстандағы туризм кластерін дамытуға ең қолайлы аймақ
ретінде жерұйығы Жетісу таңдап алынғаны. Қазіргі заман жағдайында қоршаған
ортаны танып білуге және қоғамдық игіліктерді қалыптастыруға бағытталған
түрлі көлемдегі қызметтер бар. Халықтың әл – ауқатының жоғарлауымен
адамдардың табиғи қажеттіліктері жаңа елді мекендерді ашуға, оның ішінде
саяхатқа деген сұранысты арттырып отырды. Саяхаттың өзі туризмді тудырады.
Туризм бұл тек орын ауыстыру ғана емес сонымен қатар көптеген экономикалық
және әлеуметтік аспектілерді де анықтайды. Адамдардың бір - бірімен қарым-
қатынасы, әлемнің мәдени, табиғи көрнекіліктерімен танысуы тек қана туризм
арқылы жүзеге асады.
XX ғасырдың екінші жартысында туризм әлемдік экономиканың ең қарқынды
дамушы саласына айнала бастаған. Ал қазір аяғына қарай өзінің айналымы мен
табыстылығы бойынша ол мұнай өндіру және автомобиль құрастыру саласымен
бәсекеге түсе алатын саланың біріне айналған. XX ғасырда БТҰ-ның
мәліметтері бойынша тек халықаралық туризмге ғана 700 млн. Адам тартылған.
Ал ішкі туризмді қоса алатын болсақ, әлемнің жартысына жуық халқы жыл сайын
туристік бизнеске тікелей қатысы бар екенін көреміз. Соңғы екі онжылдықта
әлемде көлік құралдарының жетілдірілуі, жаһандануы, ақпараттандыру
туризмнің серпінді дамуына әсер еткені соншалық, тіпті ендігі соңғы
онжылдықта оның әлемнің басты саласы болатынына, мықты индустрияға
айналатынына күмән жоқ. Дегенмен қазіргі уақытта әлемдік туристік ағымға
әсер ететін тарихи және әлеуметтік қақтығыстарға қарамастан бұл саланың
дамуына алғышарттар жеткілікті. Тіпті дәл осы қақтығыстардың өзі тәжірибе
көрсеткендей нақты туристік ағымдардың негізгі бағыттарын айқындап береді.
Ал осы ағым әлем бойынша әлі ұдайы өсу үстінде. Туризм халықтың табысы мен
өмір сүру деңгейіне тікелей байланысты. Елдің әлеуметтік экономикалық
жағдайы жақсарған сайын елдегі халықтың туризмге деген сұранысы да өседі.
Керісінше, елдің әлеуметтік - экономикалық жағдайы төмен болса, халықтың
туризмге, саяхаттауға деген сұранысы, қажеттілігі төмен болатыны белгілі.
Бұл қағиданы әлемдік деңгейде елдің дамуының құрама және өзіндік интегралды
көрсеткіші ретінде қараған жөн. БТҰ-ның мәліметтері бойынша туризм әлемнің
өндіріс және қызмет көрсету нарығының 10% айналымын қамтамасыз етеді.
Туризм саласы әлемнің жалпы ұлттық өнімінің 6%-ын, әлемдік инвестицияның
7%, әр бір 16-шы жұмыс орнын , әлемдік тұтыну шығындарының 11%, күллі
салықтық түсімдердің 5%-ын құрайды. Бұл көрсеткіштердің барлығы да туристік
индустрия қызметінің аясына тікелей экономикалық әсер етеді. Қазіргі
уақытта (туризм) ұғымына нақты тұжырымдама, анықтама беру туралы туындаған
сұрақ маңызды болып қала бермек. Көптеген авторлар туризм ұғымына толықтай
анықтама берілуіне тырысып–ақ жүр. Әр автордың айтылған пікірі өзінше
ерекше және де айтылған әр ой-пікір бұл терминнің жан–жақты қарастырылуына,
ашылуына өз әсерін тигізеді. 1980 жылы әлемдік туризм бойынша Манила
декларациясында былай делінген: (туризм қызмет көрсету ретінде ұғынылады
және де халық өмірінде маңыздылыққа ие бола отырып, халық аралық қарым-
қатынастар мен мемлекеттің әлеуметтік, мәдени, экономикалық аумағына
тікелей әсер ететін күш (1980 жыл қазан Филипин)
1993 ж БҰҰ-ң комиссиясы туризмнің анықтамасын кеңірек ашуға тырысты:
Туризм бұл іскерлік, демалу және өзге де мақсатта бір жылдан асырмай,
өзінің тұрғылықты жерінен басқа елге саяхаттайтын жеке тұлғаның қызметі.
Халықаралық Туристік Академиясының берген анықтамасы бойынша: Туризм
бұл көңіл көтеру, емделу немесе демалу мақсатында жаяу немесе белгілі бір
көлік құралымен саяхаттау. П.Г.Олдак айтып өткендей, қазіргі заманғы
ғылыми, жинақтылық ұғымында Туризм – бұл тұрғылықты жерді немесе жұмыс
орнын ауыстыруға байланысты саяхаттайтын тұрғындардың барлық қозғалыс
түрлерінің жиынтығы.
1986 жылы туризм бойынша өткен Гаага декларациясының парламентаралық
конференциясы туризмді мыңдаған адамның күнделікті өміріне араласатын
құбылыс ретінде анықтады. Туризм адамдардың тұрғылықты орнына және тұрақты
жұмыс орнынан еркін қозғалуын және осы қозғалыстың нәтижесінде пайда
болатын қажеттіліктерді қанағаттандыратын қызмет аясын білдіреді. Туризм
бір уақытта қазіргі қоғам өмірінің сапасын жақсартуда нәтижелі және шешуші
фактор бола алады.
АҚШ–та туризм ұғымына адамның тұрғылықты жерінен өзге елдерге сапар
шегудегі барлық қозғалыстарын айтады.
Туризм ұғымына М.А. Жукова қызғылықты да, салыстырмалы да, толық түрде
қорытынды береді. Онын пікірінше, туризмнің бір түрдегі анықтамасы әлі де
жоқ дейді. Туризм әлемдік және отандық экономиканың жаулап алушы саласы
ретінде болуы қажет. Туризмді бөлек сала ретінде бөліп қараудың ешқандай
қажеттілігі жоқ деп көрсетеді.
Қазақстандық автор Г.М. Дүйсен туризм ұғымына өзіндік, ерекше
көзқарасын білдіреді: Туризм – емделу, рекреация, түрлі қызмет түрлерімен
айналысу мақсатындағы адамдардың уақыт және кеңістік бойынша қозғалысы
дейді.
Қарап отырсақ, әр автордың туризм ұғымына берген анықтамалары оның тек
бір жағын ғана қарастырады, дегенмен осы күнге дейін нақты жалпылама
түрдегі анықтаманың жоқтығы мазалайды. Біреулері – туризмнің әлеуметтік-
экономикалық жағын, екіншілері оның әлеуметтік-құқықтық жағын қарастырады.
Бүгінгі таңда туризмге кеңірек және тереңірек түсінік берген дұрыс.
Біздің ойымызша, туризмнің анықтамасы екі бағытта қарастырылуы қажет:
географиялық және экономикалық.
Географиялық бағытта туризм сұраныс пен ұсыныстың кеңістіктік –
территориялық қызмет етуінің негізін анықтайды. Экономикалық бағытта
сұраныс пен ұсыныстың тұтынушылық – шаруашылық негізін қарастырады.
Туризмнің экономикалық бағытын қарастырғанда түрлі түсіндірулерге тап
боламыз.
Г.А. Папирянның ойынша, туризм қызметтердің жиынтығы деп қарастырады,
яғни туризмдегі қызмет дәл тұтынылған уақытында сынап көріледі және де
басқа өндірістік өнімдерге қарағанда жүйелі түрде қайта өндірілуге
жатпайды.
П.В.Шульгиннің пікірінше, туризмнің қазіргі заманғы анықтамасында екі
көзқарас көрініс алады дейді. Бірі – туристік индустрия болса, екіншісі –
туризмді белгілі бір жеке сала ретінде бөліп қарастыру.
Біздің ойымызша, туризмнің экономикалық мәнгілігінің нақты анықтамасы
Қазіргі заманғы туризм экономикасы атты еңбекте қарастырылады. Туризм
тауар және қызмет нарығының бөлігін құрайды, оны сұраныс және ұсыныс
ретінде қарастыруға болады. Сұраныс ішкі және халықаралық туристік нарықты
білдірсе, ұсыныс көлік, туристік көрнекіліктер, туристік объектілер, қызмет
көрсету жүйесі, жарнамалық-ақпараттық қызметті ұсынудан тұрады.
Барлық жоғарыда келтірілген пікірлерді жинақтай отырып, туризмге
мынандай анықтама беруге болады.
Туризм – бұл адамдардың кеңістік және уақыт бойынша рекреация, емделу,
дүниетанымын кеңейту, өзге де қызмет түрлерімен айналысу мақсатындағы және
тұрақты тұрумен немесе жұмыс істеумен байланысты емес қозғалыс түрі.
Туризмнің негізгі ұғымдарын анықтай келе оның дамуына әсер ететін және
себепші болатын факторларына тоқталып өту қажет. Жалпылама түрде әсер етуші
факторларды былайша сипаттауға болады: экономикалық, әлеуметтік,
географиялық, демографиялық, саяси, этникалық, құқықтық.
Ғылыми әдебиеттерде туризмнің дамуына әсер етуші факторларды статикалық
және динамикалық деп бөлген. Статикалыққа – табиғи-географиялық
факторлардың жиынтығын жатқызса, динамикалыққа-демографиялық, әлеуметтік-
экономикалық, материалды-техникалық және саяси факторларды жақ және саяси
факторларды жақызады. Статикалық фактор ауыспайтын, өтпелі емес мағынаға ие
болса, ал динамикалық факторлар уақыт және кеңістік бойынша өзгеретін
түрлі бағалауға, мағынаға ие болады.
Сонымен қатар, бұдан өзге де әсер етуші факторлар бар: сыртқы
(экзогенді) және ішкі (эндогенді).
Сыртқы факторлар туризмге демографиялық және әлеуметтік өзгерістердің
әсерінен жүзеге асады. Бұл факторлар мынадай жағдайларды қарастырады:
халықтың жасын, жұмыс істейтін әйелдердің саны мен жануя табысының
өзгерісін, иммиграциялық шектеулердің аздығын, жұмыс уақыты графигінің
икемділігін және төленетін сапарақының жоғарылығын, зейнеткерлікке шығудың
уақытын, туристік мүмкіндіктердің жогарылығын. Барлық аталған көрсеткіштер
халықтың бос уақытына әсер ететін сөзсіз Сондықтан да, туризмді дамыту
бағдармаларды жасаған уақытта халықтың уақыт қорының құрылымын және бос
уақыт бюджетін алға қойған дұрыс.
Туризмге әсер етуші сыртқы факторлардың біріне экономикалық және
қаржылық факторларды да жатқызамыз.
Бұл факторлар ең негізгі себепші факторлар болып табылғандықтан, оларды
бөлек қарастырған жөн, себебі, бұл факторлар туризм дамуының негізі болып
саналады.
Сонымен қоса, сыртқы факторларға саяси және құқықтық басқарулардың
өзгерісін, технологиялық өзгерістерді, сауда және көлік инфрақұрылымның
дамуын, саяхаттаушылардың қауіпсіздігінің өзгеру жағдайын құрайды.
Ішкі факторлар – туризм сферасына тікелей әсер етуші факторлар. Ең
бірінші бұған материалдық-техникалық факторларды жатқызуға болады.
Туризм дамуына әсер етуші факторларды анықтап, қорытынды жасағаннан
кейін туристік индустрия ұғымын зерттеуге кіріселік.
Туристік индустрия
Туристік индустрия ғылыми бағытта кешенді түрде зерттеуді әлі ешкім
қолға алмаған. Экономиканың жеке дара саласы ретінде туристік индустрия
жоспарлары экономика жағдайында дамыған емес.
Қазіргі туристік индустрия халықаралық сауда сегментінің ең жоғарғы
табысты және дамушы түрі болып табылады. 1999 жылы Халықаралық туризмнің
үлесі 8 % эспорттан түскен халықаралық табысты және 37 % қызмет көрсету
секторының эспортын құраған. Туризмнен түсетін табыс мұнай экспорты, мұнай
өнімдері және автомобиль өндірісінен кейінгі 3-ші орынды иеленеді.
Ендігі кезекте туристік индустрия терминіне қатысты туындайтын сұрақты
қарастыру қажет. Алғаш қарағанда, туризм және туристік индустрия
ұғымдары мағыналас, бірдей болып көрінетіндей. Ғылыми әдебиеттерде бұл екі
терминге әр автор түрліше анықтама, түсініктерін береді. Дегенмен,
әрқайсысы туристік индустрия ұғымына берген түсініктемелері әрқалай және
әртүрлі мағынаға ие. Қарап отырсақ. туристік индустрия деген түсініктің
өзі күрделірек ұғынылады. Бұл ұғымға ең алғаш болып анықтама беруге
тырысқан П.Г. Олдак болатын. Оның ойынша: Туристік индустрия қызмет
көрсету аумағындағы кәсіпорындарды меңзейді. Туристік қызметті
қалыптастырып, оны сату ісімен айналысады немесе туристердің
төлемқабілеттілік сұранысын қанағаттандыруға маманданған экономиканың
саласы.
Г.М. Дүйсен туристік индустрияны былайша анықтайды: Қоғамның демалуға
және көңіл көтеруге деген сұранысын қанағаттандыруға негізделген, өзіне
қызмет көрсету инфрақұрылымның барлық түрлерін топтастырған, елдің табиғи
рекреациялық потенциалын негізге алатын әлеуметтік, өндірістік, шаруашылық
іс-әрекеттің көпқырлы, күрделі жүйесі.
И.В.Зорин, В.А. Кварталов туристік индустрияны шаруашылық құрылымның
жеке дара звеносы деп қарастырады. Демалыс пен көңіл көтерудің түрлі
сипатындағы сұранысты қанағаттандыруға бағытталған экономикалық жүйе
дейді.
Қазақстан Республикасының туристік қызмет туралы 2001 жылы 13
мауысымдағы Заңының 4 бабында: Туристік индустрия - туристерді орналастыру
құралдарының, көлік түрінің, танымдық объектілердің, сауықтырудың,
іскерліктің, спорт пен т.б. да бағыттардың бірлігі, кешенділігі; туристік
іс-әрекетті жүзеге асыратын туризм нұсқаушысының қызметін көрсететін
ұйымдар жиынтығы.
Көріп отырғанымыздай, негізінен туристік индутсрия ұғымын экономикалық
жағынан көбірек қарастырған. Бұл дұрыс, себебі, индустрия - бұл өндіріс.
Қазіргі заманғы туризм- бұл әлемдік экономиканың құлдырауды білмейтін
саласы. Мемлекет экономикасына туризм индустриясы жалпылама түрде
келесідегідей жағымды әсер етеді:
- шетел валютасының ел экономикасына құйылуы;
- халықтың жаңа жұмыс орнымен қамтамасыз ету;
- елдің инфрақұрылымның дамуы.
Қазіргі уақытта туризм индустриясының дамуына әсер ететін негізгі
факторларға төмендегілер жатқызылады:
1. Тұрғындар табысының өсуі, олардың табыстарына сәйкес көңіл
көтеру қажеттілігін қанғаттандыруға ұмтылады.
2. Урбанизацияның өсуі және қалалардағы экологиялық жағдайлардың
төмен болуы бұл экологоялық таза ортаға деген сұранысты өсіреді.
3. Демалу, бос уакыттың болуы. Демалу уақыттың көбеюі. Экономикалық
жағынан дамыған мемлекеттерде туризмнің келесідей жіктелінуі
қалыптасқан: қалыпты демалу уақытында шетелге туристік сапарға
шығу. Уик-энд – елдің ішінде экскурсия жасау, кешкілік бос
уақытта қаланы аралау.
4. Инфрақұрылым және ұйымдастыру бойынша қызметтердің өсуі. Бұл
демалушыға ыңғайлы жағдайда жасайды.
5. Халықаралық сауда айырбасы және халықаралық туризм бөлімдерінің
дамуы. Бұл қарқынды өсіп келе жатқан туристік сұранысты
қанағаттандыруға жағдай жасайды.
6. Бұқаралық ақпарат құралдарының және телекоммуникациялық жүйенің
дамуы. Бұл туризмдегі жарнаманы ғана дамытып қоймай, көптеген
саяхаттаушылар үшін ыңғайлы және тез қызмет көрсетеді.
Туризм индустриясын туризммен байланысты қызметтер, тауар өндіретін
ұйымдар мен кәсіпорындардың жиынтығын құрайды. Олар:
- қонақ үйлер;
- тамақтандыру кәсіпорындары;
- көлік кәсіпорындары;
- экскурсиялық бөлімдер;
- туризм бойынша мамандар дайындайтын оқу орындар;
- ақпараттық және жарнамалық қызметтер;
- туризм бойынша ғылыми зерттеу және жобалау ұйымдары;
- туристік тауарларды жасауға маманданған кәсіпорындар;
Тасымалдау индустриясы – туристерге тасымалдау қызметін көрсететін
көліктік кәсіпорындардың жиынтығы. Олар әуе компаниясы, автокөлік, теміржол
компаниясы, желілер, круиздық компаниялар. Тасымалдау жүйесі технологиялық
прогресс деңгейімен анықталады және тұрақты пайдалануға негізделеді:
- жермен механикалық жылжу құралы (авто, поезд);
- ауа және космостық жылжу құралы;
- сумен жылжу (желкенді қайық, моторлы қайық т.б.)
Тамақтандыру индустриясы – туристерге демалу, саяхаттау және көңіл
көтеру уақыттарында тамақтандыру қызметін ұсынатын кәсіпорын жиынтығы.
Қонақ үйде тамақтандыру бойынша қызметтер бірнеше процестер
комбинациясынан тұрады: өндірістік (ас үйде тамақ дайындау), саудалық
(қолдануға дайын өнімдерді сату), сервистік (ресторан,бар,кафе,қонақ үй
нөмірлерінде даяшылар арқылы қызмет көрсету).
Таңғы астың үш түрі болуы мүмкін:
- континенальды `(сок, кофе, шай, бульон, джем);
- ағылшын (жұмыртқа);
- швед столы (сыр, шұжық өнімдері, нан өнімдері, жеміс, джем, бал, сок,
шай, кофе) - өз-өзіне қызмет көрсету әдісі бойынша. Бұл кең таралған тариф.
Көңіл көтеру индустриясы – адам көңіл көтере отырып, рухани қажеттілікті
қанағаттандырады, өзін-өзі бағалайды. Әлеуметтік шеңберде өзін-өзі
анықтайды. Көңіл көтеру индустриясына көңіл көтеру арқылы адамның
қажеттіліктерін қанағаттандырумен айналысатын қызметті ұсынатын
кәсіпорындар жатады. Оларға: хайуанаттар бағы, демалу саябақтары, цирк,
жылжымалы театр, концерттік бағдарламалар, спорттық зал т.б.
Қосымша қызмет көрсету индустриясы – қосымша қызмет ұсынатын кәсіпорын
жиыны (кәсіби жалға алу, сән салоны, шаштараз, кір жуатын және тазалайтын
орын).
Орналастыру индустриясы – бұл туристерді ұжымдық және жекелеген рындарға
жайғастырумен айналысатын кәсіпорындар (демалыс орны, жастар турбазасы,
мотель, отель т.б.). Туристерді топтық орналастыру кәсіпорындарына
қонақүйлер, маманданған кәсіпорындар жатқызылады. Дербес орналастыру
объектілеріне – тұрғын үй пәтері, коттедж, особняктар, бөлмелер (сурет 1).
Қазақстанның туризм саласы мемлекеттік қолдауға зәру. Оның басқа
елдердегідей дамымай жатқан себебі де осы. Туризм дегенiмiз - жұмысқа,
тұрғылықты мекен жайды ауыстыруға қатысы жоқ, адамның қолы бос уақытында
жасайтын сапарлары мен саяхаттары және туристердiң қажеттiлiктерiн өтеуге
арналған қызмет көрсету сферасы. Халықаралық туризмнiң функцияларына
бiрнеше мәселе кiредi, ең алдымен бұл функциялар әлеуметтiк сипатымен
ерекшеленедi. Кейбiр аспектiлерiн атап айтар болсақ:
1. Туризм дегенiмiз демалыстың бiр түрi. Ол адамдардың күш-қуаты мен
еңбек ету қабiлетiнiң қайта қалыпқа келуiне, ендеше үлкен категориялар
Сурет 1 Туризм индустриясының құраушы жүйелері
тұрғысынан қоғамның психофизиологиялық ресурстарының (байлық көздерiнiң)
орнына келуiне көмектеседi;
2. Туризм адамдардың бос уақыттарын ұтымды пайдалануына себеп болады;
3. Туризм еңбекпен қамту мен жергiлiктi тұрғындардыің өмiр сүру деңгейiн
көтеру мәселелерiнде үлкен роль атқарады;
4. Туризм адамдар ойлап тапқан iс-қарекеттердiң iшiндегi қоршаған ортаға
ең бiр залалсызы;
5. Туризм мемлекеттер мен халықтарды жақындастырады, аймақаралық
әлеуметтiк және экономикалық қатынастарды байытып жандандырады. Қазір спорт
саласымен бірігіп кеткен туризм саласы әлі күнге дейін өз нәтижесін бере
қойған жоқ. Сондықтан ел-елден ағылатын саяхатшыларға лайықты жағдай жасау
және аталған саланы өркендетудің жолын іздеген қазақ ұлттық университетінің
мамандары ресейлік географтармен кездесті. Мақсат - туризм мен география
саласында пікір алмасып, болашаққа жаңа серпін беретін ынтымақтастық
орнату. Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің профессоры
Станислав Ердаулетовтың айтуынша, туризм өзі жеке дара министрлік болуы
қажет. Туризм индустриясын дамыту саласындағы мамандар пікірлеріне
жүгінсек: Станислав Ердаулетов, Туризм кафедрасының меңгерушісі: Бізде
туризм индустриясы қолға алынуы керек. Өзіндік ұлттық жобаларымыз болғаны
шарт. Қазақстанға туристік сапармен келушілердің саны жылдан жылға артып
отыр. Тіпті туристік индустрия мекемелерінің ел бюджетіне түсірген пайдасы
2007 жылмен салыстырғанда биыл 16, 8 пайызға артып 30 миллиардтан астам
теңгені құраған. Бірақ оны басқа елдермен салыстыруға келмейді. Мәселен
мұнайы да, тіпті сыртқа шығаратын шикізаты жоқ елдерде бір ғана туризмнің
өзінен ел бюджетіне 50 пайызға дейін табыс түсетіні белгілі. Ал, бізде 20
пайызға да жетпейді. Қазір Қазақстандағы туристік кластерді дамыту жобасы
негізінде Алматыға айрықша көңіл бөлініп жатыр. Солардың қатарында Шымбұлақ
тау шатқалы мен Медеу мұз айдыны сондай-ақ табиғи ұлттық қорықтарда қызмет
көрсету сапасын арттыру қажет-дейді ресейлік ғалымдар. Анатолий Чистабаев,
Перм университетінің профессоры:
Шетелдіктерді батыстық стильдегі көрікті жерлер қызықтыра бермейді.
Олар әр елдің салтын көріп, танысуға келеді. Кейбір шетелдіктер ауылда
тұрғысы келеді. Сондықтан ауылдық жерді туристердің көптеп келетін жеріне
айналдыруға мүмкіндік бар. Шетелдік экономистер қалаға келген әрбір
туристің бір сағатта 17 жарым доллар жұмсайтындығын есептеп шығарған. Демек
100 мың турист екі сағатта 350 мың долларды қала қоржынына салып кетеді
екен. Ал, әрбір саяхатшының тамағын, сатып алатын киімі мен қолданатын
қажетті заттарын есептегенде бұл мұнайды сатқаннан да көп табыс әкеледі
деген сөз. Осыны басшылыққа алған еліміз 2010 жылға дейін туризм саласын
дамытуға арнайы бағдарлама жасады. Былтыр бюджеттен осы саланы дамытуға 39
млн. теңге бөлінсе, болашақта туристік саланың жеке құрылымын дамытуға 1
миллиард 900 млн. теңгеден астам қаржы бөлінбек. Міне, жалпы туризмнiң
әлеуметтiк сипатын айтқанда оның ең басты әлеуметтiк функциясы ретiнде
қайта қалпына келтiру мүмкiншiлiгiн атап өткен жөн. Бұл дегенiмiз адамның
еңбек ету барысында немесе күнделiктi тiршiлiкте жұмсаған күшi мен iшкi
ресурстарын орнына келтiрумен тiкелей байланысты. Туризммен айналысқан
адамның демалысы қозғалысымен ерекшеленiп, айналысатын қарекет түрiн,
қоршаған ортасын өзгертуге және басқа адамдармен, таңсық жаңа мәдениетпен,
әдеп-ғұрыптармен танысуға, сондай-ақ табиғаттың бұрын беймәлiм құбылыстары
мен ерекшелiктерiне баса көңiл аударып бiлуiне мүмкiншiлiк туғызатын
сауықтың неше түрiн қамтиды. Сондықтан қазіргі Қазақстан жағдайында туризм
индустриясын дамытуды дендеп қолға алып, жобалар жасалуы қажет. Бұл
мәселеге жастарды да араластырса, нұр үстіне нұр болары сөзсіз.
1.2 Қонақ үй шаруашылығының теориялық негіздері
Греция және Рим. Қонақжайлық индустриясының алғашқы кәсіпорындары
антикалық Греция және антикалық Рим дәуірінде өмір сүрген ғалымдардың
еңбектерінде кездеседі (б.э.д. 1700 жылда өмір сүрген вавилондық патша
Хаммурапи кодексінде жазылған) (таверналар).
Сауданың дамуымен байланысты, саяхаттаушылар үшін демалу және тамақ ішу
орындарын ұйымдастыру аса қажет болды. Себебі елдер арасындағы қашықтықты,
көлік құралдарының қарапайымдылығына байлынысты ұзақ уақыт бойы жүріп
өтеді. Сондықтан Грек және Рим империялары тұсында алғашқы керуен
сарайларындағы жолаушылар түсіп дем алатын, қонатын жай (постоялые дворы)
және таверналар пайда болған. Кейбір жер иеленуші байлар өз иелік ететін
шекара шеңберлерінде меншік қонатын жайларды (постоялые дворы) тұрғыза
бастады. Көп жағдайда олар үй шаруашылығына маманданған құлдарды басқарып
отырды. Қала маңына жақын орналасқан таверналарға бай азаматтар келіп
отырған.
Ежелгі Парсыда түйе арқылы үлкен керуендермен саудагерлер саяхаттап
отырған. Олар көп жағдайда керуен жолдарында тігілген шатырларда түнеп
отырған. Кей жағдай керуен-сарайлары (караван-сарай) деп аталатын кешенді
қызмет көрсететін мекемелерге (адамдар үшін түнеу орны, жануарларды
қамайтын қора, табиғи апаттардан қорғау, тонаушылардан қорғайтын жер )
тоқптап отырған.
Рим империясының құлауынан кейін қарапайым адамдар үшін қонақжайлық
қызметтерін ұсынушы ретінде діни мекемелер саналды.
Тарихтағы алғашқы “жұмыскер адам ланчы” ойы римдік трактирші Секви
Локатаға тиісті. Б.д.д. 40 жылдары үйіне барып тамақтауға уақыты жоқ
маклерлердің өмірін жеңілдетті.
Ежелгі римдік тұрақты ауылдардың иелері көптеген құқықтан шектелді.
Мысалы: әскерге шақырылмады, сотта біреуге қарсы іс қозғауға және
өзгелердің баласына қамқорлық жасай алмады.
Бірақта римдік аспазшылар өздерін элитамыз деп және бір – бірлерін
керемет атақтармен марапаттады. Тіпті, Адриан (б.д.д. 117-138жж) императоры
басқарған уақытта римдік аспазшылар өздерінің кулинарлық өнер академиясын
құрды.
VIII ғ. Ұлы Карл еуропа континентінде арнайы үйлер құрды. Бұл үйлерде
абыздар қызмет етіп, тегін нан, етікші қызметін, жемістер мен жаңғақ және
ауруларға орын мен төсек құралдарын берді.
Аббаттық тамақтар жай, бірақ өте жоғары сапада еді. Асханасы жеке
үйлермен салыстырғанда тазалық пен реттілікпен ерекшеленді.
XVI ғасырда француз ханшайымы Екатерина Медичи алғаш болып шанышқыны
ойлап тапты. Сол кездегі тавернаға қойылған ережелер:
1. Тағамды өз уақытында беру керек: өте ерте, өте кеш емес.
2. Тағамды өз орнында беру керек: кең, ыңғайлы және қауіпсіз орындар.
3. Берілетін тағамдар ассортименті кең болу керек.
4. Үстел үстінде әртүрлі сусындар мен шараптар болу керек.
5. Қызметкерлер сыпайы және әділетті болу керек.
6. Жарық көп болу қажет.
7. Тамақтан кейін барлық қонақтар дем алу керек.
XVI ғасырда Батыс Еуропа елдерінің тұрғындарына экспорттан келетін екі
зат әсер ете бастады: кофе және шай. Англияда кофе XIX ғасырдың ортасында
ғана етек ала бастады.
Константинопольда (қазіргі Түркияның Стамбул қаласы) болған саудагерлер
Еуропаға қайтарында өздерімен бірге кофені ала кетеді. XVI ғасырдың аяғында
кофеге жағымсыз көзқарастар қалыптаса бастады. Католик шіркеуінің
қызметкерлері кофені “ислам шарабы” мен “христиандықтардың сусыны емес”
дей бастады. Тек Клементе VIII папа кезінде ғана кофе христиан сусыны
дәрежесіне жетті. Папа дәмін татысымен “бұл сусын исламдықтар үшін тым
жақсы” деген дейді.
Келесі ғасырда Еуропада кофейн саңырауқұлақ сияқты тарай бастады. 1675
жылға дейін қазірге дейін қызмет ететін Сан-Марко алаңындағы Café Florian-
ды қосқанда Венецияда олар жүздеген болды.Алғашқы англиялық кофейнді 1652
жылы Армениядан шығушы Лондонда Сент-Майкл көшесінде орнатты.
Американдық тұрақты аулалар мен таверналар англиядықтардың көшірмесі
еді,өйткені Батыста қонақжайлық қызметті ұйымдастырудығы англиялық тип өте
жақсы деп саналған еді. Бірақта ең алғашқы американдық таверна – Stadt Huys
1642 жылы голландықтармен жаңа Амстердам (қазіргі Нью-Йорк) қаласында
ашылған еді.
Голландық компания Dutch East India Stadt Huys –ты ашқаннан бір жыл
өткен соң Боулинг-Грин алаңында тағы бір таверна Kreiger’s Tavern ашылды.
Америкалық революция жылдарында сол кезде King’s Arms деп аталған таверна
генерал Гейдждің англиялық штабына айналды. Ал тіпті атақты таверна
Fraunces Tavern Джорж Вашингтон штабы болды.
Жаңа жер. Американдық жолаушылар демалып, қонатын жайлар ағылшындардың
таверналарының үлгісі негізінде салынған. Алғашқы американыдқ таверна-
Stadt Huys-ды 1642жылы голландиялықтар тұрғызған.
Француздық таверналар. Францияда алғашқы ресторандардың бірі Tour d”
Argent 1533 жылы ашылған.
Қазіргі кезде Франция жыл сайын үшжұлдызды мейрамханалар арасында
болатын Мишленовтік сайыстың шешімін күтеді. Осыдан 200 жыл бұрын Парижде,
тіпті Францияда осындай категориялы жалғыз мейрамхана болғандығына сену
қиын. Tour d’ Arqent 1533 жылы ашылған еді.
М.Буланже, мейрамханалар әкесі, Баель көшесінде түнде де істейтін
мейрамхана ашты. Осында ұсынылатын сең басты тағам “restorantes” деп
аталатын көже еді. Міне осыдан “ресторан” деген атау шықты. Бірақ Буланже
өзінің тағамдық мәзіретін осымен шектегісі келген жоқ.
1782 жылы Ришелье көшесінде бірінші нағыз мейрамхана ашылды - Grande
Taverne de Londres ( Гранд Таверн де Лондр ), ал үш жыл өткеннен кейін Пале-
Раельден алшақ емес Aux Trois Freres Provencaux (О Труа Фрер Прованс)
ашылды.
1800 жылы ағылшындар француздардың ресторан ұйымдастыру концепцияларын
зерттей бастады. 1856 жылы Энтонин Карэм La Cuisine Ciassique (классика
кулинарии) еңбегін жарыққа шығарды, бұл еңбекте көптеген тамақ және соустар
дайындаудың әдістері көрсетілген. Ірі ресторандарды келушілерге ұсынатын
тамақ аттары жазылған тізімдерді (a carte) ұсыну қызметтері пайда бола
бастады. А la carte меню дәуірі Еуропада басталды.
1898 жылы Лондонда Savoy отель жұмыс істей бастады. Отельге Цезарь Ритц
басшылық жасады, ал шеф-аспазшы ретінде Огюст Эскофье жұмыс істеді. Бұл
адамдар қонақ үй жанындағы ресторандарды ұйымдастырудың жаңашыл жолын
бастаған. Американдықтар әрбір тұтынушының қажеттілігін қанағаттандыру
керек екендігін жақсы білген. 1848 жылы Нью-Йоркте қоғамдық тамақтандыру
нүктелері жұмыс істей бастаған. Дельмо-нико мекемесі американдық
ресторандардың тізімін бастаушы ретінде танымал болған, ұзақ уақыт бойы АҚШ-
ғы ең қымбат және аристократтық ресторан
ретінде саналған.
Американдықтар мейрамханалар тізімін атақты ғимарат Дельмонико биледі.
Құрама Штаттардың ең қымбат мейрамханасы болып көптеген жылдар тұрды.
1876 жылы вокзалдың бірінші қабатында Фред Харвей өзінің кішкентай
мейрамханасын ашты.
Еуропадағы алғашқы қонақ үйлердің бірі Генрих ІҮ отельі Нанта
қаласында 1788 жылы тұрғызылған. Қонақ үйді тұрғызуға шамамен 17500$ ақша
жұмсалған және 60 төсектік орынға есептелген
1921 жылы Уолтер Эндерсон мен Билли Ингрэм White Castle деп атаған
алғашқы гүамбургермен тамақтану торнының негізін қалады. Бұл атты таңдап
алу себебі ақ түс – тазалық, ал бекет – сенімділік пен негізін қалау
символы еді. 10 жыл ішінде White castle жүйесі 115 тамақтану орнына дейін
үлкейді.
1925 жылы американдық түрде қоғамдық тамақтану орны Howard Sohnson’s
мейрамханасы ашылды, Уолластонда ( Массачусетс штатында ) еді.
1927 жылы Marriott компаниясына тиісті ең бірінші жол жиегінде
орналасқан Hot Shoppe and root beer тамақтану орны ашылды. Дәл осы кезде
тез қызмет көрсетілетін мейрамханалар пайда бола бастады. Олар “car
hoppinq” деп аталды. Ерекшелігі автокөлік иелері машиналарынан шықпай-ақ
тамақтана алатындығында еді.
1934 жылы The Rainbow Room мейрамханасы ашылды. Бұл мейрамхана Нью-
Йоркке байлық пен сәндік астанасы атағының қайтып келуіне күресті.
1937 жылы Trader Vic’s мейрамханасы ашылды. Мейрамхана иесі “май-тай”
деп аталатын коктейль ойлап тапты.
1939 жылы Je Pavillion de France мейрамханасы өте атақты еді, сондықтан
дәл сол атпен Нью-Йоркте мейрамхана ашылды.30 жылдардың алғында әр бір
қалада өзінің түнгі клубы болды.
1950 жылдары әуе мейрамханаларыда дами түсті.Рап-Ат әуекомпаниясы Нью-
Йорктен Парижге дейінгі 8 сағаттық мерзімде ұшушыларға мейрамханалық қызмет
көрсетті.Соңғы 10 жылдық – тез қызмет көрсететін мейрамханалар етек жайды.
1959 жылы Америкада Four Seasons деп аталатын алғашқы элегант
мейрамханасы пайда болды.
Four Seasons мейрамханасы өзінің мерзімдік мәзіретімен ерекшеленді.Оның
құрушысы Джо Баум адамдар мейрамханаға тек тамқтану үшін емес, сонымен
қатар бір-бірімен араласу үшін келетінін білді.
Мейрамханаларды жалпы екі үлкен топқа бөлінді: толық сервистік және
маманданған.
Толық сервистік мейрамханаларға сол жерде жасалатын көп түрлілігімен
ерекшеленетін мейрамханалар жатады. Оларды бағасы, сәндеулі және ұсынылатын
мәзіретіне байланысты жіктеуге болады.
Маманданған мейрамханалардың өзі әртүрлі болуы мүмкін: тез қызмет
көрсететін, жанұялық, күнделікті. Сонымен қоса мейрамханалар ұлттық
тағамды, таңғы және түскі асты дайындауға мамандануы мүмкін.Айтылғандай,
бұл жіктелу басқалармен қиылысады және бір мейрамхана біруақытта әрі
маманданған, әрі толық сервисті бола алады, Red Jobster – теңіз өнімдеріне
маманданған.
Қонақ үй индустриясы – бұл келушілерді қабылдайтын және оларға қызмет
көрсететін сала.
БТҰ (Бүкіл әлемдік туристік ұйымның ұсынысы бойынша туристерді
орналастыру құралдарын жіктеу) (Нью-Йорк, 1994ж)
Туристердің ұжымдық орналастыру құралдары
Қонақ үйлер және орналастырудың басқада ұқсас түрлері. Қонақ үйлер - ең
төменгі деңгейде 7-10 номерден жоғары, елдердің қызмет стандарттарына
сәйкес категория және кластарға топтастырылған объектілер. Олар әртүрлі
қонақ үй қызметтерін ұсынады (отель, мотель, квартира үлгісіндегі қонақ үй,
отель-клубтар, жағажай (пляж) және курорттық қонақ үй, пансионаттар).
Статистикалық мәліметтер бойынша төмендегідей ерекшеліктері болады:
а) размері бойынша: 100-номерден аз, 100-300 номерге дейін, 300-номерден
жоғары;
б) ыңғайлылық (комфорт) және қызмет көрсету сапасы және деңгейі бойынша
люкс класты отель; 1-класс; эконом-класс;
в) басқару дәрежесі бойынша: тәуелсіз, желілерге бағынышты.
Орналастырудың қонақ үйге ұқсас түрлері: (туристік жатақханалар,
жиһаздалған комнатталар, шектелген қызмет түрін ұсынушы мекемелер: Мысалы,
түнету, номерді жинау және тазалау).
Мамандандырылған мекемелер. Орналастырумен бірге, басқада
мамандандырылған функциялар орындайды:
- сауықтыру мекемелері;
- демалу және еңбек лагерлері;
- қоғамдық көлік құралдары (поезд, теңіз және өзен судалары);
-конгресс-орталықтар
Басқада ұжымдық мекемелер:
-демалуға арналған баспана;
- кемпинг;
Туристерді дербес орналастыру құралдары
- меншік үйлер;
-жалдамалы бөлмелер;
-жалдамалы үйлер;
-таныстар немесе туыстарда орналасу (тегін);
-басқа да орналастыру мекемелері.
Туристер ұжымдық орналастыру құралдарына, қонақ үйлер, мамандандырылған
мекемелер және т.б. жатқызылады. Қонақ үйдің негізгі белгісі-номерлердің
болуы.
Номер - бір немесе бірнеше орындардан тұратын ғимарат және оның размері
мен номердің белгіленуі туристік жолдамада көрсетіледі. Қонақ үй- түсінігі
(лат тілінен hospitalis) - қонақ жай деген мағынада аударылады. Ең алғашқы
қонақ үйге ұқсайтын мекемелер 1443 ж. салынған (Hotel Dieu) (отель Дье, Дом
Бога). Кең мағынада қонақ үй дегеніміз –қысқа мерзімге өмір сүруге
берілетін жиһаздалған бөлмелерден тұратын үй. БТҰ анықтамасы бойынша қонақ
үй дегеніміз- нақты номер санынан тұратын, басшылығы бар, қызметтер кешенін
ұсынатын және көрсетілетін қызметтерге сәйкес категориялар мен кластарға
топтастырылған, ұжымдық орналастыру құралы. Барлық қонақ үйлерде,
қызметтердің негізгі төрт түрі қарастырылады:
- орналастыру;
- тамақтандыру;
-көңіл көтеру;
-тұрмыстық қызмет көрсету.
Жоғарыдағы қызмет түрлері негізгі, қосымша және қолдаушы (ілеспелі)
қызметтерге бөлінеді. Орын (койка) - бір адамға пайдалану үшін жарамды,
төсектің көлемі. Қонақ үйлерде номерлер көлемі, жиһаздануы, құралдары
бойынша ерекшеленеді. Қонақ үйдің категориясына тәуелсіз әрбір қонақ үйдің
номерінде келесідей жиһаздары, құралдар болу керек:
төсек;
бір орынға арналған орындық немесе кресо;
киім шкафы;
қоқыс салуға арналған ыдыс;
қонақ үйде туристерге арналған ақпарат және өрт болған жағдайда
эвакуация жоспары.
Қонақ үйде тамақтандыру бойынша қызметтері бірнеше процестер
комбинациясынан тұрады: өндірістік (ас үйде тамақ дайындау), саудалық
(қолдануға дайын өнімдерді сату мыс: сусын), сервистік (ресторан, бар,
кафе, қонақ үй номерлерінде официанттар арқылы қызмет көрсету). Қосымша
немесе басқа қызметтер категориясы - бассейн, спорттық кешен, сөйлесу
залдары, массаж кабинеті жатқызылады. Қонақ үй бизнесін басқаруда,
қызметтердің негізгі қасиеттерін ескеру керек:
1.өндіру мен тұтыну процесінің бір уақытта болмауы, қонақ үйдің
жекеленген қызметтерін клиенттердің қатысуынсыз көрсетуге болады (бөлмені
жинау);
2.сақтау мүмкіндіктерінің шектеулілігі. Қонақ үй кешендерінің
қызметтерінің көпшілігі, келесі кезекте сатылу үшін сақталмайды.
3. қонақ үй қызметтерінің сипаттамларының тездігі. Қонақ үй
кәсіпорынының ерекшеліктері, кез-келген қызмет көрсету проблемаларын тез
арада шешу т.б. Тіптен кейбір қонақ үйлердің қызметтерді ұсынуы секундтар
бойынша өлшенеді.
4. Өндіріс процесіне персоналдың қатысуы. Өнеркәсіп кәсіпорындарда
автоматтар мен машиналар жиі қолданылса, қонақ үй қызметтерінде керісінше
адам яғни қонақ үй персоналы қызметті өндіру процесіне қатысады. Адам
факторының қатысуы, тұрақсыздықты, сапаның өзгергіштігін туғызады.
Сондықтан бұндай проблеманы шешу үшін, қонақ үй кәсіпорындарын да қызмет
көрсетудің стандарттары қабылданған яғни клиенттерге қызмет көрсетуді
орындаудың міндетті ережелер кешені қолданылады. Көп жағдайда бұндай
стандарттарға төмендегі критерийлер жатқызылады.
- брондау немесе ақпаратты алу туралы, қоңырауларға (звонок) жауап беру
уақыты (15,20,30 сек.);
-орналастыру қызметін рәсімдеу уақыты. Клиент, қонақ үй кәсіпорынында
бекітілген уақыттан артық (5,10,15 минут) кезекте тұрмауы керек;
- нақты қызметтерді көрсетуге жұмсалатын уақыт . Мысалы: номерге жүкті,
клиент келіп орналасқаннан кейін 3 минуттан кешіктірмей жеткізу керек,
келушінің киім-кешектерін жуу және тазалауға 1 тәулік уақыт беріледі.
- сыртқы келбет және фирмалық форманың болуы;
- қызмет көрсету персоналдарының шет тілдерін білуі т.т.
5. Қонақ үй қызметтеріне сұраныстың маусымдық сипаты. Қонақ үй нарығы
үшін, жыл маусымдарының ауытқуы тікелей сұранысқа әсер етеді (туристердің
көп бөлігі-жаз айларында демалуды), ал аптаның тәуеліктеріне де байланысты
болады (іскерлік сапардағы туристер қонақ үйлерге аптаның ішінде келуі
мүмкін).
6. Қонақ үй қызметтері және саяхаттау мақсаттарының өзара байланысы
(демалу, тау, өзен, теңіз, табиғи ескерткіштер, мәдени ескерткіштер және
т.б
Қонақ үй қызметтері және оның сипаттамалары
Қонақ үй кәсіпорындарының ұйымдық құрылымы, қонақ үйдің жұмыс істеу
бағыты, оның орналасқан жері , қонақтардың ерекшелігі және басқада
факторлардың ерекшелігімен анықталады .
Мемлекеттік стандарт бойынша қонақ үйлер келесі негізгі қызметтерді
қарастырады :
- қонақтарды қабылдау және орналастыру қызметі,
- номер қорларын эксплуатациялау қызметі,
- коммерцялық қызмет,
- техникалық қызмет,
- әкімшілік қызмет,
- дирекция
Қонақ үй қызметі. Қонақ үй кәсіпорындарының функциональдық-
технологиялық құрылымы, оның жұмыс қызметін жан–жақты қамтиды (кесте 1).
Кесте 1
Қонақ үй қызметтерінің түрлері
Қонақ үйдің қызметі
Қонақтарды номерлерді Инженерлік-техКоммерциялыәкімшіл ік
қабылдау эксплуатациялау никалық қ қызмет
және қызмет Қызмет
орналастыру
1. Туристерді қабылдау, оларды тіркеу және маршруттар бойынша
туристерді жөнелтумен айналысады . Бұл бөлімнің қызметтіне тапсырыс
қабылдау және орындарды брондау жүйесі жатқызылады.
Бұл бөлімді директордың орынбасары немесе орналастыру қызметінің
менеджері басқарады. Төмендегі персоналдар, бұл бөлімнің құрамына кіреді:
әкімшілік топ, швейцарлар, гардиробщиктер, сақтау камерасының жұмысшылары
портье, паспорттық стол жұмысшылары, қызмет көрсету бюросының жұмысшылары
жатқызылады. Рәсімдеу ( оформление ) – қонақ үйде қонақтармен жұмыс
істеудің бірінші кезеңі: қарсы алу, рәсімдеу, бөлінген нөмірлерге жеткізу.
Нөмірлерді эксплуатациялау немесе қызмет көрсету қызметі – номерлерде
қонақтарға қызмет көрсету, номерлердің санитарлық – гигиеналық жағдайын
сақтауды, бөлмелердегі ыңғайлық немесе қолайлық деңгейі, туристерге
тұрмыстық қызмет көрсету жұмыстарын қамтиды. Бөлімді, қонақ үйдің
директорының орынбасары немесе эксплуатациялау бойынша менеджерлер
басқарады . Инженерлік - техникалық қызмет немесе санитарлық – техникалық
құралдар үшін (суқұбыры, канализация) электротехникалық құралдар және
жүйелер, жылу жүйелері, теледидар немесе байланыс, құрылыс және жөндеу,
сыртқы ортаның қолайлығы үшін жағдай жасайды. Коммерцялық қызмет – бөлімі
перспективтік және оперативтік жоспарлау, маркетингтік қызметті,
кәсіпорынның пайдалығы және негізгі мақсатына жету үшін қаржылық-шаруашылық
қызметтердің нәтижесін талдаумен айналысады.
Әкімшілік қызмет - барлық бөлімдердің жұмысын, басқарады, шаруашылық
қызметі бойынша әріптестермен байланыс орнатады. Бөлімді менеджер немесе
қонақ үйдің директоры басқарады. Сонымен бірге, қонақ үйде көмекші
(ғимараттарды тазалау қызметі, кір жуатын , кептіретін қызметі) және
қосымша қызмет (шаштараз, шағын жөндеу жұмыстары, сауна, бассейн) бөлімі
болады.
Қауіпсіздік қызметі - отелде туристердің қауіпсіздігі мен тәртібін
сақтауды қамтамасыз етумен айналысады. Бұл бөлім келесі жүйелердің жұмысын
қамтиды: кілттерді бақылау және сақтау; тұрғын үй ғимараттарында
қауіпсіздікті сақтау; төтенше жағдайлар болған жағдайда жүргізілетін
шаралардың жоспарын құру; бөгде тұлғалардың қонақ үйге кіруіне бақылау
жасау.
Горничный қызметі - номер, холл, дәретхана, коридорлар және басқада ішкі
жұмыс ғимараттарының тазалығына жауап беретін, отелдің номер қорының
дирекция бөліміне бағынышты тұлғалардың қызметі.
Қызмет көрсетуді бақылау қызметі - қонақ үйдің бұл, бөлімінің жұмысы,
тұтынушылардың қажеттіліктерін толық қанағаттандыруға сәйкес қызмет
көрсетудің барлық түрлеріне бақылау жасау.
Маркетинг қызметі - маркетинг кешенінің (4Р) қызметін қамтамасыз ету.
Бөлімнің негізгі қызметі, кәсіпорынның қызметінің нарықтық сипатын
қамтамасыз ету, істің қоғамдық негізін сезіну, нақты және потенциальды
тұтынушылармен байланысты тұрақтандыру.
Портье қызметі - отельде қонақты қабылдау, келген қонақты тіркеу,
дайындалған немесе брондалған номерлерге орналастыру жұмыстарын қамтиды.
Келесі сұрақтарға жауап береді: қонақтарды қонақ үйге келуін және кетуін
рәсімдеу, клиенттермен есеп-айырысу; номерлерді брондау, қонақтарды
орналастыру, ақпаратты дер мезгілде жеткізу. Бұл бөлімнің басты функциясы
- ақпараттық қызмет көрсету. Ақпарат, портье қызметінен қонақтарға және
әкімшілікке қарай екі бағытқа жылжиды. Қонақтарды қонақ үйдің ұсынатын
қызмет көрсету түрлері, көрікті жерлер, жергілікті ерекшеліктер, көлік және
почта жұмыстары туралы ақпараттармен қамтамасыз етеді.
Сервистік қызмет - щвейцарлар, басқа да шаруашылық қызметтерімен
айналысатын жұмысшылардан тұратын номер қоры бойынша дирекциялық бөлім.
Қонақ үйде толық және ағымдық жөндеуден өткізетін бөлімнің қызметі де,
сервистік қызметке жатқызылады.
Қонақ үйдің басты міндеттері
Қонақ үйлер басқа да кәсіпорындар секілді өзінің қызмет көрсету
ерекшелеп тұратын өзінің міндетін анықтап алуы қажет. Жақсылап
ойластырылған және дұрыс алға қойылған міндет үлкен мағынаға ие. Ол
адамдардың 4 түрлі тобының қызығушылықтарын оятады: келушілердің,
басшылардың, атқарушылардың және қызметкерлердің.
Біріншіден, қонақ үйдің негізгі міндеттерін анықтай отырып, келушілердің
қажеттілектері мен мұқтаждықтарын білу қажет. Қонақ үйдің көлемі мен
категориясына қарамастан келушілерге міндетті түрде төмендегідей қызмет
көрсетілу қажет:
- таза ыңғайлы нөмірлер берілу;
- сыпайы, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz