Банктің меншікті капиталының жеткіліктілігі
Мазмұны
Кіріспе
1 Банк ресурстарының мәні және оладың екінші деңгейлі банктердің
қызметіндегі маңызы
1.1 Банк ресурстарының ұғымы және құрылымы
1.2 Банктің меншікті капиталының көздері мен қызметтері
1.3 Банктің меншікті капиталының жеткіліктігі
1.4 Банктің тартылған қаражаттары
1.4.1 Банктің депозиттік операциялары
1.4.2 Банктің депозиттік емес ресурстары
2 Тұран Әлем банкі АҚ ресурстық қорын және оның басқару жүйесінің
тиімділігін талдау
2.1 Қазақстан Республикасының банк жүйесінің ресурстарына талдау
2.2 Тұран Әлем банкі АҚ қызметіне сипаттама
2.3 Тұран Әлем банкі АҚ-ның активтеріне, пассивтеріне және
өтімділігіне талдау.
3 Банктердің қаржылық ресурстарын жетілдіру жолдары
3.1 Тұран Әлем банкі АҚ ресурстарын басқарудың мәселелері мен
оларды шешудегі қажетті шаралар
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Қосымша 1 Тұран Әлем банкі АҚ бухгалтерлік балансы
Қосымша 2 Тұран Әлем банкі АҚ кірістер мен шығыстар туралы есеп
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. 2007 жылғы 27 ақпандағы ҚР Президентінің
халыққа жолдауының бағытында еліміздің Қаржы жүйесінің ырықтандыру
жағдайындағы тұрлаулылығы мен бәсекеге қабілеттілігінің жаңа деңгейі туралы
бірқатар міндеттер белгіледі. Ондай міндеттердің қайсысы болмасын
зерттелгелі отырған тақырыптың өзектілігіне негіз болатыны сөзсіз, соның
ішінде тақырыпқа тікелей қатысты міндеттер ретінде, біздің ойымызша отандық
банктердің бәсекелестігін арттыру мақсатында банктерге өз қызметінде жаңа
технологияларды игеру, сондай-ақ банктердің капиталын ұлттық ауқымдағы
“ұшқыр” жобаларды қаржыландыруға жұмылдыру міндеттері кезек күттірмейтін
мәселеге айналуда.
ҚР Президентінің 2008 жылғы 7 ақпанындағы халыққа жолдауында банк
секторының бәсекелестік қабілеттігі мен тұрақтылығын арттыру міндетін
белгілей отырып, банктерге мемлекеттік қолдаудың біржақты бола
алмайтындығын, яғни тәуекелдердің өздеріне тиесілі бөлігін алуға тиістігін,
сондай-ақ банктердің акционерлері өздерін дамытуы үшін қосымша ресурстар
тартқысы келмесе немесе оған қабілетсіз болса, ондай кезде мемлекет қажетті
шаралар қолдануға дайын болу керектігі айтылды.
2008 жылы отандық банктеріміз бен компанияларымыздың сыртқы қарыздары
ЖІӨ-ге қатысты 95 пайызды құрады немесе 91 млрд АҚШ долларына дейін өсті,
соның ішінде 45,4 АҚШ долларына жуық қарыз бұл барлық екінші деңгейдегі
банктердің сыртқы қарыздарын құрады.
Сыртқы қарыздардың есебінен отандық банктеріміздің несиелік
қоржындарындағы құрылысқа берілген несиелердің үлесі 16 пайызды немесе 10
млрд АҚШ долларын, ал ипотекалық несиелеу көлемі 5 млрд АҚШ долларын
құраған.
Дағдарысқа байланысты қазақстандық ірі банктеріміздің сырттан қарыз
алудағы мүмкіндіктері шектелді, сөйтіп дәл осы уақыттары қайтару мерзімі
жеткен сыртқы қарыздарды қайтаруда олардың өтімділігіне қатысты мәселелер
орын алды.
Нәтижесінде кейбір халықаралық рейтингтік агенттіктер тарапынан
еліміздің ірі компанияларымен қоса ірі банктердің рейтингтерінің төмендеуі,
олардың әлемдік нарықтардағы акцияларының құндарының төмендеуіне жол
береді. Осындай себептерге байланысты Дүниежүзілік банк Ресей мен
Қазақстанды ипотекалық несиелеу бойынша тәуекел аумағына жатқызды.
Отандық банктердің сырттан тартқан қарыздарына қарсы тұратын, яғни
қорғаныс қызметін атқаруға тиісті банктердің капиталы десек, оның көлемі
2008 жылдың 1 желтоқсан айына 1 760,3 млрд. теңгені немесе 14,6 млрд АҚШ
долларын құрады. Бұл дегеніміз банктеріміздің капиталының жоғарыда берілген
сыртқы қарыздарының көлемінен 3 есе кем екендігін көрсетеді. Ендеше сыртқы
қарыздардың банктің капиталынан бірнеше есе артық болуы, өз кезегінде
банктердің өтімділігіне кері ықпал етіп, өз кезегінде отандық банктердің
өтімділік дағдарысы мәселесін басынан кешуіне жол берді.
Банктің ресурстық базасы өте үлкен маңызға ие және банктің табысты
қызмет етуінің негізгі факторы болып табылады. Қазіргі кезде Қазақстан
Республикасы банк жүйесінің дамуының территориялық аспектілерінің ролі
жоғарылауда. Бұл аймақтық дамудағы диспропорциялармен тікелей байланысты.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының мақсаты
банк ресурстарының аймақтық ерекшеліктерін зерделеу және оларды одан әрі
дамыту бойынша жасалған тұжырымдарды өңдеу болып табылады.
Қойылған мақсатқа жету мынадай міндеттерді шешеуді көздейді:
- банк ресурстарын құрылу көздерін анықтау;
- банк ресурстары қалыптасуы және дамуының әлемдік тәжірибесін
қарастыру;
- екінші деңгейлі банктердегі банк ресурстарының құрамын, құрылымын
және құнын реттеудегі Ұлттық банктің ролін зерттеу;
- Қазақстан Халық банкі АҚ жалпы сипаттама беру;
- банк активтеріне және пассивтеріне, өтімділігіне талдау жүргізу;
- банк өтімділігіне талдау жасау;
- депозит саясатына және қоржынына талдау жүргізу;
- банктік ресурстар құныныңаймақтық ерекшеліктерін ескеру қажетілігін
ескеру қажеттілігін негіздеу және мәселені айқындау бойынша;
- банк өтімділігіне талдау жасау;
- депозит саясатына және қоржынына талдау жүргізу;
- банктік ресурстар құнының аймақтық саясатын қалыптастыру
тиімділігін талдау;
- банктік ресурстар құнының аймақтық ерекшеліктерін ескеру бойынша
ұсыныстар жасау;
Зерттеу пәніне – коммерциялық банктердің ресурстары құнының аймақтық
ерекшеліктері.
Зерттеу обьектісі екінші деңгейлі банктердің және БТА АҚ қызметі
болып табылады.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдістемелік негізін аймақтық банк
ресурстары мәселесі төңірегіндегі отандық және шетелдік экономист
ғалымдардың ғылыми еңбектері, аталмыш мәселеге қатысты Қазақстан
Республикасының заңнамалық актілері мен қаулылары, нормативтік-құқықтық
құжаттары қалыптастырады. Диплом жұмысының тұжырымдамалық жақтарын өңдеу
барысында салыстырмалы талдау, индукция, модельдеу, статистикалық
топтастыру тәрізді ғылыми таным әдістері қолданылады.
Диплом жұмысының ақпараттық негізін Қазақстан Республикасының
экономиканы реформалау мәселелеріне қатысты заңнамалық және нормативтік-
құқықтық кесімдер, ашық басылымдағы жариялымдар, Қазақстан Республикасы
Ұлттық банктің, Қаржы министірлігінің, статистика жөнінднгі агенттіктің
статистикалық есеп мәліметтері құрады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы банк ресурстарының аймақтық
ерекшеліктеріне қатысты теориялық және практикалық мәселелерді кешенді
зерттеу барысында алынған қорытындылар мен ұсыныстар негізінде аймақтық
ерекшеліктерді ескеруді жетілдіру бойынша әдістемелік ұсыныстар мен
түйіндерді негіздеу болып табылады.
Зертеу жұмысының нәтижесінің практикалық маңыздылығы зерттеу
барысында алынған теориялық, әдістемелік, практикалық қорытындылардың
екінші деңгейлі банктердің қызметі барысында қолдануға болатындығымен
сипатталады.
Диплом жұмысының құрылымы зерттеудің мақсаты мен міндеттерімен
анықталады. Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі мазмұндағы үш тараудан,
қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Банк ресурстарының мәні және оладың екінші деңгейлі банктердің
қызметіндегі маңызы
1.1 Банк ресурстарының ұғымы және құрылымы
Коммерциялық банктер бір жағынан, шаруашылық субъектілердің уақытша
бос ақшалай каражаттарын тартатын болса, екінші жағынан, бұл қаражаттар
есебінен кәсіпорындар мен ұйымдардың әртүрлі қажеттерін қанағаттандыратын
арнайы мекеме. Коммерциялық банктің пассивтік операциялық негізінде оның
кызметінің жүзеге асырылуы үшін кажетті банк ресурстары жинақталады.
Банк ресурстары термині несиелік ресурсы былай қарағанда кең
ұғымды білдіреді. Банк ресурстары тек несиелеуге ғана емес, сол сияқты
басқа да активтік немесе комиссиондық операцияларды қаржыландыру үшін
пайдаланылады.
Жоспарлы экономиканы әкімшіл және әміршіл баскару жүйесі жағдайында
банк ісінің ұйымдастырылуында мемлекеттік монополия көрінісі бақалады.
Барлық кәсіпорындар, ұйымдар және мекемелер заңды түрде мемлекеттік банк
мекемелерінде өздерінің ресурстарын міндетті түрде сақтауға тиіс болды.
Банкке кәсіпорындар мен мекемелердің ресурстары іс жүзінде ақысыз тартылды.
Тек кооперативтік кәсіпорындарға ғана жартылай мөлшерде төленді. Осындай
жағдайларда жалпы мемлекеттік қарыз қор деген экономикалық түсінік
қалыптасты. Жалпы мемлекеттік қарыз қор халық шаруашылығын несиелеу үшін
банк жүйесі арқылы мемлекеттің ыкпалымен жинақталған қаражаттар жиынтығын
білдіреді. Демек, олар банк ресурстары болып саналады.
Ссудалық қорды орталықтан бөлу сипаты банк ресурстарының
кұрылымдарына тікелей әсер етті. Ол уақыттары да банк ресурстары меншікті
және тартылған қаражаттарға бөлінген. Мұндағы меншікті каражаттарға:
жарғылык, резервтік, негізгі құралдар, амортизациялық және банк ісін дамыту
қорлар, ал тартылған каражаттарға: мемлекеттік бюджет каражаты,
кәсіпорындардың, ұйымдардың есеп айырысу және ағымдық шоттардағы
қаражаттары және халықтың ақшалай жинақтары жатты. Осындай жағдайларда банк
ресурстары нарығы қалыптасып, мемлекеттің карыз қоры осы нарықтың бір
бөлігін кұрады.
Бүгінгі таңдағы банк ресурстары нарығының кұрылуында көптеген
ерекшеліктер бар деуге болады. Коммерциялық банктердің қызметінің
тұрақтылығы үшін, ең бастысы, олардың баланстары өтімді болу керек, ал оның
камтамасыз етілуі, банктік ресурстар мен несиелік жұмсалымдар арасындағы
көлемі және мерзімі бойынша тепе-теңдіктің сақталуын талап етеді.
Банк ресурстары нарығының пайда болуымен қатар бағалы кағаздар нарығы
қалыптасады. Сөйтіп банктер жаңа қызмет түрлері ретінде бағалы кағаздармен,
факторинг, лизинг және басқа операциялармен тікелей жұмыс жасай бастады.
Бұл, яғни банктің ресурстық құрамына тек қана ақшалай қаражаттар емес, сол
сияқты тауарлы-материалдық құндылықтар және бағалы қағаздар кіреді дегенді
білдіреді. Ұлттық (орталық) банкіміз банктердің банкі болып
табылатындықтан, коммерциялық банктердің ресурстарының бір бөлігі сол
банктен алған ресурстардан да құралады.
Демек, коммерциялық банктер ерекше бір кәсіпорын ретінде делдалдық
қызметке байланысты, банктік ресурстар нарығында ақшалай ресурстарды сатып
ала отырып, оны қажет ететін кәсіпорынға, ұйымға және халыққа сатып
отырады.
Банк ресурстары - бұл банктің пассивтік операциялары негізінде
қалыптасқан және барлық активтік операциялар бойынша банк өтімділігін
қамтамасыз ету және пайда табу мақсатында орналастыруға бағытталатын
банктің меншікті және тартылған қаражаттарының жиынтығы.
Нарықтық қатынастарға өту барысында банктің ресурстарының құрылымында
біршама өзгерістер болуда. Меншікті қаражаттар катарына, біріншіден,
коммерциялық банктің акционерлік капиталы, резервтік қоры, сол сияқты
қосымша қорлары кіреді.
Тартылған қаражаттардың жаңа түріне: Ұлттық Банктен және басқа да
несиелік мекемелерден алатын несиелер, басқа банктердің, корреспонденттік
шоттағы, депозиттік шоттардағы қаражаттары, облигацияларды сатудан түскен
каражаттар, лизингтік операцияларды жүзеге асырғаны үшін алынған тауарлы-
материалды құндылықтар жатады.
Коммерциялық банктердің ресурстарының құрылымы олардың мамандануы,
әмбебаптығы және қызметінің ерекшеліктеріне карай ерекшеленеді.
Банк ресурстарының құрылымына мыналар жатады:
1) Банктің меншікті капиталы.
2) Банктің заемдық және тартылған қаражаттары.
Банк ресурстарының құрамындағы меншікті капитал үлесі тартылған
қаражаттарға қарағанда өте төмен болғандықтан барлық қаражаттарға деген
қажеттілігінің 10%-ға жуық бөлігі өтелсе, ал қалған бөлігі тартылған
қаражаттардың үлесіне тиеді.
2009 жылдың 1 каңтарына берілген мәліметтер бойынша Қазақстандық
екінші деңгейдегі банктердің пассивтері, олардың құрылымы мен шамасына
қарай 1-кестеде топтастырылған.
1-кесте Қазақстандық екінші деңгейдегі банктердің пассивтерінің
құрылымы мен шамасына топтастырылуы (млн теңге)
Банктердің аттары Міндеттемелері Меншікті Барлық
капиталы пассивтері
1. Казкоммерцбанкі АҚ 383 359 151 39 265 133 422 624 284
2. Тұран Әлем банкі АҚ 340 308 170 29 670 510 369 978 680
3. Қазакстан Халық Жинақ 232 454 217 21 100 904 253 555 121
банкі АҚ
4. Алматы сауда қаржы банкі86 669 542 9 083 160 95 752 702
АҚ
5. Центркредит банкі АҚ 75 177 638 7 561 962 82 739 600
6. Нұрбанк АҚ 51287 682 7 123 368 58 411050
7. Каспий Банкі АҚ 48 772 598 6 161812 54 934 410
8. Альянс Банкі АҚ 46 589 193 4 085 889 50 675 082
9. Еуразия банкі АҚ 41 954 490 8 461 110 50 415 600
10. Ситибанк Қазакстан АҚ 28 864 535 6 303 720 35 168 255
11. Валют-Транзнт банкі АҚ 26 132 978 5 429.518 31 562 496
12. АБН АМРО Қазақстан 25511314 5 146 055 30 657 369
банкі АҚ
13. Темірбанк АҚ 24 249 481 4 413 033 28 662 514
14. НSВС Қазақстан банкі ЕБ17 494 355 2 779 504 20 273 859
15. Қазақстан Наурыз банкі 15 805 879 2 219 898 18 025 777
АҚ
16. ТЕХАКАВАNК 10 986 409 1 507 108 12 493 517
17. Цеснабанкі АҚ 10 812 320 1428 783 12 24! 103
18. Альфа-банк ЕБ 7 424 480 2 280 476 9 704 956
19. Қазақстандағы Қытай 4 185 336 2 450 711 6 636 047
банкі ЕБ АҚ
20. Демір Қазақстан банкі 2 815 026 1 198 976 4 014 002
АҚ
21. Нефтебанк АҚ 2 622 019 913 606 3 535 625
22. Алма-Ата МБ АҚ 2 009 297 978 905 2 988 202
23. Данабанк АҚ 1 231 666 1 064 945 2 296 611
24. ТПБК АҚ 929 517 1 290 089 2 219 606
25. Лариба-Банкі ББ АҚ 913 270 1 327 307 2 240 577
26. КЗИ банкі АҚ 886 873 2 213 684 3 100 557
27. ТАИБ Қазақстан банкі ЕБ706 996 1 193 421 1900 417
АҚ
28. Қазақстан индустриалды 647 980 I 119 484 1 767 464
банкі АҚ
29. Сенімбанкі АҚ 144 537 1 055 273 1 203 310
30. КИБ АҚ 126 340 1 076 970 1 203 310
31. Заман-банкі АҚ 98316 1 034 446 1 132 762
32. Алаш-банкі АҚ 83 625 1 101 709 ] 1X5 334
33. Пәкістан ұлттық банкі 46 656 1 113 635 1 160 291
ЕБ АҚ
34. Қазақстан Тұрғын үй 15 638 1 508 473 1 524 111
құрылыс-жинақ банкі АҚ
Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын қадағалау және реттеу жөніндегі
Қазақстан Республикасы агентігінің есептік материалдарынан.
Кестеден көріп отырғанымыздай, банктердің пассивтерінің өсуіне
міндеттемелердің артуы, соның ішінде депозиттік базаның өсуі ықпал етуде.
2008 жыл бойына екінші деңгейдегі банктердің міндеттемелерінің сомасы 480,9
млрд теңге немесе 47,6%-ға өскен.
Депозиттердің кұрылымында салымдарды кепілдендіру жүйесіне мүше
банктерде орналасқан жеке тұлғалардың салымдары 341,5 млрд. теңгені құрады
немесе бұл көрсеткіш 2007 жылдың 1 каңтарымен салыстырғанда 42,4%-ға
жоғары. 2009 жылдың 1 каңтарына екінші деңгейдегі банктердің жиынтық
меншікті капиталының мөлшері 44,9%-ға өсіп, 233,6 млрд теңгені құрады.
Меншікті және Қаржы рыногындегі Қатар бөлу ретінде
теңестірілген қаржы жұмылдыру түсетіндер
есебінен пайда болу
Негізгі қызметінен Меншікті бағалы Сақтандыру өтемі
түсетін пайда қағаздарын сату
Қызметтерді ұсынудан Дивиденттер және бағалыКонцерндерден
түсетін пайда қағаздар проценті ассоциациялардан,салалық
құрлымдардан түсетін қаржы
ресурстары
Өткізуден тыс Несие Үлестік жарналарды
опрациялар пайдасы қалыптастырудағы қаржы
ресурстары
Орнықты пассивтер Бюджеттік демеу қаржысы
(субсидия және т.б.)
Мақсатты түсімдер
Ұжым мүшелерінің
үлестік және басқа да
жарналары
Сурет 1 - Банктің қаржы ресурстарының құрылымы
Қазақстанның банктік секторының 2003-2009 жж аралығындағы
экономикадағы рөлін талдаудан соңғы жылдардағы коммерциялық банктердің
экономиканың өсуін қамтамасыз етуге тигізген ықпалын көреміз (2-кесте).
2 кесте Қазақстан банк секторының экономикадағы рөлі
мерзімнің басына
Көрсеткіштер
2003 жылдан бастап, экономикалық өсудің жыл сайын орта есеппен 10%
тұрақты өсуге ие болуына банктердің активтерінің өсу ықпал еткендігі
белгілі. 2003 жылдан бастап, 2008 жылдың 1 қаңтарына дейін банктік
сектордың активтерінің ЖІӨ-гі үлесі 25,1%-дан 87,7%-ға дейін 3,5 есе өскен.
2003 жылдан бастап, 2009 жылдың 1 қаңтарына дейін несиелік қоржынның ЖІӨ-гі
үлесі де 15,9 % -дан 66,6 %-ға дейін 4,2 есе өскендігі байқалады.
Жасыратыны жоқ біздің отандық банктеріміздің капиталы өте төменгі
жағдайда. 2009 жылдың 1 қаңтар айына капиталдың мөлшері 1 781,8 млрд.
теңгені немесе 14,8 млрд АҚШ долларын құрайды.
Мұны салыстырмалы түрде қарасақ, АҚШ-ғы банктердің капиталының ЖІӨ-ге
қатысты шамасынан 10 есе кіші немесе шығыс Еуропа елдерінен 35 есе кіші,
Германиядан 25 есе кіші. Егерде әлемдегі үш ірі банктің жиынтық капиталы
145 млрд. АҚШ долларын құраса, онда оның мөлшері біздің отандық
банктеріміздің капиталынан 10 есе үлкен болып келеді.
1.2 Банктің меншікті капиталының көздері мен қызметтері
Коммерциялық банктердің меншікті капиталының рөлі мен шамасы, басқа
қызметпен айналысатын кәсіпорындар және ұйымдарға қарағанда өзіндік
ерекшеліктерге ие.
Банктің меншікті капиталы банктің тұрақтылығын қамтамасыз етуде
маңызды. Банктің бастапқы құрылуы барысында меншікті капитал көмегімен банк
қызметіне байланысты алғашқы шығындар: жер, ғимарат, құрал-жабдық, жалақыға
жұмсалатын және т.б. шығындар жабылады. Себебі, меншікті капиталсыз банктің
қызметін бастау мүмкін емес. Осы меншікті капитал есебінен банкте кажетті
резервтер құрылды. Сонымен катар, банктің меншікті капиталы ұзақ мерзімді
активтерге жұмсалымдардың басты көзі.
Меншікті және тартылған коммерциялық банк ресурстары Ұлттық Банкте
ашылатын корреспонденттік шотта көрсетіледі. Бұл активтік шот, сондықтан да
дебеті бойынша ресурстар, ал кредиті бойынша несиелік жұмсалымдар беріледі.
Демек, дебеттік қалдықтың шамасы банктің бос резервінің мөлшерін көрсетеді.
Банктің бос резервінің мөлшері активтік операцияларға жұмсалмаған оның
ресурстарының шамасын білдіреді. Осы бос резервтер сомасы қаншалықты жоғары
болса, банктің тұрақтылығы соғұрлым жоғары, бірак пайдасы төмен болады.
Керісінше, егер бос жатқан каражаттарының шамасы аз болса, онда тұрақтылығы
төмен, пайдасы жоғары келеді. Сондықтан да, әрбір коммерциялық банк өзінің
қорреспонденттік шоттағы қалдығын үнемі ықшамдауға ұмтылады.
Банктің меншікті капиталы - банктің қаржылық тұрақтшылығын,
коммерциялық және шаруашылық қызметін қамтамасыз ету үшін құрылған банктің
әр түрлі қорлары мен сол сияқты ағымдағы қызметінің нәтижесіне байланысты
және өткен жылдардағы бөлінбеген пайдасы.
Банктің меншікті капиталының құрылымы бірдей емес, себебі оларға әсер
ететін әртүрлі факторларға, атап айтсақ, активтер сапасына, меншікті
пайданың пайдаланылуына, капиталдың бағасын нығайту мақсатына және банк
саясатына байланысты жыл бойына өзгеріп отырады.
Сонымен, қазіргі коммерциялық банктердің меншікті капиталы мынадай
баптар құрайды:
- жарғылық капитал;
- резервтік капитал;
- қосымша капиталдар;
- банк операциялары бойынша тәуекелдерді төмендету мақсатында
құрылған қорлар (резервтер);
- бөлінбеген банк пайдасы.
Банктің жарғылық капиталы банктің заңды тұлға ретінде міндетті түрде
құрылуын және өмір сүруінің экономикалық негізін құрайды. Жарғылық
капиталдың төменгі мөлшері Қазақстан Ұлттық банктердің пруденциялық
нормативтерімен реттеліп отырады. Банктің жарғылық капиталы, оның
құрылтайшыларының қосқан жарналары немесе пайлары сомасынан тұрады.
Қазакстанда екінші деңгейлі банктер төмендегідей екі ұйымдық
нысандарда құрыла алады:
- акционерлік банк нысанында;
- пай қосу арқылы, яғни жауапкершілігі шектеулі серіктестік
нысанында;
Пай қосу арқылы құрылған банктің жарғылық капиталы құрылтайшылық
құжатта мөлшері анықталған пайшыларының жарнасынан құралып, олар қосқан
жарналары көлемінде жауапты болып саналады. Мұндай банктердің жарғылық
капиталын ұлғайту, тек қана пай қосушылардың косымша қосқан жарналары және
пай косушылардың санының өсуі есебінен жүзеге асырылады. Алайда,
акционерлік банктер өздерінің жарғылық капиталын үлғайту үшін қосымша
акцияларын эмиссиялайды, сол сияқты бұрынғы шығарылған акцияларының бағасын
өсіреді.
Меншікті капиталдың кұрамдас бөлігі - акционерлік капитал. Бағалы
кағаз (акция) шығару есебінен құрылған банктің жарғылық капиталын банктің
акционерлік капиталы деп атайды. Акционерлік капитал көлемі акцияны
ұстаушылар - акционерлер қосқан жарналардан құралады. Акционерлік банктің
акциясы - банктің жарғылық капиталына үлес қосқандығын куәландыратын және
дивиденд алуға және банкті басқару ісіне араласуға құқық беретін бағалы
кағаз.
Акционерлік капиталдың құрылымы әр банктерде әр түрлі келеді.
Акционерлік капитал келесідей түрлерге бөлінеді:
а) меншікті акционерлік капитал, яғни бұл жай және артықшылығы бар
акцияларды сатудан түскен қаражаттардан, үнемделген капитал және бөлінбеген
пайдадан тұрады;
б) банктік резервтер, яғни алдағы уақыттағы әр түрлі шығындарды
жабуға, дивиденттер төлеуге, кайтарылмаған карыздың орнын жабуға арналады;
в) банктің ұзақмерзімді міндеттемесі (ұзақмерзімді вексельдері,
облигациялары).
Ашық типтегі банктің акциясы колдан-колға басқа да акционерлердің
келісімінсіз өтеді. Жабық типтегі банктің акииясы қатаң түрде белгіленген
тізім бойынша немесе құрылтайшылардың арасында бөлінеді.
Банктің жай акциясын иеленушілер, банктің таза табысынан дивидент
алып отыруға, оның жойылуы барысында тиісті мүлкіне ие болуға және
акционерлердің жиналысына катысып дауыс беруге құқылы.
Банктің артықшылығы бар акцияларын иеленушілер тұрақты пайыз түрінде
табыс алып отыруға, бірінші кезекте банктің жаңа акцияларын сатып алуға
және оның жойылуы барысында бірінші болып өзіне тиісті мүлкін алуға құқылы.
Сонымен қатар, банктер қаражат тарту мақсатында облигацияларды
шығарады.
Жалпы, банктің акционерлік капиталының құралуы төмендегідей
кезеңдерден тұрады:
1) бағалы қағаздардың проспект эмиссиясын дайындау және оны
сараптамадан өткізу;
2) бағалы кағаздарды эмиссиялауды тіркеу;
3) эмитент-банктің бағалы қағаздарын тіркеу;
4) шығарылатын және орналастырылатын бағалы кағаздардың нәтижелерін
тіркеу.
Акционерлік банктер акцияларды төмендегідей жағдайларда шығарылады:
- банкті акционерлік нысанда құру;
- банктің жарғылық қорын ұлғайту үшін қосымша акциялар шығару.
Банктің меншікті қаражатының түріне резервтік қор жатады. Резервтік
қор - банк қызметінде пайда болуы мүмкін зияндардың орнын жабу мақсатында
құрылған қаражат қоры.
Сондай-ақ, резервтік қор банктің тұрақты қызмет етуін қамтамасыз
етеді. Резервтік қордың шамасы заңды түрде жарғылық капиталға белгілі бір
пайыз мөлшерінде, айталық, 25% мөлшерінде құрылатын болса, оның мөлшері
жарғылық қормен теңескен жағдайда жарғылық капиталға толығымен аударылады.
Резервтік кордың құралуының негізгі көзіне банк пайдасы жатады. Кейде,
банкте пайда болмаған жағдайда резервтік кор есебінен банктің артықшылығы
бар акциялары бойынша пайыздар төленеді.
Қосымша капиталдар - негізгі құралдардың тозуына байланысты
аударылған аударымдар есебінен және белгілі мақсатқа бағытталатын пайданы
бөлу нәтижесінде құрылатын қаражаттар.
Арнайы қорлар - негізгі корларды қайта бағалау негізінде, валюталық
қаражаттарды қайта бағалау қоры, яғни ұлттық валюта мен шетел валюталары
арасындағы айырма нәтижесінде құрылады. Валюталық қаражаттарды қайта
бағалау қоры шетел валютасында жарғылық капиталды қалыптастыру барысында
маңызды.
Келесі корға жекелеген банктік операциялар бойынша тәуекелді
төмендету мақсатында құрылатын арнайы резервтер жатады. Мұндай резервтерге:
несиелік тәуекелді жабуға және бағалы кағаздардың құнсыздануына байланысты
құрылған резервтер жатады.
Бөлінбеген пайда — акциялар бойынша дивидентті төлегеннен кейін және
резервтік корға аударғаннан калған пайданың бөлігін білдіреді.
Банктің меншікті капиталын ұлғайту жолдарына мыналар жатады:
- банкпайдасы;
- акциялар шығару;
- құрылтайшылар және пай қосушылар санын арттыру;
- облигациялар шығару жатады.
Банк капиталы банктің дербестігін қамтамасыз ете отырып, оның
қаржылық тұрақтылығына кепіл болады және банктің басынан кешетін әр алуан
тәуекелдердің зардаптарын ретке келтіретін басты көз болып табылады.
Банктің меншікті капиталы мынадай кызметтер аткарады:
- қорғаныс қызметі;
- шұғыл қызметі;
- реттегіштік қызметі;
- айналым қызметі;
- резервтік қызметі.
Банктің меншікті капиталының қорғаныс қызметі, оның капиталының
шамасының банктің төлем кабілетіне және тұрақтылығына тікелей
байланыстылығын сипаттайды. Банктің меншікті капиталы қаншалықты жоғары
болса, соғұрлым банк өтімді болып саналады. Банк банкротқа ұшырай қалған
жағдайда, оның акционерлерінен басқа ешкім зиян шекпейді.
Банк капиталының қорғаныс қызметі – банктің салым иелеріне жәрдем ақы
төлеу мүмкіндігін ғана емес, сол сияқты ағымдағы табыс болмаған жағдайда
зияндарды жабуға қызмет етуін сипаттайды. Сондықтан да, оның азаюы банктің
банкротқа ұшырауына жол береді. Қорғаныс қызметі — меншікті капиталдың ең
басты қызметін білдіреді.
Банк капиталының шуғыл қызметі қорғаныс қызметіне қарағанда екінші
дәрежелік маңызға ие болып табылады. Оперативтік қызметі жер, ғимарат,
құрал-жабдықтар алуға қажетті меншікті қаражаттарды жұмылдыруды, сондай-ақ
көзге көрінбейтін зияндар жағдайына байланысты резервтер құруды сипаттайды.
Бұл қаржы ресурстар кездері әсіресе, банктік қызметтің басталуы үшін
маңызды. Кейіннен бұл қаражаттардың бір бөлігі ұзақ мерзімді активтерге
және әр түрлі резервтерді құруға жұмсалынады.
Қаржы және салым иелерінің мүдделерін қамтамсыз етуден басқа
банктердің меншікті капиталы реттегіш қызметті атқарады. Бұл қызмет
қоғамның мүдделерімен, сол сияқты банк операцияларына бақылауды жасауға
мүмкіндік жасайтын заңдар және ережелерге тікелей байланысты. Банк
капиталының көрсеткіштерінің көмегімен мемлекеттік ұйымдар банк
қызметтеріне баға беріп, оған бақылауды жүзеге асырады.
Банктің меншікті капиталына қатысты ережелер, оның ең төменгі
мөлшеріне қойылатын талаптарды, активтерге байланысты шектелуін және басқа
банктен активтер сатып алу шартын камтиды. Қазақстан Ұлттық Банкі бекіткен
пруденциялық нормативтерде банктің меншікті капитал көлемі беріледі.
Сонымен қатар, реттегіштік қызметке ссудалық және инвестициялық
операцияларға байланысты шектеу мақсатында капиталды пайдаланады.
Айналым қызметі. Кез келген банк капиталы банкроттыққа қарсы, не
болмаса зияндардың орнын жабу үшін құрылмайды. Олардың басты мақсаты
коммерциялық қызмет көрсету болып табылады. Мұндай қызметтер тәуекелмен
байланысты болатындықтан, банк капиталының мұндағы қызметі тәуекел
дәрежесін есепке алатын активтік айналымды авансылаумен сипатталады.
Сондықтан да, бұл қызметті меншікті капиталдың айналым қызметі деп атайды.
Бұл қызметті атқара отырып, өзінің айналым капиталын кассалық ақшалар,
несиелік, факторингтік және лизингтік операцияларға, бағалы кағаздар сатып
алуға, басқа да ғимарат, құрылғыларға және басқа да негізгі қорларға жұмсай
отырып, банктер өз несие берушілерін зияндардан қорғайды.
Резервтік қызметі. Тәуекелдер тек активтік операцияларға ғана емес,
сондай-ақ пассивтік операцияларға да тиісті болып келеді. Пассивтік
операциялардан туындайтын тәуекелдерді болдырмау үшін банктер тартылатын
қаражаттар есебінен міндетті резервтер ретінде Орталық банкте резервтерін
құрайды.
Банктердің төлем ресурстарының мүмкін болар тапшылығына байланысты
міндетті түрде құрайтын резервтер сияқты, активтік операцияларды болатын
тәуекелдердің орнын толтыру үшін арнайы меншікті капитал резервін құруға
мәжбүр болады. Мұндай зияндар банк капиталының айналым қызметіне
жатпайтындықтан, оларды басқа қызметі - резервтік қызмет арқылы ғана қолдап
отырады.
1.3 Банктің меншікті капиталының жеткіліктілігі
Банктің меншікті капиталының жеткіліктілігі ұзақ уақыт бойы ғылыми-
зерттеу затына және банктер мен оны реттеуші ұйымдар арасындағы пікір
таласқа айналып келеді.
Банктер өздерінің активтерін арттыру үшін капиталдың төменгі мөлшерде
болғанын қалайды. Ал банкті бақылаушылар, банктердің банкроттықтан аулақ
болуы үшін капиталдың жеткілікті мөлшерде болуын талап етеді. Банктердің
банкроттығы ондағы баскарудың нашарлығынан болуы мүмкін, себебі банкті
жақсы басқарса, ол төменгі капитал нормасында жұмыс жасай алады деген
пікірлер бар.
Капиталдың жеткіліктілігі термині банктің жалпы тұрақтылығын және
оның тәуекелге бару дәрежесін көрсетеді. Капиталдың жеткіліктілігі - бұл
банк капиталының мөлшерінің тәуекел дәрежелері ескерілген банк активтеріне
сәйкес болуға тиісті. Сондай-ақ, коммерциялық банктер өз жұмыстарында банк
капиталын шамадан тыс ұлғайтуды теріс санайды. Өйткені, ол банктің
қызметіне кері әсер етуі мүмкін. Банктердің көбі акция шығара отырып,
қаражат тартуға ынтасыз болып келеді. Сондықтан банк жетекшілері бір
жағынан, қадағалау және бақылау ұйымдары екінші жағынан, банк капиталы мен
коммерциялық банктердің басқа да қызметіндегі параметрлер арасындағы
колайлы катынасты табуға тырысады.
Кез келген коммерциялық банктің меншікті капиталының мөлшерін мынадай
формуламен анықтауға болады:
МК = А – М
(1)
мұндағы,
МК — банктің меншікті капиталы
А — банктің активтерінің жалпы сомасы
М — банктің міндеттемелері.
Банк ресурсындағы меншікті капиталдың өте төменгі үлесінде болуы да
дұрыс емес. Себебі, ол банктің салым иелері алдындағы жауап беру мөлшеріне
сәйкес келмейтіндігін сипаттайды.
Банк меншікті капиталын ұлғайтуға негіз болатын төмендегідей
факторларды ескеру кажет:
- банктердің дивидендтері өнеркәсіптік кәсіпорын активтеріне
қарағанда, пайыз мөлшерлемесінің өзгеруіне, қарыз алушының несиелік
қабілетінің нашарлауына байланысты, олардың нарықтық құндары өзгеріп
отырады;
- банк көбіне тұрақсыз қысқа мерзімді қарыз көздеріне көңіл бөледі,
бірақ олардың көбі талап етуге байланысты қайтарылып алынуы мүмкін.
Сондықтан, кез келген саяси немесе экономикалық өмірдегі жағдайлар
банктердегі ресурстардың сыртқа ағылуына себеп болуға тиіс. Бастапқыда банк
капиталының активтерге қатысты шекті қатынасы 20% шамасында болса, ал
қазіргі оның шамасы 12 %-ды (пруденциялық нормативтердегі к2-нің мәні)
кұрайды. Бұл дегеніміз банк жүйесіндегі төлем кабілетінсіздік тәуекелдің
уақыт өте келе арта түсетіндігін көрсетеді. Себебі, банк жүйесіндегі
банктердің активтерінің сапасы әлі де болса өз деңгейінде еместігін
ескерсек, онда болашақты оның орнын жабатын меншікті капитал үлесі
жеткіліксіздігі байқалады.
Демек, банк капиталының жиынтық денгейінің жеткіліктігі банк жүйесін
қолдайтын басты шарттардың біріне жатады.
Банктердегі немесе жалпы банктік жүйедегі капитал көлемін тура
анықтау қиын, бірақ жоғарыда қарастырылған қызметтердің орындалуы үшін,
салым иелері мен бақылаушы ұйымдардың сенуі үшін капитал жеткілікті
мөлшерде болуы қажет. Кажетті капиталдың сомасы банктің тәуекел деңгейіне
байланысты болуға тиіс. Мысалы, егер банктің берген ссудаларының тәуекел
дәрежесі өте жоғары болса, онда банкке көп мөлшерде қорлар құруға тура
келеді. Қажетті меншікті капитал мөлшерін анықтай отырып, банк алдында
келесідей міндеттер тұрады: тәуекелдің артуына байланысты өз капитал
мөлшерін ұлғайту кажет пе немесе тәуекел деңгейі төмен болып келетін
активтерге өз қаражаттарын орналастырған тиімді ме? Осындай жағдайда банк
капиталы, оның активтер сапасына, басқару сапасына, қызметіндегі саясатқа
және банктің басынан кешетін тәуекелдерге тәуелді ме жоқ па? - деген балама
сауал туындайды.
Банк меншікті капиталын бағалау әдістемесі туралы сұрақ 80-жылдардың
екінші жартысында халықаралық қаржы ұйымдарында да үлкен пікір талас
туғызған болатын. Сөйтіп, 1988 жылы Базель комитеті келісімінің шешімімен
Халықаралық біртұтас капитал есебі және капитал стандарты туралы
келісімшарт негізінде Кук коэффициенті деп аталатын капитал жеткіліктігі
нормативі іс жүзіне енгізілді. 1993 жылдан бастап күшіне енген бұл
коэффициент көптеген елдердің Орталық банктерінде, біздің Қазақстан Ұлттық
Банкінде, пруденциялық норматив қатарында пайдаланылуда.
Кук коэффициенті, банк капиталы мен оның баланстан тыс активтері
арасындағы ең төменгі шекті қатынасын бейнелейді. Мұндағы меншікті капитал
екі элементті қамтиды: негізгі және қосымша капитал. Олардың жеткіліктігіне
баға беру үшін, активтер мен баланстан тыс міндеттемелердің өлшемі таңдап
алынған.
Мұндай тәсіл баланстан тыс операциялардың іске қосылуын қамтамасыз
етумен қатар, төменгі тәуекелді активтерге қаражаттар жұмсауды ынталандыра
түседі.
Базель келісіміне сәйкес, банктің капиталы екі деңгейге бөлінеді:
I деңгейлі капитал және II деңгейлі капитал.
I деңгейлі капиталға: қарапайым акциялар, бөлінбеген пайда, сол
сияқты еншілес компаниялардың бақылаусыз пакеті шегерілген материалдық емес
негізгі капитал шамасы жатады.
II деңгейлі (косымша) капиталға: ссудалар бойынша зияндарды жабуға
арналған резервтер, мерзімсіз артыкшылығы бар акциялар косылған екінші
дәрежелі қарыздар жатады.
Базель келісімінін бекіткен нормативтік коэффициентіне сәйкес, екінші
деңгейдегі банктердің қызметін реттеуде қолданылатын, пруденциялық
нормативтер қатарында банк капиталының жеткіліктілігі коэффициентін
белгілейді.
Бұл коэффициентті біздің тәжірибемізде есептеу үлгісі 2-тақырыпта
пруденциялық нормативтер катарында берілген.
2002-2009 жылдардағы статистикалық деректерге сүйеніп, банктердің
меншікті капиталының серпінін 3-кестемен беруге болады.
3 кесте ЕДБ-дің меншікті капиталының жеткіліктігінің серпіні
кезеңнің соңына
Көрсеткіштер
Кестеден көріп отырғанымыздай банктеріміздің меншікті капиталы соңғы
жылдары онша қатты өспеген. 2008 жылдың 1 қаңтар айына капиталдың мөлшері 1
781,8 млрд. теңгені немесе 14,8 млрд АҚШ долларын құрайды. Мұны
салыстырмалы түрде қарасақ, АКШ-ғы банктердің капиталының ЖІӨ-ге қатысты
шамасынан 10 есе кіші немесе Шығыс Еуропа елдерінен 35 есе кіші,
Германиядан 25 есе кіші. Егерде әлемдегі үш ірі банктің жиынтық капиталы
145 млрд АҚШ долларын құраса, онда оның мөлшері біздің отандық
банктеріміздің капиталынан 10 есе үлкен болып келеді.
Жалпы ҚҰБ-нің және ҚҚА-нің есептік мәліметтеріне сүйенсек
Қазақстандық банктердің меншікті капиталының жеткіліктігі коэффициентінің
нормативтерге сай орындалысы сақталған.
Ал енді, жарғылық капиталының көлеміне қарай қазақстандық банктерді
бірнеше топқа топтастыруға болады. Ол туралы 4-кесте мәліметтері баяндайды.
4 кесте Қазақстан Республикасындағы ЕДБ-дің жарғылық
капиталдарының серпіні мерзімнің соңына, млрд. теңге
Белгіленген шектегі жарғылық капитал Төленген жарғылық
капитал
Барлық
Кестеден көріп отырғанымыздай 2009 жылғы 1 маусымға тіркелген барлық
33 банктеріміздің 21-нің жарғылық капиталы ғана 2 млрд теңгеден жоғары
(немесе 63,64%) болса, 5 банктікі — 1,5-2 млрд теңге (немесе15,15%)
аралығында, ал 7 6анктікі — 1-1,5 млрд (немесе 21,21%) тенге аралығында
қалуда. Әрине, соңғысы жеке меншік немесе ЖШС нысанында құрылған банктер
болуы мүмкін. Бұл кестедегі мәліметтерде Мемлекеттік даму банкі мен
Эксимбанктің жарғылық капиталының мөлшері есепке алынбаған.
Дегенмен де банк активтерінің жоғары қарқынмен өсуі банктік секторы
үшін тәуекелдің ұлғаюына әкелетінін естен шығармаған дұрыс сияқты.
Сонымен бірге ЕБД-дің жиынтық меншікті капиталының құрамында шетелдің
банктер капиталының өсуін байқауға болады. ЕДБ-дің меншікті капиталы мен
активтердің соңғы 2002-2009 жылдардағы қатынасын төмендегі 1-суреттен
көруге болады.
1 сурет ЕДБ-дің меншікті капиталы мен активтер серпіні, млрд тенге.
1-суреттен көріп отырғанымыздай, екінші деңгейдегі банктердің активтері
2002 жылы 527,9 млрд теңгені құраса, ал бұл көрсеткіш 2009 жылдың аяғына
дейін 22 есеге артып, 11 683,4 млрд теңгені құраған.
ЕДБ-дің капиталдары 2002 жылы 97,6 млрд теңгені құраса, 2009 жылдың
аяғында салыстырғанда 18 есе өсіп, 1 781,8 млрд теңгені құрап отыр.
2009 жылғы көрсеткіш бойынша капиталдың банк активтерінің 13,7%-ды
ғана құрауы бұл тек пруденциалдық норматив деңгейін көрсетеді немесе оның
норматив бойынша мәні - 0,12.
Осындай жағдайларға байланысты кейбір банктеріміз капитал
жеткіліктігін сақтап, тәуекелдің алдын алу мақсатында несиелеу көлемін
шектеуде. Банктің табысы берген несиелердің сапасына тікелей байланысты
десек, онда несие көлемін шектеу банк табыстылығын шектеуге, соның
нәтижесінде банк капиталын ұлғайту көзінің кысқаруына әкелетінін білеміз.
Ендеше бүгінгі банктеріміздің меншікті капиталын үлғайту көзі ретінде тек
қана акцияларды шығару амалы калуда. Бір айта кететіні, кейбір ірі
банктеріміз өздерінің акцияларын депозитарлық қолхат арқылы шетел нарығына
орналастырып отырғаны да жасырын емес.
Бұл шаралар аталған банкке қатысты Қазақстан Республикасы Қаржылық
қадағалау агенттігі тарапынан күмән туғызуы мүмкін. Себебі, мұндай жағдай
отандық банк акциялары иелерінің жұмбақ болуын баяндайды.
1.4 Банктің тартылған қаражаттары
Банк ресурстарының құрылымында тартылған қаражаттар үлесі меншікті
қаражаттармен салыстырғанда өте жоғары, олардың есебінен банктің активтік
операцияларының басым бөлігі жүзеге асырылады.
Нарықтық қатынастардың дамуына байланысты, сондай-ақ ескі банктік
жүйе үшін уақытша бос ақшалай қаражаттарды тартудың дәстүрлі емес
тәсілдерінің болуы, тартылатын қаражаттар құрылымын толығымен өзгертті десе
де болады.
Банктік тәжірибеде барлық тартылатын каражаттарды жинақтау
тәсілдеріне байланысты үлкен екі топқа бөледі:
- депозиттік қаражаттар;
- депозиттік емес тартылған қаражаттар.
Тартылған қаражаттар ішінде ең көп бөлігін депозиттер құрайды.
Депозиттер, банк үшін бірден-бір арзан ресурс көзі болып табылады.
Депозит — бұл клиенттердің (жеке және заңды тұлғалардың) банктегі
белгілі бір шотқа салған және өздері пайдалана алатын қаражаттары.
Депозиттік емес тартылған қаражаттар - бұл банктің алған қарыздары
түрінде немесе өздерінің меншікті бағалы қағаздарың сату жолымен тарататын
қаражаттары.
Депозиттік емес банктік ресурс көздері мен депозиттер өзара
ажыратылады. Біріншіден, олар персоналдық емес, яғни банктің нақты
клиенттің атынан тартылмайды; екіншіден, мұндай қаражаттарды тарту
бастамасы банктің өзінен туындайды.
Депозиттік емес тартылған ресурстармен көбіне ірі коммерциялық
банктер айналысады. Өйткені, депозиттік емес қаражаттар ірі сомада сатып
алынатындықтан да, оларды көтерме сауда операциялар сипатына жатқызуға
болады.
1.4.1 Банктің депозиттік операциялары
Депозиттік операциялар активті және пассивті болып бөлінеді. Активті
депозиттік операциялар - банктің уақытша бос ақша қаражаттарын Орталық
банкте және өзге корреспондент-банктердегі шоттарда орналастыруымен
байланысты операциялар. Олар банктің өтімді активтері ретінде, яғни жалпы
активтердің өте аз бөлігін алады. Активтік депозиттер банктің өтімді
қаражаттарына жатады.
Пассивті депозиттік операциялар - бұл клиенттердің уақытша бос ақша
қаражаттарын белгілі уақытқа және пайыз төлеу шартымен тартумен байланысты
операциялар. Бұл операциялар көмегімен тартылған депозиттер пассив жағының
көп бөлігін алады және банктік ресурстарын қалыптастырудың негізгі көзі.
Қазіргі банктік тәжірибеде салымдардың, депозиттердің және депозиттік
емес ресурстардың шоттарының әр түрлері кездеседі. Бұл банктердің жоғарғы
бәсекелестік нарықта банк қызметтеріне деген клиенттер топтарының сұранысын
қанағаттандыруға және олардың қаражаттары мен уақытша бос қаражаттарын
банктік шоттарға тартуға ұмтылуына жағдай жасайды.
Экономикалық мазмұнына қарай депозиттерді мынадай топтарға бөледі:
- талап етілетін депозиттер;
- мерзімді депозиттер;
- жинақ салымдары;
- бағалы қағаздар түріндегі (депозитік және жинақ сертификаттары)
депозиттер.
Сондай-ақ, оларды төмендегідей белгілеріне байланысты жіктеуге
болады:
- мерзімдеріне қарай;
- салым иелерінің категорияларына қарай;
- қаражаттарды салу және қайтарып алу шартына қарай;
- пайыз төлеу тәсіліне қарай;
- банктің активтік операциялары бойынша жеңілдіктер алуына қарай;
- басқа.
Салым иелерінің категорияларына байланысты депозиттік шоттар мынадай
түрлерге бөлінеді:
- жеке тұлғалардың шоттарына;
- кәсіпорындар және акционерлік қоғамдардың шоттарына;
- жергілікті билік ұйымдарының шоттарына;
- қаржылық мекемелердің шоттарына;
- шетелдік азаматтарының шоттарына.
Талап етілетін депозиттер — бұл салым иелерінің бастапқы талап етуіне
байланысты әр түрлі төлем құжаттар арқылы қолма-қол ақшаларын алатын
әртүрлі шоттардағы қаражаттар.
Отандық банктік тәжірибеде талап етілетін депозиттерге мыналар
жатады:
- мемлекеттік, акционерлік кәсіпорындардың, сондай-ақ әр түрлі шағын
коммерциялық құрылымдардың ағымдық шоттарындағы сақталатын қаражаттары;
- әртүрлі мақсатқа тағайындалған қорлардың қаражаттары;
- есеп айырысудағы қаражаттар;
- жергілікті бюджеттер қаражаттары және олардың шоттарындағы
қаражаттар;
- басқа банктердің корреспонденттік шоттарындағы қаражат қалдықтары.
Талап етілетін депозиттік шоттардың артықшылығы олардың иелері үшін
жоғарғы өтімділігіне байланысты сипатталады. Талап етілетін депозиттік
шоттарға қаражаттар, шаруашылық және басқа да операциялардың жүзеге
асырылуы барысында түседі және пайдаланылады.
Ал, кемшілігі - бұл шот бойынша пайыз мүлде төленбейді немесе біршама
төменгі мөлшерде төленеді. Міне осыдан келіп талап етуге дейінгі шоттардың
төмендегідей өзіндік ерекшеліктері калыптасады:
- ақша салу және оны алу кез келген уақытта ешқандай да шектеусіз
жүзеге асырылады;
- шот иесі банктен осы шотты пайдаланғаны үшін пайыз түрінде немесе
коммиссиондық ақы алып отырады;
- банктер талап етілетін шоттарда ақшалай қаражаттарды сақтағаны үшін
өте төменгі деңгейде пайыз төлейді, кейде төлемеуі де мүмкін;
- талап етілетін депозиттер бойынша, коммерциялық банк Орталық банкте
сақталатын міндетті резервтерге жоғарғы мөлшерде аударымдар жасайды.
Қазақстандық көптеген коммерциялық банктерде талап етілетін
депозиттердің үлесі тартылған қаражаттар құрылымында өте жоғары болып
келеді. Бұл өте арзан ресурс болғанымен банктерде оларды ұзақ мерзімге
орналастыруға байланысты қиындықтар туындайды. Халықаралық банктік
тәжірибеде оларды ұзақ мерзімді активтерге айналдыруда депозиттік базаны
сандық талдау әдісі колданылады. Мұнда депозиттік базаны сипаттайтын
көрсеткіштер есептелінеді:
1. Талданатын мерзім ішінде ресурстық, базаның өсімін көрсететін
қаражаттардың (талап етілетін депозиттердің) шоғырлану деңгейі. Оны
пайыздық қатынаста мынадай формуламен есептейді:
Шд=(Қс-Қб)Т
(2)
мұндағы, Шд- қаражаттың шоғырлану деңгейі;
Қс- мерзімнің соңындағы қаражат қалдығы;
Қб- мерзімнің басындағы қаражат қалдығы;
Т - мерзім ішіндегі қаражат түсімдері.
2. Орташа сақталу мерзімі. Талап етілетін депозиттерде сақталатын
қаражаттардың орта күнінің санын көрсетін көрсеткіш, сол арқылы тартылған
қаражаттарды мерзімді активтерге айналдыру мерзімін мынадай формуламен
анықтауға болады:
М = Қо х К А
(3)
мұндағы, М - орташа сақталу мерзімі;
Қо - мерзім ішіндегі орташа қаражат қалдығы;
К - қарастырылатын мерзім ішіндегі күндер саны.
А - мерзім ішіндегі алынатын немесе аударылатын қаражаттар сомасы.
3. Талап етілетін депозиттердің азаймайтын (тұрақты) қалдығы немесе
олардың табысты активтерге орналастыруға болатын қаражаттарының бір бөлігі:
Ак=ҚоТ
(4)
мұндағы, Ак- азаймайтын қаражат қалдығы;
Қо- мерзімі ішіндегі орташа қаражат қалдығы;
Т - мерзім ішіндегі қаражат түсімдері.
Сонымен қатар, депозиттік қоржынның сапасын бағалауда депозиттердің
орташа мөлшері көрсеткішін пайдалану қажет. Оның формуласы мынадай:
О = ЖдК
(5)
мұндағы О - депозиттің орташа мөлшері;
Жд - депозиттің жалпы сомасы
К - жасалған депозиттік келісімшарттардың саны.
Мерзімді депозит - бұл банктерде белгілі бір мерзімге және пайыз
төлеу шартында орналастырылған клиенттердің уақытша бос ақша қаражаттары.
Бұл депозит түрі алдын ала хабарлаудан кейін немесе мерзім бойынша
алынуы мүмкін. Мерзімді депозиттер чектің көмегімен пайдаланылмайды, бірақ
қолма-қол ақша түрінде еркін аударылады немесе ағымдағы шотқа аударылады.
Егер мерзімге дейін бұл салымды алатын болса, онда шот иесі айыппұл төлеуге
міндетті.
Бұл салымның ерекшелігі - талап еткенге дейінгі депозитке қарағанда,
оларға міндетті резервтердің төменгі мөлшері белгіленеді.
Депозиттің бұл түрін алдын ала хабарлау негізінде немесе уақыты
жеткен кезде салым иесі ала алады. Мерзімді депозиттерді чектер арқылы
алуға болмайды. Мерзімді депозиттерді басқа шоттарға аударуға болады.
Мерзімді депозиттер мынадай түрлерге бөлінеді:
- меншікті-мерзімді депазиттер;
- алдын ала алуы ескерілетін мерзімді депозиттер. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 Банк ресурстарының мәні және оладың екінші деңгейлі банктердің
қызметіндегі маңызы
1.1 Банк ресурстарының ұғымы және құрылымы
1.2 Банктің меншікті капиталының көздері мен қызметтері
1.3 Банктің меншікті капиталының жеткіліктігі
1.4 Банктің тартылған қаражаттары
1.4.1 Банктің депозиттік операциялары
1.4.2 Банктің депозиттік емес ресурстары
2 Тұран Әлем банкі АҚ ресурстық қорын және оның басқару жүйесінің
тиімділігін талдау
2.1 Қазақстан Республикасының банк жүйесінің ресурстарына талдау
2.2 Тұран Әлем банкі АҚ қызметіне сипаттама
2.3 Тұран Әлем банкі АҚ-ның активтеріне, пассивтеріне және
өтімділігіне талдау.
3 Банктердің қаржылық ресурстарын жетілдіру жолдары
3.1 Тұран Әлем банкі АҚ ресурстарын басқарудың мәселелері мен
оларды шешудегі қажетті шаралар
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Қосымша 1 Тұран Әлем банкі АҚ бухгалтерлік балансы
Қосымша 2 Тұран Әлем банкі АҚ кірістер мен шығыстар туралы есеп
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. 2007 жылғы 27 ақпандағы ҚР Президентінің
халыққа жолдауының бағытында еліміздің Қаржы жүйесінің ырықтандыру
жағдайындағы тұрлаулылығы мен бәсекеге қабілеттілігінің жаңа деңгейі туралы
бірқатар міндеттер белгіледі. Ондай міндеттердің қайсысы болмасын
зерттелгелі отырған тақырыптың өзектілігіне негіз болатыны сөзсіз, соның
ішінде тақырыпқа тікелей қатысты міндеттер ретінде, біздің ойымызша отандық
банктердің бәсекелестігін арттыру мақсатында банктерге өз қызметінде жаңа
технологияларды игеру, сондай-ақ банктердің капиталын ұлттық ауқымдағы
“ұшқыр” жобаларды қаржыландыруға жұмылдыру міндеттері кезек күттірмейтін
мәселеге айналуда.
ҚР Президентінің 2008 жылғы 7 ақпанындағы халыққа жолдауында банк
секторының бәсекелестік қабілеттігі мен тұрақтылығын арттыру міндетін
белгілей отырып, банктерге мемлекеттік қолдаудың біржақты бола
алмайтындығын, яғни тәуекелдердің өздеріне тиесілі бөлігін алуға тиістігін,
сондай-ақ банктердің акционерлері өздерін дамытуы үшін қосымша ресурстар
тартқысы келмесе немесе оған қабілетсіз болса, ондай кезде мемлекет қажетті
шаралар қолдануға дайын болу керектігі айтылды.
2008 жылы отандық банктеріміз бен компанияларымыздың сыртқы қарыздары
ЖІӨ-ге қатысты 95 пайызды құрады немесе 91 млрд АҚШ долларына дейін өсті,
соның ішінде 45,4 АҚШ долларына жуық қарыз бұл барлық екінші деңгейдегі
банктердің сыртқы қарыздарын құрады.
Сыртқы қарыздардың есебінен отандық банктеріміздің несиелік
қоржындарындағы құрылысқа берілген несиелердің үлесі 16 пайызды немесе 10
млрд АҚШ долларын, ал ипотекалық несиелеу көлемі 5 млрд АҚШ долларын
құраған.
Дағдарысқа байланысты қазақстандық ірі банктеріміздің сырттан қарыз
алудағы мүмкіндіктері шектелді, сөйтіп дәл осы уақыттары қайтару мерзімі
жеткен сыртқы қарыздарды қайтаруда олардың өтімділігіне қатысты мәселелер
орын алды.
Нәтижесінде кейбір халықаралық рейтингтік агенттіктер тарапынан
еліміздің ірі компанияларымен қоса ірі банктердің рейтингтерінің төмендеуі,
олардың әлемдік нарықтардағы акцияларының құндарының төмендеуіне жол
береді. Осындай себептерге байланысты Дүниежүзілік банк Ресей мен
Қазақстанды ипотекалық несиелеу бойынша тәуекел аумағына жатқызды.
Отандық банктердің сырттан тартқан қарыздарына қарсы тұратын, яғни
қорғаныс қызметін атқаруға тиісті банктердің капиталы десек, оның көлемі
2008 жылдың 1 желтоқсан айына 1 760,3 млрд. теңгені немесе 14,6 млрд АҚШ
долларын құрады. Бұл дегеніміз банктеріміздің капиталының жоғарыда берілген
сыртқы қарыздарының көлемінен 3 есе кем екендігін көрсетеді. Ендеше сыртқы
қарыздардың банктің капиталынан бірнеше есе артық болуы, өз кезегінде
банктердің өтімділігіне кері ықпал етіп, өз кезегінде отандық банктердің
өтімділік дағдарысы мәселесін басынан кешуіне жол берді.
Банктің ресурстық базасы өте үлкен маңызға ие және банктің табысты
қызмет етуінің негізгі факторы болып табылады. Қазіргі кезде Қазақстан
Республикасы банк жүйесінің дамуының территориялық аспектілерінің ролі
жоғарылауда. Бұл аймақтық дамудағы диспропорциялармен тікелей байланысты.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының мақсаты
банк ресурстарының аймақтық ерекшеліктерін зерделеу және оларды одан әрі
дамыту бойынша жасалған тұжырымдарды өңдеу болып табылады.
Қойылған мақсатқа жету мынадай міндеттерді шешеуді көздейді:
- банк ресурстарын құрылу көздерін анықтау;
- банк ресурстары қалыптасуы және дамуының әлемдік тәжірибесін
қарастыру;
- екінші деңгейлі банктердегі банк ресурстарының құрамын, құрылымын
және құнын реттеудегі Ұлттық банктің ролін зерттеу;
- Қазақстан Халық банкі АҚ жалпы сипаттама беру;
- банк активтеріне және пассивтеріне, өтімділігіне талдау жүргізу;
- банк өтімділігіне талдау жасау;
- депозит саясатына және қоржынына талдау жүргізу;
- банктік ресурстар құныныңаймақтық ерекшеліктерін ескеру қажетілігін
ескеру қажеттілігін негіздеу және мәселені айқындау бойынша;
- банк өтімділігіне талдау жасау;
- депозит саясатына және қоржынына талдау жүргізу;
- банктік ресурстар құнының аймақтық саясатын қалыптастыру
тиімділігін талдау;
- банктік ресурстар құнының аймақтық ерекшеліктерін ескеру бойынша
ұсыныстар жасау;
Зерттеу пәніне – коммерциялық банктердің ресурстары құнының аймақтық
ерекшеліктері.
Зерттеу обьектісі екінші деңгейлі банктердің және БТА АҚ қызметі
болып табылады.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдістемелік негізін аймақтық банк
ресурстары мәселесі төңірегіндегі отандық және шетелдік экономист
ғалымдардың ғылыми еңбектері, аталмыш мәселеге қатысты Қазақстан
Республикасының заңнамалық актілері мен қаулылары, нормативтік-құқықтық
құжаттары қалыптастырады. Диплом жұмысының тұжырымдамалық жақтарын өңдеу
барысында салыстырмалы талдау, индукция, модельдеу, статистикалық
топтастыру тәрізді ғылыми таным әдістері қолданылады.
Диплом жұмысының ақпараттық негізін Қазақстан Республикасының
экономиканы реформалау мәселелеріне қатысты заңнамалық және нормативтік-
құқықтық кесімдер, ашық басылымдағы жариялымдар, Қазақстан Республикасы
Ұлттық банктің, Қаржы министірлігінің, статистика жөнінднгі агенттіктің
статистикалық есеп мәліметтері құрады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы банк ресурстарының аймақтық
ерекшеліктеріне қатысты теориялық және практикалық мәселелерді кешенді
зерттеу барысында алынған қорытындылар мен ұсыныстар негізінде аймақтық
ерекшеліктерді ескеруді жетілдіру бойынша әдістемелік ұсыныстар мен
түйіндерді негіздеу болып табылады.
Зертеу жұмысының нәтижесінің практикалық маңыздылығы зерттеу
барысында алынған теориялық, әдістемелік, практикалық қорытындылардың
екінші деңгейлі банктердің қызметі барысында қолдануға болатындығымен
сипатталады.
Диплом жұмысының құрылымы зерттеудің мақсаты мен міндеттерімен
анықталады. Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі мазмұндағы үш тараудан,
қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Банк ресурстарының мәні және оладың екінші деңгейлі банктердің
қызметіндегі маңызы
1.1 Банк ресурстарының ұғымы және құрылымы
Коммерциялық банктер бір жағынан, шаруашылық субъектілердің уақытша
бос ақшалай каражаттарын тартатын болса, екінші жағынан, бұл қаражаттар
есебінен кәсіпорындар мен ұйымдардың әртүрлі қажеттерін қанағаттандыратын
арнайы мекеме. Коммерциялық банктің пассивтік операциялық негізінде оның
кызметінің жүзеге асырылуы үшін кажетті банк ресурстары жинақталады.
Банк ресурстары термині несиелік ресурсы былай қарағанда кең
ұғымды білдіреді. Банк ресурстары тек несиелеуге ғана емес, сол сияқты
басқа да активтік немесе комиссиондық операцияларды қаржыландыру үшін
пайдаланылады.
Жоспарлы экономиканы әкімшіл және әміршіл баскару жүйесі жағдайында
банк ісінің ұйымдастырылуында мемлекеттік монополия көрінісі бақалады.
Барлық кәсіпорындар, ұйымдар және мекемелер заңды түрде мемлекеттік банк
мекемелерінде өздерінің ресурстарын міндетті түрде сақтауға тиіс болды.
Банкке кәсіпорындар мен мекемелердің ресурстары іс жүзінде ақысыз тартылды.
Тек кооперативтік кәсіпорындарға ғана жартылай мөлшерде төленді. Осындай
жағдайларда жалпы мемлекеттік қарыз қор деген экономикалық түсінік
қалыптасты. Жалпы мемлекеттік қарыз қор халық шаруашылығын несиелеу үшін
банк жүйесі арқылы мемлекеттің ыкпалымен жинақталған қаражаттар жиынтығын
білдіреді. Демек, олар банк ресурстары болып саналады.
Ссудалық қорды орталықтан бөлу сипаты банк ресурстарының
кұрылымдарына тікелей әсер етті. Ол уақыттары да банк ресурстары меншікті
және тартылған қаражаттарға бөлінген. Мұндағы меншікті каражаттарға:
жарғылык, резервтік, негізгі құралдар, амортизациялық және банк ісін дамыту
қорлар, ал тартылған каражаттарға: мемлекеттік бюджет каражаты,
кәсіпорындардың, ұйымдардың есеп айырысу және ағымдық шоттардағы
қаражаттары және халықтың ақшалай жинақтары жатты. Осындай жағдайларда банк
ресурстары нарығы қалыптасып, мемлекеттің карыз қоры осы нарықтың бір
бөлігін кұрады.
Бүгінгі таңдағы банк ресурстары нарығының кұрылуында көптеген
ерекшеліктер бар деуге болады. Коммерциялық банктердің қызметінің
тұрақтылығы үшін, ең бастысы, олардың баланстары өтімді болу керек, ал оның
камтамасыз етілуі, банктік ресурстар мен несиелік жұмсалымдар арасындағы
көлемі және мерзімі бойынша тепе-теңдіктің сақталуын талап етеді.
Банк ресурстары нарығының пайда болуымен қатар бағалы кағаздар нарығы
қалыптасады. Сөйтіп банктер жаңа қызмет түрлері ретінде бағалы кағаздармен,
факторинг, лизинг және басқа операциялармен тікелей жұмыс жасай бастады.
Бұл, яғни банктің ресурстық құрамына тек қана ақшалай қаражаттар емес, сол
сияқты тауарлы-материалдық құндылықтар және бағалы қағаздар кіреді дегенді
білдіреді. Ұлттық (орталық) банкіміз банктердің банкі болып
табылатындықтан, коммерциялық банктердің ресурстарының бір бөлігі сол
банктен алған ресурстардан да құралады.
Демек, коммерциялық банктер ерекше бір кәсіпорын ретінде делдалдық
қызметке байланысты, банктік ресурстар нарығында ақшалай ресурстарды сатып
ала отырып, оны қажет ететін кәсіпорынға, ұйымға және халыққа сатып
отырады.
Банк ресурстары - бұл банктің пассивтік операциялары негізінде
қалыптасқан және барлық активтік операциялар бойынша банк өтімділігін
қамтамасыз ету және пайда табу мақсатында орналастыруға бағытталатын
банктің меншікті және тартылған қаражаттарының жиынтығы.
Нарықтық қатынастарға өту барысында банктің ресурстарының құрылымында
біршама өзгерістер болуда. Меншікті қаражаттар катарына, біріншіден,
коммерциялық банктің акционерлік капиталы, резервтік қоры, сол сияқты
қосымша қорлары кіреді.
Тартылған қаражаттардың жаңа түріне: Ұлттық Банктен және басқа да
несиелік мекемелерден алатын несиелер, басқа банктердің, корреспонденттік
шоттағы, депозиттік шоттардағы қаражаттары, облигацияларды сатудан түскен
каражаттар, лизингтік операцияларды жүзеге асырғаны үшін алынған тауарлы-
материалды құндылықтар жатады.
Коммерциялық банктердің ресурстарының құрылымы олардың мамандануы,
әмбебаптығы және қызметінің ерекшеліктеріне карай ерекшеленеді.
Банк ресурстарының құрылымына мыналар жатады:
1) Банктің меншікті капиталы.
2) Банктің заемдық және тартылған қаражаттары.
Банк ресурстарының құрамындағы меншікті капитал үлесі тартылған
қаражаттарға қарағанда өте төмен болғандықтан барлық қаражаттарға деген
қажеттілігінің 10%-ға жуық бөлігі өтелсе, ал қалған бөлігі тартылған
қаражаттардың үлесіне тиеді.
2009 жылдың 1 каңтарына берілген мәліметтер бойынша Қазақстандық
екінші деңгейдегі банктердің пассивтері, олардың құрылымы мен шамасына
қарай 1-кестеде топтастырылған.
1-кесте Қазақстандық екінші деңгейдегі банктердің пассивтерінің
құрылымы мен шамасына топтастырылуы (млн теңге)
Банктердің аттары Міндеттемелері Меншікті Барлық
капиталы пассивтері
1. Казкоммерцбанкі АҚ 383 359 151 39 265 133 422 624 284
2. Тұран Әлем банкі АҚ 340 308 170 29 670 510 369 978 680
3. Қазакстан Халық Жинақ 232 454 217 21 100 904 253 555 121
банкі АҚ
4. Алматы сауда қаржы банкі86 669 542 9 083 160 95 752 702
АҚ
5. Центркредит банкі АҚ 75 177 638 7 561 962 82 739 600
6. Нұрбанк АҚ 51287 682 7 123 368 58 411050
7. Каспий Банкі АҚ 48 772 598 6 161812 54 934 410
8. Альянс Банкі АҚ 46 589 193 4 085 889 50 675 082
9. Еуразия банкі АҚ 41 954 490 8 461 110 50 415 600
10. Ситибанк Қазакстан АҚ 28 864 535 6 303 720 35 168 255
11. Валют-Транзнт банкі АҚ 26 132 978 5 429.518 31 562 496
12. АБН АМРО Қазақстан 25511314 5 146 055 30 657 369
банкі АҚ
13. Темірбанк АҚ 24 249 481 4 413 033 28 662 514
14. НSВС Қазақстан банкі ЕБ17 494 355 2 779 504 20 273 859
15. Қазақстан Наурыз банкі 15 805 879 2 219 898 18 025 777
АҚ
16. ТЕХАКАВАNК 10 986 409 1 507 108 12 493 517
17. Цеснабанкі АҚ 10 812 320 1428 783 12 24! 103
18. Альфа-банк ЕБ 7 424 480 2 280 476 9 704 956
19. Қазақстандағы Қытай 4 185 336 2 450 711 6 636 047
банкі ЕБ АҚ
20. Демір Қазақстан банкі 2 815 026 1 198 976 4 014 002
АҚ
21. Нефтебанк АҚ 2 622 019 913 606 3 535 625
22. Алма-Ата МБ АҚ 2 009 297 978 905 2 988 202
23. Данабанк АҚ 1 231 666 1 064 945 2 296 611
24. ТПБК АҚ 929 517 1 290 089 2 219 606
25. Лариба-Банкі ББ АҚ 913 270 1 327 307 2 240 577
26. КЗИ банкі АҚ 886 873 2 213 684 3 100 557
27. ТАИБ Қазақстан банкі ЕБ706 996 1 193 421 1900 417
АҚ
28. Қазақстан индустриалды 647 980 I 119 484 1 767 464
банкі АҚ
29. Сенімбанкі АҚ 144 537 1 055 273 1 203 310
30. КИБ АҚ 126 340 1 076 970 1 203 310
31. Заман-банкі АҚ 98316 1 034 446 1 132 762
32. Алаш-банкі АҚ 83 625 1 101 709 ] 1X5 334
33. Пәкістан ұлттық банкі 46 656 1 113 635 1 160 291
ЕБ АҚ
34. Қазақстан Тұрғын үй 15 638 1 508 473 1 524 111
құрылыс-жинақ банкі АҚ
Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын қадағалау және реттеу жөніндегі
Қазақстан Республикасы агентігінің есептік материалдарынан.
Кестеден көріп отырғанымыздай, банктердің пассивтерінің өсуіне
міндеттемелердің артуы, соның ішінде депозиттік базаның өсуі ықпал етуде.
2008 жыл бойына екінші деңгейдегі банктердің міндеттемелерінің сомасы 480,9
млрд теңге немесе 47,6%-ға өскен.
Депозиттердің кұрылымында салымдарды кепілдендіру жүйесіне мүше
банктерде орналасқан жеке тұлғалардың салымдары 341,5 млрд. теңгені құрады
немесе бұл көрсеткіш 2007 жылдың 1 каңтарымен салыстырғанда 42,4%-ға
жоғары. 2009 жылдың 1 каңтарына екінші деңгейдегі банктердің жиынтық
меншікті капиталының мөлшері 44,9%-ға өсіп, 233,6 млрд теңгені құрады.
Меншікті және Қаржы рыногындегі Қатар бөлу ретінде
теңестірілген қаржы жұмылдыру түсетіндер
есебінен пайда болу
Негізгі қызметінен Меншікті бағалы Сақтандыру өтемі
түсетін пайда қағаздарын сату
Қызметтерді ұсынудан Дивиденттер және бағалыКонцерндерден
түсетін пайда қағаздар проценті ассоциациялардан,салалық
құрлымдардан түсетін қаржы
ресурстары
Өткізуден тыс Несие Үлестік жарналарды
опрациялар пайдасы қалыптастырудағы қаржы
ресурстары
Орнықты пассивтер Бюджеттік демеу қаржысы
(субсидия және т.б.)
Мақсатты түсімдер
Ұжым мүшелерінің
үлестік және басқа да
жарналары
Сурет 1 - Банктің қаржы ресурстарының құрылымы
Қазақстанның банктік секторының 2003-2009 жж аралығындағы
экономикадағы рөлін талдаудан соңғы жылдардағы коммерциялық банктердің
экономиканың өсуін қамтамасыз етуге тигізген ықпалын көреміз (2-кесте).
2 кесте Қазақстан банк секторының экономикадағы рөлі
мерзімнің басына
Көрсеткіштер
2003 жылдан бастап, экономикалық өсудің жыл сайын орта есеппен 10%
тұрақты өсуге ие болуына банктердің активтерінің өсу ықпал еткендігі
белгілі. 2003 жылдан бастап, 2008 жылдың 1 қаңтарына дейін банктік
сектордың активтерінің ЖІӨ-гі үлесі 25,1%-дан 87,7%-ға дейін 3,5 есе өскен.
2003 жылдан бастап, 2009 жылдың 1 қаңтарына дейін несиелік қоржынның ЖІӨ-гі
үлесі де 15,9 % -дан 66,6 %-ға дейін 4,2 есе өскендігі байқалады.
Жасыратыны жоқ біздің отандық банктеріміздің капиталы өте төменгі
жағдайда. 2009 жылдың 1 қаңтар айына капиталдың мөлшері 1 781,8 млрд.
теңгені немесе 14,8 млрд АҚШ долларын құрайды.
Мұны салыстырмалы түрде қарасақ, АҚШ-ғы банктердің капиталының ЖІӨ-ге
қатысты шамасынан 10 есе кіші немесе шығыс Еуропа елдерінен 35 есе кіші,
Германиядан 25 есе кіші. Егерде әлемдегі үш ірі банктің жиынтық капиталы
145 млрд. АҚШ долларын құраса, онда оның мөлшері біздің отандық
банктеріміздің капиталынан 10 есе үлкен болып келеді.
1.2 Банктің меншікті капиталының көздері мен қызметтері
Коммерциялық банктердің меншікті капиталының рөлі мен шамасы, басқа
қызметпен айналысатын кәсіпорындар және ұйымдарға қарағанда өзіндік
ерекшеліктерге ие.
Банктің меншікті капиталы банктің тұрақтылығын қамтамасыз етуде
маңызды. Банктің бастапқы құрылуы барысында меншікті капитал көмегімен банк
қызметіне байланысты алғашқы шығындар: жер, ғимарат, құрал-жабдық, жалақыға
жұмсалатын және т.б. шығындар жабылады. Себебі, меншікті капиталсыз банктің
қызметін бастау мүмкін емес. Осы меншікті капитал есебінен банкте кажетті
резервтер құрылды. Сонымен катар, банктің меншікті капиталы ұзақ мерзімді
активтерге жұмсалымдардың басты көзі.
Меншікті және тартылған коммерциялық банк ресурстары Ұлттық Банкте
ашылатын корреспонденттік шотта көрсетіледі. Бұл активтік шот, сондықтан да
дебеті бойынша ресурстар, ал кредиті бойынша несиелік жұмсалымдар беріледі.
Демек, дебеттік қалдықтың шамасы банктің бос резервінің мөлшерін көрсетеді.
Банктің бос резервінің мөлшері активтік операцияларға жұмсалмаған оның
ресурстарының шамасын білдіреді. Осы бос резервтер сомасы қаншалықты жоғары
болса, банктің тұрақтылығы соғұрлым жоғары, бірак пайдасы төмен болады.
Керісінше, егер бос жатқан каражаттарының шамасы аз болса, онда тұрақтылығы
төмен, пайдасы жоғары келеді. Сондықтан да, әрбір коммерциялық банк өзінің
қорреспонденттік шоттағы қалдығын үнемі ықшамдауға ұмтылады.
Банктің меншікті капиталы - банктің қаржылық тұрақтшылығын,
коммерциялық және шаруашылық қызметін қамтамасыз ету үшін құрылған банктің
әр түрлі қорлары мен сол сияқты ағымдағы қызметінің нәтижесіне байланысты
және өткен жылдардағы бөлінбеген пайдасы.
Банктің меншікті капиталының құрылымы бірдей емес, себебі оларға әсер
ететін әртүрлі факторларға, атап айтсақ, активтер сапасына, меншікті
пайданың пайдаланылуына, капиталдың бағасын нығайту мақсатына және банк
саясатына байланысты жыл бойына өзгеріп отырады.
Сонымен, қазіргі коммерциялық банктердің меншікті капиталы мынадай
баптар құрайды:
- жарғылық капитал;
- резервтік капитал;
- қосымша капиталдар;
- банк операциялары бойынша тәуекелдерді төмендету мақсатында
құрылған қорлар (резервтер);
- бөлінбеген банк пайдасы.
Банктің жарғылық капиталы банктің заңды тұлға ретінде міндетті түрде
құрылуын және өмір сүруінің экономикалық негізін құрайды. Жарғылық
капиталдың төменгі мөлшері Қазақстан Ұлттық банктердің пруденциялық
нормативтерімен реттеліп отырады. Банктің жарғылық капиталы, оның
құрылтайшыларының қосқан жарналары немесе пайлары сомасынан тұрады.
Қазакстанда екінші деңгейлі банктер төмендегідей екі ұйымдық
нысандарда құрыла алады:
- акционерлік банк нысанында;
- пай қосу арқылы, яғни жауапкершілігі шектеулі серіктестік
нысанында;
Пай қосу арқылы құрылған банктің жарғылық капиталы құрылтайшылық
құжатта мөлшері анықталған пайшыларының жарнасынан құралып, олар қосқан
жарналары көлемінде жауапты болып саналады. Мұндай банктердің жарғылық
капиталын ұлғайту, тек қана пай қосушылардың косымша қосқан жарналары және
пай косушылардың санының өсуі есебінен жүзеге асырылады. Алайда,
акционерлік банктер өздерінің жарғылық капиталын үлғайту үшін қосымша
акцияларын эмиссиялайды, сол сияқты бұрынғы шығарылған акцияларының бағасын
өсіреді.
Меншікті капиталдың кұрамдас бөлігі - акционерлік капитал. Бағалы
кағаз (акция) шығару есебінен құрылған банктің жарғылық капиталын банктің
акционерлік капиталы деп атайды. Акционерлік капитал көлемі акцияны
ұстаушылар - акционерлер қосқан жарналардан құралады. Акционерлік банктің
акциясы - банктің жарғылық капиталына үлес қосқандығын куәландыратын және
дивиденд алуға және банкті басқару ісіне араласуға құқық беретін бағалы
кағаз.
Акционерлік капиталдың құрылымы әр банктерде әр түрлі келеді.
Акционерлік капитал келесідей түрлерге бөлінеді:
а) меншікті акционерлік капитал, яғни бұл жай және артықшылығы бар
акцияларды сатудан түскен қаражаттардан, үнемделген капитал және бөлінбеген
пайдадан тұрады;
б) банктік резервтер, яғни алдағы уақыттағы әр түрлі шығындарды
жабуға, дивиденттер төлеуге, кайтарылмаған карыздың орнын жабуға арналады;
в) банктің ұзақмерзімді міндеттемесі (ұзақмерзімді вексельдері,
облигациялары).
Ашық типтегі банктің акциясы колдан-колға басқа да акционерлердің
келісімінсіз өтеді. Жабық типтегі банктің акииясы қатаң түрде белгіленген
тізім бойынша немесе құрылтайшылардың арасында бөлінеді.
Банктің жай акциясын иеленушілер, банктің таза табысынан дивидент
алып отыруға, оның жойылуы барысында тиісті мүлкіне ие болуға және
акционерлердің жиналысына катысып дауыс беруге құқылы.
Банктің артықшылығы бар акцияларын иеленушілер тұрақты пайыз түрінде
табыс алып отыруға, бірінші кезекте банктің жаңа акцияларын сатып алуға
және оның жойылуы барысында бірінші болып өзіне тиісті мүлкін алуға құқылы.
Сонымен қатар, банктер қаражат тарту мақсатында облигацияларды
шығарады.
Жалпы, банктің акционерлік капиталының құралуы төмендегідей
кезеңдерден тұрады:
1) бағалы қағаздардың проспект эмиссиясын дайындау және оны
сараптамадан өткізу;
2) бағалы кағаздарды эмиссиялауды тіркеу;
3) эмитент-банктің бағалы қағаздарын тіркеу;
4) шығарылатын және орналастырылатын бағалы кағаздардың нәтижелерін
тіркеу.
Акционерлік банктер акцияларды төмендегідей жағдайларда шығарылады:
- банкті акционерлік нысанда құру;
- банктің жарғылық қорын ұлғайту үшін қосымша акциялар шығару.
Банктің меншікті қаражатының түріне резервтік қор жатады. Резервтік
қор - банк қызметінде пайда болуы мүмкін зияндардың орнын жабу мақсатында
құрылған қаражат қоры.
Сондай-ақ, резервтік қор банктің тұрақты қызмет етуін қамтамасыз
етеді. Резервтік қордың шамасы заңды түрде жарғылық капиталға белгілі бір
пайыз мөлшерінде, айталық, 25% мөлшерінде құрылатын болса, оның мөлшері
жарғылық қормен теңескен жағдайда жарғылық капиталға толығымен аударылады.
Резервтік кордың құралуының негізгі көзіне банк пайдасы жатады. Кейде,
банкте пайда болмаған жағдайда резервтік кор есебінен банктің артықшылығы
бар акциялары бойынша пайыздар төленеді.
Қосымша капиталдар - негізгі құралдардың тозуына байланысты
аударылған аударымдар есебінен және белгілі мақсатқа бағытталатын пайданы
бөлу нәтижесінде құрылатын қаражаттар.
Арнайы қорлар - негізгі корларды қайта бағалау негізінде, валюталық
қаражаттарды қайта бағалау қоры, яғни ұлттық валюта мен шетел валюталары
арасындағы айырма нәтижесінде құрылады. Валюталық қаражаттарды қайта
бағалау қоры шетел валютасында жарғылық капиталды қалыптастыру барысында
маңызды.
Келесі корға жекелеген банктік операциялар бойынша тәуекелді
төмендету мақсатында құрылатын арнайы резервтер жатады. Мұндай резервтерге:
несиелік тәуекелді жабуға және бағалы кағаздардың құнсыздануына байланысты
құрылған резервтер жатады.
Бөлінбеген пайда — акциялар бойынша дивидентті төлегеннен кейін және
резервтік корға аударғаннан калған пайданың бөлігін білдіреді.
Банктің меншікті капиталын ұлғайту жолдарына мыналар жатады:
- банкпайдасы;
- акциялар шығару;
- құрылтайшылар және пай қосушылар санын арттыру;
- облигациялар шығару жатады.
Банк капиталы банктің дербестігін қамтамасыз ете отырып, оның
қаржылық тұрақтылығына кепіл болады және банктің басынан кешетін әр алуан
тәуекелдердің зардаптарын ретке келтіретін басты көз болып табылады.
Банктің меншікті капиталы мынадай кызметтер аткарады:
- қорғаныс қызметі;
- шұғыл қызметі;
- реттегіштік қызметі;
- айналым қызметі;
- резервтік қызметі.
Банктің меншікті капиталының қорғаныс қызметі, оның капиталының
шамасының банктің төлем кабілетіне және тұрақтылығына тікелей
байланыстылығын сипаттайды. Банктің меншікті капиталы қаншалықты жоғары
болса, соғұрлым банк өтімді болып саналады. Банк банкротқа ұшырай қалған
жағдайда, оның акционерлерінен басқа ешкім зиян шекпейді.
Банк капиталының қорғаныс қызметі – банктің салым иелеріне жәрдем ақы
төлеу мүмкіндігін ғана емес, сол сияқты ағымдағы табыс болмаған жағдайда
зияндарды жабуға қызмет етуін сипаттайды. Сондықтан да, оның азаюы банктің
банкротқа ұшырауына жол береді. Қорғаныс қызметі — меншікті капиталдың ең
басты қызметін білдіреді.
Банк капиталының шуғыл қызметі қорғаныс қызметіне қарағанда екінші
дәрежелік маңызға ие болып табылады. Оперативтік қызметі жер, ғимарат,
құрал-жабдықтар алуға қажетті меншікті қаражаттарды жұмылдыруды, сондай-ақ
көзге көрінбейтін зияндар жағдайына байланысты резервтер құруды сипаттайды.
Бұл қаржы ресурстар кездері әсіресе, банктік қызметтің басталуы үшін
маңызды. Кейіннен бұл қаражаттардың бір бөлігі ұзақ мерзімді активтерге
және әр түрлі резервтерді құруға жұмсалынады.
Қаржы және салым иелерінің мүдделерін қамтамсыз етуден басқа
банктердің меншікті капиталы реттегіш қызметті атқарады. Бұл қызмет
қоғамның мүдделерімен, сол сияқты банк операцияларына бақылауды жасауға
мүмкіндік жасайтын заңдар және ережелерге тікелей байланысты. Банк
капиталының көрсеткіштерінің көмегімен мемлекеттік ұйымдар банк
қызметтеріне баға беріп, оған бақылауды жүзеге асырады.
Банктің меншікті капиталына қатысты ережелер, оның ең төменгі
мөлшеріне қойылатын талаптарды, активтерге байланысты шектелуін және басқа
банктен активтер сатып алу шартын камтиды. Қазақстан Ұлттық Банкі бекіткен
пруденциялық нормативтерде банктің меншікті капитал көлемі беріледі.
Сонымен қатар, реттегіштік қызметке ссудалық және инвестициялық
операцияларға байланысты шектеу мақсатында капиталды пайдаланады.
Айналым қызметі. Кез келген банк капиталы банкроттыққа қарсы, не
болмаса зияндардың орнын жабу үшін құрылмайды. Олардың басты мақсаты
коммерциялық қызмет көрсету болып табылады. Мұндай қызметтер тәуекелмен
байланысты болатындықтан, банк капиталының мұндағы қызметі тәуекел
дәрежесін есепке алатын активтік айналымды авансылаумен сипатталады.
Сондықтан да, бұл қызметті меншікті капиталдың айналым қызметі деп атайды.
Бұл қызметті атқара отырып, өзінің айналым капиталын кассалық ақшалар,
несиелік, факторингтік және лизингтік операцияларға, бағалы кағаздар сатып
алуға, басқа да ғимарат, құрылғыларға және басқа да негізгі қорларға жұмсай
отырып, банктер өз несие берушілерін зияндардан қорғайды.
Резервтік қызметі. Тәуекелдер тек активтік операцияларға ғана емес,
сондай-ақ пассивтік операцияларға да тиісті болып келеді. Пассивтік
операциялардан туындайтын тәуекелдерді болдырмау үшін банктер тартылатын
қаражаттар есебінен міндетті резервтер ретінде Орталық банкте резервтерін
құрайды.
Банктердің төлем ресурстарының мүмкін болар тапшылығына байланысты
міндетті түрде құрайтын резервтер сияқты, активтік операцияларды болатын
тәуекелдердің орнын толтыру үшін арнайы меншікті капитал резервін құруға
мәжбүр болады. Мұндай зияндар банк капиталының айналым қызметіне
жатпайтындықтан, оларды басқа қызметі - резервтік қызмет арқылы ғана қолдап
отырады.
1.3 Банктің меншікті капиталының жеткіліктілігі
Банктің меншікті капиталының жеткіліктілігі ұзақ уақыт бойы ғылыми-
зерттеу затына және банктер мен оны реттеуші ұйымдар арасындағы пікір
таласқа айналып келеді.
Банктер өздерінің активтерін арттыру үшін капиталдың төменгі мөлшерде
болғанын қалайды. Ал банкті бақылаушылар, банктердің банкроттықтан аулақ
болуы үшін капиталдың жеткілікті мөлшерде болуын талап етеді. Банктердің
банкроттығы ондағы баскарудың нашарлығынан болуы мүмкін, себебі банкті
жақсы басқарса, ол төменгі капитал нормасында жұмыс жасай алады деген
пікірлер бар.
Капиталдың жеткіліктілігі термині банктің жалпы тұрақтылығын және
оның тәуекелге бару дәрежесін көрсетеді. Капиталдың жеткіліктілігі - бұл
банк капиталының мөлшерінің тәуекел дәрежелері ескерілген банк активтеріне
сәйкес болуға тиісті. Сондай-ақ, коммерциялық банктер өз жұмыстарында банк
капиталын шамадан тыс ұлғайтуды теріс санайды. Өйткені, ол банктің
қызметіне кері әсер етуі мүмкін. Банктердің көбі акция шығара отырып,
қаражат тартуға ынтасыз болып келеді. Сондықтан банк жетекшілері бір
жағынан, қадағалау және бақылау ұйымдары екінші жағынан, банк капиталы мен
коммерциялық банктердің басқа да қызметіндегі параметрлер арасындағы
колайлы катынасты табуға тырысады.
Кез келген коммерциялық банктің меншікті капиталының мөлшерін мынадай
формуламен анықтауға болады:
МК = А – М
(1)
мұндағы,
МК — банктің меншікті капиталы
А — банктің активтерінің жалпы сомасы
М — банктің міндеттемелері.
Банк ресурсындағы меншікті капиталдың өте төменгі үлесінде болуы да
дұрыс емес. Себебі, ол банктің салым иелері алдындағы жауап беру мөлшеріне
сәйкес келмейтіндігін сипаттайды.
Банк меншікті капиталын ұлғайтуға негіз болатын төмендегідей
факторларды ескеру кажет:
- банктердің дивидендтері өнеркәсіптік кәсіпорын активтеріне
қарағанда, пайыз мөлшерлемесінің өзгеруіне, қарыз алушының несиелік
қабілетінің нашарлауына байланысты, олардың нарықтық құндары өзгеріп
отырады;
- банк көбіне тұрақсыз қысқа мерзімді қарыз көздеріне көңіл бөледі,
бірақ олардың көбі талап етуге байланысты қайтарылып алынуы мүмкін.
Сондықтан, кез келген саяси немесе экономикалық өмірдегі жағдайлар
банктердегі ресурстардың сыртқа ағылуына себеп болуға тиіс. Бастапқыда банк
капиталының активтерге қатысты шекті қатынасы 20% шамасында болса, ал
қазіргі оның шамасы 12 %-ды (пруденциялық нормативтердегі к2-нің мәні)
кұрайды. Бұл дегеніміз банк жүйесіндегі төлем кабілетінсіздік тәуекелдің
уақыт өте келе арта түсетіндігін көрсетеді. Себебі, банк жүйесіндегі
банктердің активтерінің сапасы әлі де болса өз деңгейінде еместігін
ескерсек, онда болашақты оның орнын жабатын меншікті капитал үлесі
жеткіліксіздігі байқалады.
Демек, банк капиталының жиынтық денгейінің жеткіліктігі банк жүйесін
қолдайтын басты шарттардың біріне жатады.
Банктердегі немесе жалпы банктік жүйедегі капитал көлемін тура
анықтау қиын, бірақ жоғарыда қарастырылған қызметтердің орындалуы үшін,
салым иелері мен бақылаушы ұйымдардың сенуі үшін капитал жеткілікті
мөлшерде болуы қажет. Кажетті капиталдың сомасы банктің тәуекел деңгейіне
байланысты болуға тиіс. Мысалы, егер банктің берген ссудаларының тәуекел
дәрежесі өте жоғары болса, онда банкке көп мөлшерде қорлар құруға тура
келеді. Қажетті меншікті капитал мөлшерін анықтай отырып, банк алдында
келесідей міндеттер тұрады: тәуекелдің артуына байланысты өз капитал
мөлшерін ұлғайту кажет пе немесе тәуекел деңгейі төмен болып келетін
активтерге өз қаражаттарын орналастырған тиімді ме? Осындай жағдайда банк
капиталы, оның активтер сапасына, басқару сапасына, қызметіндегі саясатқа
және банктің басынан кешетін тәуекелдерге тәуелді ме жоқ па? - деген балама
сауал туындайды.
Банк меншікті капиталын бағалау әдістемесі туралы сұрақ 80-жылдардың
екінші жартысында халықаралық қаржы ұйымдарында да үлкен пікір талас
туғызған болатын. Сөйтіп, 1988 жылы Базель комитеті келісімінің шешімімен
Халықаралық біртұтас капитал есебі және капитал стандарты туралы
келісімшарт негізінде Кук коэффициенті деп аталатын капитал жеткіліктігі
нормативі іс жүзіне енгізілді. 1993 жылдан бастап күшіне енген бұл
коэффициент көптеген елдердің Орталық банктерінде, біздің Қазақстан Ұлттық
Банкінде, пруденциялық норматив қатарында пайдаланылуда.
Кук коэффициенті, банк капиталы мен оның баланстан тыс активтері
арасындағы ең төменгі шекті қатынасын бейнелейді. Мұндағы меншікті капитал
екі элементті қамтиды: негізгі және қосымша капитал. Олардың жеткіліктігіне
баға беру үшін, активтер мен баланстан тыс міндеттемелердің өлшемі таңдап
алынған.
Мұндай тәсіл баланстан тыс операциялардың іске қосылуын қамтамасыз
етумен қатар, төменгі тәуекелді активтерге қаражаттар жұмсауды ынталандыра
түседі.
Базель келісіміне сәйкес, банктің капиталы екі деңгейге бөлінеді:
I деңгейлі капитал және II деңгейлі капитал.
I деңгейлі капиталға: қарапайым акциялар, бөлінбеген пайда, сол
сияқты еншілес компаниялардың бақылаусыз пакеті шегерілген материалдық емес
негізгі капитал шамасы жатады.
II деңгейлі (косымша) капиталға: ссудалар бойынша зияндарды жабуға
арналған резервтер, мерзімсіз артыкшылығы бар акциялар косылған екінші
дәрежелі қарыздар жатады.
Базель келісімінін бекіткен нормативтік коэффициентіне сәйкес, екінші
деңгейдегі банктердің қызметін реттеуде қолданылатын, пруденциялық
нормативтер қатарында банк капиталының жеткіліктілігі коэффициентін
белгілейді.
Бұл коэффициентті біздің тәжірибемізде есептеу үлгісі 2-тақырыпта
пруденциялық нормативтер катарында берілген.
2002-2009 жылдардағы статистикалық деректерге сүйеніп, банктердің
меншікті капиталының серпінін 3-кестемен беруге болады.
3 кесте ЕДБ-дің меншікті капиталының жеткіліктігінің серпіні
кезеңнің соңына
Көрсеткіштер
Кестеден көріп отырғанымыздай банктеріміздің меншікті капиталы соңғы
жылдары онша қатты өспеген. 2008 жылдың 1 қаңтар айына капиталдың мөлшері 1
781,8 млрд. теңгені немесе 14,8 млрд АҚШ долларын құрайды. Мұны
салыстырмалы түрде қарасақ, АКШ-ғы банктердің капиталының ЖІӨ-ге қатысты
шамасынан 10 есе кіші немесе Шығыс Еуропа елдерінен 35 есе кіші,
Германиядан 25 есе кіші. Егерде әлемдегі үш ірі банктің жиынтық капиталы
145 млрд АҚШ долларын құраса, онда оның мөлшері біздің отандық
банктеріміздің капиталынан 10 есе үлкен болып келеді.
Жалпы ҚҰБ-нің және ҚҚА-нің есептік мәліметтеріне сүйенсек
Қазақстандық банктердің меншікті капиталының жеткіліктігі коэффициентінің
нормативтерге сай орындалысы сақталған.
Ал енді, жарғылық капиталының көлеміне қарай қазақстандық банктерді
бірнеше топқа топтастыруға болады. Ол туралы 4-кесте мәліметтері баяндайды.
4 кесте Қазақстан Республикасындағы ЕДБ-дің жарғылық
капиталдарының серпіні мерзімнің соңына, млрд. теңге
Белгіленген шектегі жарғылық капитал Төленген жарғылық
капитал
Барлық
Кестеден көріп отырғанымыздай 2009 жылғы 1 маусымға тіркелген барлық
33 банктеріміздің 21-нің жарғылық капиталы ғана 2 млрд теңгеден жоғары
(немесе 63,64%) болса, 5 банктікі — 1,5-2 млрд теңге (немесе15,15%)
аралығында, ал 7 6анктікі — 1-1,5 млрд (немесе 21,21%) тенге аралығында
қалуда. Әрине, соңғысы жеке меншік немесе ЖШС нысанында құрылған банктер
болуы мүмкін. Бұл кестедегі мәліметтерде Мемлекеттік даму банкі мен
Эксимбанктің жарғылық капиталының мөлшері есепке алынбаған.
Дегенмен де банк активтерінің жоғары қарқынмен өсуі банктік секторы
үшін тәуекелдің ұлғаюына әкелетінін естен шығармаған дұрыс сияқты.
Сонымен бірге ЕБД-дің жиынтық меншікті капиталының құрамында шетелдің
банктер капиталының өсуін байқауға болады. ЕДБ-дің меншікті капиталы мен
активтердің соңғы 2002-2009 жылдардағы қатынасын төмендегі 1-суреттен
көруге болады.
1 сурет ЕДБ-дің меншікті капиталы мен активтер серпіні, млрд тенге.
1-суреттен көріп отырғанымыздай, екінші деңгейдегі банктердің активтері
2002 жылы 527,9 млрд теңгені құраса, ал бұл көрсеткіш 2009 жылдың аяғына
дейін 22 есеге артып, 11 683,4 млрд теңгені құраған.
ЕДБ-дің капиталдары 2002 жылы 97,6 млрд теңгені құраса, 2009 жылдың
аяғында салыстырғанда 18 есе өсіп, 1 781,8 млрд теңгені құрап отыр.
2009 жылғы көрсеткіш бойынша капиталдың банк активтерінің 13,7%-ды
ғана құрауы бұл тек пруденциалдық норматив деңгейін көрсетеді немесе оның
норматив бойынша мәні - 0,12.
Осындай жағдайларға байланысты кейбір банктеріміз капитал
жеткіліктігін сақтап, тәуекелдің алдын алу мақсатында несиелеу көлемін
шектеуде. Банктің табысы берген несиелердің сапасына тікелей байланысты
десек, онда несие көлемін шектеу банк табыстылығын шектеуге, соның
нәтижесінде банк капиталын ұлғайту көзінің кысқаруына әкелетінін білеміз.
Ендеше бүгінгі банктеріміздің меншікті капиталын үлғайту көзі ретінде тек
қана акцияларды шығару амалы калуда. Бір айта кететіні, кейбір ірі
банктеріміз өздерінің акцияларын депозитарлық қолхат арқылы шетел нарығына
орналастырып отырғаны да жасырын емес.
Бұл шаралар аталған банкке қатысты Қазақстан Республикасы Қаржылық
қадағалау агенттігі тарапынан күмән туғызуы мүмкін. Себебі, мұндай жағдай
отандық банк акциялары иелерінің жұмбақ болуын баяндайды.
1.4 Банктің тартылған қаражаттары
Банк ресурстарының құрылымында тартылған қаражаттар үлесі меншікті
қаражаттармен салыстырғанда өте жоғары, олардың есебінен банктің активтік
операцияларының басым бөлігі жүзеге асырылады.
Нарықтық қатынастардың дамуына байланысты, сондай-ақ ескі банктік
жүйе үшін уақытша бос ақшалай қаражаттарды тартудың дәстүрлі емес
тәсілдерінің болуы, тартылатын қаражаттар құрылымын толығымен өзгертті десе
де болады.
Банктік тәжірибеде барлық тартылатын каражаттарды жинақтау
тәсілдеріне байланысты үлкен екі топқа бөледі:
- депозиттік қаражаттар;
- депозиттік емес тартылған қаражаттар.
Тартылған қаражаттар ішінде ең көп бөлігін депозиттер құрайды.
Депозиттер, банк үшін бірден-бір арзан ресурс көзі болып табылады.
Депозит — бұл клиенттердің (жеке және заңды тұлғалардың) банктегі
белгілі бір шотқа салған және өздері пайдалана алатын қаражаттары.
Депозиттік емес тартылған қаражаттар - бұл банктің алған қарыздары
түрінде немесе өздерінің меншікті бағалы қағаздарың сату жолымен тарататын
қаражаттары.
Депозиттік емес банктік ресурс көздері мен депозиттер өзара
ажыратылады. Біріншіден, олар персоналдық емес, яғни банктің нақты
клиенттің атынан тартылмайды; екіншіден, мұндай қаражаттарды тарту
бастамасы банктің өзінен туындайды.
Депозиттік емес тартылған ресурстармен көбіне ірі коммерциялық
банктер айналысады. Өйткені, депозиттік емес қаражаттар ірі сомада сатып
алынатындықтан да, оларды көтерме сауда операциялар сипатына жатқызуға
болады.
1.4.1 Банктің депозиттік операциялары
Депозиттік операциялар активті және пассивті болып бөлінеді. Активті
депозиттік операциялар - банктің уақытша бос ақша қаражаттарын Орталық
банкте және өзге корреспондент-банктердегі шоттарда орналастыруымен
байланысты операциялар. Олар банктің өтімді активтері ретінде, яғни жалпы
активтердің өте аз бөлігін алады. Активтік депозиттер банктің өтімді
қаражаттарына жатады.
Пассивті депозиттік операциялар - бұл клиенттердің уақытша бос ақша
қаражаттарын белгілі уақытқа және пайыз төлеу шартымен тартумен байланысты
операциялар. Бұл операциялар көмегімен тартылған депозиттер пассив жағының
көп бөлігін алады және банктік ресурстарын қалыптастырудың негізгі көзі.
Қазіргі банктік тәжірибеде салымдардың, депозиттердің және депозиттік
емес ресурстардың шоттарының әр түрлері кездеседі. Бұл банктердің жоғарғы
бәсекелестік нарықта банк қызметтеріне деген клиенттер топтарының сұранысын
қанағаттандыруға және олардың қаражаттары мен уақытша бос қаражаттарын
банктік шоттарға тартуға ұмтылуына жағдай жасайды.
Экономикалық мазмұнына қарай депозиттерді мынадай топтарға бөледі:
- талап етілетін депозиттер;
- мерзімді депозиттер;
- жинақ салымдары;
- бағалы қағаздар түріндегі (депозитік және жинақ сертификаттары)
депозиттер.
Сондай-ақ, оларды төмендегідей белгілеріне байланысты жіктеуге
болады:
- мерзімдеріне қарай;
- салым иелерінің категорияларына қарай;
- қаражаттарды салу және қайтарып алу шартына қарай;
- пайыз төлеу тәсіліне қарай;
- банктің активтік операциялары бойынша жеңілдіктер алуына қарай;
- басқа.
Салым иелерінің категорияларына байланысты депозиттік шоттар мынадай
түрлерге бөлінеді:
- жеке тұлғалардың шоттарына;
- кәсіпорындар және акционерлік қоғамдардың шоттарына;
- жергілікті билік ұйымдарының шоттарына;
- қаржылық мекемелердің шоттарына;
- шетелдік азаматтарының шоттарына.
Талап етілетін депозиттер — бұл салым иелерінің бастапқы талап етуіне
байланысты әр түрлі төлем құжаттар арқылы қолма-қол ақшаларын алатын
әртүрлі шоттардағы қаражаттар.
Отандық банктік тәжірибеде талап етілетін депозиттерге мыналар
жатады:
- мемлекеттік, акционерлік кәсіпорындардың, сондай-ақ әр түрлі шағын
коммерциялық құрылымдардың ағымдық шоттарындағы сақталатын қаражаттары;
- әртүрлі мақсатқа тағайындалған қорлардың қаражаттары;
- есеп айырысудағы қаражаттар;
- жергілікті бюджеттер қаражаттары және олардың шоттарындағы
қаражаттар;
- басқа банктердің корреспонденттік шоттарындағы қаражат қалдықтары.
Талап етілетін депозиттік шоттардың артықшылығы олардың иелері үшін
жоғарғы өтімділігіне байланысты сипатталады. Талап етілетін депозиттік
шоттарға қаражаттар, шаруашылық және басқа да операциялардың жүзеге
асырылуы барысында түседі және пайдаланылады.
Ал, кемшілігі - бұл шот бойынша пайыз мүлде төленбейді немесе біршама
төменгі мөлшерде төленеді. Міне осыдан келіп талап етуге дейінгі шоттардың
төмендегідей өзіндік ерекшеліктері калыптасады:
- ақша салу және оны алу кез келген уақытта ешқандай да шектеусіз
жүзеге асырылады;
- шот иесі банктен осы шотты пайдаланғаны үшін пайыз түрінде немесе
коммиссиондық ақы алып отырады;
- банктер талап етілетін шоттарда ақшалай қаражаттарды сақтағаны үшін
өте төменгі деңгейде пайыз төлейді, кейде төлемеуі де мүмкін;
- талап етілетін депозиттер бойынша, коммерциялық банк Орталық банкте
сақталатын міндетті резервтерге жоғарғы мөлшерде аударымдар жасайды.
Қазақстандық көптеген коммерциялық банктерде талап етілетін
депозиттердің үлесі тартылған қаражаттар құрылымында өте жоғары болып
келеді. Бұл өте арзан ресурс болғанымен банктерде оларды ұзақ мерзімге
орналастыруға байланысты қиындықтар туындайды. Халықаралық банктік
тәжірибеде оларды ұзақ мерзімді активтерге айналдыруда депозиттік базаны
сандық талдау әдісі колданылады. Мұнда депозиттік базаны сипаттайтын
көрсеткіштер есептелінеді:
1. Талданатын мерзім ішінде ресурстық, базаның өсімін көрсететін
қаражаттардың (талап етілетін депозиттердің) шоғырлану деңгейі. Оны
пайыздық қатынаста мынадай формуламен есептейді:
Шд=(Қс-Қб)Т
(2)
мұндағы, Шд- қаражаттың шоғырлану деңгейі;
Қс- мерзімнің соңындағы қаражат қалдығы;
Қб- мерзімнің басындағы қаражат қалдығы;
Т - мерзім ішіндегі қаражат түсімдері.
2. Орташа сақталу мерзімі. Талап етілетін депозиттерде сақталатын
қаражаттардың орта күнінің санын көрсетін көрсеткіш, сол арқылы тартылған
қаражаттарды мерзімді активтерге айналдыру мерзімін мынадай формуламен
анықтауға болады:
М = Қо х К А
(3)
мұндағы, М - орташа сақталу мерзімі;
Қо - мерзім ішіндегі орташа қаражат қалдығы;
К - қарастырылатын мерзім ішіндегі күндер саны.
А - мерзім ішіндегі алынатын немесе аударылатын қаражаттар сомасы.
3. Талап етілетін депозиттердің азаймайтын (тұрақты) қалдығы немесе
олардың табысты активтерге орналастыруға болатын қаражаттарының бір бөлігі:
Ак=ҚоТ
(4)
мұндағы, Ак- азаймайтын қаражат қалдығы;
Қо- мерзімі ішіндегі орташа қаражат қалдығы;
Т - мерзім ішіндегі қаражат түсімдері.
Сонымен қатар, депозиттік қоржынның сапасын бағалауда депозиттердің
орташа мөлшері көрсеткішін пайдалану қажет. Оның формуласы мынадай:
О = ЖдК
(5)
мұндағы О - депозиттің орташа мөлшері;
Жд - депозиттің жалпы сомасы
К - жасалған депозиттік келісімшарттардың саны.
Мерзімді депозит - бұл банктерде белгілі бір мерзімге және пайыз
төлеу шартында орналастырылған клиенттердің уақытша бос ақша қаражаттары.
Бұл депозит түрі алдын ала хабарлаудан кейін немесе мерзім бойынша
алынуы мүмкін. Мерзімді депозиттер чектің көмегімен пайдаланылмайды, бірақ
қолма-қол ақша түрінде еркін аударылады немесе ағымдағы шотқа аударылады.
Егер мерзімге дейін бұл салымды алатын болса, онда шот иесі айыппұл төлеуге
міндетті.
Бұл салымның ерекшелігі - талап еткенге дейінгі депозитке қарағанда,
оларға міндетті резервтердің төменгі мөлшері белгіленеді.
Депозиттің бұл түрін алдын ала хабарлау негізінде немесе уақыты
жеткен кезде салым иесі ала алады. Мерзімді депозиттерді чектер арқылы
алуға болмайды. Мерзімді депозиттерді басқа шоттарға аударуға болады.
Мерзімді депозиттер мынадай түрлерге бөлінеді:
- меншікті-мерзімді депазиттер;
- алдын ала алуы ескерілетін мерзімді депозиттер. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz