Негізгі өндірістік қордың құнсыздануы
М А З М Ұ Н Ы
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1 КӘСІПОРЫННЫҢ НЕГІЗГІ КАПИТАЛЫН ПАЙДАЛАНУ ТИІМДІЛІГІН КӨТЕРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Негізгі капиталды тиімді пайдаланудың мәні, құрылымы мен
жіктелуі.. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 1 3
1.2 Негізгі құралдардың пайдалану тиімділігін бағалаудың әдістемелік
негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
2 ТЕМИРЖОЛСУКЫЗЫЛОРДА ЖШС-нің НЕГІЗГІ ӨНДІРІСТІК ҚОРЛАРДЫҢ ЕСЕБІ
2.1 Негізгі өндірістік құралдардың қозғалысы
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 30
2.2 Негізгі құралдардың тозу есебі және есептен шығару ... ... ... ... ... ... ...35
2.3 Негізгі құралдарды қайта бағалау және түгендеу ... ... ... ... ... ... ... ... .40
3 ТЕМИРЖОЛСУКЫЗЫЛОРДА ЖШС-нің НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРЫН ПАЙДАЛАНУ ЖӘНЕ ЖАҢАРТУ
ДЕҢГЕЙІН КЕШЕНДІ БАҒАЛАУ
3.1 ТЕМИРЖОЛСУКЫЗЫЛОРДА ЖШС-нің экономикалық белсенділігін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
3.2 ТемиржолсуКызылорда ЖШС-нің негізгі құралдармен қамтамасыз етілуін
талдау
3.3 Кәсіпорында негізгі құралдарды тиімді пайдалануын талдау
... ... ... ... ... ...49
3.4 Негізгі капиталдың тиімді пайдалану жолдарын
жоғарылату ... ... ... ... ... ...54
3.5 ТемиржолсуКызылорда ЖШС-нің негізгі капитал тиімділігін арттыру
жолдарының негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...60
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 70
ҚОСЫМШАЛАР
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы.-Алматы: Қазақстан, 1998 ж.
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі.-Алматы: Қазақстан, 1194
ж.
3. Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы. Қазақстан
Республикасының 2007 жылғы 27 ақпандағы № 234 Заңы
4. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы.
Қазақстан Республикасы Салық кодексі, 2010 жылғы 10 желтоқсандағы 99-
IV Заңы
5. Қазақстан Республикасының Еңбек кодексі. Қазақстан Республикасының
2007 жылғы 15 мамырдағы № 251 Заңы
6. Акционерлік қоғамдар туралы. Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 13
мамырының № 415 Заңы
7. Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер
туралы. Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 22 сәуірдегі № 220 Заңы
8. Қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттары.- Алматы Корпорация
КАРАНА-ЮСАНД, 2007 ж.
9. Қаржылық есептіліктің Ұлттық №1 және №2 стандарттары. Қазақстан
Республикасы Қаржы министрінің 2007 жылғы 21 маусымдағы № 217 бұйрығы
10. Бухгалтерлік есеп шоттарының үлгілік жоспарын бекіту туралы. Қазақстан
Республикасы Қаржы министрінің 2007 жылғы 23 мамырдағы № 185 бұйрығы
АНЫҚТАМАЛАР
Жеке өндіріс – қайталанатын немесе қайталанбайтын, кезеңдік емес
әртүрлі мөлшердегі – ірі, орташа, ұсақ бұйымдарды ұзақ кезеңмен өндіріп
шығару
Жоспарлау – болашақта жүзеге асырылуы ықтимал әрекет нұсқаларын таңдау
Негізгі капитал - бұл шаруашылық жүргізуші субьектіге келешекте табыс
табу мақсатында өндірістік қызмет үшін қажетті бастапқы капитал
Негізгі қорлар – бұл өзінің құнын бөлшектеп жоғалтатын және ұзақ кезең
бойы натуралды қалпын өзгертпей сақтайтын материалды заттай құндылықтар
Негізгі құралдардың амортизациясы – бұл біртіндеп тозып жатқан негізгі
құралдардың құнын дайындалған өнімге немесе кезең шығындарына апару процесі
Икемді бюджет – ұйымның іскер белсенділігінің бірнеше баламалы
деңгейлеріне жасалатын бюджет
Қаржылық бюджет – күрделі қаржы жұмсау бюджетін, ақшалай қаражатты және
болжаулы балансты қамтитын бас бюджеттің бөлігі
Операциялық бюджет – ұйымның кіріс және шығыс баптарын бейнелеуші
қосалқы (жеке) бюджеттер (сметалар), арқылы нақтыланатын пайда мен залал
жоспарын қамтитын бас бюджеттің бөлігі
Өндіріс – мақсатты бағыттағы қызмет. Бұл қызметтің арқасында жекелеген
компоненттер пайдалы өнімге айналады.
Смета – әкімшілік қабылдайтын шешімді жүзеге асырудың қаржылық жоспары
Сметалық бақылау жүйесі – шығын метасын орындауға, нақты шығынның
сметалықтан ауытқуын анықтауға және алға қойылған мақсаттарды жүзеге
асыруға бағытталған шешімдерді әзірлеуге негізделген басқарушылық есептің
коммуникациялық желілер жүйесі; ол материалдардың,негізгі өндірістік
жұмысшылар – еңбекақысының шығындарын,өндірістік үстеме шығындарды,
коммерциялық және әкімшілік-басқару шығындарын бақылау әдісі ретінде
пайдаланылады
Үстеме шығын – кәсіпорынды басқарумен, өндірісті басқару және оған
қызмет етумен байланысты кешенді шығын
Капитал бюджеті – кәсіпорын капиталын басқару үшін бюджет жасау және
капиталдың қалыптасу көздерін анықтау мен олардың орналасуын анықтау.
Негізгі смета – бұл нақты мерзімді қамтитын сандық өлшемдегі жоспар.
Смета айларға бөлініп, жылға жасалады. Жоспарлау бойынша негізгі сметаны
қабылдау перспективалық жоспарлаудың бөлігі болып табылады.
Үйлестіру – бюджеттік жоспарлау барысында смета көмегімен ұйым
бөлімшелерінің өзара келісімге келуі.
Смета мотивациясы – кәсіпорын басшыларының жұмысқа араласуына мүмкіндік
береді және кәсіпорынның мақсатына жетуін бағыттайды.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
1. ЖШС-Жауапкершілігі шектеулі серіктестік
2. АҚ- акционерлік қоғам
3. ҚҚС-Қосылған құн салығы
4.ТС-толық серіктестік
5.ҚЕХС-Қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттары
6.ЖЗҚ-Жинақтаушы зейнетақы қоры
7.ЖЖТ-Жылдық жиынтық табыс
8.КТС-Корпоративтік табыс салығы
9.МЕА-Материалдық емес активтер
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Нарықтық қатынастарға өтумен байланысты әр бір
қоғам даму жолдарын таңдау алдында тұрады. Нарықтық экономикада шынайы
экономикалық процестердің қиындығы, олардың қайшылығы және біртекті
еместігі қоғамның прогрессивті тенденциялардың дамуына жауап беретін
экономикалық саясаттың бағыттарын таңдау үшін айтарлықтай қиындықтар
туғызады.
Қазіргі экономика – бұл бір-біріне қайшы келетін топтар қатынасы:
нарықтық қатынастар жүйесі және барлық экономиканың саналы реттелуі.
Бұл мәселелерді шешу үшін кәсіпорынды тек қана техникалық потенциалмен
қамтамасыз етіп қоймай сонымен қатар оларды пайдаланудың тиімділігін көтеру
қажет.
Өнім өндірісі және қызмет көрсету процессінде келесі экономикалық
ресурстардың түрлерін пайдаланылады: табиғи ресурстар (жер, сулы және
тоғайлы, жер қойнауы); еңбек ресурстары (адамдар және олардың қызмет
көрсету және тауарларды шығару мүмкіндігі); өндіріс қорлары (өндірістік
ғимараттар, құрылыстар, станоктар, тасымал құралдары, материалдар, шикізат,
энергия, запас бөлшектер және т.б.), адамдардың кәсіпкерлік қабілеттілігі.
Өндірістің заттанған құралдары кәсіпорын капиталы деп аталады. Капитал
өндіріс құралы ретінде өнімді шығаруға қатысатын, бірақ өндіріс процесінде
олардың функциясы бойынша ажыратылатын еңбек құралдары және еңбек заттары
болып бөлінеді.
Еңбек құралдары негізгі өндірістік қорлардың заттай мағынасын құрайды,
яғни негізгі капиталды, ал еңбек заттары айналым капиталын құрайды.
Негізгі қорлар өндіріс сферасында қызмет етеді және республиканың
ұлттық байлығының басты бөлігін құрайды. Олар республиканың, кәсіпорынның
техникалық потенциалын анықтайды, олардың құрамының сапалығынан және
жағдайынан өндірістің өсу қарқынымен өсуі байланысты. Республика
экономикасының басты орнықтырушысы - өнеркәсіпті тұрақтандыру
тенденциясының қалыптасуы. Өнеркәсіпте жеделдете кері холдингтеу және
технологиялық өзара байланысты және бәсекелік қабілеті бар өнеркәсіптік
топтар құруға кірісу керек. Мұнсыз дүниежүзілік рынокта бізде болашақ жоқ.
Өнеркәсіпті басқарудың қазіргі баспалдақты құрылымдары мен жүйесі нарық
талабына сай келмейді. Сондықтан да оны өндірістің өнімділігін, тиімділігін
қамтамасыз етуге тұтынушылардың, өнім берушілердің, өнер тапқыштардың және
тағы басқалардың әралуан талаптарын қанағаттандыратындай етіп қайта құру
қажет.
Нарықтық жағдайда кәсіпорын меншік формасына байланыссыз өзінің
меншілігінің, амортизациясының, пайдасының, кредиттерінің есебінен құрал-
жабдықтарды алады, цехтер салады. Өндіріс тиімді болу үшін, ол негізгі
өндірістік қорларды құруға және сатып алуға жұмсалған қаражаттар бекерге
жоғалтылмауы үшін негізгі қорлар толық және тиімді пайдалануы қажет.
Кәсіпорын негізгі қорларын қалай пайдалануына қарай олардың пайдасы
байланысты болады, демек кәсіпорынның ары қарай дамуы да осыған байланысты.
Осыдан дипломдық жұмыс тақырыбы Ұйымның негізгі капиталы есебі және
оны тиімді пайдалану таңдалады. Пайдалану анализі және негізгі қорлар
есебінің мәселесіне келесі Ресей экономист ғалымдардың И.С. Степанова, Л.А.
Виногоров, Г.В. Снитко және тағы басқа жұмыстары, Қазақстанның О.Окаев,
Т. Ашимбаев , С.К. Хамзин және тағы басқа экономист ғалымдардың жұмыстары
арналған, олардың еңбектері осы жұмыста тақырыпты ашу үшін пайдаланған. Осы
ғалымдармен негізгі қорлардың есебі және анализі облысында теориялық және
методологиялық сұрақтарға айтарлықтай еңбектерін енгізген.
Еліміздің Президенті ел басы Н.Ә. Назарбаевтың 2006 жылғы 2 наурыздағы
жолдауында “Экономикасы бәсекегеқабілетті 50 мемлекеттің қатарына ену”,
“Қазақстанның индустриалды-инновациялық стратегиясында” атап көрсетілгендей
Қазақстанның болашақта экономикасын мықты дамыту жоспарлары жасалуда, ал
бұл жоспарлар нақты істерсіз жылжуы мүмкін емес.
Қазақстан қарапайым технологияларды қолданатын ел қатарынан шығып,
дамыған прогрессивті технология қолданатын елге айналуы үшін экономикалық
қуатын арттыруы керек. Осы және көптеген басқа реттеуге келетін факторларды
қолдану (сыртқы байланыстарда белгілі мемлекеттерге ерекше назар аудару ,
құрылымдық саясат, интеграциялық процестерді күшейту арқылы сыртқы күштерге
қосылу) экономиканы тұрақтандыруға, Қазақстанның дамуына және өркендеуіне
жеткілікті шарт болуы мүмкін (1(, (2(.
Жазылып отырған жұмыстың мақсаты - жалпы кәсіпорынның нарық жағдайында
негізгі капиталдарды пайдалану тиімділігін талдау жүргізу және алдағы
уақытта жоғарылату. Зерттеу объектісі - “ТемиржолсуКызылорда” ЖШС-нің
мысалында тиімділігін жоғарлату болып табылады. Яғни, оның келешекте
экономикалық нәтижелігін дамытып, арттыруға негізделген әдістер, шаралар
анықталады.
ТемиржолсуКызылорда жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің технико-
экономикалық көрсеткіштерін талдайтын болсақ, онда біз 2009 жылдың біршама
негізгі көрсеткіштері 2008 жылмен салыстырғанда кемігенін байқаймыз (А
қосымшасы).
Атап айтқанда, өнімді (қызмет көрсету мен жұмыс) сатудан түскен табыс
2008 жылы 170005412 теңгені құраса, сол көрсеткіш 2009 жылы 226613357
теңгені құрап, 56607945 теңгеге көбейген. Өнімді (қызмет көрсету мен жұмыс)
сатуға жұмсалған шығын да көрсетілген жылдар бойынша тиісінше 11850632
теңгеге көбейген. Кәсіпорынның жиынтық табысы да 2008 жылы 511367 теңгені
құрап, 2009 жылы 520000 теңгені құрап 9000 жиынтық табыс көбейген.
Қысқа мерзімді актив ішінде қатты өзгеріске түсіп отырған баптар қысқа
мерзімді дебиторлық берешек пен Тауарлы материалдық қорлар. Тауарлы
материалдық қорлардың үлесі аса қатты жоғарламасада, абсолютті көлемі 2
еседей өскен. Тауарлы материалдық құндылықтардың былай жоғарлауы кәсіпорын
қызметінің үздіксіздігін қамтамасыз ететін жағымды факторы деп атауға
болады, бірақ Тауарлы материалдық құндылықтардың өсуі айналымдылықтын
бәсеңдеуіне әкелмеуі тиіс. Яғни кәсіпорын Тауарлы материалдық қорлар
құрамында қолданыссыз жатып қалуы мүмкін қорлардың болмауы қадағалауы
тиіс.
Дебиторлық берешектердің абсолютті де үлестік те салмағы күрт өсіп
отыр. Егер 2007 жылы дебиторлық берешек кәсіпорында болмаса (балансы теріс
таңбамен берілгендікпен, ол кредиторлық берешекке жатады) 2008 жылы
берешектер көлемі 34 млн-ға жетіп отыр. Бұл да кәсіпорын үшін оңтайлы
жағдай емес. Өйткені кәсіпорын қаражаты өз қолында емес айналымнан шығып
отыр. Тағы бір қауіпті жағы бұл берешектердің ішгінде күмәнді немесе
үмітсіз берешектер болу мүмкіндігі.
Салықтық активтер қарастырып отырған жылдарда төмендеуі, яғни
кәсіпорын алдын ала төлеу көлемін азайтып отыр. Бірақ 2008 жылы киінге
қалдырылған салықтық активтер пайда болған. Материалдық емес активтердің
2008 жылы болмауы өткен жылғы баланста тұрған активтердің пайдалы қызмет
мерзімі біткендіктен есептен шығарылуы мен түсіндіріледі.
Кәсіпорын активтерін құралу көздері әр түрлі болуы мүмкін: меншікті
немесе заемдық. Сондықтан, талдау барысында кәсіпорынның активтер құралымен
ғана танысып қоймай, олардың қандай көздерден құралғаның қарастырудың да
маңызы зор. Активтер құралу көздері баланстың пассив жағында беріледі.
Зерттеліп отырған кәсіпорын бойынша құралу көздерінің құрамы берілген.
Мәліметтер бойынша активтерді қалыптастырудың негізгі көзі ретінде
меншікті капиталды айтуға болады. Себебі оның абсолютті және қатынасты
өсімі байқалады. Абсолютті мөлшермен алғанда 1160,9 % -ға немесе 3274
теңгеге өсті. Өз кезегінде қысқа мерзімді міндеттемелер 24,37 %-ға
өскенімен басқа да міндетті төлемдер бойынша міндеттемелер төмендегені
байқалады.
Дипломдық жұмыстың міндеті – пайдаланылған негізгі құралдардың талдауын
жасап, кеткен қателерді анықтап оның тиімділігін арттыру жолдарын анықтау,
жөндеу шаруашылығының тиімділігін есептеу.
Дипломдық жұмыстың бірінші тарауында: негізгі қорлардың жіктелімі,
құрамы және құрылымы зерттеледі. Қазіргі жағдайға негізгі қорлардың
мағынасы және мақсаттары келтірілген. Негізгі қорлардың амортизациясы оның
біртіндеп қалпына келу процесі ретінде зерттеледі. Кәсіпорынның негізгі
қорларының әр түрлі бағалануы қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың екінші тарауы дипломдық жұмысты жазуда база ретінде
пайдаланылатын ТемиржолсуКызылорда ЖШС негізгі қорларын есебін
ұйымдастыру арналған. Талданып отырған кәсіпорын қызметін толықтай көрсету
үшін екінші тараудың бірінші бөлігінде оның экономикалық жағдайын
сипаттайтын барлық технико-экономикалық көрсеткіштеріне талдау жүргізіледі.
Кәсіпорынның 2 жылдық мәліметтерін пайдаланып олардың абсолютті өзгеруін,
көрсеткіштердің өсу темпін, оларды тиімді пайдалануды және т.б. анықтауға
болады. Кәсіпорынның дамуына байланысты болатын оның техникалық
мүмкіншілігін тереңірек зерттеу үшін, олардың пайдалануындағы әлсіз
жақтарын шығару үшін, негізгі қорлардың барына және қозғалысына, техникалық
жағдайына талдау жүргізіледі. Негізгі қорлардың тиімді пайдалану
көрсеткіштерінің талдауы, олардың ішінде бізде негізгі қорлардың
қорқайтарым және қор сыйымдылық көрсеткіштері бар.
Дипломдық жұмыстың үшінші тарауында кәсіпорынның негізгі қорларын
тиімді пайдаланудың негізгі жолдары және бағыттары келтірілген. Оларды
пайдаланудың талдауын және есебін жүргізуді жетілдіру. Кәсіпорынның негізгі
қорларының активті бөлігін құрайтын және оларды тиімді пайдалануды арттыру
кәсіпорынның экономикалық жағдайын жақсартуға және оның дамуына алып
келетін талданатын кәсіпорын үшін құрылыс техникасын дамыту мүмкіншіліктері
және сатылары қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың методологиялық негізгі болып кәсіпорында негізгі
қорлардың есебі және талдауы сұрақтарын қамтитын мөлшерлік, заңдылық,
арнаулы, кезеңдік әдебиеттер табылады.
1.КӘСІПОРЫННЫҢ НЕГІЗГІ КАПИТАЛЫН ПАЙДАЛАНУ ТИІМДІЛІГІН КӨТЕРУДІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Негізгі капиталды тиімді пайдаланудың мәні, құрылымы мен
жіктелуі
Капитал деп келешек игілікті өндіруді молайту үшін пайдаланатын
қазіргі игілікті айтуға болады. Капитал латын сөзінен басты мүлік деген
ұғымды білдіреді.
Капиталдың өсуі капиталистердің ақысыз иемденетін жалдамалы
жұмыстарының еңбектерінен өндірілетін қосымша құн. Заттай және моральдық
жағынан тозған, ескерген құрал-жабдықтарға кеткен шығындары амотизация
жолы арқылы өтеліп отырады.
Нарықтық капиталға көшкен кезде капитал сөзі жиі айтылатын болады,
бірақ капитал деп кез келген ақшаны айтады. Қандай да бір капитал болмасын
өз қозғалысын белгілі ақша сомасы түрінде бастайды. Алайда ақшаның ақшамен
және ақшаның капитал ретіндегі айырмашылығы бар. Ақшалар өз бетінше
капитал бола алмайды. Мысалы егер ақшалар тауар айырбасын Т-А-Т
формуласымен қызмет көрсетсе онда олар бұл бір жерде айналым қызметін
орындайды.
Егер ақшаларды құнды еселеу құралы ретінде қолданса яғни алғашқы
салынғанға қарағанда көп құн алу үшін көп болса, онда ақшалар капитал бола
алады.
Ақша ақша ретінде және айналым ақша капитал ретінде алғашқыда бірінен
тек біркелкі емес айналым түрінде өзгешеленеді.
Ақшаның капиталға айналуының басты шарты ақша иегерінің нарықта
сондай тауарды табу мүмкіндігі болып, ол жаңаша құнды жасауға қабілетті,
одан да көп өзінің бай тұрғысынан құнды жасайды. Сондай тауарға жұмыс күші
тауары жатады.
Экономикалық теория классикалық мектебінің негізін слаған А. Смит пен
Д.Рикардо және қазіргі белгілі американ экономистері П.Самульсон мен У.
Нордхауздың ойынша, капитал бұл өндіріс құрал-жабдығы. Француз экономисі
Жан Батист Сэй және ағылшын экономисі Джон Робинсон капиталды бұл ақша
сомасы, бағалы қағаздар, қаржылар деп есептеген (5( . Капиталға бұдан басқа
да көзқарастар бар: капитал бұл өндіріс қолданылатын адамның білімі,
қалыптасқан әдеті, энергиясы. Капитал бұл уақыт. Уақыт фактор ретінде
табысты жасаушы. Әртүрлі уақыт кезеңіндегі көптеген экономистердің
көзқарасын жинақтап қарасақ, онда өндіріс құрал-жабдығы адамдар және
ақшалар да капитал бола алады.
Бірақ капиталдың мәнін толыққанды етіп К.Маркс ашқан. Маркс былай деп
жазған: сырттай капитал әртүрлі жақты формада өндіріс құрал-жабдығында
(тұрақты капитал), адамдар (өзгермелі капитал), ақшалай капитал (ақша
капиталы) болып келеді. К. Маркс осыдан соң капиталды күрделі ұғым деп
санаған. Барлық аталған материалдық игіліктер өз бетінше капитал бола
алмайды, олар сонда ғана капиталға айнала алады, егер иегерлері оларды
құнды еселеу үшін немесе қосымша құнды жасауға қолданылса.
Өзінің басты еңбегі "Капиталда" К.Маркс капиталдың бірқатар
аныктамасын берген. Бул кездейсоқ емес. "Капиталдың" бірінші томында.
капитал - бұл күн, бұл өзін-өзі өсіретін күн деп көрсетілген.
"Капиталдың" екінші томында: "капитал бұл қозғалыс" екенін дәлелдеген.
Капиталдың мәні толыққанды "Капиталдың" үшінші томында ашылған. Ол
капиталды заттар жиынтығы (өндіріс кұрал-жабдығы) ретіндс карастыруды
жоққа шығарып. капитал - бұл зат еместігін, ол адамдар арасындағы белгілі
коғамдық катынастар екенін айтқан(4(.
Алғашқы кезде былай көрінуі ммкін: құнның өсуі тауардың айырбастау
процесінде болмақ, ол болса кәсіпкер табысы мен пайдасының қайнар көзі
болып табылады. Тауарды бір бағаға сатып алып, оны қымбатқа сату: міне,
сонда құнның өсімшесі пайда болады. Шын мәнінде бұл бір кәсіпкердің
басқаның есебінен байығандығын корсетеді, ал коғам масштабында құнның
еселенуі болмайды.
Негізгі капитал бұл шаруашылық жүргізуші субьектіге келешекте табыс
табу мақсатында өндірістік қызмет үшін қажетті бастапқы капитал.
Бұл капитал кәсіпорынның мөлшерін және жай-күйін анықтайтын негізгі
көсреткіш болып табылады. Ол құрылтайшылар құжаттарында қатысушылар
салымдарының жиынтығы ретінде немесе акцияларға жүргізілген жазулар
сомасына тең тіркелген сомаларда көрсетіледі. Капиталдың шамасы
кәсіпорынның қызмет барысында тұрақты болады және кей жағдайларда ғана оның
шамасы өзгеруі мүмкін. Капиталдың өзгеруі оның шамасын құрылтайшы
құжаттарында қайта бекітуі және қайта тіркеу процедурасымен келістірілген.
Капиталдың мөлшеріне өзгерту жөніндегі шешім заңдарда белгіленген тәртіп
бойынша қабылданады.
Субьектінің капиталының жағдайы және қозғалысы жөнінде ақапараттарды
жалпылау және есептеу үшін Негізгі капитал бөлімшесінің шоттары арналған.
Ол мына шоттарды қамтиды: Қарапайым акциялар, Артықшылығы бар акциялар,
Негізгі капиталға салымдар мен жарналар.
Құрылтайшылардың акционерлік қоғамның негізгі капиталына салымдары
бойынша қарыздарын есептеу үшін Төленбеген капитал бөлімшесінің
Төленбеген капитал шоты арналған. Мұның дебеті бойынша оның
құрылтайшылармен енгізілуге тиіс, капиталдың шамасы көсретіледі.
Құрылтайшылардың салымдарының нақты түскен сомалары ақшалай қаражаттар
болып көрсетіледі.
Шаруашылық жүргізуші субьектілер іс жүзіндегі қолданыстағы заңдарға
және құрылтайшы құжаттарына сәйкес резервтік капитал құра алады. Заңмен
белгіленген резервтік капитал есебі шаруашылық серіктестіктердің резервтік
капиталының шамасы олардың құрылтайшы құжаттарында анықталады және
белгіленген тәртіп бойынша анықталады және белгіленген тәртіп бойынша
мемлекеттік тіркеуден өтуге тиіс. Осы құжаттарда есеп беру жылында табысты
бөлу тәртібі анықталады, яғни табыстың резервтік капиталға жіберілуі
мүмкін.
Шаруашылық серіктестіктер резервтік капитал құруға міндетті.
Резервтік капиталдың құрылы ужәне пайдалану тәртібі жарғымен анықталады.
Өндіріс көлемінің өсуі, инфляция және басқа себептерге байланысты жарғылық
капиталдың көбеюі кезінде сәйкесінше резервтік капитал да көбеюі керек.
Резервтік капитал бөлінбеген табыстан аударулар есебінде құрылады.
Резервтік капиталдың есебінен төленетін дивиденттер мен табыстардың
есептелген сомаларының реті қарастырылады.
Басқа да резервтік капитал есебі арнайы шотта жүргізіледі. Бұл шотта
заңдарда қарастырылған төменгі мөлшерден арты құрылған резервтік капитал
есепке алынады.
Акционерлік қоғамдар әрі қарай айналымнан алу мақсатында өз
акционерлерімен сатып алынған меншікті акцияларының есебін Қайтарып
алынған капитал шотында жүргізеді.
Кәсіпкердің қолдағы негізгі капиталды сатып алысымен пайдалану міндет
емес, өйткені негізгі құралдар қоймада резерв ретінде жатуы, ұзақ уақыт
бойы сақталуы немесе жалға берілуі мүмкін.
Басқаша айтқанда негізгі капитал сатып алу жолындағы кез келген
жұмыс, кәсіпкер мен негізгі құралдар иесі арасындағы келісім шарт немесе
келісімге қол қоюдан басталады. Негізгі құралдарды есепке алу үшін талапқа
сай ресімделген бастапқы құжаттар керек. Ол қөабылдау актілері, кіріс
қағаздары, есеп-фактуралары, сатып алу, сату шарттары мен тағы басқалары
болуы мүмкін.
Негізгі құралдар көптеген өндіріс құралдары бойына пайдаланылады,
қасиеті мен нысанын сақтай отырыпе, жанама түрде тозады, өзінің құнын
жаңадан жасалған өнімге біртіндеп көшіреді.
Айналым құралдары бір ғана өндірістік процесте тұтынылады және өзінің
құнын жаңадан жасалған өнімге толықтай көшіреді.
Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдар былайша бөлінеді:
Қолданыстағы – бұл пайдалану сатысындағы негізгі құралдар
қолданылмаған консервацияға немесе басқа да себептерге байланысты уақытша
қолданылмай тұрған негізгі құралдар.
Запаста тұрған- қолданылып жүрген негізгі құралдардың жөнделуі,
жойылуы, апатқа ұшырауы жағдайында оларды алмастыру үшін запас құрайтын
негізгі құралдар.
Өндіріске қатысатын әртүрлі құрал-жабдық пен айналымды біркелкі
жасалмайды, сондықтан оларды негізгі және айналмалы деп жіктейміз.
Негізгі капитал өнімді капиталдың бір бөлігі болып табылады. Әдетте ол
жабдықтар машина, станок, үйлер мен алып құрылыстың құнынан еніп кетеді.
Оның ерекшелігі сонда, ол дайындалатын өнімге өзінің құнын бөлшектеп
енгізіп отырады.
Кәсіпорынның негізгі белгісі – оның меншігінде, шаруа жүргізуінде
немесе жедел басқаруында жекешеленген мүлкінің бар болуы. Ол кәсіпорынның
қызмет етуінің материалды-техникалық мүмкіндігін, оның экономикалық
сенімділігін және дербестігін қамтамасыз етеді. Белгілі бір мүліксіз ірі,
кіші кәсіпорындар немесе жеке кәсіпкерлер өзінің қызметін жүзеге асыра
алмайды.
Негізгі қорлар – бұл өзінің құнын бөлшектеп жоғалтатын және ұзақ кезең
бойы натуралды қалпын өзгертпей сақтайтын материалды заттай құндылықтар.
Негізгі қорлардың кеңейтілген қайта өндіріс процесіне қатысу сипатына
байланысты олар өндірістік және өндірістік емес негізгі қорлар болып
бөлінеді.
Өндірістің әрбір процесі өндіріс қорларының қатысуымен жүзеге
асырылады, олар келесідей болып бөлінеді:
1. Еңбек заттары (материалдар, шикізаттар, сатып алынатын жартылай
фабрикаттар);
2. Еңбек құралдары (станоктар, машиналар және т.б.).
Еңбек құралдарын басқару нәтижесінде адам еңбек затына тікелей әсер
етеді және өндіріс үрдісіндесінде еңбек өнімін шығарады.
Еңбек үрдісінде ресурстарға және оларды тұтыну қатынасынан
көпшілігінде шығарылатын өнім көлемі, олардың сапалылығы, жұмысшының оның
жанұясының пайдасы және өмір сүру деңгейі, ал ақырғысында ел халқының
терең экономикалық дағдарысын анықтайтын бірден-бір себеп болып адам
өмірінде бағаның көтерілуі ресурстардың тиімсіз пайдалануы табылады.
Ресурстар болып жоғарыда айтылғандай мемлекет оның әкімшілік
орталықтары, кәсіпорындар, қоғамдық ұйымдар, мекемелер, жанұя, жай адам
иемденетін өндіріс құралдары, барлық мүмкін байлық қорлары, құндылықтар
табылады. Ресурстар материалдық, адамдық, қаржылық және табиғи болып
бөлінеді. Осы жұмыста олардың ішінен біріншісі қарастырылған.
Негізгі қорлар – бұл еңбек құралдарына заттай айналған өндірістік
қорлардың бөлігі, ұзақ кезең бойы өзінің натуралды формасын сақтайды,
өнімге өз құнын бөлектеп ауыстырады және тек қана бірнеше өндірістік
циклдарды жүргізгеннен кейін өтеледі.
Ресурстарды негізгі және айналымға бөлудің негізіне өндірісте
жүргізетін, және өз құнын шығарылатын өнімге, қызметке ауыстырудың әр
түрлі сипатына әр мәнді принцип қойылған. Негізгі қорлар өзінің әлеуметтік
мәніне қарай меншік объектісі болып табылады және тұтынушылық құн, пайдалы
заттар, сонымен қатар еңбекте тұрып қалған құн секілді натуралды түрде
көрінеді.
Құрылыс кәсіпорындарының негізгі қорларына келесілер жатады:
жылжымайтын мүлік (жер бөлімшелері, ғимараттар, құрылыстар және т.б. жылжуы
мүмкін емес жермен байланысты объектілер), көлік құралдары, құрал-
жабдықтар, өндірістік және шаруашылық инвентарь, арнайы инструменттер және
басқа да құрал-жабдықтар (библиотекалық қор, музей құндылықтары, тірі әлем
экспонаттары және т.б.) (3(.
Құрылыс кәсіпорындарының негізгі қорлары олардың материалды-техникалық
базасының негізін құрайды, олардың өсімі және жетілуі өнімнің сапасын
көтеруінің және бәсеке қабілеттілігінің негізгі шарты болып табылады.
Негізгі қорларды көптеген өндірістік циклдар ішінде пайдаланады, олар
біртіндеп тозады, қасиетін және қалпын сақтап өзінің құнын жаңа шыққан
өнімге ауыстырады.
Негізгі қорларға қарағанда айналым қорлары бір өндірістік процеске
қатысады және өзінің құнын шыққан өнімге толықтай ауыстырады (мысалға, құн
өзінің құнын жаңа пайда болған өнім-нанға толықтай ауыстырады).
Материалды активтер сатып алыну мақсатына байланысты негізгі қорлар
есебінде, құрамында, тауарлы-материалдық қорларда немесе қаржылық
инвестицияларда көрінеді, ал қайта сату мақсатымен сатып алынған болса –
тауарлы материалдық қор құрамында; ұзақ уақыт бойы қаржы салу мақсатымен
сатып алынған болса қаржылық инвестиция болып көрінеді.
Негізгі қорлар өндіріс процесіне қатысу сипатына байланысты
төмендегілерге бөлінеді:
- өндірістік – бұл өндіріс процесіне тікелей қатысатын немесе оған
жағдай жасайтын негізгі қорлар. Оның құрамына өндірістік ғимараттар және
құрылыстар, машиналар және құрал-жабдықтар, өлшейтін және бақылайтын
құралдар және жабдықтар, лабораториялық құралдар, көлік құралдары,
өндірістік және шаруашылық инвентарь, инструменттер, көпжылдық отырғызулар.
Негізгі өндірістік қорларды пайдалануды сипаттайтын экономикалық жалпылығын
көрсеткіш болып қорқайтарым табылады, ол натуралды немесе ақша өлшеміндегі
негізгі қорлардың бірлігіне өнім өндірісін сипаттайды;
- өндірістік емес – тұтынуға белгіленген негізгі қорлар. Олар
өндіріс процесіне қатыспайды, кәсіпорын жұмысшыларының мәдени-тұрмыстық
қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін арналған.
Тәнділігі бойынша негізгі қорлар келесідей бөлінеді:
- меншікті – ол субъектке тиесілі және оның балансында болатын
негізгі қорлар;
- арендаға алынған – ол басқа бір субъекттен аренда шартымен
белгіленген бір мерзімге алынған негізгі қорлар. Ағымды аренда кезеңде оны
аренда берушінің балансында болады, ал арендаға алушы шотында 001 Жалға
берілген негізгі қорлар көрсетіледі. Арендаға берілген негізгі қорлар
қатарына ұзақ мерзімге жалға берілген негізгі қорлар жатады, егер арендаға
алушы келісім шартта белгіленген сатып алу құнын аренда уақыты біткеннен
кейін немесе бітпей тұрып өткізсе, онда ол аренда алушының меншігіне өтеді.
Оларды сәйкесінше 2410 субшоттарда Ұзақ мерзімді жалға берілетін
негізгі қорлар есептейді.
- қозғалыстағы - өндірісте және шаруашылық қызметте пайдаланылатын негізгі
қорлар;
- тоқтап тұрған – уақытша пайдаланылмайтын негізгі қорлар;
- запастағылар – қозғалыстағы негізгі қорларды жөндеуде, аварияда немесе
жойылып кеткенде ауыстыруға арналып қойылған негізгі қорлар.
Заттай құрамына байланысты негізгі қорлар:
- мүлікті – заттай құрамы бар объектілер (ғимараттар, құрылыстар,
машиналар, құрал-жабдықтар);
- мүліксіз – жерге, тоғайлық және сулы жерлерге (құрылыстардан басқа)
капитал салымдары, яғни заттай формасы жоқ шығындар (жер учаскілерін
жоспарлау, жалға алынған негізгі қорларға капиталдық шығындар және т.б.).
Өндірілген өнім және көрсетілген қызмет қай экономика саласына және
қызмет түріне жатса, соған қатысқан негізгі қорлар сол экономика саласына
және қызмет түріне жатады.
Негізгі қорлар жасайтын функциясына және мақсатты белгілеуіне
байланысты келесі түрлерге бөлінеді:
1. Жер – субъекттің меншік құқығымен сатып алынған жер көлемі және
құны. Жерге деген меншік құқығы Жер учаскесіне меншік құқық актісі мен
бекітілуі тиіс. Инвентарлы болып жер бөлімшесіне меншік құқығы актісі
берілген әрбір жер саналады.
2. Ғимараттар – еңбекке жағдай жасау, халыққа әлеуметтік-мәдени қызмет
көрсету, баспана және материалды құндылықтарды сақтауға арналған
архитектурлы-құрылыстық объектілер. Инвентарлы объект болып әрбір бөлек
тұрған ғимарат саналады.
3. Құрылыстар – еңбек затын өзгертпейтін қызметтерді орындау жолымен
өндіріс процесін жүзеге асыру үшін арналған инженерлі-құрылыстық объектілер
(шахталар, мұнай және газ скважиналары, платиналар, эстакадалар, мосттар).
Мүкаммалар (инвентарь) болып әрбір бөлек тұрған құрылыс саналады.
4. Өткізгіш құрылғылар – электро, жылу және механикалық энергияны
тасымалдауға арналған құрылғылар (электроөткізу линиялары, жылу желісі,
құбырлар).
5. Машиналар және құрал-жабдықтар. Мүкаммалар объектісі болып әрбір
машина саналады, егер ол басқа бір объектінің бөлігі болмаса, өзінің
құрамына кіретіндер құралдар, керек-жарақтар, қоршаулар, фундамент негізгі
қорлардың бұл тобы 5-ке бөлінеді:
- күш машиналары және құрал-жабдықтар – жылу және электроэнергияны
шығаратын машиналар, генераторлар; әр түрлі энергияны механикалық энергияға
айналдырылатын машина-двигательдері (тракторлар және өзі жүретін шассилер,
бу двигательдері, турбиналар, іштен жану двигательдері).
- күш машиналары және құрал-жабдықтар – еңбек өнімін шығару
процесінде еңбек затына механикалық, теориялық және химиялық әсер етуге
арналған машиналар, аппараттар және құрал-жабдықтар (токарлы станоктар,
насостар, электромоторлары, эксковаторлар, грейдерлер).
- өлшегіш және реттеуіш құралдар, жабдықтар және лабораториялық
құралдар – бұл өндірістік процессті реттеу және өлшеу үшін арналған құрал-
жабдықтар (дизаторлар, амперметрлер, микроскоптар, суөлшегіштер,
монометрлер).
- есептеуіш техника – бұл процестерді автоматтандыруға және
жылдамдатуға арналған машиналар, құрал-жабдықтар (компьютерлер және т.б.
есептеуіш құралдар).
- басқа да машиналар және құрал-жабдықтар – машиналар, аппараттар
және басқа да құрал-жабдықтар (телефон станцияларының, радиобуындарының
құралдары).
6. Көлік құралдары – адамдарды және жүктерді тасуға арналған жүру
құралдары (автомобиль, теміржол, су транспорттарының қозғалу құрамы).
Инвентарлы объектісі болып барлық оған қатысты құрал және жабдықтармен
бірге бөлек объектілер табылады.
7. Аспаптар (құралдар) – бұл механикаландырылған және
механикаландырылмаған қол еңбек құралдары немесе металдарды, ағаштарды және
т.б. өңдеуге арналған машинаға бекітілген жабдықтар (кесетін, соғатын,
езетін, жұқартатын еңбек құралдары – электро дрельдер, электро вибраторлар
және т.б.). Инвентарлы объектісі болып тек қана басқа инвентарлық
объектінің құрамына кірмейтін құралдар жатады.
8. Өндірістік жабдықтар және құралдар - өндірістік операцияларды
жасауға немесе жеңілдетуге арналған құралдар – жұмыс столы,
шкафтар, және т.б.
9. Шаруашылық инвентарь – конторлық және шаруашылық инвентарь
(үстелдер, шкафтар және клемдер).
10. Көпжылдық отырғызулар – жасанды, көпжылдық оптырғызулар (жеміс-
жидектер, жүзім ағаштары, көпжылдық гүл отырғызулары, роза егіндері, тірі
шарбақтар және т.б.).
11. Жерді жақсарту үшін капитал шығындары (құрылыссыз) –
шаруашылыққа пайдалану үшін жерді жақсарту шараларына инвентарлы сипаттағы
шығындар (жер учаскелерін жоспарлау, алаңды тастардан тазарту және т.б.).
12. Басқа да негізгі қорлар – библиотекалық қорлар, музей
құндылықтары және т.б.
Нарықтық экономикаға өту жағдайында бухгалтерлік есептің мақсаты
негізгі қорлардың қозғалысын, шығуын, түсімін дұрыс және уақытылы
қадағалау; пайдалану жерлерінде олардың бар болуын және сақталуын бақылау;
негізгі қорлардың тозуын уақытылы және дәл есептеу, сонымен қатар оның
есепте дұрыс айқындалуы; жөндеуге кеткен шығындарды анықтау және осы
мақсатқа бөлінген қаржыларды тиімді пайдалануды басқару; тиімді пайдалануды
басқару, машиналардың, құрал-жабдықтардың, көлік құралдарының және басқа да
объектілердің жұмысының тиімділігін көтеру үшін қорларды табу, сонымен
қатар өнім шығаруын көтеру үшін өндірістік алаңдарды қолдану; негізгі
қорлардың пайдаланбайтын, артық объектілерін шығару; кәіспорын басшысын
есептеу техника құралдары базасында есептеп шығару жұмыстарын
автоматтандыру жолымен негізгі қорлардың жағдайы туралы қажетті ақпаратпен
жедел қамтамасыз ету (6(.
Негізгі қорлар қандай да болмасын өндірістің маңызды факторы болып
табылады. Олардың жағдайы және тиімді пайдаланылуы кәсіпорынның шаурашылық
қызметінің ақырғы нәтижесінде тікелей әсерін тигізеді.
Нарықтық экономикаға өту шарттары еңбек коллективін өндірістің барлық
материалды-құндық факторларын соның ішінде негізгі қорларды тиімді
пайдалануды көтеру қорларын тұрақты іздеуге ниеттейді. Бұл қорларды мұқият
экономикалық талдау жүргізудің арқасында тауып және іс жүзінде қолдануға
болады.
Негізгі қорлардың жағдайы және оларды пайдалану – талдамалық жұмыстың
негізгі бір аспектісі болып табылады, себебі дәл осылар әр бір өндірісті
тиімді пайдаланудың негізгі факторы – ғылыми-техникалық прогрестің
материалды айналуы болып табылады.
Кәсіпорынның негізгі қорларын және өндірістік қуаттылықтарын толық
және тиімді пайдалану оның баруына әсерін тигізеді: оның еңбек
өнімділігінің өсуіне, қорқайтарымның, өнім шығарудың көбеюіне, оның өзіндік
құнының төмендеуіне, капитал салымдарын үнемдеуге.
Өнеркәсіпті-өндірістік негізгі қорларды тиімді пайдалануды және
жағдайын талдау мақсаты болып: кәсіпорынның және оның құрылымдық
бөлімшілерінің негізгі қорлармен қамтамасыз етілуін анықтау, оларға деген
қажеттілігін анықтау, олардың өсу жоспарының орындалуын, жаңаруын және
шығуын анықтау, негізгі қорлардың техникалық жағдайын әсіресе активті
бөлігін зерттеу, негізгі қорлардың пайдалану дәрежесін және оған әсер еткен
факторларды анықтау, құрал-жабдықтар паркінің толықтай қолданылуын және
комплекттігін анықтау, қорқайтарым өсімінің резервтерін шығару, негізгі
қорларды тиімді пайдалану есебінен өнім көлемін және пайданы көтеру.
Негізгі қорлар пайдалануына байланысты қозғалыстағы, запастағы және
тоқтатылғандар болып, тиістілігі бойынша – жеке меншіктегі және арендаға
берілгендер болып бөлінеді.
Қозғалыстағы – пайдаланудағы негізгі қорлар (жұмыстағы, жөндеудегі
немесе тоқтаудағылар).
Запастағы негізгі қорларға запаста тұрған құрал-жабдықтар және көлік
құралдары (складтағы резервте тұрғандар), қолданудан шыққан негізгі
қорларды ауыстыруға арналған.
Тоқтатылған негізгі қорлар кәсіпорынның немесе бөлек цехтардың
уақытша қолданысынсын тоқтатуын белгіленген тәртіппен құжатты хатталғандар.
Жеке меншіктегі сол кәсіпорынға тиесілі негізгі қорлар. Арендаға
алынған басқа бір кәсіпорыннан (ұйымдардан) уақытша пайдалануға салынған
негізгі қорлар.
Негізгі қорлар қандай да болмасын өндірістің маңызды факторы болып
табылады. Олардың жағдайы және тиімді пайдаланылуы кәсіпорынның шаурашылық
қызметінің ақырғы нәтижесінде тікелей әсерін тигізеді.
Негізгі қор бұл нақты өзгертілмеген үлгіде өзінің материалды заттай
бағалау құнында, ағымдық ұзақ кезеңін жиі жоғалтады. Олар кәсіпорындарда
ұзақ мерзімде пайдаланып өздерінің бағасын өндірген өнімге аударады.
Негізгі қорлар қозғалыстық ұлттық байлықтың негізгі бөлімі болып келеді
және қай елдің экономикасында болмасын анықтаушы ролінде ойнайды. Негізгі
қорды тиімді немесе дұрыс пайдалану елдің экономикасын көтерілуіне негізгі
жағдайда болып келеді.
Қазіргі нарық жағдайында ұдайы өндіріс тұсында жүріп жатқан саясат аса
маңызды мәнге ие, өйткені негізгі құралдардың сапалық және сандық жағдайына
жауап береді.
Бұл саясат тек макро деңгейде ғана емес, сонымен қатар микро деңгейде де
қолданылу керек. Ұдайы өндіріс саясатының негізгі мақсаты – макро деңгейде
шаруашылық субьектілерге ұдайы өндіріс, жаңа техникамен мүліктену,
реконструкциялар, өндірісті техникалық қайтақаруландыру, ұдайы өндірістің
жай және кеңейтілген түрлеріне қолайлы жағдай жасау. Бұл міндеттердің
барлығы да амортизациялық, салықтық, инвестициялық саясаттармен жүзеге
асырылады.
Негізгі қорлардың ұдайы өндірісі – жаңа құралдарды мүліктену,
реконструкциялар, техникалық қайтақаруландыру, модернизация және капиталды
жөндеулер жолымен оларды үздіксіз жаңарту үрдісі.
Ұдайы өндірістің екі нысаны бар:
- жай ұдайы өндіріс, негізгі құралдардың тозу шығындары амортизацияның
есебімен сәйкестенгенеді;
- кеңетілген ұдайы өндіріс, негізгі құралдардың тозу шығындары
амортизация есебінің сомасынан жоғары болған кезде.
Негізгі қорлардың ұдайы өндірісінің басты мақсаты – кәсіпорында негізгі
қорларды сапалық және сандық жағдайын қамтамасыз ету, сонымен қатар оларды
жұмысқа қабілетті жағдайда ұстау. Негізгі қорлардың ұдайы өндірісі
үрдісінде келесі міндеттер шешіледі:
- әр түрлі жағдайларға байланысты істеп шыққан негізгі қорларды қалпына
келтіру;
- өндірістің көлемін ұлғайту мақсатында негізгі қорларды көбейту;
- негізгі қорлардың түрлі технологиялық, жастық құрылымдарын
жетілдіру немесе өндірістің техникалық жағдайын көтеру.
Негізгі қорлардың ұдайы өндіріс үрдісі түрлі көздер арқылы жүзеге асырылуы
мүмкін. Кәсіпорындарда негізгі құралдардың өндірісі үшін негізгі құралдар
келесі арналар бойынша келуі мүмкін:
кәсіпорынның жарғылық капиталы ретінде;
капиталды салымдар нәтижесінде;
міндетсіз беру нәтижесінде;
аренда ретінде.
Негізгі қорлардың ұдайы өндірісі сандық жағынан жыл бойы негізгі қорлардың
балансында толық бастпқы құны бойынша мына формуламен көрінеді:
Фк = Фн + Фв – Фл (1)
Мұндағы, Фк - негізгі құралдардың жыл соңындағы құны;
Фн - негізгі құралдардың жыл басындағы құны;
Фв - негізгі құралдардың жыл бойына қозғалстағы
негізгі құралдардың құны;
Фл - негізгі құралдардың жыл бойына жою құны (3(.
Модернизация (жаңғырту) – бұл жаңа құрал-жабдықтардың қатарына дейін
негізгі құралдардың ТЭК-ін жақсарту және моральды тозуды азайту мақсатында
техникалық жетілдіру болып табылады. Жаңарту дәрежесіне байланысты
модернизация бөлікті және кешенді (түбірлі қайтажасау) деп екіге бөледі.
Әдісі мен шартына байланысты модернизацияны типтік және мақсаттық деп
бөледі.
Типтік модернизация – бұл сериялық құрылыста топтық біртипті
өзгерістер;
Мақсаттық модернизация – нақты өндірістің қажеттілігіне байланысты
жетілдіру.
Модернизацияның шарты үнемдеу немесе қосымша түсімдердің өткізілуі
мына формуламен анықтауға болады:
С = П = (C1 – C2) V2 , (2)
мұндағы, С - өнімнің өзіндік құнын азайту;
П – қосымша түсім;
С1,С2-өткізілген модернизациядан кейінгі және
алдыңғы өнімнің 1 данасына кеткен өзіндік құны;
V2 - модернизациядан кейінгі өнімнің шығару
көлемі.
Әрбір кәсіпорын жөндеуге кеткен шығындарының бірқалыптылығын сақтау
үшін жөндеу қорын (резервтік) құруға құқылы.
Өндірістік емес негізгі қорлар жөндеу және қалпында ұстау шығындары
кәсіпорынның таза түсімінен, яғни салықтан кейінгі түсім арқылы жүзеге
асырылады (6(.
Негізгі өндірістік қорларға кеткен жөндеу шығындары оның табиғи тозу
дәрежесіне, жөндеу жұмыстарын сапалы жүргізу деңгейіне, машиналар мен құрал-
жабдықтармен қызмет ететін персоналдардың біліктілігіне айтарлықтай
байланысты болады. Сондытан да әрбір кәсіпорындарда құрал-жабдықтардың
шамадан тыс табиғи және моральдық тозулар болдырмауға тырысу керек. Егер
кәсіпорында негізгі құралдардың активті бөлігінде тозу біршама болған
жағдайларда (40 %-тен жоғары), мұнда құрал-жабдықтарды жұмысқа қабілетті
жағдай ұстау үшін қуатты жөндеу бөлімшелерін жасау қажет. Бұл жағдайда
жөндеушілер саны бүкіл жұмысшылар санының 60 пайызын құрауы мүмкін. Бұл
әсіресе тау-кен кәсіпорындарға мінездес келеді. Көптеген жағдайларда бұл
кәсіпорындарда жөндеу шығындары айтарлықтай көп және олар шығындарды азайту
жолдары көп, олардың негізгілерін қарастырайық.
Біріншіден, кәсіпорында жоспарлы көрсетуші жөндеулер (ЖКЖ) уақытылы
және сапалы өтуі керек, яғни бұл аварияларды кемітіп, жабдықтардың
тоқтауларын, капиталды және орта жөндеулерді азайтуға көмектеседі.
Екіншіден, капиталды жөндеуге кіріспес бұрын экономикалық жоспарда
мұқият талдау жасап, капиталды жөндеу жасау немесе жаңа техника сатып алу
тиімділігін анықтау керек.
Негізінен 2-шісі күрделі жөндеулерді жүргізу экономикалық жағынан
тиімді.
Көп жағдайда күрделі жөндеу моральді тозуды жоймайды, сондықтан да
күрделі жөндеумен бірге модернизацияны бірге өткізу экономикалық мақсатта
дұрыс саналады. Дегенмен, мұнда да санау жүргізіп, күрделі жөндеу
модернизациямен бірге немесе жаңа техникамен мүліктену тиімділігін алдымен
тапқан жөн.
Үшінші жағдайда кәсіпорынға тікелей қатысты бөлшектерді, әсіресе өткір
дефицит кезінде қалпына келтіру.
Тозған бөлшектерді қалпына келтіру мүмкіндік береді:
- уақытылы жөндеу жұмыстарын жүргізу және кейбір запас бөліктердің
дифицитін жою;
- жөндеу шығындарын азайту, өйткені бөлшектерді қалпына келтіру,
ережеге сәйкес жаңа техниканы мүліктену немесе қайта жасалған
бөліктерден әлдеқайда тиімді;
- кәсіпорынға жеткізілетін запас бөлшектердің тасымалдау шығындарын
азайту.
Тозған бөлшектерді қалпына келтіру экономикалық көзқарас жақтан
пайдалы, егер:
жаңа бөлшектер салыстырымында
(Св + Ен Кв) Y = ( Ц + Зтр) (3)
Жаңа бөлшектерді өзіңнің қаражатымен жасаған салыстырымында
(Св + Ен Кв) Y = ( Cизг + Eн Kизг) (4)
Мұндағы,
Св – бөлшектерді қалпына келтіру өзіндік құны;
Ен – күрделі салымдардың тиімді мөлшерлік коэффициенті;
Кв–тозған бөлшекті қалпына келтіру үшін арнайы құралдармен
мүліктенуге жұмсалған күрделі салымдар.
Ү – жаңа бөлшекпен қалпына келтірілген бөлшектердің арасындағы қызмет
ету мерзімін есептейтін коэффициенті;
Зтр – бөлшектерді жасап шығарушыдан кәсіпорынға жеткізу тасымалдау
шығындары;
Сизг - өзіндік күштермен жаңа бөлшектерді жасап шығаруға кеткен өзіндік
құн;
Кизг – тозған бөлшектерді қалпына келтіру үшін қажетті құралдармен
мүліктенуге жұмсалған күрделі салымдар.
Тәжірибе көрсеткендей орта және әсіресе ірі кәсіпорындарда тозған
бөлшектерді қалпына келтіру экономикалық тиімді болып саналады. Жөндеу
шығындарын азайтудың басқа да жолдары көп. Бірақ, минималды шығындар өз
қорларының активті активін уақытылы жаңартып отыратын, моральді және табиғи
тозудың шамадан тыс болдырмай, амортизацияның жедел түрін пайдаланатын,
кәсіпорындар жөндеу шығындарын көп есе азайта алады (19(.
Негізгі қордың жөндеуі:
Кәсіпорында негізгі қорларды қолдану үрдісінде үнемі тозып отырады.
Оларды жұмысқа қабілетті жағдайда ұстау үшін жөндеу жүргізіп отыру қажет.
Жөндеудің үш түрі ажыратылады: қалпына келтіруші, ағымды, капиталды.
Қалпына келтіруші жөндеуі – бұл әртүрлі жағдайларға байланысты болатын
жөндеудің ерекше түрі: стихихиялық аппараттар (суалу, өрт, жер- сілкінісі),
әскери бұзушылық , негізгі қорлардың ұзақ тұрып қалу жағдайларына
байланысты сияқты. Қалпына келтіру жөндеулері мемлекеттің арнайы қаржысына
жасалады.
Ағымды жөндеу – бұл кіші жөндеу және негізінен негізгі қорлар қызмет
ету барысында жасалады. Тәжірибе бойынша көп уақыт алмайды. Кіші жөндеуде
кейбір бөлшектер және тораптар ауыстырылады, анықталған кіші жөндеулер
орындалады.
Капиталды жөндеу – бұл негізгі қорлардың негізгі жөндеуін жүргізеді.
Кәсіпорынды жөндеуде машина толық бөлшектенеді, тозған барлық тораптар мен
бөлшектер ауыстырылады. Капиталды жөндеуден кейін машинаның техникалық
параметрлері бастапқыға жақындау керек.
1.2 Негізгі құралдардың пайдалану тиімділігін бағалаудың
әдістемелік негіздері
Өндірістік негізгі қордың құрылымы қоғам арасында салынатын қаражат
салмағының айырмашылығын көрсетеді. Яғни актив бөлігінде негізінен
өндірістің айнымалы қаржыларының жұмсалуы көзделеді. Сондай-ақ өндіріске
қызмет ететін шешуші бөлімнің және өндірісте сипатталуға мүмкін болатын
кәсіпорын шығарған бұйым, сонымен қатар құрал-саймандар яғни өнімді
өндіруге қатысатын негізгі қорлар жатады. Негізгі қордың актив бөлігінің
өсуі өндірісте еңбек өнімінің артуына өндірістің тиімді дамуына әсер етеді.
Пассив бөлігіне ғимараттар, транспорттар, беріліс қондырғылар жатады. Олар
өндіріс процесінде бірнеше рет қатысып өндірістің актив бөлігінің тиімді
жұмыс жасауын қамтамасыз етеді.
Жоғарғы көрсеткішті қор қайтарымынан шығарылған басқа да өнім шарты,
өндірістік негізгі қор айналымының үлес құнына тең. Сондықтан кәсіпорынның
ақшалай жинағын көбейту, өзіндік құнды төмендету, өндіріс шартын өсіру,
негізгі қор құрылымын жақсартуды қарау. Негізгі қор есеп және жоспарын
ақшалай немесе заттай үлгіде жүргізеді. Негізгі қорлар бағасы
амортизациялық есеп көлемі, тозу деңгейі үшін қажет.
Негізгі қор бағасының олардың өндіріс процесіне қатысуына байланысты
бірнеше түрі бар. Олар:
1. Бастапқы құн
2. Қалдық құн
3. Қалпына келтіру құны
- Негізгі өндірістік қорлардың бастапқы құны-бұл қорларды
жасақтауға
немесе сатып алуға шығындалған сома. Ол амортизация нормасын,
амортизациялық есеп көлемін, кәсіпорын активінің пайдасы мен
рентабельділігін, олардың пайдалану көрсеткішін анықтау үшін қолданылады.
- Негізгі қорларды пайдалану процесінде олар тозып, біртіндеп бастапқы
құнын жояды. Олардың шын өлшемінен тозған құнын алып тастау керек. Міне,
осы негізгі қордың қалдық құны болып табылады, яғни қалдық құн - негізгі
қордың бастапқы құны мен тозу сомасының айырмашылығы болып табылады.
- Негізгі қордың қалпына келтіру құны - ісжүзіндегі еңбек құралдарының
сол периодтағы бағадағы құны. Бұл қазіргі кездегі негізгі қорды өндіруге
шығындалған сома, ол қорларды қайта бағалау кезінде қойылады. Негізгі
қордың қалпына келтіру құнын бағалау шешімі тез өсіп, кәсіпорындардың
қаржылық-экономикалық көрсеткішін төмендетеді. Сондықтан кәсіпорын үшін,
қаржылық көрсеткішінің төмендетілген бағасын амортизация коэффициенті
қабылдайды.
Негізгі кәсіпорынның айналымы мына сатылардан тұрады:
1. Негізгі қорлардың тозуы: табиғи және моралдық тозу.
а) табиғи және моралдық тозуы, яғни еңбек құралының тұтыну бағасын
жойған кез.
Табиғи тозу мына жағдайда болады:
- Дайын өнімнің құнымен қалпына келтіретін еңбек құралының пайдалану
процестері
- Еңбек құралдарының іске пайдаланылмай тұруына құралдардың құны
жойылады.
Негізгі қордың бірдей элементтері табиғи тозу теңсіздігінен шығарылған.
Толық және ішінара тозудың негізгі қордағы айырмашылығы: толық тозу - үшін
қорға жаңадан тарату немесе айырбастау (негізгі қордағы капиталдық
құрылыстың тозуын ағымдық ауыстыру), ішінара тозу - жолдық ремонттарды
өтеу.
Табиғи тозу өндірістік қызмет мерзімін процентпен белгілейді, яғни мына
формуламен анықталады: (Иф)
Иф=TфTн*100 (5)
Мұндағы Tф-өндірістік негізгі қордың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1 КӘСІПОРЫННЫҢ НЕГІЗГІ КАПИТАЛЫН ПАЙДАЛАНУ ТИІМДІЛІГІН КӨТЕРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Негізгі капиталды тиімді пайдаланудың мәні, құрылымы мен
жіктелуі.. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 1 3
1.2 Негізгі құралдардың пайдалану тиімділігін бағалаудың әдістемелік
негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
2 ТЕМИРЖОЛСУКЫЗЫЛОРДА ЖШС-нің НЕГІЗГІ ӨНДІРІСТІК ҚОРЛАРДЫҢ ЕСЕБІ
2.1 Негізгі өндірістік құралдардың қозғалысы
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 30
2.2 Негізгі құралдардың тозу есебі және есептен шығару ... ... ... ... ... ... ...35
2.3 Негізгі құралдарды қайта бағалау және түгендеу ... ... ... ... ... ... ... ... .40
3 ТЕМИРЖОЛСУКЫЗЫЛОРДА ЖШС-нің НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРЫН ПАЙДАЛАНУ ЖӘНЕ ЖАҢАРТУ
ДЕҢГЕЙІН КЕШЕНДІ БАҒАЛАУ
3.1 ТЕМИРЖОЛСУКЫЗЫЛОРДА ЖШС-нің экономикалық белсенділігін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
3.2 ТемиржолсуКызылорда ЖШС-нің негізгі құралдармен қамтамасыз етілуін
талдау
3.3 Кәсіпорында негізгі құралдарды тиімді пайдалануын талдау
... ... ... ... ... ...49
3.4 Негізгі капиталдың тиімді пайдалану жолдарын
жоғарылату ... ... ... ... ... ...54
3.5 ТемиржолсуКызылорда ЖШС-нің негізгі капитал тиімділігін арттыру
жолдарының негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...60
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 70
ҚОСЫМШАЛАР
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы.-Алматы: Қазақстан, 1998 ж.
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі.-Алматы: Қазақстан, 1194
ж.
3. Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы. Қазақстан
Республикасының 2007 жылғы 27 ақпандағы № 234 Заңы
4. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы.
Қазақстан Республикасы Салық кодексі, 2010 жылғы 10 желтоқсандағы 99-
IV Заңы
5. Қазақстан Республикасының Еңбек кодексі. Қазақстан Республикасының
2007 жылғы 15 мамырдағы № 251 Заңы
6. Акционерлік қоғамдар туралы. Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 13
мамырының № 415 Заңы
7. Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер
туралы. Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 22 сәуірдегі № 220 Заңы
8. Қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттары.- Алматы Корпорация
КАРАНА-ЮСАНД, 2007 ж.
9. Қаржылық есептіліктің Ұлттық №1 және №2 стандарттары. Қазақстан
Республикасы Қаржы министрінің 2007 жылғы 21 маусымдағы № 217 бұйрығы
10. Бухгалтерлік есеп шоттарының үлгілік жоспарын бекіту туралы. Қазақстан
Республикасы Қаржы министрінің 2007 жылғы 23 мамырдағы № 185 бұйрығы
АНЫҚТАМАЛАР
Жеке өндіріс – қайталанатын немесе қайталанбайтын, кезеңдік емес
әртүрлі мөлшердегі – ірі, орташа, ұсақ бұйымдарды ұзақ кезеңмен өндіріп
шығару
Жоспарлау – болашақта жүзеге асырылуы ықтимал әрекет нұсқаларын таңдау
Негізгі капитал - бұл шаруашылық жүргізуші субьектіге келешекте табыс
табу мақсатында өндірістік қызмет үшін қажетті бастапқы капитал
Негізгі қорлар – бұл өзінің құнын бөлшектеп жоғалтатын және ұзақ кезең
бойы натуралды қалпын өзгертпей сақтайтын материалды заттай құндылықтар
Негізгі құралдардың амортизациясы – бұл біртіндеп тозып жатқан негізгі
құралдардың құнын дайындалған өнімге немесе кезең шығындарына апару процесі
Икемді бюджет – ұйымның іскер белсенділігінің бірнеше баламалы
деңгейлеріне жасалатын бюджет
Қаржылық бюджет – күрделі қаржы жұмсау бюджетін, ақшалай қаражатты және
болжаулы балансты қамтитын бас бюджеттің бөлігі
Операциялық бюджет – ұйымның кіріс және шығыс баптарын бейнелеуші
қосалқы (жеке) бюджеттер (сметалар), арқылы нақтыланатын пайда мен залал
жоспарын қамтитын бас бюджеттің бөлігі
Өндіріс – мақсатты бағыттағы қызмет. Бұл қызметтің арқасында жекелеген
компоненттер пайдалы өнімге айналады.
Смета – әкімшілік қабылдайтын шешімді жүзеге асырудың қаржылық жоспары
Сметалық бақылау жүйесі – шығын метасын орындауға, нақты шығынның
сметалықтан ауытқуын анықтауға және алға қойылған мақсаттарды жүзеге
асыруға бағытталған шешімдерді әзірлеуге негізделген басқарушылық есептің
коммуникациялық желілер жүйесі; ол материалдардың,негізгі өндірістік
жұмысшылар – еңбекақысының шығындарын,өндірістік үстеме шығындарды,
коммерциялық және әкімшілік-басқару шығындарын бақылау әдісі ретінде
пайдаланылады
Үстеме шығын – кәсіпорынды басқарумен, өндірісті басқару және оған
қызмет етумен байланысты кешенді шығын
Капитал бюджеті – кәсіпорын капиталын басқару үшін бюджет жасау және
капиталдың қалыптасу көздерін анықтау мен олардың орналасуын анықтау.
Негізгі смета – бұл нақты мерзімді қамтитын сандық өлшемдегі жоспар.
Смета айларға бөлініп, жылға жасалады. Жоспарлау бойынша негізгі сметаны
қабылдау перспективалық жоспарлаудың бөлігі болып табылады.
Үйлестіру – бюджеттік жоспарлау барысында смета көмегімен ұйым
бөлімшелерінің өзара келісімге келуі.
Смета мотивациясы – кәсіпорын басшыларының жұмысқа араласуына мүмкіндік
береді және кәсіпорынның мақсатына жетуін бағыттайды.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
1. ЖШС-Жауапкершілігі шектеулі серіктестік
2. АҚ- акционерлік қоғам
3. ҚҚС-Қосылған құн салығы
4.ТС-толық серіктестік
5.ҚЕХС-Қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттары
6.ЖЗҚ-Жинақтаушы зейнетақы қоры
7.ЖЖТ-Жылдық жиынтық табыс
8.КТС-Корпоративтік табыс салығы
9.МЕА-Материалдық емес активтер
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Нарықтық қатынастарға өтумен байланысты әр бір
қоғам даму жолдарын таңдау алдында тұрады. Нарықтық экономикада шынайы
экономикалық процестердің қиындығы, олардың қайшылығы және біртекті
еместігі қоғамның прогрессивті тенденциялардың дамуына жауап беретін
экономикалық саясаттың бағыттарын таңдау үшін айтарлықтай қиындықтар
туғызады.
Қазіргі экономика – бұл бір-біріне қайшы келетін топтар қатынасы:
нарықтық қатынастар жүйесі және барлық экономиканың саналы реттелуі.
Бұл мәселелерді шешу үшін кәсіпорынды тек қана техникалық потенциалмен
қамтамасыз етіп қоймай сонымен қатар оларды пайдаланудың тиімділігін көтеру
қажет.
Өнім өндірісі және қызмет көрсету процессінде келесі экономикалық
ресурстардың түрлерін пайдаланылады: табиғи ресурстар (жер, сулы және
тоғайлы, жер қойнауы); еңбек ресурстары (адамдар және олардың қызмет
көрсету және тауарларды шығару мүмкіндігі); өндіріс қорлары (өндірістік
ғимараттар, құрылыстар, станоктар, тасымал құралдары, материалдар, шикізат,
энергия, запас бөлшектер және т.б.), адамдардың кәсіпкерлік қабілеттілігі.
Өндірістің заттанған құралдары кәсіпорын капиталы деп аталады. Капитал
өндіріс құралы ретінде өнімді шығаруға қатысатын, бірақ өндіріс процесінде
олардың функциясы бойынша ажыратылатын еңбек құралдары және еңбек заттары
болып бөлінеді.
Еңбек құралдары негізгі өндірістік қорлардың заттай мағынасын құрайды,
яғни негізгі капиталды, ал еңбек заттары айналым капиталын құрайды.
Негізгі қорлар өндіріс сферасында қызмет етеді және республиканың
ұлттық байлығының басты бөлігін құрайды. Олар республиканың, кәсіпорынның
техникалық потенциалын анықтайды, олардың құрамының сапалығынан және
жағдайынан өндірістің өсу қарқынымен өсуі байланысты. Республика
экономикасының басты орнықтырушысы - өнеркәсіпті тұрақтандыру
тенденциясының қалыптасуы. Өнеркәсіпте жеделдете кері холдингтеу және
технологиялық өзара байланысты және бәсекелік қабілеті бар өнеркәсіптік
топтар құруға кірісу керек. Мұнсыз дүниежүзілік рынокта бізде болашақ жоқ.
Өнеркәсіпті басқарудың қазіргі баспалдақты құрылымдары мен жүйесі нарық
талабына сай келмейді. Сондықтан да оны өндірістің өнімділігін, тиімділігін
қамтамасыз етуге тұтынушылардың, өнім берушілердің, өнер тапқыштардың және
тағы басқалардың әралуан талаптарын қанағаттандыратындай етіп қайта құру
қажет.
Нарықтық жағдайда кәсіпорын меншік формасына байланыссыз өзінің
меншілігінің, амортизациясының, пайдасының, кредиттерінің есебінен құрал-
жабдықтарды алады, цехтер салады. Өндіріс тиімді болу үшін, ол негізгі
өндірістік қорларды құруға және сатып алуға жұмсалған қаражаттар бекерге
жоғалтылмауы үшін негізгі қорлар толық және тиімді пайдалануы қажет.
Кәсіпорын негізгі қорларын қалай пайдалануына қарай олардың пайдасы
байланысты болады, демек кәсіпорынның ары қарай дамуы да осыған байланысты.
Осыдан дипломдық жұмыс тақырыбы Ұйымның негізгі капиталы есебі және
оны тиімді пайдалану таңдалады. Пайдалану анализі және негізгі қорлар
есебінің мәселесіне келесі Ресей экономист ғалымдардың И.С. Степанова, Л.А.
Виногоров, Г.В. Снитко және тағы басқа жұмыстары, Қазақстанның О.Окаев,
Т. Ашимбаев , С.К. Хамзин және тағы басқа экономист ғалымдардың жұмыстары
арналған, олардың еңбектері осы жұмыста тақырыпты ашу үшін пайдаланған. Осы
ғалымдармен негізгі қорлардың есебі және анализі облысында теориялық және
методологиялық сұрақтарға айтарлықтай еңбектерін енгізген.
Еліміздің Президенті ел басы Н.Ә. Назарбаевтың 2006 жылғы 2 наурыздағы
жолдауында “Экономикасы бәсекегеқабілетті 50 мемлекеттің қатарына ену”,
“Қазақстанның индустриалды-инновациялық стратегиясында” атап көрсетілгендей
Қазақстанның болашақта экономикасын мықты дамыту жоспарлары жасалуда, ал
бұл жоспарлар нақты істерсіз жылжуы мүмкін емес.
Қазақстан қарапайым технологияларды қолданатын ел қатарынан шығып,
дамыған прогрессивті технология қолданатын елге айналуы үшін экономикалық
қуатын арттыруы керек. Осы және көптеген басқа реттеуге келетін факторларды
қолдану (сыртқы байланыстарда белгілі мемлекеттерге ерекше назар аудару ,
құрылымдық саясат, интеграциялық процестерді күшейту арқылы сыртқы күштерге
қосылу) экономиканы тұрақтандыруға, Қазақстанның дамуына және өркендеуіне
жеткілікті шарт болуы мүмкін (1(, (2(.
Жазылып отырған жұмыстың мақсаты - жалпы кәсіпорынның нарық жағдайында
негізгі капиталдарды пайдалану тиімділігін талдау жүргізу және алдағы
уақытта жоғарылату. Зерттеу объектісі - “ТемиржолсуКызылорда” ЖШС-нің
мысалында тиімділігін жоғарлату болып табылады. Яғни, оның келешекте
экономикалық нәтижелігін дамытып, арттыруға негізделген әдістер, шаралар
анықталады.
ТемиржолсуКызылорда жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің технико-
экономикалық көрсеткіштерін талдайтын болсақ, онда біз 2009 жылдың біршама
негізгі көрсеткіштері 2008 жылмен салыстырғанда кемігенін байқаймыз (А
қосымшасы).
Атап айтқанда, өнімді (қызмет көрсету мен жұмыс) сатудан түскен табыс
2008 жылы 170005412 теңгені құраса, сол көрсеткіш 2009 жылы 226613357
теңгені құрап, 56607945 теңгеге көбейген. Өнімді (қызмет көрсету мен жұмыс)
сатуға жұмсалған шығын да көрсетілген жылдар бойынша тиісінше 11850632
теңгеге көбейген. Кәсіпорынның жиынтық табысы да 2008 жылы 511367 теңгені
құрап, 2009 жылы 520000 теңгені құрап 9000 жиынтық табыс көбейген.
Қысқа мерзімді актив ішінде қатты өзгеріске түсіп отырған баптар қысқа
мерзімді дебиторлық берешек пен Тауарлы материалдық қорлар. Тауарлы
материалдық қорлардың үлесі аса қатты жоғарламасада, абсолютті көлемі 2
еседей өскен. Тауарлы материалдық құндылықтардың былай жоғарлауы кәсіпорын
қызметінің үздіксіздігін қамтамасыз ететін жағымды факторы деп атауға
болады, бірақ Тауарлы материалдық құндылықтардың өсуі айналымдылықтын
бәсеңдеуіне әкелмеуі тиіс. Яғни кәсіпорын Тауарлы материалдық қорлар
құрамында қолданыссыз жатып қалуы мүмкін қорлардың болмауы қадағалауы
тиіс.
Дебиторлық берешектердің абсолютті де үлестік те салмағы күрт өсіп
отыр. Егер 2007 жылы дебиторлық берешек кәсіпорында болмаса (балансы теріс
таңбамен берілгендікпен, ол кредиторлық берешекке жатады) 2008 жылы
берешектер көлемі 34 млн-ға жетіп отыр. Бұл да кәсіпорын үшін оңтайлы
жағдай емес. Өйткені кәсіпорын қаражаты өз қолында емес айналымнан шығып
отыр. Тағы бір қауіпті жағы бұл берешектердің ішгінде күмәнді немесе
үмітсіз берешектер болу мүмкіндігі.
Салықтық активтер қарастырып отырған жылдарда төмендеуі, яғни
кәсіпорын алдын ала төлеу көлемін азайтып отыр. Бірақ 2008 жылы киінге
қалдырылған салықтық активтер пайда болған. Материалдық емес активтердің
2008 жылы болмауы өткен жылғы баланста тұрған активтердің пайдалы қызмет
мерзімі біткендіктен есептен шығарылуы мен түсіндіріледі.
Кәсіпорын активтерін құралу көздері әр түрлі болуы мүмкін: меншікті
немесе заемдық. Сондықтан, талдау барысында кәсіпорынның активтер құралымен
ғана танысып қоймай, олардың қандай көздерден құралғаның қарастырудың да
маңызы зор. Активтер құралу көздері баланстың пассив жағында беріледі.
Зерттеліп отырған кәсіпорын бойынша құралу көздерінің құрамы берілген.
Мәліметтер бойынша активтерді қалыптастырудың негізгі көзі ретінде
меншікті капиталды айтуға болады. Себебі оның абсолютті және қатынасты
өсімі байқалады. Абсолютті мөлшермен алғанда 1160,9 % -ға немесе 3274
теңгеге өсті. Өз кезегінде қысқа мерзімді міндеттемелер 24,37 %-ға
өскенімен басқа да міндетті төлемдер бойынша міндеттемелер төмендегені
байқалады.
Дипломдық жұмыстың міндеті – пайдаланылған негізгі құралдардың талдауын
жасап, кеткен қателерді анықтап оның тиімділігін арттыру жолдарын анықтау,
жөндеу шаруашылығының тиімділігін есептеу.
Дипломдық жұмыстың бірінші тарауында: негізгі қорлардың жіктелімі,
құрамы және құрылымы зерттеледі. Қазіргі жағдайға негізгі қорлардың
мағынасы және мақсаттары келтірілген. Негізгі қорлардың амортизациясы оның
біртіндеп қалпына келу процесі ретінде зерттеледі. Кәсіпорынның негізгі
қорларының әр түрлі бағалануы қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың екінші тарауы дипломдық жұмысты жазуда база ретінде
пайдаланылатын ТемиржолсуКызылорда ЖШС негізгі қорларын есебін
ұйымдастыру арналған. Талданып отырған кәсіпорын қызметін толықтай көрсету
үшін екінші тараудың бірінші бөлігінде оның экономикалық жағдайын
сипаттайтын барлық технико-экономикалық көрсеткіштеріне талдау жүргізіледі.
Кәсіпорынның 2 жылдық мәліметтерін пайдаланып олардың абсолютті өзгеруін,
көрсеткіштердің өсу темпін, оларды тиімді пайдалануды және т.б. анықтауға
болады. Кәсіпорынның дамуына байланысты болатын оның техникалық
мүмкіншілігін тереңірек зерттеу үшін, олардың пайдалануындағы әлсіз
жақтарын шығару үшін, негізгі қорлардың барына және қозғалысына, техникалық
жағдайына талдау жүргізіледі. Негізгі қорлардың тиімді пайдалану
көрсеткіштерінің талдауы, олардың ішінде бізде негізгі қорлардың
қорқайтарым және қор сыйымдылық көрсеткіштері бар.
Дипломдық жұмыстың үшінші тарауында кәсіпорынның негізгі қорларын
тиімді пайдаланудың негізгі жолдары және бағыттары келтірілген. Оларды
пайдаланудың талдауын және есебін жүргізуді жетілдіру. Кәсіпорынның негізгі
қорларының активті бөлігін құрайтын және оларды тиімді пайдалануды арттыру
кәсіпорынның экономикалық жағдайын жақсартуға және оның дамуына алып
келетін талданатын кәсіпорын үшін құрылыс техникасын дамыту мүмкіншіліктері
және сатылары қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың методологиялық негізгі болып кәсіпорында негізгі
қорлардың есебі және талдауы сұрақтарын қамтитын мөлшерлік, заңдылық,
арнаулы, кезеңдік әдебиеттер табылады.
1.КӘСІПОРЫННЫҢ НЕГІЗГІ КАПИТАЛЫН ПАЙДАЛАНУ ТИІМДІЛІГІН КӨТЕРУДІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Негізгі капиталды тиімді пайдаланудың мәні, құрылымы мен
жіктелуі
Капитал деп келешек игілікті өндіруді молайту үшін пайдаланатын
қазіргі игілікті айтуға болады. Капитал латын сөзінен басты мүлік деген
ұғымды білдіреді.
Капиталдың өсуі капиталистердің ақысыз иемденетін жалдамалы
жұмыстарының еңбектерінен өндірілетін қосымша құн. Заттай және моральдық
жағынан тозған, ескерген құрал-жабдықтарға кеткен шығындары амотизация
жолы арқылы өтеліп отырады.
Нарықтық капиталға көшкен кезде капитал сөзі жиі айтылатын болады,
бірақ капитал деп кез келген ақшаны айтады. Қандай да бір капитал болмасын
өз қозғалысын белгілі ақша сомасы түрінде бастайды. Алайда ақшаның ақшамен
және ақшаның капитал ретіндегі айырмашылығы бар. Ақшалар өз бетінше
капитал бола алмайды. Мысалы егер ақшалар тауар айырбасын Т-А-Т
формуласымен қызмет көрсетсе онда олар бұл бір жерде айналым қызметін
орындайды.
Егер ақшаларды құнды еселеу құралы ретінде қолданса яғни алғашқы
салынғанға қарағанда көп құн алу үшін көп болса, онда ақшалар капитал бола
алады.
Ақша ақша ретінде және айналым ақша капитал ретінде алғашқыда бірінен
тек біркелкі емес айналым түрінде өзгешеленеді.
Ақшаның капиталға айналуының басты шарты ақша иегерінің нарықта
сондай тауарды табу мүмкіндігі болып, ол жаңаша құнды жасауға қабілетті,
одан да көп өзінің бай тұрғысынан құнды жасайды. Сондай тауарға жұмыс күші
тауары жатады.
Экономикалық теория классикалық мектебінің негізін слаған А. Смит пен
Д.Рикардо және қазіргі белгілі американ экономистері П.Самульсон мен У.
Нордхауздың ойынша, капитал бұл өндіріс құрал-жабдығы. Француз экономисі
Жан Батист Сэй және ағылшын экономисі Джон Робинсон капиталды бұл ақша
сомасы, бағалы қағаздар, қаржылар деп есептеген (5( . Капиталға бұдан басқа
да көзқарастар бар: капитал бұл өндіріс қолданылатын адамның білімі,
қалыптасқан әдеті, энергиясы. Капитал бұл уақыт. Уақыт фактор ретінде
табысты жасаушы. Әртүрлі уақыт кезеңіндегі көптеген экономистердің
көзқарасын жинақтап қарасақ, онда өндіріс құрал-жабдығы адамдар және
ақшалар да капитал бола алады.
Бірақ капиталдың мәнін толыққанды етіп К.Маркс ашқан. Маркс былай деп
жазған: сырттай капитал әртүрлі жақты формада өндіріс құрал-жабдығында
(тұрақты капитал), адамдар (өзгермелі капитал), ақшалай капитал (ақша
капиталы) болып келеді. К. Маркс осыдан соң капиталды күрделі ұғым деп
санаған. Барлық аталған материалдық игіліктер өз бетінше капитал бола
алмайды, олар сонда ғана капиталға айнала алады, егер иегерлері оларды
құнды еселеу үшін немесе қосымша құнды жасауға қолданылса.
Өзінің басты еңбегі "Капиталда" К.Маркс капиталдың бірқатар
аныктамасын берген. Бул кездейсоқ емес. "Капиталдың" бірінші томында.
капитал - бұл күн, бұл өзін-өзі өсіретін күн деп көрсетілген.
"Капиталдың" екінші томында: "капитал бұл қозғалыс" екенін дәлелдеген.
Капиталдың мәні толыққанды "Капиталдың" үшінші томында ашылған. Ол
капиталды заттар жиынтығы (өндіріс кұрал-жабдығы) ретіндс карастыруды
жоққа шығарып. капитал - бұл зат еместігін, ол адамдар арасындағы белгілі
коғамдық катынастар екенін айтқан(4(.
Алғашқы кезде былай көрінуі ммкін: құнның өсуі тауардың айырбастау
процесінде болмақ, ол болса кәсіпкер табысы мен пайдасының қайнар көзі
болып табылады. Тауарды бір бағаға сатып алып, оны қымбатқа сату: міне,
сонда құнның өсімшесі пайда болады. Шын мәнінде бұл бір кәсіпкердің
басқаның есебінен байығандығын корсетеді, ал коғам масштабында құнның
еселенуі болмайды.
Негізгі капитал бұл шаруашылық жүргізуші субьектіге келешекте табыс
табу мақсатында өндірістік қызмет үшін қажетті бастапқы капитал.
Бұл капитал кәсіпорынның мөлшерін және жай-күйін анықтайтын негізгі
көсреткіш болып табылады. Ол құрылтайшылар құжаттарында қатысушылар
салымдарының жиынтығы ретінде немесе акцияларға жүргізілген жазулар
сомасына тең тіркелген сомаларда көрсетіледі. Капиталдың шамасы
кәсіпорынның қызмет барысында тұрақты болады және кей жағдайларда ғана оның
шамасы өзгеруі мүмкін. Капиталдың өзгеруі оның шамасын құрылтайшы
құжаттарында қайта бекітуі және қайта тіркеу процедурасымен келістірілген.
Капиталдың мөлшеріне өзгерту жөніндегі шешім заңдарда белгіленген тәртіп
бойынша қабылданады.
Субьектінің капиталының жағдайы және қозғалысы жөнінде ақапараттарды
жалпылау және есептеу үшін Негізгі капитал бөлімшесінің шоттары арналған.
Ол мына шоттарды қамтиды: Қарапайым акциялар, Артықшылығы бар акциялар,
Негізгі капиталға салымдар мен жарналар.
Құрылтайшылардың акционерлік қоғамның негізгі капиталына салымдары
бойынша қарыздарын есептеу үшін Төленбеген капитал бөлімшесінің
Төленбеген капитал шоты арналған. Мұның дебеті бойынша оның
құрылтайшылармен енгізілуге тиіс, капиталдың шамасы көсретіледі.
Құрылтайшылардың салымдарының нақты түскен сомалары ақшалай қаражаттар
болып көрсетіледі.
Шаруашылық жүргізуші субьектілер іс жүзіндегі қолданыстағы заңдарға
және құрылтайшы құжаттарына сәйкес резервтік капитал құра алады. Заңмен
белгіленген резервтік капитал есебі шаруашылық серіктестіктердің резервтік
капиталының шамасы олардың құрылтайшы құжаттарында анықталады және
белгіленген тәртіп бойынша анықталады және белгіленген тәртіп бойынша
мемлекеттік тіркеуден өтуге тиіс. Осы құжаттарда есеп беру жылында табысты
бөлу тәртібі анықталады, яғни табыстың резервтік капиталға жіберілуі
мүмкін.
Шаруашылық серіктестіктер резервтік капитал құруға міндетті.
Резервтік капиталдың құрылы ужәне пайдалану тәртібі жарғымен анықталады.
Өндіріс көлемінің өсуі, инфляция және басқа себептерге байланысты жарғылық
капиталдың көбеюі кезінде сәйкесінше резервтік капитал да көбеюі керек.
Резервтік капитал бөлінбеген табыстан аударулар есебінде құрылады.
Резервтік капиталдың есебінен төленетін дивиденттер мен табыстардың
есептелген сомаларының реті қарастырылады.
Басқа да резервтік капитал есебі арнайы шотта жүргізіледі. Бұл шотта
заңдарда қарастырылған төменгі мөлшерден арты құрылған резервтік капитал
есепке алынады.
Акционерлік қоғамдар әрі қарай айналымнан алу мақсатында өз
акционерлерімен сатып алынған меншікті акцияларының есебін Қайтарып
алынған капитал шотында жүргізеді.
Кәсіпкердің қолдағы негізгі капиталды сатып алысымен пайдалану міндет
емес, өйткені негізгі құралдар қоймада резерв ретінде жатуы, ұзақ уақыт
бойы сақталуы немесе жалға берілуі мүмкін.
Басқаша айтқанда негізгі капитал сатып алу жолындағы кез келген
жұмыс, кәсіпкер мен негізгі құралдар иесі арасындағы келісім шарт немесе
келісімге қол қоюдан басталады. Негізгі құралдарды есепке алу үшін талапқа
сай ресімделген бастапқы құжаттар керек. Ол қөабылдау актілері, кіріс
қағаздары, есеп-фактуралары, сатып алу, сату шарттары мен тағы басқалары
болуы мүмкін.
Негізгі құралдар көптеген өндіріс құралдары бойына пайдаланылады,
қасиеті мен нысанын сақтай отырыпе, жанама түрде тозады, өзінің құнын
жаңадан жасалған өнімге біртіндеп көшіреді.
Айналым құралдары бір ғана өндірістік процесте тұтынылады және өзінің
құнын жаңадан жасалған өнімге толықтай көшіреді.
Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдар былайша бөлінеді:
Қолданыстағы – бұл пайдалану сатысындағы негізгі құралдар
қолданылмаған консервацияға немесе басқа да себептерге байланысты уақытша
қолданылмай тұрған негізгі құралдар.
Запаста тұрған- қолданылып жүрген негізгі құралдардың жөнделуі,
жойылуы, апатқа ұшырауы жағдайында оларды алмастыру үшін запас құрайтын
негізгі құралдар.
Өндіріске қатысатын әртүрлі құрал-жабдық пен айналымды біркелкі
жасалмайды, сондықтан оларды негізгі және айналмалы деп жіктейміз.
Негізгі капитал өнімді капиталдың бір бөлігі болып табылады. Әдетте ол
жабдықтар машина, станок, үйлер мен алып құрылыстың құнынан еніп кетеді.
Оның ерекшелігі сонда, ол дайындалатын өнімге өзінің құнын бөлшектеп
енгізіп отырады.
Кәсіпорынның негізгі белгісі – оның меншігінде, шаруа жүргізуінде
немесе жедел басқаруында жекешеленген мүлкінің бар болуы. Ол кәсіпорынның
қызмет етуінің материалды-техникалық мүмкіндігін, оның экономикалық
сенімділігін және дербестігін қамтамасыз етеді. Белгілі бір мүліксіз ірі,
кіші кәсіпорындар немесе жеке кәсіпкерлер өзінің қызметін жүзеге асыра
алмайды.
Негізгі қорлар – бұл өзінің құнын бөлшектеп жоғалтатын және ұзақ кезең
бойы натуралды қалпын өзгертпей сақтайтын материалды заттай құндылықтар.
Негізгі қорлардың кеңейтілген қайта өндіріс процесіне қатысу сипатына
байланысты олар өндірістік және өндірістік емес негізгі қорлар болып
бөлінеді.
Өндірістің әрбір процесі өндіріс қорларының қатысуымен жүзеге
асырылады, олар келесідей болып бөлінеді:
1. Еңбек заттары (материалдар, шикізаттар, сатып алынатын жартылай
фабрикаттар);
2. Еңбек құралдары (станоктар, машиналар және т.б.).
Еңбек құралдарын басқару нәтижесінде адам еңбек затына тікелей әсер
етеді және өндіріс үрдісіндесінде еңбек өнімін шығарады.
Еңбек үрдісінде ресурстарға және оларды тұтыну қатынасынан
көпшілігінде шығарылатын өнім көлемі, олардың сапалылығы, жұмысшының оның
жанұясының пайдасы және өмір сүру деңгейі, ал ақырғысында ел халқының
терең экономикалық дағдарысын анықтайтын бірден-бір себеп болып адам
өмірінде бағаның көтерілуі ресурстардың тиімсіз пайдалануы табылады.
Ресурстар болып жоғарыда айтылғандай мемлекет оның әкімшілік
орталықтары, кәсіпорындар, қоғамдық ұйымдар, мекемелер, жанұя, жай адам
иемденетін өндіріс құралдары, барлық мүмкін байлық қорлары, құндылықтар
табылады. Ресурстар материалдық, адамдық, қаржылық және табиғи болып
бөлінеді. Осы жұмыста олардың ішінен біріншісі қарастырылған.
Негізгі қорлар – бұл еңбек құралдарына заттай айналған өндірістік
қорлардың бөлігі, ұзақ кезең бойы өзінің натуралды формасын сақтайды,
өнімге өз құнын бөлектеп ауыстырады және тек қана бірнеше өндірістік
циклдарды жүргізгеннен кейін өтеледі.
Ресурстарды негізгі және айналымға бөлудің негізіне өндірісте
жүргізетін, және өз құнын шығарылатын өнімге, қызметке ауыстырудың әр
түрлі сипатына әр мәнді принцип қойылған. Негізгі қорлар өзінің әлеуметтік
мәніне қарай меншік объектісі болып табылады және тұтынушылық құн, пайдалы
заттар, сонымен қатар еңбекте тұрып қалған құн секілді натуралды түрде
көрінеді.
Құрылыс кәсіпорындарының негізгі қорларына келесілер жатады:
жылжымайтын мүлік (жер бөлімшелері, ғимараттар, құрылыстар және т.б. жылжуы
мүмкін емес жермен байланысты объектілер), көлік құралдары, құрал-
жабдықтар, өндірістік және шаруашылық инвентарь, арнайы инструменттер және
басқа да құрал-жабдықтар (библиотекалық қор, музей құндылықтары, тірі әлем
экспонаттары және т.б.) (3(.
Құрылыс кәсіпорындарының негізгі қорлары олардың материалды-техникалық
базасының негізін құрайды, олардың өсімі және жетілуі өнімнің сапасын
көтеруінің және бәсеке қабілеттілігінің негізгі шарты болып табылады.
Негізгі қорларды көптеген өндірістік циклдар ішінде пайдаланады, олар
біртіндеп тозады, қасиетін және қалпын сақтап өзінің құнын жаңа шыққан
өнімге ауыстырады.
Негізгі қорларға қарағанда айналым қорлары бір өндірістік процеске
қатысады және өзінің құнын шыққан өнімге толықтай ауыстырады (мысалға, құн
өзінің құнын жаңа пайда болған өнім-нанға толықтай ауыстырады).
Материалды активтер сатып алыну мақсатына байланысты негізгі қорлар
есебінде, құрамында, тауарлы-материалдық қорларда немесе қаржылық
инвестицияларда көрінеді, ал қайта сату мақсатымен сатып алынған болса –
тауарлы материалдық қор құрамында; ұзақ уақыт бойы қаржы салу мақсатымен
сатып алынған болса қаржылық инвестиция болып көрінеді.
Негізгі қорлар өндіріс процесіне қатысу сипатына байланысты
төмендегілерге бөлінеді:
- өндірістік – бұл өндіріс процесіне тікелей қатысатын немесе оған
жағдай жасайтын негізгі қорлар. Оның құрамына өндірістік ғимараттар және
құрылыстар, машиналар және құрал-жабдықтар, өлшейтін және бақылайтын
құралдар және жабдықтар, лабораториялық құралдар, көлік құралдары,
өндірістік және шаруашылық инвентарь, инструменттер, көпжылдық отырғызулар.
Негізгі өндірістік қорларды пайдалануды сипаттайтын экономикалық жалпылығын
көрсеткіш болып қорқайтарым табылады, ол натуралды немесе ақша өлшеміндегі
негізгі қорлардың бірлігіне өнім өндірісін сипаттайды;
- өндірістік емес – тұтынуға белгіленген негізгі қорлар. Олар
өндіріс процесіне қатыспайды, кәсіпорын жұмысшыларының мәдени-тұрмыстық
қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін арналған.
Тәнділігі бойынша негізгі қорлар келесідей бөлінеді:
- меншікті – ол субъектке тиесілі және оның балансында болатын
негізгі қорлар;
- арендаға алынған – ол басқа бір субъекттен аренда шартымен
белгіленген бір мерзімге алынған негізгі қорлар. Ағымды аренда кезеңде оны
аренда берушінің балансында болады, ал арендаға алушы шотында 001 Жалға
берілген негізгі қорлар көрсетіледі. Арендаға берілген негізгі қорлар
қатарына ұзақ мерзімге жалға берілген негізгі қорлар жатады, егер арендаға
алушы келісім шартта белгіленген сатып алу құнын аренда уақыты біткеннен
кейін немесе бітпей тұрып өткізсе, онда ол аренда алушының меншігіне өтеді.
Оларды сәйкесінше 2410 субшоттарда Ұзақ мерзімді жалға берілетін
негізгі қорлар есептейді.
- қозғалыстағы - өндірісте және шаруашылық қызметте пайдаланылатын негізгі
қорлар;
- тоқтап тұрған – уақытша пайдаланылмайтын негізгі қорлар;
- запастағылар – қозғалыстағы негізгі қорларды жөндеуде, аварияда немесе
жойылып кеткенде ауыстыруға арналып қойылған негізгі қорлар.
Заттай құрамына байланысты негізгі қорлар:
- мүлікті – заттай құрамы бар объектілер (ғимараттар, құрылыстар,
машиналар, құрал-жабдықтар);
- мүліксіз – жерге, тоғайлық және сулы жерлерге (құрылыстардан басқа)
капитал салымдары, яғни заттай формасы жоқ шығындар (жер учаскілерін
жоспарлау, жалға алынған негізгі қорларға капиталдық шығындар және т.б.).
Өндірілген өнім және көрсетілген қызмет қай экономика саласына және
қызмет түріне жатса, соған қатысқан негізгі қорлар сол экономика саласына
және қызмет түріне жатады.
Негізгі қорлар жасайтын функциясына және мақсатты белгілеуіне
байланысты келесі түрлерге бөлінеді:
1. Жер – субъекттің меншік құқығымен сатып алынған жер көлемі және
құны. Жерге деген меншік құқығы Жер учаскесіне меншік құқық актісі мен
бекітілуі тиіс. Инвентарлы болып жер бөлімшесіне меншік құқығы актісі
берілген әрбір жер саналады.
2. Ғимараттар – еңбекке жағдай жасау, халыққа әлеуметтік-мәдени қызмет
көрсету, баспана және материалды құндылықтарды сақтауға арналған
архитектурлы-құрылыстық объектілер. Инвентарлы объект болып әрбір бөлек
тұрған ғимарат саналады.
3. Құрылыстар – еңбек затын өзгертпейтін қызметтерді орындау жолымен
өндіріс процесін жүзеге асыру үшін арналған инженерлі-құрылыстық объектілер
(шахталар, мұнай және газ скважиналары, платиналар, эстакадалар, мосттар).
Мүкаммалар (инвентарь) болып әрбір бөлек тұрған құрылыс саналады.
4. Өткізгіш құрылғылар – электро, жылу және механикалық энергияны
тасымалдауға арналған құрылғылар (электроөткізу линиялары, жылу желісі,
құбырлар).
5. Машиналар және құрал-жабдықтар. Мүкаммалар объектісі болып әрбір
машина саналады, егер ол басқа бір объектінің бөлігі болмаса, өзінің
құрамына кіретіндер құралдар, керек-жарақтар, қоршаулар, фундамент негізгі
қорлардың бұл тобы 5-ке бөлінеді:
- күш машиналары және құрал-жабдықтар – жылу және электроэнергияны
шығаратын машиналар, генераторлар; әр түрлі энергияны механикалық энергияға
айналдырылатын машина-двигательдері (тракторлар және өзі жүретін шассилер,
бу двигательдері, турбиналар, іштен жану двигательдері).
- күш машиналары және құрал-жабдықтар – еңбек өнімін шығару
процесінде еңбек затына механикалық, теориялық және химиялық әсер етуге
арналған машиналар, аппараттар және құрал-жабдықтар (токарлы станоктар,
насостар, электромоторлары, эксковаторлар, грейдерлер).
- өлшегіш және реттеуіш құралдар, жабдықтар және лабораториялық
құралдар – бұл өндірістік процессті реттеу және өлшеу үшін арналған құрал-
жабдықтар (дизаторлар, амперметрлер, микроскоптар, суөлшегіштер,
монометрлер).
- есептеуіш техника – бұл процестерді автоматтандыруға және
жылдамдатуға арналған машиналар, құрал-жабдықтар (компьютерлер және т.б.
есептеуіш құралдар).
- басқа да машиналар және құрал-жабдықтар – машиналар, аппараттар
және басқа да құрал-жабдықтар (телефон станцияларының, радиобуындарының
құралдары).
6. Көлік құралдары – адамдарды және жүктерді тасуға арналған жүру
құралдары (автомобиль, теміржол, су транспорттарының қозғалу құрамы).
Инвентарлы объектісі болып барлық оған қатысты құрал және жабдықтармен
бірге бөлек объектілер табылады.
7. Аспаптар (құралдар) – бұл механикаландырылған және
механикаландырылмаған қол еңбек құралдары немесе металдарды, ағаштарды және
т.б. өңдеуге арналған машинаға бекітілген жабдықтар (кесетін, соғатын,
езетін, жұқартатын еңбек құралдары – электро дрельдер, электро вибраторлар
және т.б.). Инвентарлы объектісі болып тек қана басқа инвентарлық
объектінің құрамына кірмейтін құралдар жатады.
8. Өндірістік жабдықтар және құралдар - өндірістік операцияларды
жасауға немесе жеңілдетуге арналған құралдар – жұмыс столы,
шкафтар, және т.б.
9. Шаруашылық инвентарь – конторлық және шаруашылық инвентарь
(үстелдер, шкафтар және клемдер).
10. Көпжылдық отырғызулар – жасанды, көпжылдық оптырғызулар (жеміс-
жидектер, жүзім ағаштары, көпжылдық гүл отырғызулары, роза егіндері, тірі
шарбақтар және т.б.).
11. Жерді жақсарту үшін капитал шығындары (құрылыссыз) –
шаруашылыққа пайдалану үшін жерді жақсарту шараларына инвентарлы сипаттағы
шығындар (жер учаскелерін жоспарлау, алаңды тастардан тазарту және т.б.).
12. Басқа да негізгі қорлар – библиотекалық қорлар, музей
құндылықтары және т.б.
Нарықтық экономикаға өту жағдайында бухгалтерлік есептің мақсаты
негізгі қорлардың қозғалысын, шығуын, түсімін дұрыс және уақытылы
қадағалау; пайдалану жерлерінде олардың бар болуын және сақталуын бақылау;
негізгі қорлардың тозуын уақытылы және дәл есептеу, сонымен қатар оның
есепте дұрыс айқындалуы; жөндеуге кеткен шығындарды анықтау және осы
мақсатқа бөлінген қаржыларды тиімді пайдалануды басқару; тиімді пайдалануды
басқару, машиналардың, құрал-жабдықтардың, көлік құралдарының және басқа да
объектілердің жұмысының тиімділігін көтеру үшін қорларды табу, сонымен
қатар өнім шығаруын көтеру үшін өндірістік алаңдарды қолдану; негізгі
қорлардың пайдаланбайтын, артық объектілерін шығару; кәіспорын басшысын
есептеу техника құралдары базасында есептеп шығару жұмыстарын
автоматтандыру жолымен негізгі қорлардың жағдайы туралы қажетті ақпаратпен
жедел қамтамасыз ету (6(.
Негізгі қорлар қандай да болмасын өндірістің маңызды факторы болып
табылады. Олардың жағдайы және тиімді пайдаланылуы кәсіпорынның шаурашылық
қызметінің ақырғы нәтижесінде тікелей әсерін тигізеді.
Нарықтық экономикаға өту шарттары еңбек коллективін өндірістің барлық
материалды-құндық факторларын соның ішінде негізгі қорларды тиімді
пайдалануды көтеру қорларын тұрақты іздеуге ниеттейді. Бұл қорларды мұқият
экономикалық талдау жүргізудің арқасында тауып және іс жүзінде қолдануға
болады.
Негізгі қорлардың жағдайы және оларды пайдалану – талдамалық жұмыстың
негізгі бір аспектісі болып табылады, себебі дәл осылар әр бір өндірісті
тиімді пайдаланудың негізгі факторы – ғылыми-техникалық прогрестің
материалды айналуы болып табылады.
Кәсіпорынның негізгі қорларын және өндірістік қуаттылықтарын толық
және тиімді пайдалану оның баруына әсерін тигізеді: оның еңбек
өнімділігінің өсуіне, қорқайтарымның, өнім шығарудың көбеюіне, оның өзіндік
құнының төмендеуіне, капитал салымдарын үнемдеуге.
Өнеркәсіпті-өндірістік негізгі қорларды тиімді пайдалануды және
жағдайын талдау мақсаты болып: кәсіпорынның және оның құрылымдық
бөлімшілерінің негізгі қорлармен қамтамасыз етілуін анықтау, оларға деген
қажеттілігін анықтау, олардың өсу жоспарының орындалуын, жаңаруын және
шығуын анықтау, негізгі қорлардың техникалық жағдайын әсіресе активті
бөлігін зерттеу, негізгі қорлардың пайдалану дәрежесін және оған әсер еткен
факторларды анықтау, құрал-жабдықтар паркінің толықтай қолданылуын және
комплекттігін анықтау, қорқайтарым өсімінің резервтерін шығару, негізгі
қорларды тиімді пайдалану есебінен өнім көлемін және пайданы көтеру.
Негізгі қорлар пайдалануына байланысты қозғалыстағы, запастағы және
тоқтатылғандар болып, тиістілігі бойынша – жеке меншіктегі және арендаға
берілгендер болып бөлінеді.
Қозғалыстағы – пайдаланудағы негізгі қорлар (жұмыстағы, жөндеудегі
немесе тоқтаудағылар).
Запастағы негізгі қорларға запаста тұрған құрал-жабдықтар және көлік
құралдары (складтағы резервте тұрғандар), қолданудан шыққан негізгі
қорларды ауыстыруға арналған.
Тоқтатылған негізгі қорлар кәсіпорынның немесе бөлек цехтардың
уақытша қолданысынсын тоқтатуын белгіленген тәртіппен құжатты хатталғандар.
Жеке меншіктегі сол кәсіпорынға тиесілі негізгі қорлар. Арендаға
алынған басқа бір кәсіпорыннан (ұйымдардан) уақытша пайдалануға салынған
негізгі қорлар.
Негізгі қорлар қандай да болмасын өндірістің маңызды факторы болып
табылады. Олардың жағдайы және тиімді пайдаланылуы кәсіпорынның шаурашылық
қызметінің ақырғы нәтижесінде тікелей әсерін тигізеді.
Негізгі қор бұл нақты өзгертілмеген үлгіде өзінің материалды заттай
бағалау құнында, ағымдық ұзақ кезеңін жиі жоғалтады. Олар кәсіпорындарда
ұзақ мерзімде пайдаланып өздерінің бағасын өндірген өнімге аударады.
Негізгі қорлар қозғалыстық ұлттық байлықтың негізгі бөлімі болып келеді
және қай елдің экономикасында болмасын анықтаушы ролінде ойнайды. Негізгі
қорды тиімді немесе дұрыс пайдалану елдің экономикасын көтерілуіне негізгі
жағдайда болып келеді.
Қазіргі нарық жағдайында ұдайы өндіріс тұсында жүріп жатқан саясат аса
маңызды мәнге ие, өйткені негізгі құралдардың сапалық және сандық жағдайына
жауап береді.
Бұл саясат тек макро деңгейде ғана емес, сонымен қатар микро деңгейде де
қолданылу керек. Ұдайы өндіріс саясатының негізгі мақсаты – макро деңгейде
шаруашылық субьектілерге ұдайы өндіріс, жаңа техникамен мүліктену,
реконструкциялар, өндірісті техникалық қайтақаруландыру, ұдайы өндірістің
жай және кеңейтілген түрлеріне қолайлы жағдай жасау. Бұл міндеттердің
барлығы да амортизациялық, салықтық, инвестициялық саясаттармен жүзеге
асырылады.
Негізгі қорлардың ұдайы өндірісі – жаңа құралдарды мүліктену,
реконструкциялар, техникалық қайтақаруландыру, модернизация және капиталды
жөндеулер жолымен оларды үздіксіз жаңарту үрдісі.
Ұдайы өндірістің екі нысаны бар:
- жай ұдайы өндіріс, негізгі құралдардың тозу шығындары амортизацияның
есебімен сәйкестенгенеді;
- кеңетілген ұдайы өндіріс, негізгі құралдардың тозу шығындары
амортизация есебінің сомасынан жоғары болған кезде.
Негізгі қорлардың ұдайы өндірісінің басты мақсаты – кәсіпорында негізгі
қорларды сапалық және сандық жағдайын қамтамасыз ету, сонымен қатар оларды
жұмысқа қабілетті жағдайда ұстау. Негізгі қорлардың ұдайы өндірісі
үрдісінде келесі міндеттер шешіледі:
- әр түрлі жағдайларға байланысты істеп шыққан негізгі қорларды қалпына
келтіру;
- өндірістің көлемін ұлғайту мақсатында негізгі қорларды көбейту;
- негізгі қорлардың түрлі технологиялық, жастық құрылымдарын
жетілдіру немесе өндірістің техникалық жағдайын көтеру.
Негізгі қорлардың ұдайы өндіріс үрдісі түрлі көздер арқылы жүзеге асырылуы
мүмкін. Кәсіпорындарда негізгі құралдардың өндірісі үшін негізгі құралдар
келесі арналар бойынша келуі мүмкін:
кәсіпорынның жарғылық капиталы ретінде;
капиталды салымдар нәтижесінде;
міндетсіз беру нәтижесінде;
аренда ретінде.
Негізгі қорлардың ұдайы өндірісі сандық жағынан жыл бойы негізгі қорлардың
балансында толық бастпқы құны бойынша мына формуламен көрінеді:
Фк = Фн + Фв – Фл (1)
Мұндағы, Фк - негізгі құралдардың жыл соңындағы құны;
Фн - негізгі құралдардың жыл басындағы құны;
Фв - негізгі құралдардың жыл бойына қозғалстағы
негізгі құралдардың құны;
Фл - негізгі құралдардың жыл бойына жою құны (3(.
Модернизация (жаңғырту) – бұл жаңа құрал-жабдықтардың қатарына дейін
негізгі құралдардың ТЭК-ін жақсарту және моральды тозуды азайту мақсатында
техникалық жетілдіру болып табылады. Жаңарту дәрежесіне байланысты
модернизация бөлікті және кешенді (түбірлі қайтажасау) деп екіге бөледі.
Әдісі мен шартына байланысты модернизацияны типтік және мақсаттық деп
бөледі.
Типтік модернизация – бұл сериялық құрылыста топтық біртипті
өзгерістер;
Мақсаттық модернизация – нақты өндірістің қажеттілігіне байланысты
жетілдіру.
Модернизацияның шарты үнемдеу немесе қосымша түсімдердің өткізілуі
мына формуламен анықтауға болады:
С = П = (C1 – C2) V2 , (2)
мұндағы, С - өнімнің өзіндік құнын азайту;
П – қосымша түсім;
С1,С2-өткізілген модернизациядан кейінгі және
алдыңғы өнімнің 1 данасына кеткен өзіндік құны;
V2 - модернизациядан кейінгі өнімнің шығару
көлемі.
Әрбір кәсіпорын жөндеуге кеткен шығындарының бірқалыптылығын сақтау
үшін жөндеу қорын (резервтік) құруға құқылы.
Өндірістік емес негізгі қорлар жөндеу және қалпында ұстау шығындары
кәсіпорынның таза түсімінен, яғни салықтан кейінгі түсім арқылы жүзеге
асырылады (6(.
Негізгі өндірістік қорларға кеткен жөндеу шығындары оның табиғи тозу
дәрежесіне, жөндеу жұмыстарын сапалы жүргізу деңгейіне, машиналар мен құрал-
жабдықтармен қызмет ететін персоналдардың біліктілігіне айтарлықтай
байланысты болады. Сондытан да әрбір кәсіпорындарда құрал-жабдықтардың
шамадан тыс табиғи және моральдық тозулар болдырмауға тырысу керек. Егер
кәсіпорында негізгі құралдардың активті бөлігінде тозу біршама болған
жағдайларда (40 %-тен жоғары), мұнда құрал-жабдықтарды жұмысқа қабілетті
жағдай ұстау үшін қуатты жөндеу бөлімшелерін жасау қажет. Бұл жағдайда
жөндеушілер саны бүкіл жұмысшылар санының 60 пайызын құрауы мүмкін. Бұл
әсіресе тау-кен кәсіпорындарға мінездес келеді. Көптеген жағдайларда бұл
кәсіпорындарда жөндеу шығындары айтарлықтай көп және олар шығындарды азайту
жолдары көп, олардың негізгілерін қарастырайық.
Біріншіден, кәсіпорында жоспарлы көрсетуші жөндеулер (ЖКЖ) уақытылы
және сапалы өтуі керек, яғни бұл аварияларды кемітіп, жабдықтардың
тоқтауларын, капиталды және орта жөндеулерді азайтуға көмектеседі.
Екіншіден, капиталды жөндеуге кіріспес бұрын экономикалық жоспарда
мұқият талдау жасап, капиталды жөндеу жасау немесе жаңа техника сатып алу
тиімділігін анықтау керек.
Негізінен 2-шісі күрделі жөндеулерді жүргізу экономикалық жағынан
тиімді.
Көп жағдайда күрделі жөндеу моральді тозуды жоймайды, сондықтан да
күрделі жөндеумен бірге модернизацияны бірге өткізу экономикалық мақсатта
дұрыс саналады. Дегенмен, мұнда да санау жүргізіп, күрделі жөндеу
модернизациямен бірге немесе жаңа техникамен мүліктену тиімділігін алдымен
тапқан жөн.
Үшінші жағдайда кәсіпорынға тікелей қатысты бөлшектерді, әсіресе өткір
дефицит кезінде қалпына келтіру.
Тозған бөлшектерді қалпына келтіру мүмкіндік береді:
- уақытылы жөндеу жұмыстарын жүргізу және кейбір запас бөліктердің
дифицитін жою;
- жөндеу шығындарын азайту, өйткені бөлшектерді қалпына келтіру,
ережеге сәйкес жаңа техниканы мүліктену немесе қайта жасалған
бөліктерден әлдеқайда тиімді;
- кәсіпорынға жеткізілетін запас бөлшектердің тасымалдау шығындарын
азайту.
Тозған бөлшектерді қалпына келтіру экономикалық көзқарас жақтан
пайдалы, егер:
жаңа бөлшектер салыстырымында
(Св + Ен Кв) Y = ( Ц + Зтр) (3)
Жаңа бөлшектерді өзіңнің қаражатымен жасаған салыстырымында
(Св + Ен Кв) Y = ( Cизг + Eн Kизг) (4)
Мұндағы,
Св – бөлшектерді қалпына келтіру өзіндік құны;
Ен – күрделі салымдардың тиімді мөлшерлік коэффициенті;
Кв–тозған бөлшекті қалпына келтіру үшін арнайы құралдармен
мүліктенуге жұмсалған күрделі салымдар.
Ү – жаңа бөлшекпен қалпына келтірілген бөлшектердің арасындағы қызмет
ету мерзімін есептейтін коэффициенті;
Зтр – бөлшектерді жасап шығарушыдан кәсіпорынға жеткізу тасымалдау
шығындары;
Сизг - өзіндік күштермен жаңа бөлшектерді жасап шығаруға кеткен өзіндік
құн;
Кизг – тозған бөлшектерді қалпына келтіру үшін қажетті құралдармен
мүліктенуге жұмсалған күрделі салымдар.
Тәжірибе көрсеткендей орта және әсіресе ірі кәсіпорындарда тозған
бөлшектерді қалпына келтіру экономикалық тиімді болып саналады. Жөндеу
шығындарын азайтудың басқа да жолдары көп. Бірақ, минималды шығындар өз
қорларының активті активін уақытылы жаңартып отыратын, моральді және табиғи
тозудың шамадан тыс болдырмай, амортизацияның жедел түрін пайдаланатын,
кәсіпорындар жөндеу шығындарын көп есе азайта алады (19(.
Негізгі қордың жөндеуі:
Кәсіпорында негізгі қорларды қолдану үрдісінде үнемі тозып отырады.
Оларды жұмысқа қабілетті жағдайда ұстау үшін жөндеу жүргізіп отыру қажет.
Жөндеудің үш түрі ажыратылады: қалпына келтіруші, ағымды, капиталды.
Қалпына келтіруші жөндеуі – бұл әртүрлі жағдайларға байланысты болатын
жөндеудің ерекше түрі: стихихиялық аппараттар (суалу, өрт, жер- сілкінісі),
әскери бұзушылық , негізгі қорлардың ұзақ тұрып қалу жағдайларына
байланысты сияқты. Қалпына келтіру жөндеулері мемлекеттің арнайы қаржысына
жасалады.
Ағымды жөндеу – бұл кіші жөндеу және негізінен негізгі қорлар қызмет
ету барысында жасалады. Тәжірибе бойынша көп уақыт алмайды. Кіші жөндеуде
кейбір бөлшектер және тораптар ауыстырылады, анықталған кіші жөндеулер
орындалады.
Капиталды жөндеу – бұл негізгі қорлардың негізгі жөндеуін жүргізеді.
Кәсіпорынды жөндеуде машина толық бөлшектенеді, тозған барлық тораптар мен
бөлшектер ауыстырылады. Капиталды жөндеуден кейін машинаның техникалық
параметрлері бастапқыға жақындау керек.
1.2 Негізгі құралдардың пайдалану тиімділігін бағалаудың
әдістемелік негіздері
Өндірістік негізгі қордың құрылымы қоғам арасында салынатын қаражат
салмағының айырмашылығын көрсетеді. Яғни актив бөлігінде негізінен
өндірістің айнымалы қаржыларының жұмсалуы көзделеді. Сондай-ақ өндіріске
қызмет ететін шешуші бөлімнің және өндірісте сипатталуға мүмкін болатын
кәсіпорын шығарған бұйым, сонымен қатар құрал-саймандар яғни өнімді
өндіруге қатысатын негізгі қорлар жатады. Негізгі қордың актив бөлігінің
өсуі өндірісте еңбек өнімінің артуына өндірістің тиімді дамуына әсер етеді.
Пассив бөлігіне ғимараттар, транспорттар, беріліс қондырғылар жатады. Олар
өндіріс процесінде бірнеше рет қатысып өндірістің актив бөлігінің тиімді
жұмыс жасауын қамтамасыз етеді.
Жоғарғы көрсеткішті қор қайтарымынан шығарылған басқа да өнім шарты,
өндірістік негізгі қор айналымының үлес құнына тең. Сондықтан кәсіпорынның
ақшалай жинағын көбейту, өзіндік құнды төмендету, өндіріс шартын өсіру,
негізгі қор құрылымын жақсартуды қарау. Негізгі қор есеп және жоспарын
ақшалай немесе заттай үлгіде жүргізеді. Негізгі қорлар бағасы
амортизациялық есеп көлемі, тозу деңгейі үшін қажет.
Негізгі қор бағасының олардың өндіріс процесіне қатысуына байланысты
бірнеше түрі бар. Олар:
1. Бастапқы құн
2. Қалдық құн
3. Қалпына келтіру құны
- Негізгі өндірістік қорлардың бастапқы құны-бұл қорларды
жасақтауға
немесе сатып алуға шығындалған сома. Ол амортизация нормасын,
амортизациялық есеп көлемін, кәсіпорын активінің пайдасы мен
рентабельділігін, олардың пайдалану көрсеткішін анықтау үшін қолданылады.
- Негізгі қорларды пайдалану процесінде олар тозып, біртіндеп бастапқы
құнын жояды. Олардың шын өлшемінен тозған құнын алып тастау керек. Міне,
осы негізгі қордың қалдық құны болып табылады, яғни қалдық құн - негізгі
қордың бастапқы құны мен тозу сомасының айырмашылығы болып табылады.
- Негізгі қордың қалпына келтіру құны - ісжүзіндегі еңбек құралдарының
сол периодтағы бағадағы құны. Бұл қазіргі кездегі негізгі қорды өндіруге
шығындалған сома, ол қорларды қайта бағалау кезінде қойылады. Негізгі
қордың қалпына келтіру құнын бағалау шешімі тез өсіп, кәсіпорындардың
қаржылық-экономикалық көрсеткішін төмендетеді. Сондықтан кәсіпорын үшін,
қаржылық көрсеткішінің төмендетілген бағасын амортизация коэффициенті
қабылдайды.
Негізгі кәсіпорынның айналымы мына сатылардан тұрады:
1. Негізгі қорлардың тозуы: табиғи және моралдық тозу.
а) табиғи және моралдық тозуы, яғни еңбек құралының тұтыну бағасын
жойған кез.
Табиғи тозу мына жағдайда болады:
- Дайын өнімнің құнымен қалпына келтіретін еңбек құралының пайдалану
процестері
- Еңбек құралдарының іске пайдаланылмай тұруына құралдардың құны
жойылады.
Негізгі қордың бірдей элементтері табиғи тозу теңсіздігінен шығарылған.
Толық және ішінара тозудың негізгі қордағы айырмашылығы: толық тозу - үшін
қорға жаңадан тарату немесе айырбастау (негізгі қордағы капиталдық
құрылыстың тозуын ағымдық ауыстыру), ішінара тозу - жолдық ремонттарды
өтеу.
Табиғи тозу өндірістік қызмет мерзімін процентпен белгілейді, яғни мына
формуламен анықталады: (Иф)
Иф=TфTн*100 (5)
Мұндағы Tф-өндірістік негізгі қордың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz