Өзіңді бағалауға нұсқаулар
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ---------------------------- ----------------------------------- ------
---------------------2
ІІ ҰЯҢ БАЛАЛАРМЕН ЖҮРГІЗІЛЕТІН ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ КӨМЕКТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕЛУІ
І. 1 Өзін-өзі бағалаудың тұлға дамуындағы маңызы----------------------------
-------4
І.2 Ұяңдықтың педагогикалық-психологиялық мәселелері-----------------------
--20
І.3 Ұяң балалармен жүргізілетін психолог жұмыстарының ерекшеліктері---
---29
ІІ ҰЯҢДЫҚТЫ ЗЕРТТЕУ ІС ТӘЖІРИБЕЛЕРІ
ІІ.1 Ұяң балалардың ерекшеліктерін анықтау---------------------------- ------
---------36
ІІ. 2 Ұяң балаларға көмек беру түрлері және нәтижелері---------------------
-------43
ҚОРЫТЫНДЫ-------------------------- ----------------------------------- ------
-------------51
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР------------------------- -----------------------------
--53
КІРІСПЕ
Зерттеу өзектілігі.
Өмірдің әлеуметтік – экономикалық өзгерістері мектепке дейінгі тәрбие
мен оқытудағы жаңа мақсаттар мен міндеттердің туындауына себептші болады.
Осы міндеттер тұрғысынан алып қарағанда бала тәрбиелік әсерлердің қосымша
объектісі емес, оқыту мен тәрбие үрдісінің белсенді толыққанды субъектісі
ретінде қарастырылады.
Адамның даралық ерекшеліктері бүкіл өмір ағысында дамып, өзгерістерге
түсіп отырады, алайда оның негізінің қалыптасуы онтогенездің ең бастапқы
кезеңдерінде психикалық даму ерекшеліктеріне, өзі жайлы білім деңгейіне
тікелей қатысты.
Қазіргі қоғам, еліміздің болашағы үшін өте бағалы болып келетін әр
адамның жеке басында үлкен мүмкіндіктері жасырылған. Бұл мүмкіндіктерді кең
түрде іске асыру адамның өзін-өзі бағалауы өзі жайлы түсінігіне қатысты.
Оларды зерттеу – бүгінгі таңдағы психология ғылымында көкейтесті
мәселелердің бірі.
Мектепке дейінгі балалардың өз күштеріне сенімділігі, тапсырманы дұрыс
таңдай білу іскерлігі мен қиыншылықты игеруін қалыптастыруға бағытталған
тәлімгерлер еңбегін зерттеу, балалардың көпшілік бөлігінің өз әрекеттері
мен оның нәтижелерін дұрыс бағалай алмайтынын көрсетеді (Буянов М.И.) [1].
В.А.Сухомлинский бала жетістіктерін тек өзінікімен ғана салыстыруды,
намысына тимей, өткен жолына сүйене көтерілуге және жетуге тиісті биігінің
жолдарын көрсетуді ұсынады [2] [3].
Өзіндік бағалауы жоғары балалар кемшіліктерін байқамайды,. өзіне
сенімділіктері артық, ұжымдағы артықша орынды қалап, мен-мендікке бейім, өз
дағдылары мен іскерліктерін артық бағалайды (Ада Делла Торре.[4], Лихачев
Б.Г.[6], Машкеев Ә [6]).
Өзін мүмкіншіліктеріне сай бағалауды қалыптастырудың психологиялық –
педагогикалық негіздеріне жасалған талдаулар ұялшақ адамның ең сипатты
белгісі өзіндік үнемі талдауға бейім болады. Өзіндік талдау, өзінің
қылықтарын бағалау- дені сау тұлға теорияларының тірек нүктесі және
емделудің қазіргі заманғы бірқатар әдістерінің соңғы мақсаты. Алайда, осы
өзіндік талдауға бейімділік және өзіндік ойлар мен сезімдерін бағалау ойлар
қиындағанда психологиялық бұзылуды көрсетеді. Ал ұяң адамдар бұл күйге жиі
тап болады.
Қандай да болмасын формадағы отбасы тәрбиесінің тактикасы бала бойында
ұялшақтық сияқты құбылыстың дамуына әкеледі. Ф.Г.Зимбардо батыстың атақты
балалар психологы, аталған құбылысты зерттеуші, ұялшақтықты қарым-қатынасқа
қажетті әлеуметтік дағды ретінде анықтайды. Коммуникативті дағдының
жеткіліксіз қалыптасуы кезінде ұялшақтық дамиды. Ұялшақтық- бұл барлық
адамдарға тән ерекшелік болғандықтан, аталған проблеманы зерттеу мен тиімді
әдіс тәсілдерін көрсету өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Зерттеу мақсаты: Ұяң балалармен жүргізілетін психологиялық көмектің
теориялық негіздерін ашу және ұяң балаларға арналған тиімді әдістерді
ұсыну.
Зерттеу міндеттері:
- ұяң балалармен жүргізілетін психологиялық көмектің педагогикалық-
психологиялық негіздерін ашып көрсету;
- ұяң балаларға көрсететін көмектің түрлерін дайындап, ұсыну.
Зерттеу нысаны: мінез-құлқында ұяңдық қасиеті тән балалар
Зерттеу пәні: Ұяң балалармен жүргізілетін оқу-тәрбие үрдісі
Зерттеу болжамы: Егер, ұяңдықтың себептерін анықтап, ұяң балалармен
жүргізілетін тиімді әсер ету әдістемелерін отбасы, педагогтар, әлеуметтік
орындар кешенді жүргізсе, оларда адекватты бағалауларын қалыптастыра
отырып, ұяңдықтың алдын-алуға және жоюға мүмкін болар еді.
ІІ ҰЯҢ БАЛАЛАРМЕН ЖҮРГІЗІЛЕТІН ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ КӨМЕКТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
ЗЕРТТЕЛУІ
І. 1 Өзін-өзі бағалаудың тұлға дамуындағы маңызы
Жеке тұлға өзін бақытты сезініп, жеңіл бейімделу қабілеті мен
қиыншылықтарды жеңуі үшін өзі жайлы жағымды түсінігі болуы қажет. Өзі жайлы
теріс бағалауға үйренген бала әр ісінде игере алмайтындай кедергілерге
кездеседі. Оларда жоғары деңгейдегі алаңдаушылық, мектеп өміріне нашар
бейімделу, құрдастарымен тез тіл табыса алмау тән.
Жеке адам сапалары сол адамның араласқан қатынастар өрісіне, әр түрлі
әлеуметтік өмір аймағында қызмет ете алу қабілетіне байланысты келеді.
Шығармашыл тұлға таныстар өрісіне тікелей қоршаған әлеумет шеңберінде қалып
қоймай, өзін ауқымды қоғам аймағы негізінде қалыптасқан ұмтылыс жасайды.
Мұндай адам бойында өзі жасаған қауымның, тіпті бүкіл қоғамның болашақ
өркениеті көрініп, ол өз дәуірінің сапалық деңгейінен көш ілгері жүреді.
Жеке адамның өз дербестігіне ие болуы оның тұйық әлеуметтік топқа бағынышты
еместігін көрсетумен бірге сол адамның жоғарғы деңгейде кемелденгенінің
дәлелі. Жеке тұлғаның дамуы , яғни оның әлеуметтік ұнамды қасиеттерінің
қалыптасуы белгілі қоғамдық қолдау мен әлеуметтік қажетсінуді керек етеді.
Кімде-кім бақытты балалық шақты балалардың еңбек күшінсіз түсінетін
болса, есейген бала ақсаусақ, ерік күші дамымаған болып қалыптасады.
Балалық шақтан жұмыс істеп – ойнау еңбекке сүйіспеншілікті дамытады,
алайда еңбекті тек алданыш – ойынға айналдыруға болмайды, көптеген жұмыс
түрлері шыдамдылықты, әдетті талап ететінін естен шығармаған жөн.
Әрбір отбасы даралығымен ерекшеленетіндіктен, еңбек түрін таңдағанда
жанұялық мұқтаждықты, баланың жас және тұлғалық ерекшелігін ескеру қажет.
Бала жалқау болып дүниеге келмейді, шектен тыс қамқорлық пен
шаруасыздықтан айналады.
Балдырған жаңа үйрене бастағанда шамадан тыс артық тапсырма беру
еңбекке жеккөрініш сезімін тудырады. Еңбек күші баланың жасерекшелігінен
аспау қажет, сонымен қатар баланың қиыншылыққа кездесуінен қорықпаған да
дұрыс. Ерік-жігер қиыншылық пен кедергілерді жоюда қалыптасады. Оларды
қиыншылықты жеңуге үйрете отыра, қиын міндеттерді шешуде дербестік пен
бастамашылдықтан аза етуге болмайды.
Белгілі бір міндетті шешу – тек ойлауды қажет етпейді, ерікті үрдіс,
сондықтан түрлі практикалық және тоериялық міндеттерді шешу ойлаумен қатар
ерікті де дамытады.
Ерікті де, ойлау әрекетін қалыптастыруда өз күшіне, дербестігіне
сенімділігі үлкен маңызға ие. Сонымен, ерікті қалыптастыру – тәрбиенің
түрліше амалдары мен тәсілдерін қолдануды, көптеген міндеттерді баланың жас
және дара ерекшеліктерін ескеруді талап ететін күрделі де ұзақ үрдіс.
Балалар ең алдымен басты үлгі болып саналатьын ата-аналарына қарайды.
Сондықтан, жанұялық қатынастарда шынайы, ашық, принципшіл, қатал, әрі
төзімді болу қажет.
Біздің әрқайсымыздың дамуымыз отбасынан басталады. Өзіне, өз күшіне,
мүмкіншілігіне сенімділік, қиыншылықпен күресу – тату, жылы атмосферадағы
үйде туындайды. Швейцар психологы Жан Пиаже таным үрдісіндегі сынбалы-
ауыспалы сәт 5-7 жас аралығында өтеді деп көрсетеді. Мектепке дейінгілерде
әлемнің көпжоспарлығын түсінетіндей есте сақтау көлемі мен стратегиясы әлі
жеткілікті дамымаған. Сондықтан, сөзсіз түрде баланың болашағы, мектептегі
оқуына жанұяның әсері орасан зор [8].
Төменгі сынып оқушыларының оқудағы жетістіктеріне отбасының әсер ету
деңгейін біз төрт топқа бөлдік.
Оқудағы жетістіктеріне әсер ететін Балалардың үлгерімінің нәтижелері
отбасына сипаттама (деңгейі)
Ата-аналар балалардың еркін дамытуғаЖеткілікті
көп көңіл бөлген, жетістіктерін
бағалайды, олардан жақсы үлгерімді
күтеді (қабілеттеріне қарамай)
Ата-аналар ерікке дұрыс көңіл Төмен
аудармайды, жетістігін дұрыс
бағаламайды, үлгерімдеріне үлкен
үміт артпайды.
Ата-аналарды жетістікті бағалайды, Жоғарғы
жақсы үлгерім күтеді, өзіне
сенімділіктерін арттырады, қиын
сабақтарды мадақтайды (ата-ананың
күткендері бала қабілеттеріне
сәйкес)
Ата-аналар жетістікті бағалайды, Ортадан жоғары
жақсы үлгерімді күтеді (ата-ана
сенімі баланың танымдық қабілетіне
сәйкес)
Баланың танымдық қабілеттеріне қарамай ата-аналары олардың еңбек
сүйгіштіктерін қолдап, сенім артса, оқу үлгерімдеріне жағымды әсер ететіне
даусыз.
Көптеген авторлар жағымды Мен тұжырымдамасын анықтайтын үш факторды
көрсетеді: өзге адамдарды түсінудегі терең сенімділік, белгілі бір әрекетке
қабілеттілігіне сенімі және өзінің дербес мәнділігін сезіну.
Әр адам айналасындағылардан қолдау күтеді. Ерте сәбилік және мектепке
дейінгі кезеңде мұндай мәнді топтарға жанұя жатады. Олар балаға белгілі бір
әрекетке қабілетті, тірі адам ретінде, оның өзіндік маңызын қалыптастыруға
әсер етеді. Кез келген әрекеттің белгілі бір мақсаты бар. Оған қол жеткізу
қабілеті өз күшіне сенімділігін арттырады. Оқушылар үшін бұл оқу
материалдарын меңгеру болса, мұғалім үшін - өз пәнін толық игеру,
оқушылардан тиісті білім деңгейіне қол жеткізу. Және оның үшінші көрсеткіші
- өзіндік мәнін сезіне немесе керісінше, - индивиттің алғашқы екі сәтті:
өзгелерге жағымдылығы мен оның компанентітілігін бағалауынан туындайтын
жалпы бағасын.
Бұл аталған үш сипаттаманы белгілі әлеуметтік мәдени ортадағы
тұлғааралық өзара әрекеттестік үрдісінде игереді және қол жеткізеді. Ата-
аналар, педагогтар, құрдастары балаға оның керектігіне, ұнамдылығына,
табысқа жете білу қабілетін, олардың көз алдарындағы маңызына сендіретін
кері байланысты береді. Бұл бала өмірінің барлық жақтарын қамтиды. Оның
дене дамуы, әлеуметтік дағдылары, табыстары, эмоционалдық тонусы т.б.
Мен концепциясы жеке бастың өзі жайлы түсініктер жиынтығы. Мен
концепциясының бейнелеуді құрастыруды. Мен образы немесе Мен картинасы
деп атайды. Өзіне қатынасымен байланысын құрайтын, өзінің жекелеген
сапаларын өзін бағалау немесе өзін қабылдау дейміз.
Мен концепциясы өзіне ұстанымдарының бірлігі құрамындағы бағалау
мен бейнелеуді бөліп қарастыратын Мен тұжырымдамасын өзіне бағытталған
ұстанымдар бірлігі болып бтабылады. Көп анықтамаларда ұстанымның үш
элементі кқрсетіледі:
- негізделген немесе негізделмеген (когнитивті ұстаным) сенім;
- бұл сенімге эмоционалдық (эмоционалды бағалау);
- мінез-құлық ерекшеліктерінде көрінетін сәйкес реакция.
Қолдануына байланысты Мен тұжырымдамасының үш элементін келесі түрде
нақтылауға болады:
- Мен образы - өзі жайлы индивидтің түсінігі;
- Өзіндік бағалау – қабылдануы мен шеттелуіне байланысты күшті немесе
баяу эмоциясын тудыратын Мен образының нақты сипаттарының түрлі
белсенділігі жайлы түсінігін жағымды бағалау.
- Мен образымен өзін бағалаудан туындайтын нақты қозғалыс, мінез-құлық
реакциясы.
Тұлға теориясын зерттеушілер ішкі сәйкестілігінің табыстарына сай
тұжырымдамаларға негізделеді. Ішкі сәйкестіктің мәнді көрсеткіші индивидтің
өзі жайлы пікірі. Сондықтан өз қозғалыстарында ол өзіндік қабылдауын
басшылыққа алады. Мынандай мысалды алайық. Интеллектіні анықтауға
бағытталған стандартты тест негізінде ортадан жоғарғы деңгейге ие қыз бала
мектептегі негізгі пәндерден үлгермейтіні белгілі болған, қыз бала мұны
жоғарғы ақыл-ойға ие еместігімен түсіндіреді. Оған ақыл-ойының жоғарғы
көрсеткішін түсіндіруге тырысты. Келесі кездесуде оның интеллектісі
орташадан төмендегені анықталған, қызға тест нәтижелері арқылы жақсы ақыл-
ой қабілетін көрсеткенін, осыған сәйкес жақсы оқуға мүмкіндігінің
жоғарылығын түсіндірдік.
Алайда өзге адамның мінез-құлық себептерін дұрыс түсініп, өмірді оның
көзімен көру үшін оның орнына өзіңді қойып қана көру керек. Дербес тұлғаға
біздің қатынасымыздың кез-келген аспектісінің маңызы қоршаған ортамен
анықталғандықтан өзгеріп отырады. Мәселен, кішкене інінің, ересек
ағаларына қарағанда кішкене және әлсіздігі тақ осы жанұяда ғана шынайы.
Мектепте немесе құрдастарымен қатынаста мұны қолдануға болмайды. Аталып
өткеніндей, тұлға ішкі бірлестігіне қол жеткізуге тырысады
( Джаманбалаева Ш.Е.[9]).
Әміршіл, қатаң ұстаз өз үйінде жұмсақ, сентиментальды болуы мүмкін.
Мұндай өзгеріс мектеп қабырғасынан тыс туындайтын болғандықтан, оның
тұлғасының мүлде екі түрлі өзгешелігі, Мен образының қарама-қайшылықтары
өзара қақтығысқа түспейді, диссонанстың пайда болуына әкелмейді. Диссонанс,
мынандай жағдайда, егер үйдегі және мектептегі жағдай кездессе, мәселен
мұғалімөз үй-ішін мектептегі спорт мерекесіне алып келіп, бір мезгілде
мұғалімнің және өз балаларының әкесі рөлінде шығатын болса, тууы мүмкін.
Алайда, Мен концепциясының ішкі тұжырымдамасы, әр жағдаятты шынайы
бағалау тән болғандықтан, стресстің қайнар көзі болып табылады.
Джемс өзіндік бағалауды
өзіндік бағалау ( ____________
табыс, ұмтылыс формуласымен бергенде, өзіндік бағалауды жетілдірудің
екі жолын көрсетеді. Шынында, индивид өзі жайлы түсінігін бұл бөлшектің
алымын үлкейту немесе бөлімін кішірейту арқылы жақсартуына болады.
Балалық шақты қарым-қатынас шеңбері таңдау мүмкіндігі мен өз бағасының
критерийлерінің көлемі тар. Бала негізінде өзі жайлы пікірілерінің негізі
болып табылатын ата-аналармен жиі қатынаста болады. Ал ата-ананы таңдап
алмайтыны бәрімізге белгілі. Егер олар баланы сүйсе, ол басынан-ақ өзін
жағымды бағалауға негіз алады. Егер ата-аналары жағынан ол жағымсыздық,
шеттету, байберекет қатынасты алса, соңында жағымсыз өзіндік бағалауға
әкеліп тірейді.
Ховленд Ламсдейн мен Шаффилд еңбектерінде құрылымсыз ұстанымдар тез
өзгеріп, жеңіл қалыптасатынын көрсетеді.
Балалық шақта қалыптасқан өзіндік бағалау бағыты адамның бүкіл өмір
бойына негіз болады, олардан аулақтау өте қиын.
Мен тұжырымдамасы төрт негізгі теориялық қағидаларға сүйенеді.
1. Джемстің негіз салушы ықпалдары;
2. Кули мен Мидтің еңбектеріндегі символикалық интеракционизм.
3. Эриксон дамытқан идентичность жайлы түсінік.
4. Роджерс еңбектеріндегі феноменалистикалық психология.
Мен тұжырымдамасы көптеген өзге де теориялық жұмыстарда
талқыланғанымен, жоғарыдағы тұжырымдамалар неғұрлым жемістілері.
Мен тұжырымдамасының құрылымы (Макколи Э.) [10].
Көптеген психологиялық теорияларда Мен тұжырымдамасы ең басты
түсініктердің бірі болып табылады. Сонымен қатар, оның жан-жақты
қарастырылған анықтамасы да, терминдік бірлігі де жоқ. Бір авторлардың
Мен тұжырымдамасына берген анықтамасын, екіншілері оның жеке аспектілерін
беруге қолданады. Бұның тереңірек мәнін көрсету үшін, біріншіден, Мен
тұжырымдамасын бейнелейтін, екіншіден осы тақырыпқа бағытталған
психологиялық әдебиеттердегі кездесетін терминдерге нақтылау мақсатында
кесте ұсынамыз:
Ең басты мен тұжырымдамасы
Джемс көрсеткен Мен түсінетін Мен
объект ретінде
аспектілер (үрдіс)
(мазмұны)
үздіксіз өзара
әрекеттесетін
Ұстаным Өзіндік бағалау
Мен образы
компонентері немесе өзін
қабылдау
Мінез-құлық
тенденциясы
Мен
тұжырымдамасы
өзіне деген
ұстанымдардың
бірлестігі
Шынайы Мен Идеалды Мен Айнадағы Мен
Моделдер немесе шынында немесе Мен немесе өзгелер
Мен қандаймын қандай болғым мені қалай
түсінігі келетіні жайлы
қабылдайтыны
түсінік
жайлы түсінік
дене дене
дене
Аспектілер әлеуметтік әлеуметтік
әлеуметтік
ақыл-ой ақыл-ой
ақыл-ой
эмоционалдық эмоционалдық
эмоционалдық
1-ші сурет. Мен тұжырымдамасының құрылымы
Индивидтің Мен тұжырымдамасын жүзеге асыруды бейнелеуге қабілетті
өзіндік есеп дәрежесі келесі көрсеткіштермен анықталады:
- дара өзіндік сананың ашықтығымен;
- оны білдіру үшін адекватты белгілер жиынтығы;
- индивидтің бірлестікке дайындығы;
- әлеуметтік күтулер;
- индивиттің тұлғалық адекваттық сезімдері;
- өзін бейнелеу жағдаятындағы қорқыныш сезімінің болмауы.
Адам өскен сайын математика элементтері , бейнелеу өнері, көркем
әдебиет, айналамен таныстыру тәрізді пәндермен кеңінен таныса басьайды.
Алайда бұл ілімдердің ещқайсысы жауап бере алмайтын сұрақтар болады.
Бұл сауалдар олардың ішкі жан дүниесі, ойлары, сезімдері, белгілі бір мінез-
құлық мотивтері жайлы. Неліктен біз бір адамдарды жақсы көреміз,
екіншілерін ұнатпаймыз? Түсініспеушілік, жолдастармен, туыстармен ренішті
қалай болдырмауға болады? Қалайша ақылды, күшті, батыл, тартымды болып,
сізді өзгелер сүйетін, сыйлайтын, түсінетін болуы үшін не істеу керек?
Неліктен бір оқушы жақсы оқиды, екіншісі нашар, біреуі неліктен барлығын
жеңіл орындайды, екіншілері қиналады? Бұл сұрақтарға Өзін таныған
жағдайда қол жеткізуге болады. Өзіңді таны сөзі ерте грек храмының
қабырғасына ойылып жазылған, өзі жайлы білім адамның жетуге тиісті биігі,
өз мүмкіншілігі, ішкі сапалары, өз дегеніне жету деген түпкі ойды
білдіреді. Өзін, өзінің ішкі психологиялық қабілетін тану жағымды сапалары
мен дербес қабілеттерін анықтауға көмектеседі және осы негізде оқуды,
әрекеттерін дұрыс ұйымдастырып, айналада қоршаған адамдармен қатынасты
дұрыс құруға мүмкіндік туады.
Ақылды адам – көп білетін адам емес, өзін жақсы білетін адам, - деп
И.Гете айтқанындай, айналамызда достарымыз, туыстарымыз, таныстар,
көршілер, әріптес, кластастар қаншама? Және олардың әрқайсысы бір бірінен
белгілі бір ерекшеліктер арқылы айырмасы бар адамдар. Бірінші кезекті біз
олардың арасынан әйелдер мен ер адамдарды, балалар мен ересектер, ұзындар
мен қысқалар, әдемілер мен өңсіздер, мейірімділер мен қатыгездерді,
жақсылар мен жамандарды, батырлар мен жасықтарды бөліп аламыз. Бұл сапалар
сырт көзге тым біліне бермейді. Олар адамдармен қарым-қатынас барысында
күнделікті өмірде көрінеді. Мұндай жасырын адамның ішкі сапаларын
психикалық сапалар делініп, психология ғылымы зерттейді. Өзі жайлы түсінік
ерте балалық шақта жанұядан басталады. Адам өскен сайын өмір жайлы жаңа
білім ала отырып, Мен түсінігі қалыптасады. Осылайша, Мен өзім, Мен
жасадым, Мен ойлап таптым, Мен мейірімдімін т.б. түсініктерн
туындайды. Сіздерге Сіз жақсысыз, Сіз әдемісіз, Сіз бұны аса
орындапсыз, Сізге көйлектің осы үлгісі жарасады деген тәрізді пікірлер
адамның өзі жайлы түсінігінің кірпіші болып қалана береді. Өзі жайлы білім
қоршаған өмірдегі адамдармен жылы қарым-қатынасты ұйымдастырып, қоғамда
дұрыс орынға ие болуға, өз қабілетн іс-жүзіне асырып, мақсатына жете білуге
игі ықпал етеді.
Ұлы Ч.Дарвин өмірінің соңында: егер мен өмірге қайта келсем, поэзия
оқу, табиғат көріністерін тамашалау, ең құрығында аптасына бір рет музыканы
тыңдауды өмірімнің басты ережесі деп санар едім. Бұл талғамдарды жоғалту,
бақытты жоғалтумен бірдей деген екен. Осы даналық кеңесті есепке ала
отырып, Абайдың табиғат көріністері жайлы жазылған Күз, Қыс, Жаз,
өлеңдерін оқуды
П. Чайкоскийдің Лебеденное озеро, Құманғазы, Тәттімбет күйлерін
тындап, Ә.Қастаев, А.Ғалымбаева т.б. картиналарынкөруді жөн деп санады.
Мен түсінігі – бұл жанұя. Біздің ішкі жан дүниемізде, спектіріміз
–спектірімізде Ментүсінігі өмір сүреді. Біздің әрқайсымыз үнемі Мен
есімдігін қолданамыз, осы Мен жұмыс істеп, ойланып, шешім қабылдайды.
Алайда осы Мен дегеніміз кім, ол қандай, белгілі бір жағдаяттарда қалай
өзін ұстайды, қаншалықты ақылды, қаншалықты әділетті.
Адамда өмір сүретін Мен өзі, ойлары, сезімдері, әрекетті түрінде
көрінеді. Өзі жайлы барлық түсініктерінің белгілі Мен образы немесе Мен
тұжырымдамасы болып табылады. Біздің ішкі адамымыз Мен образы түрлі
жағдаяттарда түрліше көрініс береді: сабақта, жұмыста, балабақшада адам-
тыныш, қарапайым болып, үйде қатал, дөрекі, ал жолдастарына жақсы дос
болуы мүмкін. Бір Мен бізде сыртқы (дене жағынан), екіншісі ішкі Мен
(психикалық). Санадан тыс Мен бар (Сіз розаның хош иісін не үшін
сүйектінің ізді түсінбейсіз). Және өзін түрліше ұстайтын (мінез-құлық
Мені) болады. Кейбір сәттерде адам не үшін олай жасағаның өзі де
түсінбейді. Адамда үнемі жақсы және нашар сапалары өмір сүреді, осыған
сәйкес өзі жайлы түсініктің екі бастамасы Мен (жақсы, қатыгез) болады.
Сіздер өздерінді өткен уақыт барысында есте сақтайсыздар, бүгінгісін
сезінесіздер, болашағынызды елестетесіз. Кейбір сәттерде шындыққа сәйкес
келмейтін, фантастикалық образдарды көз алдынызға келтіресіз, әркімнің өз
иджеалы болады.
Өзге адамға айнаға қарағандай қара деп тегін айтпаған, өмір
барысында біз қоршаған өмірге өз қатынасымызды білдіреміз: ұнай ма, арзан
ба, қымбат пат.б. Мұның өзі бағалау – заттың немесе адамның бағалылығын
анықтау, сапасын, дәрежесін, деңгейін, мәнәң білу. Бағалау негізінде
үлгімен, мысалмен салыстыру жатыр. Сіз өзіңіздің сапаңызды, намысыңыз,
кемшілігіңізді бағалап көрдіңіз бе? Өзіңізді бағалау, өз қасиеттеріңізді
бағалау өзіңіздің баға деп аталынады ( Добрович А.Б.[11, Диянкова И.В.[12],
Петровский В.А.[13]).
Мен – тұжырымдамасының кез-келген түсінігі сезімдік болуды
білдіреді: жағымды-жағымсыз, жақсы-жаман бағалар. Бұлардың барлығы да
салыстырмалы түрде, жуықтап адам өзі жайлы, шындыққа қарағанда артығырақ
ойлайды – бұл жоғары өзіндік баға, немесе керісінше, төмен бағалауы да
мүмкін. Олардың әрқайсысы да өмір сүру барысында кері әсер етеді. Адам өзін
дұрыс бағалауға ұмтылуы тиіс. Ол үшін өзіңді өзгелермен салыстырыңыз,
айналадағылардың (достар, ата-аналар, мұғалімдер) пікірі мен ой
қорытындыларына назар аударыңыз. Өздеріңізді салыстыратын қоршаған адамдар,
қоғамдық нормалар мен құндылықтар әрқайсымыз қарайтың, өзіндік Мен
образымызды құрауға көмек ететін- айнаның қызметін атқарады.
Өзін бағалау:
Жоғары бағалау:
- өзі жайлы мәліметтерді
көтермелеу
- менмендік
- өзін керемет деп есептеу
- өзгелердің ойын бағалау,
санаспау
Өзін бағалау:
Жоғары бағалау:
- өзі жайлы мәліметтерді көтермелеу,
- менмендік;
- өзін керемет деп есептеу;
- өзгелердің ойын бағаламау, санаспау.
Дұрыс бағалау:
- өз орнын білу;
- өзгелерге дұрыс қатынас.
Төмен бағалау:
- өз мүмкіншіліктерін бағаламау;
- сенімсіздік (өзіне);
- алаңдаушылық сезімі.
Өзіндік бақылау.
Өзін бағалау үшін, өзіндегі бір нәрсені бағалау үшін, сол бір
нәрсені көру, сезіну, түсіну қажет. Бұл бір нәрсе сіздің әрекетіңіз,
сапаңыз немесе ішкі және сыртқы түйсінуіңіз, сезініңіз, ойыңыз болуы
мүмкін. Барлығы жайлы өзіңізге есеп беру, ескерту, содан соң бағалау қажет.
Мұндай мақсатқа бағытталған өз әрекеттері, қимылы, сапаларын өзіндік
бақылау деп атайды.
1. Өзіндік бақылауды ең дұрысы жүріс-тұрысыңыздан, сөйлеу мәнерінен,
әңгіме айту, өзгелерді тыңдай білуден бастаған жөн. Бұдан соң
салыстыру тәсілін қолданыңыз: өзгелер қалай жүреді, сөйлейді,
күлімдейді, тыңдайды, пікір таласады т.б.
2. Өзге адам – бұл айна: қара да салыстыр, қорытынды жаса, сен өзгелерден
қандай ерекшелігіңмен артықсыз, қандай әлсіз жақтарың бар.
3. Абайларыңыз! Өзіңді бақылаудың қиындығы – бір мезгілде әрекет жасап,
еңбек етіп және өзіңе бақылау жасап, өз жасағандарыңды тіркеп отыруда.
Өзін бақылау барысында зейінді бірде оқиғаға, бірде өзіңе аударуға
тура келеді. Бұл жеңіл міндет емес, ұзақ уақыт жаттығуды қажет етеді.
4. Басты нәрсені бөліп көрсету. Ең басты нәрсені тауып және бөліп көрсету
- өзіндік бағалаудың әліппесі. Бұл дегеніміз қазір не болып жатыр, осы
жағдай барысында сіз қайда орналасқансыз, нені және не үшін істеп
отырғаныңыз жайлы үнемі өзіңізге есеп беруіңіз қажет.
5. Нақтылық, объективтілік. Өзіндік бақылау барысында басты назарды
соңында еске түсіруге және жазуға тиісті нәрсеге аударған жөн. Тез,
бір сәттік өзіндік баға белгілі бір жағдайдағы субъективті. Ол бастан
өткергендерді қайталап талдау барысында нақтыланады.
6. Ең алдымен қазір ғана болып өткен оқиға мен фактілерді есіңізден
қайтадан жаңғыртыңыз. Біздің назарымыз шынайы оқиғаның тірі картинасын
өайта құра отырып, өткенге аударылады. Алайда, әсердің толық болуы
ұзақ емес 3-4 сағатқа ғана созылады, бұдан әрі көрген, бастан
өткергендерді біртіндеп ұмытып, бұлыңғырлана бастайды.
Өзі жайлы білімді жинақтау үшін күнделік жазған тиімді. Күнделікті әр
күн сайын немесе аптасына бір рет жазған абзал. Өткерген күнді, аптаны еске
түсіре отырып, болған нәрсенің бастысын белгілеп, не болды, уақиға сізге
қалай әсер етті, өзіңізді қалай ұстадыңыз, не айтқаныңызды көз алдыңызға
әкеліңіз. Ең бастысы: не айту немесе қалай істегеннің дұрыстығын анықтау.
Өзіңді бағалауға нұсқаулар.
Өзіңіз жайлы ісіңізге қарап баға беріңіз. Жұмыстағы жетістік – бұл
сіздің табыстарыңыздың көрсеткіші. Сәтсіздіктер сіздің әлсіздігіңіз бен
кемшілігіңізді сипаттайды:
- өзіңізді өзгелермен, онда да өзіңізден төмендермен емес, жақсылармен
салыстырыңыз. Сондай-ақ, өзіңізді кешегі өзіңізбен салыстырыңыз,
сонда не өскеніңізді, не артқа басқан қадамыңызды байқайсыз.
- өзіңіз жайлы өз пікіріңіз бен сіз жайлы өзгелердің пікірін
салыстырыңыз. Өзгелерге қарағанда өзіңізге қатаң талап қойыңыз, сіздің
кемшіліктеріңіздің дұшпаны – сіздің досыңыз.
- Сізге берілген сынға құлақ асыңыз. Егер біра адам сынаса ойланыңыз,
егер екі адам болса өз мінез-құлқыңызды талқылаңыз, егер үшеу болса,
өзіңізді өзгертуге тырысыңыз.
- өзіңізге сын көзбен қараңыз, бірақ тым асып кетпеңіз, объективтілікке
ұмтылыңыз.
- Лев Толстой айтқан: Адам бөлшек тәрізді: алымы - өзі де, бөлімі - өзі
жайлы не ойлайтынында. Сондықтан үнемі күмән үстінде болсаңыз бөлшек
нөлге тең. Өзіңіз дегеніміз – сіздің істеріңіз, адамдармен жақсы қарым-
қатынасыңыз, пайда әкелетіннің барлығы.
Адам ( өзі
өзі жайлы ойлары
Отбасы мәселесі бойынша кеңес берудің негізін салушы, америка психологы
Б.Сатир өзін-өзі бағалау өте оңай дүние емес екеніне бұлай анықтама
береді: өзін-өзі бағалау мен өзіне деген қатынас пен сезім және өзі туралы
ұғым. Өзін-өзі бағалау біздің әрқайсымыздың мінезімізден көрініп отырады.
Бұл мақаланың қортындысы ретінде мен (біз Қазақ деген сөзді алдық). Мұнда
біз өзін-өзі бағалағыш және өзін-өзі бағалау деген мағына береміз; бұл
терминдер бір-бірімен тығызы байланысты. Әр адам өзін позитивті немесе
негативті түрде бағалайтындығын айта кетпекпіз. Кез келген адам өзінен
сұрауы мүмкін: қазір менің өзімді бағалауым қалай? Оған не жатады? Жақсылық
па, әлде жамандық па?
Дара адамның тұлға санатына көтерілуі үшін маңызды факторлар:
идентификация, яғни, дара адамның өзін басқа адамдармен теңестіре, қоғам
талабына сай болу ниетімен қалыптасып, бару процесі, персонализация- дара
адамның өз басының басқа адамдар өмірінде қадірі барын түсіне білуі,
сонымен бірге , нақты әлеуметтік топта өзінің кісілік мүмкіндіктерін іске
асыра алуы.
Басқа әлеумет мүшелерімен тұлға өз Мені негізінде қатынас түзеді.
Ғылымда жеке адамдық рефлексия деп аталған бұл Мен әр адамның өзі
жөніндегі танымын, өз мүмкіндіктерін және өз қадірін сезе білу сияқты
сапаларын қамтиды. Жеке адамның өзіне өзі берген бағасының астам не төмен
болуынан соң, сол адамның ішкі жан арпалыстары келіп шығады.
Жасөспірім жаста өзін-өзі бағалау бұрын сонды болмаған мәнге ие. Өзін-
өзі бағалауды тұлғаның әлеуметтік дамуының басты көрсеткіштерінің бірі деп
санаймыз. Жасөспірім жастың өзін-өзі бағалауының бір ерекшелігі бұл жастағы
“Мен” бейнесінің даму ерекшеліктерімен байланысты. Жасөспірім өзін-өзі
танудың елеулі ерекшелігі мынада – ол сөз жоқ өзінің күшті және әлсіз
жақтарын, өзінің артықшылықтары мен кемшіліктерін жақсырақ және тереңірек
бағалауға қабілетті. Жасөспірім тұлғаны тұтас, оның қасиеттерінің бүкіл
жиынтығын да бағалай алады. Жасөспірім санасы мен танымы арқылы өзін-өзі
түсінуге, өзінің жеке мүмкіндіктері мен сапаларын, дағдылары мен
іскерліктерін, білімдерін және оларға қатынасын дұрыс қабылдауды әрі оны
бағалауды үйренеді. Бұл кезде өзін-өзі бағалау тез дамиды, өзін-өзі
тәрбиелеу дағдылары мен іскерліктері қалыптасады. Жасөспірім шақта
сыншылдық және өзін-өзі сынау күшейе түседі, өз бетімен пікір айтуы
қалыптасады. Жасөспірімнің өзін-өзі тәрбиелеу мәселесі имандылық пен
адамгершілік, биік принциптерімен ылғи да ұштастырылса, жеке мүддесін жұрт
мүддесімен орайластырып, туған халқы мен отбасына адал қызмет ету, оларға
ылғи да борыштымын деу секілді ізгі ниеттерден туындап жатса – осы саладағы
тыныс-тіршілігі мазмұнды да жемісті болады. Отбасында балалар қарым-
қатынастың алғашқы дағдыларын қабылдап, алғашқы әлеуметтік рөлдерді
игереді, бастапқы нормалар мен құндылықтарды түсіне бастайды. Ата-анасының
қылықтарының типі (әміршіл немесе либералды) баланың Мен бейнесінің
қалыптасуына әсер етеді
Бұл мәселені шешу басқаша айтқанда, балаға қандай да бір шектегі
дербестік беру ең алдымен бала жасымен даму барысында игерілген
дағдыларымен, қабілеттілігімен, қоршаған ортамен өзара әрекеттесу
мүмкіншіліктерімен реттеледі. Сонымен қатар, көптеген мәселелер ата-ана
тұлғасына, олардың балаға қатынасының стиліне тәуелді. Отбасы балаға
беретін еркіндік, дербестіктің деңгейлеріне қарай ерекшеленеді. Өзіндік
сананың дамуы – жасөспірім кезеңінің орталық жантанымдық үрдісі. Өзіндік
сананы қайта құру ақыл – ойдың дамуымен ғана байланысты емес. Сондай – ақ,
өзі жайлы жаңа сауалдардың, көзқарастардың пайда болуымен де қарастырылады.
Жоғарғы сынып оқушыларының психологиясы өзін, қоршаған ортаны тануға
қажеттілігі, мені айналадағылар қалай қабылдайды, мен қалай көрінем, не
істей аламын, кім болам деген қызығушылықтарымен ерекшеленеді. И.С.Конның
айтуынша ерте жасөспірімдік шақтың ең басты психологиялық жаңалығы -
өзінің ішкі жан дүниесін ашуы. Бұл қуанышты, әрі толғандыратын жағдай,
бірақ, ол көптеген дабылды және драмалық сезімді тудырады, себебі, ішкі
Мен сыртқы мінез – құлықпен үйлесе бермейді.
Джеймс өзіндік бағалауды
табыс
өзіндік бағалау = ---------
ұмтылыс
формуласымен бергенде, өзіндік бағалауды жетілдірудің екі жолын көрсетеді.
Шынында индивид өзі жайлы түсінігін бұл бөлшектің алымын үлкейту немесе
бөлімін кішірейту арқылы жақсартуына болады.
Ховлэнд Ламсдейн мен Шаффилд еңбектерінде құрылымсыз ұстанымдар тез
өзгеріп, жеңіл қалыптасатынын көрсетеді. Балалық шақта қалыптасқан өзіндік
бағалау бағыты адамның бүкіл өмір бойына негіз болады, олардан аулақтау өте
қиын. Жасөспірімдік Мен әлі айқындалмаған, жинақталмаған, ол бұлыңғыр
тынышсыздығымен жиі байқалады немесе белгісіз бір затпен толтыруды
қажетсінетін ішкі қуыстық сезімімен ерекшеленеді. Осыдан қарым – қатынасқа
деген қажеттілік туады және бір уақытта оның талғампаздығы, оңашалауды
қажетсінуі жоғарылайды [14].
Жасөспірімнің бір мезгілде бірнеше маңызды құбылыстарға бағытталуы
оның психологиялық жағдайын тығырыққа тіреп, ішкі қақтығыстарды тудырады.
Бұдан бұрынғы балалық қылықтардан ажырауға деген санадан тыс ниет, оның
рефлексиясын, өзінің өзгелерге ұқсамайтын дербестігін белсендендіре түседі,
мұның бәрі осы кезеңге тән оңашалану сезімін немесе жалғыздықтан
қорқуына әкеліп соғады. Сондықтан, өзінің ішкі дүниесін тану, өзгелерді
түсіну және қабылдау, қатынас барысындағы қиыншылықты сезінуге басты көмек
жасау қажет. Өзара әрекетесе, адамдармен қарым-қатынасқа түсе отырып, өзін
қоршаған ортадан бөледі, өзін дене және психикалық субьект ретінде сезініп,
өзі үшін үздіксіз өзгелермен байланыса отырып, оларға қарсы келе, өзіндік
Мен ретінде көрініс алады.
Өзіндік Мені тұлға дамуындағы ұзақ үрдіс, ол ерте балалық шақтан
басталып, Менін тануды білдіреді. Бұдан әрі 2-3 жасында бала өзінің
қанағат алу үрдісін, заттық әрекет барысындағы талаптарға жауап бере
отырып, Мен өзім түсінігі қалыптасады Барлық ұстанымдар тәрізді Мен
образына үш компонент енеді (Петрунек В.П.)[15]:
• Біріншіден, когнитивті компонент- өзінің қабілеттері, сырт пішіні,
әлеуметтік маңызы т.б. жайлы түсінігі;
• Екіншіден, эмоционалды-бағалаушы компонент: өзін сыйлау, өзіне сын
көзбен қарау, өзін сүю, өзін төмендету, т.б.;
• Үшіншіден, мінез-құлықтық (еріктік): түсінікті болуға, өзгелердің
сүйіспеншілігіне қол жеткізуге, өз статусын көтеруге немесе
белгісіз болып қалуға ұмтылыс, баға мен сыннан алшақтау, өз
кемшілігін жасыру т.б
І.2 Ұяңдықтың педагогикалық-психологиялық мәселелері
Адамды түсіну үшін тұлғаның өз мінез – құлқын басқару формасы,
бағалаудың бүкіл жүйесіне назар аудару, бұл бағалардың өзгеру динамикасын
өзі мен өзгелерді сипаттауға қажетті түсінікті игеруі тиіс. Педагогтар мен
психологтар үшін баланың өзін бағалауы, өзіне қатынасы мен өзін қабылдауы
оның мінез - құлқы мен жемістілігін анықтайды.
Ұяңдық- психиканың дефектісі болып табылады., ол дене дефектілері сияқты
келеңсіз салдарларға әкеліп соқтырады:
- Ұяң адамдар жаңа танысулар, жаңа жолдастарды табу және жақсы
мүмкіндіктерді іске асыру жағдайында қиындықтарға ұшырайды;
- Ұяң адамдар өз құқығын ескеру, өз пікірін айту және өзінің құндылық
жүйелері жайында сөйлесуге кедергі келтіреді;
- Ұяң адамдар басқалардың сіздің қабілетіңіз жайлы жағымды бағасын
төмендетеді;
- Ол өзіндік реакцияларға деген аса алаңдаушылықты сасқалақтықты
туындатады; Ұялшақтық ойлау айқындылығы және қарым-қатынас
тиімділігіне кедергі келтіреді;
- Депрессия, алаңдаушылық және жалғыздық сияқты жағымсыз сезімдер-
ұялшақтықтың әдеттегі серіктері.
Ұяң болу дегеніміз- адамдардан қорқу, әсіресе, эмоционалды қауіп төндіретін
адамдар: таныс емес адамдар, қарама-қарсы жыныс өкілдері, егер олар жақын
қарым-қатынаспен байланысты болса.
Ұяңдық дегеніміз – бұл кең мағынадағы ұғым, жақынырақ танысқан сайын,
оның алуан түрлерін байқауға болады. Сондықтан, ұялшақтықты қайтіп
жеңетініміз туралы ойланғанның алдында, ол туралы тереңінен білуге
тиістіміз (Сөздік, Абрамова Г.С.) [16] [17].
Ағылшын тілінің Оксфордтық сөздігінде көрсетілгендей, бұл сөздің
жазбаша қолданылуы біздің заманымыздың 1000 жылы ағылшын –соксондық
дастандарында кездеседі, онда бұл сөзді қорқытуға жеңіл адам деп
түсіндіреді. Ұяң болу дегеніміз- ыңғайсыздық, сенімсіздік, немесе
байқағыштық салдарынан қарым-қатынаста қиындыққа ұшырау.
Ұяң адам байқағыш , кездесуге немесе белгілі бір адаммен не затпен
әрекеттесуге ұмтылмайды. Сөйлегенде де, қылықтарында да сақ болады, өз
құқықтарын қорғамайды; өте жасқаншақ, ұяң адам бөлектенуден бас тартады,
немесе өзгеше айтсақ, мінезі күдік туғызады, сезікті, беделі төмен.
Вебстер сөздігі ұялшақтықты келесідей анықтайды: басқалармен қарым-
қатынастағы ыңғайсыздық сезімі.
Көптеген зерттеулер отбасындағы нешінші бала болып дүниеге келу де
тұлға үшін психологиялық және әлеуметтік бағытта әсер етіп, мамандық
таңдауларына да негіз болып табылатынын көрсетеді. Тұңғыш балалардың
көпшілігі әдетте жоғарғы оқу орындарында оқиды. Алайда, стресстік жағдайлар
туындай қалған сәтте тұңғыш балалар көбірек уайымдап, өзінен кейінгі
туғандармен салыстырғанда қолдауды көп қажет етеді (Бодалев А.А.[18],
Шопенгауэр [19]).
Ата-аналар соңынан туғандарға қарағанда тұғыш балаларының денсаулығы
үшін көп уайымдайды. Тұңғыш балаларына көп үміт артып, соған сәйкес талапты
да жоғары қояды. Егер тұңғыш бала қабілетке, жоғары интеллект пен
дағдыларға ие болса, ата-аналардың салған күші мен үміті әлеуметтік және
кәсіби салаларында жетістікке әкеледі.Ал балаларда ерекше талант болмаса,
мұндай күштеулер өзін төмен бағалауға әкеп тірейді.
Белгілі психолог Люсиль Форер тұңғыш балалар қыз болса да, ұл болса
да кіші немесе жалғыз балаларға қарағанда мадақтау мен қолдауды көп қажет
етеді. Сол себептен тұңғыш балаларда өзгелермен салыстырғанда өзіндік
бағалау неғұрлым төмен болады. Егер өзіндік бағалауы адекватты болмауы
тұңғыш балаға тән болса, олардың ішінде ұяң болуы жиі кездеседі.
2-ші немесе кейінірек дүниеге келген балаларда қарым-қатынас
дағдылары жақсы дамыған (әңгімелесе білу, сендіру, мәмілеге келу т.б.).
Оңтүстік Калифорнияның 750 оқушысымен жүргізілген зерттеулер отбасындағы
кіші балалар өздерінің үлкен ағалары мен тәтелерімен салыстырғанда әйгілі
екені анықталған. Мұғалімдердің пікірінше тұңғыш балалар сыныптағы қарым-
қатынаста, ойын барысында тұйықтау келеді.
Мұндай жаңалықтар тұңғыш балалардың ұяң болып келуін өзгеше
түсіндіруге мүмкіндік береді.
Кішкене балалар өздерінен жасы үлкен, күштірек әрі ақылдырақ
ересектермен әрекеттестікке түсетіндіктен, өзін барлық жағынан дамытуға
мәжбүр болады, өз мақсаттарына жету үшін күш көрсету емес, дипломат
болуларына тура келеді.Олар әлеуметтік күрестегі ауыр салмақтылар емес,
жеңіл салмақтағы боксерлар тәрізді ( Эльконин Д.Б.) [20].
Ұяңдықтың жасаралық және жынысқа байланысты арақатынасына байланысты
зерттеулер 7 жастан 14 жасқа дейінгі кезеңде ұлдарға қарағанда қыздарда
ұяңдық басым болады, тұңғыш қыздар өзінен кіші балалармен салыстырғанда
ұяңдау болып келеді. Ал тұңғыш ұл балалар кіші інілерімен салыстырғанда 7
жасқа дейін ұяңдау болады да, 14 жасында ұл балалардағы ұяңдық жоғала
бастайды. Жасөспірім шақтағы ұл балаларда кездесетін ұяңдық олардың дене
жағынан әлсіздігімен, жоғарғы сезімталдығымен, спецификалық қорқыныштармен
байланысты болып келеді. Әдетте, мұндай пікір аналарында қалыптасқан
(Д.Уэйн).
Оқушылар мен студенттерге жасалған бақылаулар мен зерттеулер ұяң
балалар тәртібі жайлы келесі тұжырым жасауға негіз болады:
- Олар әңгімені құлықсыз бастайды, белгілі бір істе жаңа идея айтуға,
бір әрекетті атқаруға немесе сұрақ қоюға ұмтылмайды.
- Тікелей қатысуы қажет оқиғалардан қашқақтайды.
- Сыныптастарымен әңгімеге сирек араласады. Әңгімелесе қалса көбірек
кідірістер жасайды.
- Көп еркіндік беретін , мысалы, билеу тәрізді жағдайлар ұяң балаларда
үлкен проблема туғызады.
- Қарама-қарсы жыныс өкілдерімен қарым-қатынаста ұялшақ жас жігіттер
бастама жасауға қатты қысылады, ал ұяң қыздар аз сөйлеп, төмен
қараумен, бетке қарай алмаумен ерекшеленеді. Қыздар қатты ұялғанда
көбірек күлімсіреп,, басын шұлғи береді.
- Ұяң оқушылар қарым-қатынас барысында аз қимыл-қозғалыстар жасайды.
- Ұяң балалар көп уақытын бір орнынан қозғалмай отырумен өткізеді, аз
қозғалысқа түседі, көп сөйлемейді. Олар тәрбиеші үшін көп проблема
туғызбайды, бәріне де жеңіл көнеді.
- Ұяң балаларды жауапты іске сирек тартады, мысалы, топ старостасы болу
ұсынылмайды.
- Ұяң балалар ұялшақ емес балалармен салыстырғанда мадақтауды да,
соққыны да азырақ алады.
Алайда, мұндай анықтамалар жалпыға белгілі көріністі
толықтырмайтындай болады. Бірде бір анықтама адекватты емес, себебі, әр
түрлі адам үшін ұялшақтық түрліше мән береді. Бұл күрделі құбылыс, адамдар
алдындағы негізсіз үрейге, күшті неврозға дейін баруы мүмкін. Осы құбылысты
дұрыс түсіну үшін көптеген адамдарға Стенфордтық зерттеу ұсынылды.
Сіз қазір өзіңізді ұяң адам деп санайсыз ба?
-------------------------ия -----------------------жоқ
(Ал сіз ше?)
Егер сіз жоқ деп жауап берсеңіз, өміріңізде өзіңізді ұялшақ деп
санаған кездеріңіз болды ма?
--------------------------ия, ---------------------------жоқ
Біздің зерттеуімізде бұл ұяңдыққа нақты анықтама беруден бас тарттық:
Оның орнына біз әркімге өзінің анықтамасын жетілдіру мүмкіндігін бердік.
Біріншіден, біз адамдарға ұяңдық белгісін қабылдауды немесе келіспеуді
ұсындық. Содан кейін олардың қабылдаған шешіміне әсер еткен жағдайы жайында
сұрадық. Өздерін ұяң сезіндіретін қандай ойлар, сезімдер, әдеттер және дене
сезімдеріне байланысты екенін жайлы сұралды.
Зерттеу барысында жасалған негізгі талдаулар көрсеткеніндей, ұяңдық
жалып тараған және универсалды құбылыс. Респоденттердің ішіндегі 40% пайызы
өздерін қазір ұяң деп санайды- бұл он адамның ішіндегі төртеуі немесе
американықтардың 84 миллионы!
Кейбір адамдардың күнделікті өміріне ұяңдық сезімі көп жағдайда еніп
отырады. Сұрауға қатысқандардың төрттен бір бөлігі өздерін тұрақты түрдегі
ұяң адамдар деп есептейді. Олардың ішіндегі 40 %пайызы нақты ұяң адамдар,
олардың айтуынша ұяңдық жайлы пікірлері тұрақты, барлық жағдайда және
барлық адамдар ұялатындығына негізделеді.
Ұяң адамдардың басым көпшілігі әр түрлі мәдениет пен адамдар
типтерінің арасында бірдей емес. Бірақ біз бірде бір адамдардың тобында
төрттен бір бөлігі өздерін ұяң деп санамады. Кейбір топтарда, мысалы,
оқушылар, кіші сынып оқушылары және студенттер шығыс елдерінде 60% пайызға
дейін артады.
Зерттелген топтарда нақты ұяң адамдар бөлігі 2% кем емес. Кейбір
топтарда, мәселен, жапондықтар арасында 10 % болды.
Өзін ұяң деп атау шешімін қабылдаған кездегі критерийлердің бірі
ретінде ұяңдық сезімінің пайда болу жиілігі алынады. Адамдардың үштен бір
бөлігі айтқандай, берілген жағдайлардың көбінде ұяңдық сезімін басынан
өткереді және 60 %-н артығы кейде ұяңдық сезімін сезінеді және бұл өзін ұяң
деп атауға жеткілікті дейді. Мысалы, мүмкін сіз тек аудиторияның алдында
сөз сөйлегенде ғана ұяласыз, алайда бұл мәселені құрау үшін жеткілікті,
егер сіз баяндама жасасасың, көпшіліктің алдына шықсаңыз, студенттер және
қызметтегі адамдар сияқты.
Сауалнаманы толтырғандардың 20% кемі өздерін ұяң санамайды. Олар үшін
ұяңдық мәні қандай болса да, өз мінездерінің белгісі деп санамайды. Бірақ
қызықты жағдай, осы адамдардың көбісі көрсеткеніндей, белгілі бір
әлеуметтік жағдайда ұяңдық симптомдарымен жауап қайтарады, қызарады,
жүректері қатты соғылады және тізелері дірілдейді. Өзгеше айтсақ, кейбір
адамдар және түрлі жағдайлар оларда ұяң адамдарды сипаттайтын реакциялар
-сондай ойлар, сезімдер және қылықтар туындатады.
Бұл адамдар белгілі бір жағдайда ұяң болады, өздерін ұялшақпыз деп
санамайды, бірақ нақты оқиғаларды ескереді- мысалы, таныс емес адамдар
отырған бөлмеге кіру, уақытша дискомфорт туындататын жағдайлар. Өзін ұяң
деп атауға дайындар мен кейбір жағдайларға жауап ретінде ғана ұяң адамдарға
тән белгілерді байқатады (Юдин Э.Г.[21], Павленко А.Р.[22)].
Ұяңдық - әмбебап сезім деп айту, батыл жалпылау, бірақ оның негізі
орынды (Құсайынов А.Қ., Қожахметова К.Ж.) [23].
Американдықтардың 7% ғана ешқашан ұялу сезімін бастан кешіргендішін
айтады. Сондай-ақ, басқа мәдениет адамдарының аз бөлігі ұяңдықты ешқашан
бастан кешірмегендігін көрсетті.
Кім ұяң? Ұяңдық ересектер арасында ғана емес, мектеп жасындағы балалар
арасында басым болады. Көптеген ересек адамдар, қазір ұялшақ емес, себебі,
балалық ұяңдықтан басым болып, жеңе алады. Алайда зерттеулер
көрсеткеніндей, ұяңдықтек балаларға ғана тән кемшілік емес. Мүмкін ол
балалар бойында анығырақ көрінетін болуы мүмкін, өйткені, олар күнделікті
бақылауда болады. Ал ересектердің көп бөлігі ұяң болып қала береді. Олардың
ішінде теледидар жұлдызы Роберт Янг, доктор мариус Уолби.
Мен үнемі ұяң болатынмын.Бала кезімде мұғалімдерден қорқатынмын. Кейін
мен өсіп, бойым сорайып, жүдеу балалардың бірі болдым, олар футбол үшін
сырт келбеті немесе салмағы бойынша сәйкес келмейді, сондықтан, мектеп
белсенділері бола алмайды. Мен жасөспірім кезімде бұл өте маңызды болатын
деп жазады.
Кейбір қызықты мәліметтерге сүйенсек, жеткіншек кезінде ұяңдық
негізінен күштірек дамиды. Кіші сынып оқушыларының- төртінші, бесінші және
алтыншы-эксперименталды топтарда осы шақта ұяң болғандардың бөлігі орта
есеппен алғанда 42 – жалпы зерттеуде де дәл осындай. Қыздар да, ұлдар да
өздерін ұяң деп атауы тепе-тең болды. Егер жетінші, сегізінші сыныптарды
мысалға алсақ, олардың арасындағы ұяңдары 54 дейін өседі. Бұл өсу
жасөспірім қыздар үшін пайда болады. Мүмкін бұл олардың өздерін сыныпта
бағалануы және қарама –қарсы жыныс өкілдері оларды дене (сексуалды)
сүйкімділігін қажет етуіне байланысты болып келеді.
Алтынға теңелмеген кездегі үндемеу. Ұяң адам өз ұялшақтығын әр түрлі
әдістермен көрсетеді. Тура 80% айтқанындай, үндемеу ынтасы олардың өздеріне
де, қоршағандарға да, бір нәрсенің дұрыс еместігін білдіреді. Ұяң
адамдардың тең жартысы мәлімдегеніндей, сөйлеп жатқан адамның көзіне қарауы
қиын немесе мүмкін емес. Егер мен ештеңе дей алмасам да, ақыры оны
сыбырлап айта аламын- бұл ұялшақтардың 40 құрайтын әдеттегі
реакциясы.Олардың өз пікірлері бойынша дауыстары өте ақырын шығады.
Ұялшақтардың тағы бір тобы адамдардан қашады немесе әрекет ету қажет
жағдайда бастаманы қолына ала алмайды.
Филлес Диллер өзінің әзіл сықақшылдығына қарамастан, ең ұялшақ
және үндемейтін адамдардың бірі болатын.
Профессор Джеральд Филиппс және оның әріптестері соңғы он жылда
үндемеу синдромын зерттеген. Филипстің пікірінше, үндемеу адамның аудитория
алдында сөйлеуден баас тарту жағдайына жатпайды. Бұл жалпы тереңірек
мәселе. Үндемейтін студенттерді аудитория алдына шығу кезінде қолданылатын
амалдарға үйретсе де, кейбіреулері қарым-қатынасқа икемсіз болып қалып
қояды. Сонымен қатар, ол көрсеткеніндей, студенттер сөйлеу техникасын
меңгергеннен кейін, одан да көбірек толғана бастады. Мүмкін олардың қарым-
қатынасқа түсе алмаушылық пікірі жоғалса да, басқалармен жеке қарым-қатынас
кезінде ыңғайсыздықты сезінеді. Олар қарым-қатынасқа қалай түсу
керектігін үйренсе де, оларға не істеу керек және не үшін ? екенін
түсіндіру керек .
Ұяңдық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ---------------------------- ----------------------------------- ------
---------------------2
ІІ ҰЯҢ БАЛАЛАРМЕН ЖҮРГІЗІЛЕТІН ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ КӨМЕКТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕЛУІ
І. 1 Өзін-өзі бағалаудың тұлға дамуындағы маңызы----------------------------
-------4
І.2 Ұяңдықтың педагогикалық-психологиялық мәселелері-----------------------
--20
І.3 Ұяң балалармен жүргізілетін психолог жұмыстарының ерекшеліктері---
---29
ІІ ҰЯҢДЫҚТЫ ЗЕРТТЕУ ІС ТӘЖІРИБЕЛЕРІ
ІІ.1 Ұяң балалардың ерекшеліктерін анықтау---------------------------- ------
---------36
ІІ. 2 Ұяң балаларға көмек беру түрлері және нәтижелері---------------------
-------43
ҚОРЫТЫНДЫ-------------------------- ----------------------------------- ------
-------------51
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР------------------------- -----------------------------
--53
КІРІСПЕ
Зерттеу өзектілігі.
Өмірдің әлеуметтік – экономикалық өзгерістері мектепке дейінгі тәрбие
мен оқытудағы жаңа мақсаттар мен міндеттердің туындауына себептші болады.
Осы міндеттер тұрғысынан алып қарағанда бала тәрбиелік әсерлердің қосымша
объектісі емес, оқыту мен тәрбие үрдісінің белсенді толыққанды субъектісі
ретінде қарастырылады.
Адамның даралық ерекшеліктері бүкіл өмір ағысында дамып, өзгерістерге
түсіп отырады, алайда оның негізінің қалыптасуы онтогенездің ең бастапқы
кезеңдерінде психикалық даму ерекшеліктеріне, өзі жайлы білім деңгейіне
тікелей қатысты.
Қазіргі қоғам, еліміздің болашағы үшін өте бағалы болып келетін әр
адамның жеке басында үлкен мүмкіндіктері жасырылған. Бұл мүмкіндіктерді кең
түрде іске асыру адамның өзін-өзі бағалауы өзі жайлы түсінігіне қатысты.
Оларды зерттеу – бүгінгі таңдағы психология ғылымында көкейтесті
мәселелердің бірі.
Мектепке дейінгі балалардың өз күштеріне сенімділігі, тапсырманы дұрыс
таңдай білу іскерлігі мен қиыншылықты игеруін қалыптастыруға бағытталған
тәлімгерлер еңбегін зерттеу, балалардың көпшілік бөлігінің өз әрекеттері
мен оның нәтижелерін дұрыс бағалай алмайтынын көрсетеді (Буянов М.И.) [1].
В.А.Сухомлинский бала жетістіктерін тек өзінікімен ғана салыстыруды,
намысына тимей, өткен жолына сүйене көтерілуге және жетуге тиісті биігінің
жолдарын көрсетуді ұсынады [2] [3].
Өзіндік бағалауы жоғары балалар кемшіліктерін байқамайды,. өзіне
сенімділіктері артық, ұжымдағы артықша орынды қалап, мен-мендікке бейім, өз
дағдылары мен іскерліктерін артық бағалайды (Ада Делла Торре.[4], Лихачев
Б.Г.[6], Машкеев Ә [6]).
Өзін мүмкіншіліктеріне сай бағалауды қалыптастырудың психологиялық –
педагогикалық негіздеріне жасалған талдаулар ұялшақ адамның ең сипатты
белгісі өзіндік үнемі талдауға бейім болады. Өзіндік талдау, өзінің
қылықтарын бағалау- дені сау тұлға теорияларының тірек нүктесі және
емделудің қазіргі заманғы бірқатар әдістерінің соңғы мақсаты. Алайда, осы
өзіндік талдауға бейімділік және өзіндік ойлар мен сезімдерін бағалау ойлар
қиындағанда психологиялық бұзылуды көрсетеді. Ал ұяң адамдар бұл күйге жиі
тап болады.
Қандай да болмасын формадағы отбасы тәрбиесінің тактикасы бала бойында
ұялшақтық сияқты құбылыстың дамуына әкеледі. Ф.Г.Зимбардо батыстың атақты
балалар психологы, аталған құбылысты зерттеуші, ұялшақтықты қарым-қатынасқа
қажетті әлеуметтік дағды ретінде анықтайды. Коммуникативті дағдының
жеткіліксіз қалыптасуы кезінде ұялшақтық дамиды. Ұялшақтық- бұл барлық
адамдарға тән ерекшелік болғандықтан, аталған проблеманы зерттеу мен тиімді
әдіс тәсілдерін көрсету өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Зерттеу мақсаты: Ұяң балалармен жүргізілетін психологиялық көмектің
теориялық негіздерін ашу және ұяң балаларға арналған тиімді әдістерді
ұсыну.
Зерттеу міндеттері:
- ұяң балалармен жүргізілетін психологиялық көмектің педагогикалық-
психологиялық негіздерін ашып көрсету;
- ұяң балаларға көрсететін көмектің түрлерін дайындап, ұсыну.
Зерттеу нысаны: мінез-құлқында ұяңдық қасиеті тән балалар
Зерттеу пәні: Ұяң балалармен жүргізілетін оқу-тәрбие үрдісі
Зерттеу болжамы: Егер, ұяңдықтың себептерін анықтап, ұяң балалармен
жүргізілетін тиімді әсер ету әдістемелерін отбасы, педагогтар, әлеуметтік
орындар кешенді жүргізсе, оларда адекватты бағалауларын қалыптастыра
отырып, ұяңдықтың алдын-алуға және жоюға мүмкін болар еді.
ІІ ҰЯҢ БАЛАЛАРМЕН ЖҮРГІЗІЛЕТІН ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ КӨМЕКТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
ЗЕРТТЕЛУІ
І. 1 Өзін-өзі бағалаудың тұлға дамуындағы маңызы
Жеке тұлға өзін бақытты сезініп, жеңіл бейімделу қабілеті мен
қиыншылықтарды жеңуі үшін өзі жайлы жағымды түсінігі болуы қажет. Өзі жайлы
теріс бағалауға үйренген бала әр ісінде игере алмайтындай кедергілерге
кездеседі. Оларда жоғары деңгейдегі алаңдаушылық, мектеп өміріне нашар
бейімделу, құрдастарымен тез тіл табыса алмау тән.
Жеке адам сапалары сол адамның араласқан қатынастар өрісіне, әр түрлі
әлеуметтік өмір аймағында қызмет ете алу қабілетіне байланысты келеді.
Шығармашыл тұлға таныстар өрісіне тікелей қоршаған әлеумет шеңберінде қалып
қоймай, өзін ауқымды қоғам аймағы негізінде қалыптасқан ұмтылыс жасайды.
Мұндай адам бойында өзі жасаған қауымның, тіпті бүкіл қоғамның болашақ
өркениеті көрініп, ол өз дәуірінің сапалық деңгейінен көш ілгері жүреді.
Жеке адамның өз дербестігіне ие болуы оның тұйық әлеуметтік топқа бағынышты
еместігін көрсетумен бірге сол адамның жоғарғы деңгейде кемелденгенінің
дәлелі. Жеке тұлғаның дамуы , яғни оның әлеуметтік ұнамды қасиеттерінің
қалыптасуы белгілі қоғамдық қолдау мен әлеуметтік қажетсінуді керек етеді.
Кімде-кім бақытты балалық шақты балалардың еңбек күшінсіз түсінетін
болса, есейген бала ақсаусақ, ерік күші дамымаған болып қалыптасады.
Балалық шақтан жұмыс істеп – ойнау еңбекке сүйіспеншілікті дамытады,
алайда еңбекті тек алданыш – ойынға айналдыруға болмайды, көптеген жұмыс
түрлері шыдамдылықты, әдетті талап ететінін естен шығармаған жөн.
Әрбір отбасы даралығымен ерекшеленетіндіктен, еңбек түрін таңдағанда
жанұялық мұқтаждықты, баланың жас және тұлғалық ерекшелігін ескеру қажет.
Бала жалқау болып дүниеге келмейді, шектен тыс қамқорлық пен
шаруасыздықтан айналады.
Балдырған жаңа үйрене бастағанда шамадан тыс артық тапсырма беру
еңбекке жеккөрініш сезімін тудырады. Еңбек күші баланың жасерекшелігінен
аспау қажет, сонымен қатар баланың қиыншылыққа кездесуінен қорықпаған да
дұрыс. Ерік-жігер қиыншылық пен кедергілерді жоюда қалыптасады. Оларды
қиыншылықты жеңуге үйрете отыра, қиын міндеттерді шешуде дербестік пен
бастамашылдықтан аза етуге болмайды.
Белгілі бір міндетті шешу – тек ойлауды қажет етпейді, ерікті үрдіс,
сондықтан түрлі практикалық және тоериялық міндеттерді шешу ойлаумен қатар
ерікті де дамытады.
Ерікті де, ойлау әрекетін қалыптастыруда өз күшіне, дербестігіне
сенімділігі үлкен маңызға ие. Сонымен, ерікті қалыптастыру – тәрбиенің
түрліше амалдары мен тәсілдерін қолдануды, көптеген міндеттерді баланың жас
және дара ерекшеліктерін ескеруді талап ететін күрделі де ұзақ үрдіс.
Балалар ең алдымен басты үлгі болып саналатьын ата-аналарына қарайды.
Сондықтан, жанұялық қатынастарда шынайы, ашық, принципшіл, қатал, әрі
төзімді болу қажет.
Біздің әрқайсымыздың дамуымыз отбасынан басталады. Өзіне, өз күшіне,
мүмкіншілігіне сенімділік, қиыншылықпен күресу – тату, жылы атмосферадағы
үйде туындайды. Швейцар психологы Жан Пиаже таным үрдісіндегі сынбалы-
ауыспалы сәт 5-7 жас аралығында өтеді деп көрсетеді. Мектепке дейінгілерде
әлемнің көпжоспарлығын түсінетіндей есте сақтау көлемі мен стратегиясы әлі
жеткілікті дамымаған. Сондықтан, сөзсіз түрде баланың болашағы, мектептегі
оқуына жанұяның әсері орасан зор [8].
Төменгі сынып оқушыларының оқудағы жетістіктеріне отбасының әсер ету
деңгейін біз төрт топқа бөлдік.
Оқудағы жетістіктеріне әсер ететін Балалардың үлгерімінің нәтижелері
отбасына сипаттама (деңгейі)
Ата-аналар балалардың еркін дамытуғаЖеткілікті
көп көңіл бөлген, жетістіктерін
бағалайды, олардан жақсы үлгерімді
күтеді (қабілеттеріне қарамай)
Ата-аналар ерікке дұрыс көңіл Төмен
аудармайды, жетістігін дұрыс
бағаламайды, үлгерімдеріне үлкен
үміт артпайды.
Ата-аналарды жетістікті бағалайды, Жоғарғы
жақсы үлгерім күтеді, өзіне
сенімділіктерін арттырады, қиын
сабақтарды мадақтайды (ата-ананың
күткендері бала қабілеттеріне
сәйкес)
Ата-аналар жетістікті бағалайды, Ортадан жоғары
жақсы үлгерімді күтеді (ата-ана
сенімі баланың танымдық қабілетіне
сәйкес)
Баланың танымдық қабілеттеріне қарамай ата-аналары олардың еңбек
сүйгіштіктерін қолдап, сенім артса, оқу үлгерімдеріне жағымды әсер ететіне
даусыз.
Көптеген авторлар жағымды Мен тұжырымдамасын анықтайтын үш факторды
көрсетеді: өзге адамдарды түсінудегі терең сенімділік, белгілі бір әрекетке
қабілеттілігіне сенімі және өзінің дербес мәнділігін сезіну.
Әр адам айналасындағылардан қолдау күтеді. Ерте сәбилік және мектепке
дейінгі кезеңде мұндай мәнді топтарға жанұя жатады. Олар балаға белгілі бір
әрекетке қабілетті, тірі адам ретінде, оның өзіндік маңызын қалыптастыруға
әсер етеді. Кез келген әрекеттің белгілі бір мақсаты бар. Оған қол жеткізу
қабілеті өз күшіне сенімділігін арттырады. Оқушылар үшін бұл оқу
материалдарын меңгеру болса, мұғалім үшін - өз пәнін толық игеру,
оқушылардан тиісті білім деңгейіне қол жеткізу. Және оның үшінші көрсеткіші
- өзіндік мәнін сезіне немесе керісінше, - индивиттің алғашқы екі сәтті:
өзгелерге жағымдылығы мен оның компанентітілігін бағалауынан туындайтын
жалпы бағасын.
Бұл аталған үш сипаттаманы белгілі әлеуметтік мәдени ортадағы
тұлғааралық өзара әрекеттестік үрдісінде игереді және қол жеткізеді. Ата-
аналар, педагогтар, құрдастары балаға оның керектігіне, ұнамдылығына,
табысқа жете білу қабілетін, олардың көз алдарындағы маңызына сендіретін
кері байланысты береді. Бұл бала өмірінің барлық жақтарын қамтиды. Оның
дене дамуы, әлеуметтік дағдылары, табыстары, эмоционалдық тонусы т.б.
Мен концепциясы жеке бастың өзі жайлы түсініктер жиынтығы. Мен
концепциясының бейнелеуді құрастыруды. Мен образы немесе Мен картинасы
деп атайды. Өзіне қатынасымен байланысын құрайтын, өзінің жекелеген
сапаларын өзін бағалау немесе өзін қабылдау дейміз.
Мен концепциясы өзіне ұстанымдарының бірлігі құрамындағы бағалау
мен бейнелеуді бөліп қарастыратын Мен тұжырымдамасын өзіне бағытталған
ұстанымдар бірлігі болып бтабылады. Көп анықтамаларда ұстанымның үш
элементі кқрсетіледі:
- негізделген немесе негізделмеген (когнитивті ұстаным) сенім;
- бұл сенімге эмоционалдық (эмоционалды бағалау);
- мінез-құлық ерекшеліктерінде көрінетін сәйкес реакция.
Қолдануына байланысты Мен тұжырымдамасының үш элементін келесі түрде
нақтылауға болады:
- Мен образы - өзі жайлы индивидтің түсінігі;
- Өзіндік бағалау – қабылдануы мен шеттелуіне байланысты күшті немесе
баяу эмоциясын тудыратын Мен образының нақты сипаттарының түрлі
белсенділігі жайлы түсінігін жағымды бағалау.
- Мен образымен өзін бағалаудан туындайтын нақты қозғалыс, мінез-құлық
реакциясы.
Тұлға теориясын зерттеушілер ішкі сәйкестілігінің табыстарына сай
тұжырымдамаларға негізделеді. Ішкі сәйкестіктің мәнді көрсеткіші индивидтің
өзі жайлы пікірі. Сондықтан өз қозғалыстарында ол өзіндік қабылдауын
басшылыққа алады. Мынандай мысалды алайық. Интеллектіні анықтауға
бағытталған стандартты тест негізінде ортадан жоғарғы деңгейге ие қыз бала
мектептегі негізгі пәндерден үлгермейтіні белгілі болған, қыз бала мұны
жоғарғы ақыл-ойға ие еместігімен түсіндіреді. Оған ақыл-ойының жоғарғы
көрсеткішін түсіндіруге тырысты. Келесі кездесуде оның интеллектісі
орташадан төмендегені анықталған, қызға тест нәтижелері арқылы жақсы ақыл-
ой қабілетін көрсеткенін, осыған сәйкес жақсы оқуға мүмкіндігінің
жоғарылығын түсіндірдік.
Алайда өзге адамның мінез-құлық себептерін дұрыс түсініп, өмірді оның
көзімен көру үшін оның орнына өзіңді қойып қана көру керек. Дербес тұлғаға
біздің қатынасымыздың кез-келген аспектісінің маңызы қоршаған ортамен
анықталғандықтан өзгеріп отырады. Мәселен, кішкене інінің, ересек
ағаларына қарағанда кішкене және әлсіздігі тақ осы жанұяда ғана шынайы.
Мектепте немесе құрдастарымен қатынаста мұны қолдануға болмайды. Аталып
өткеніндей, тұлға ішкі бірлестігіне қол жеткізуге тырысады
( Джаманбалаева Ш.Е.[9]).
Әміршіл, қатаң ұстаз өз үйінде жұмсақ, сентиментальды болуы мүмкін.
Мұндай өзгеріс мектеп қабырғасынан тыс туындайтын болғандықтан, оның
тұлғасының мүлде екі түрлі өзгешелігі, Мен образының қарама-қайшылықтары
өзара қақтығысқа түспейді, диссонанстың пайда болуына әкелмейді. Диссонанс,
мынандай жағдайда, егер үйдегі және мектептегі жағдай кездессе, мәселен
мұғалімөз үй-ішін мектептегі спорт мерекесіне алып келіп, бір мезгілде
мұғалімнің және өз балаларының әкесі рөлінде шығатын болса, тууы мүмкін.
Алайда, Мен концепциясының ішкі тұжырымдамасы, әр жағдаятты шынайы
бағалау тән болғандықтан, стресстің қайнар көзі болып табылады.
Джемс өзіндік бағалауды
өзіндік бағалау ( ____________
табыс, ұмтылыс формуласымен бергенде, өзіндік бағалауды жетілдірудің
екі жолын көрсетеді. Шынында, индивид өзі жайлы түсінігін бұл бөлшектің
алымын үлкейту немесе бөлімін кішірейту арқылы жақсартуына болады.
Балалық шақты қарым-қатынас шеңбері таңдау мүмкіндігі мен өз бағасының
критерийлерінің көлемі тар. Бала негізінде өзі жайлы пікірілерінің негізі
болып табылатын ата-аналармен жиі қатынаста болады. Ал ата-ананы таңдап
алмайтыны бәрімізге белгілі. Егер олар баланы сүйсе, ол басынан-ақ өзін
жағымды бағалауға негіз алады. Егер ата-аналары жағынан ол жағымсыздық,
шеттету, байберекет қатынасты алса, соңында жағымсыз өзіндік бағалауға
әкеліп тірейді.
Ховленд Ламсдейн мен Шаффилд еңбектерінде құрылымсыз ұстанымдар тез
өзгеріп, жеңіл қалыптасатынын көрсетеді.
Балалық шақта қалыптасқан өзіндік бағалау бағыты адамның бүкіл өмір
бойына негіз болады, олардан аулақтау өте қиын.
Мен тұжырымдамасы төрт негізгі теориялық қағидаларға сүйенеді.
1. Джемстің негіз салушы ықпалдары;
2. Кули мен Мидтің еңбектеріндегі символикалық интеракционизм.
3. Эриксон дамытқан идентичность жайлы түсінік.
4. Роджерс еңбектеріндегі феноменалистикалық психология.
Мен тұжырымдамасы көптеген өзге де теориялық жұмыстарда
талқыланғанымен, жоғарыдағы тұжырымдамалар неғұрлым жемістілері.
Мен тұжырымдамасының құрылымы (Макколи Э.) [10].
Көптеген психологиялық теорияларда Мен тұжырымдамасы ең басты
түсініктердің бірі болып табылады. Сонымен қатар, оның жан-жақты
қарастырылған анықтамасы да, терминдік бірлігі де жоқ. Бір авторлардың
Мен тұжырымдамасына берген анықтамасын, екіншілері оның жеке аспектілерін
беруге қолданады. Бұның тереңірек мәнін көрсету үшін, біріншіден, Мен
тұжырымдамасын бейнелейтін, екіншіден осы тақырыпқа бағытталған
психологиялық әдебиеттердегі кездесетін терминдерге нақтылау мақсатында
кесте ұсынамыз:
Ең басты мен тұжырымдамасы
Джемс көрсеткен Мен түсінетін Мен
объект ретінде
аспектілер (үрдіс)
(мазмұны)
үздіксіз өзара
әрекеттесетін
Ұстаным Өзіндік бағалау
Мен образы
компонентері немесе өзін
қабылдау
Мінез-құлық
тенденциясы
Мен
тұжырымдамасы
өзіне деген
ұстанымдардың
бірлестігі
Шынайы Мен Идеалды Мен Айнадағы Мен
Моделдер немесе шынында немесе Мен немесе өзгелер
Мен қандаймын қандай болғым мені қалай
түсінігі келетіні жайлы
қабылдайтыны
түсінік
жайлы түсінік
дене дене
дене
Аспектілер әлеуметтік әлеуметтік
әлеуметтік
ақыл-ой ақыл-ой
ақыл-ой
эмоционалдық эмоционалдық
эмоционалдық
1-ші сурет. Мен тұжырымдамасының құрылымы
Индивидтің Мен тұжырымдамасын жүзеге асыруды бейнелеуге қабілетті
өзіндік есеп дәрежесі келесі көрсеткіштермен анықталады:
- дара өзіндік сананың ашықтығымен;
- оны білдіру үшін адекватты белгілер жиынтығы;
- индивидтің бірлестікке дайындығы;
- әлеуметтік күтулер;
- индивиттің тұлғалық адекваттық сезімдері;
- өзін бейнелеу жағдаятындағы қорқыныш сезімінің болмауы.
Адам өскен сайын математика элементтері , бейнелеу өнері, көркем
әдебиет, айналамен таныстыру тәрізді пәндермен кеңінен таныса басьайды.
Алайда бұл ілімдердің ещқайсысы жауап бере алмайтын сұрақтар болады.
Бұл сауалдар олардың ішкі жан дүниесі, ойлары, сезімдері, белгілі бір мінез-
құлық мотивтері жайлы. Неліктен біз бір адамдарды жақсы көреміз,
екіншілерін ұнатпаймыз? Түсініспеушілік, жолдастармен, туыстармен ренішті
қалай болдырмауға болады? Қалайша ақылды, күшті, батыл, тартымды болып,
сізді өзгелер сүйетін, сыйлайтын, түсінетін болуы үшін не істеу керек?
Неліктен бір оқушы жақсы оқиды, екіншісі нашар, біреуі неліктен барлығын
жеңіл орындайды, екіншілері қиналады? Бұл сұрақтарға Өзін таныған
жағдайда қол жеткізуге болады. Өзіңді таны сөзі ерте грек храмының
қабырғасына ойылып жазылған, өзі жайлы білім адамның жетуге тиісті биігі,
өз мүмкіншілігі, ішкі сапалары, өз дегеніне жету деген түпкі ойды
білдіреді. Өзін, өзінің ішкі психологиялық қабілетін тану жағымды сапалары
мен дербес қабілеттерін анықтауға көмектеседі және осы негізде оқуды,
әрекеттерін дұрыс ұйымдастырып, айналада қоршаған адамдармен қатынасты
дұрыс құруға мүмкіндік туады.
Ақылды адам – көп білетін адам емес, өзін жақсы білетін адам, - деп
И.Гете айтқанындай, айналамызда достарымыз, туыстарымыз, таныстар,
көршілер, әріптес, кластастар қаншама? Және олардың әрқайсысы бір бірінен
белгілі бір ерекшеліктер арқылы айырмасы бар адамдар. Бірінші кезекті біз
олардың арасынан әйелдер мен ер адамдарды, балалар мен ересектер, ұзындар
мен қысқалар, әдемілер мен өңсіздер, мейірімділер мен қатыгездерді,
жақсылар мен жамандарды, батырлар мен жасықтарды бөліп аламыз. Бұл сапалар
сырт көзге тым біліне бермейді. Олар адамдармен қарым-қатынас барысында
күнделікті өмірде көрінеді. Мұндай жасырын адамның ішкі сапаларын
психикалық сапалар делініп, психология ғылымы зерттейді. Өзі жайлы түсінік
ерте балалық шақта жанұядан басталады. Адам өскен сайын өмір жайлы жаңа
білім ала отырып, Мен түсінігі қалыптасады. Осылайша, Мен өзім, Мен
жасадым, Мен ойлап таптым, Мен мейірімдімін т.б. түсініктерн
туындайды. Сіздерге Сіз жақсысыз, Сіз әдемісіз, Сіз бұны аса
орындапсыз, Сізге көйлектің осы үлгісі жарасады деген тәрізді пікірлер
адамның өзі жайлы түсінігінің кірпіші болып қалана береді. Өзі жайлы білім
қоршаған өмірдегі адамдармен жылы қарым-қатынасты ұйымдастырып, қоғамда
дұрыс орынға ие болуға, өз қабілетн іс-жүзіне асырып, мақсатына жете білуге
игі ықпал етеді.
Ұлы Ч.Дарвин өмірінің соңында: егер мен өмірге қайта келсем, поэзия
оқу, табиғат көріністерін тамашалау, ең құрығында аптасына бір рет музыканы
тыңдауды өмірімнің басты ережесі деп санар едім. Бұл талғамдарды жоғалту,
бақытты жоғалтумен бірдей деген екен. Осы даналық кеңесті есепке ала
отырып, Абайдың табиғат көріністері жайлы жазылған Күз, Қыс, Жаз,
өлеңдерін оқуды
П. Чайкоскийдің Лебеденное озеро, Құманғазы, Тәттімбет күйлерін
тындап, Ә.Қастаев, А.Ғалымбаева т.б. картиналарынкөруді жөн деп санады.
Мен түсінігі – бұл жанұя. Біздің ішкі жан дүниемізде, спектіріміз
–спектірімізде Ментүсінігі өмір сүреді. Біздің әрқайсымыз үнемі Мен
есімдігін қолданамыз, осы Мен жұмыс істеп, ойланып, шешім қабылдайды.
Алайда осы Мен дегеніміз кім, ол қандай, белгілі бір жағдаяттарда қалай
өзін ұстайды, қаншалықты ақылды, қаншалықты әділетті.
Адамда өмір сүретін Мен өзі, ойлары, сезімдері, әрекетті түрінде
көрінеді. Өзі жайлы барлық түсініктерінің белгілі Мен образы немесе Мен
тұжырымдамасы болып табылады. Біздің ішкі адамымыз Мен образы түрлі
жағдаяттарда түрліше көрініс береді: сабақта, жұмыста, балабақшада адам-
тыныш, қарапайым болып, үйде қатал, дөрекі, ал жолдастарына жақсы дос
болуы мүмкін. Бір Мен бізде сыртқы (дене жағынан), екіншісі ішкі Мен
(психикалық). Санадан тыс Мен бар (Сіз розаның хош иісін не үшін
сүйектінің ізді түсінбейсіз). Және өзін түрліше ұстайтын (мінез-құлық
Мені) болады. Кейбір сәттерде адам не үшін олай жасағаның өзі де
түсінбейді. Адамда үнемі жақсы және нашар сапалары өмір сүреді, осыған
сәйкес өзі жайлы түсініктің екі бастамасы Мен (жақсы, қатыгез) болады.
Сіздер өздерінді өткен уақыт барысында есте сақтайсыздар, бүгінгісін
сезінесіздер, болашағынызды елестетесіз. Кейбір сәттерде шындыққа сәйкес
келмейтін, фантастикалық образдарды көз алдынызға келтіресіз, әркімнің өз
иджеалы болады.
Өзге адамға айнаға қарағандай қара деп тегін айтпаған, өмір
барысында біз қоршаған өмірге өз қатынасымызды білдіреміз: ұнай ма, арзан
ба, қымбат пат.б. Мұның өзі бағалау – заттың немесе адамның бағалылығын
анықтау, сапасын, дәрежесін, деңгейін, мәнәң білу. Бағалау негізінде
үлгімен, мысалмен салыстыру жатыр. Сіз өзіңіздің сапаңызды, намысыңыз,
кемшілігіңізді бағалап көрдіңіз бе? Өзіңізді бағалау, өз қасиеттеріңізді
бағалау өзіңіздің баға деп аталынады ( Добрович А.Б.[11, Диянкова И.В.[12],
Петровский В.А.[13]).
Мен – тұжырымдамасының кез-келген түсінігі сезімдік болуды
білдіреді: жағымды-жағымсыз, жақсы-жаман бағалар. Бұлардың барлығы да
салыстырмалы түрде, жуықтап адам өзі жайлы, шындыққа қарағанда артығырақ
ойлайды – бұл жоғары өзіндік баға, немесе керісінше, төмен бағалауы да
мүмкін. Олардың әрқайсысы да өмір сүру барысында кері әсер етеді. Адам өзін
дұрыс бағалауға ұмтылуы тиіс. Ол үшін өзіңді өзгелермен салыстырыңыз,
айналадағылардың (достар, ата-аналар, мұғалімдер) пікірі мен ой
қорытындыларына назар аударыңыз. Өздеріңізді салыстыратын қоршаған адамдар,
қоғамдық нормалар мен құндылықтар әрқайсымыз қарайтың, өзіндік Мен
образымызды құрауға көмек ететін- айнаның қызметін атқарады.
Өзін бағалау:
Жоғары бағалау:
- өзі жайлы мәліметтерді
көтермелеу
- менмендік
- өзін керемет деп есептеу
- өзгелердің ойын бағалау,
санаспау
Өзін бағалау:
Жоғары бағалау:
- өзі жайлы мәліметтерді көтермелеу,
- менмендік;
- өзін керемет деп есептеу;
- өзгелердің ойын бағаламау, санаспау.
Дұрыс бағалау:
- өз орнын білу;
- өзгелерге дұрыс қатынас.
Төмен бағалау:
- өз мүмкіншіліктерін бағаламау;
- сенімсіздік (өзіне);
- алаңдаушылық сезімі.
Өзіндік бақылау.
Өзін бағалау үшін, өзіндегі бір нәрсені бағалау үшін, сол бір
нәрсені көру, сезіну, түсіну қажет. Бұл бір нәрсе сіздің әрекетіңіз,
сапаңыз немесе ішкі және сыртқы түйсінуіңіз, сезініңіз, ойыңыз болуы
мүмкін. Барлығы жайлы өзіңізге есеп беру, ескерту, содан соң бағалау қажет.
Мұндай мақсатқа бағытталған өз әрекеттері, қимылы, сапаларын өзіндік
бақылау деп атайды.
1. Өзіндік бақылауды ең дұрысы жүріс-тұрысыңыздан, сөйлеу мәнерінен,
әңгіме айту, өзгелерді тыңдай білуден бастаған жөн. Бұдан соң
салыстыру тәсілін қолданыңыз: өзгелер қалай жүреді, сөйлейді,
күлімдейді, тыңдайды, пікір таласады т.б.
2. Өзге адам – бұл айна: қара да салыстыр, қорытынды жаса, сен өзгелерден
қандай ерекшелігіңмен артықсыз, қандай әлсіз жақтарың бар.
3. Абайларыңыз! Өзіңді бақылаудың қиындығы – бір мезгілде әрекет жасап,
еңбек етіп және өзіңе бақылау жасап, өз жасағандарыңды тіркеп отыруда.
Өзін бақылау барысында зейінді бірде оқиғаға, бірде өзіңе аударуға
тура келеді. Бұл жеңіл міндет емес, ұзақ уақыт жаттығуды қажет етеді.
4. Басты нәрсені бөліп көрсету. Ең басты нәрсені тауып және бөліп көрсету
- өзіндік бағалаудың әліппесі. Бұл дегеніміз қазір не болып жатыр, осы
жағдай барысында сіз қайда орналасқансыз, нені және не үшін істеп
отырғаныңыз жайлы үнемі өзіңізге есеп беруіңіз қажет.
5. Нақтылық, объективтілік. Өзіндік бақылау барысында басты назарды
соңында еске түсіруге және жазуға тиісті нәрсеге аударған жөн. Тез,
бір сәттік өзіндік баға белгілі бір жағдайдағы субъективті. Ол бастан
өткергендерді қайталап талдау барысында нақтыланады.
6. Ең алдымен қазір ғана болып өткен оқиға мен фактілерді есіңізден
қайтадан жаңғыртыңыз. Біздің назарымыз шынайы оқиғаның тірі картинасын
өайта құра отырып, өткенге аударылады. Алайда, әсердің толық болуы
ұзақ емес 3-4 сағатқа ғана созылады, бұдан әрі көрген, бастан
өткергендерді біртіндеп ұмытып, бұлыңғырлана бастайды.
Өзі жайлы білімді жинақтау үшін күнделік жазған тиімді. Күнделікті әр
күн сайын немесе аптасына бір рет жазған абзал. Өткерген күнді, аптаны еске
түсіре отырып, болған нәрсенің бастысын белгілеп, не болды, уақиға сізге
қалай әсер етті, өзіңізді қалай ұстадыңыз, не айтқаныңызды көз алдыңызға
әкеліңіз. Ең бастысы: не айту немесе қалай істегеннің дұрыстығын анықтау.
Өзіңді бағалауға нұсқаулар.
Өзіңіз жайлы ісіңізге қарап баға беріңіз. Жұмыстағы жетістік – бұл
сіздің табыстарыңыздың көрсеткіші. Сәтсіздіктер сіздің әлсіздігіңіз бен
кемшілігіңізді сипаттайды:
- өзіңізді өзгелермен, онда да өзіңізден төмендермен емес, жақсылармен
салыстырыңыз. Сондай-ақ, өзіңізді кешегі өзіңізбен салыстырыңыз,
сонда не өскеніңізді, не артқа басқан қадамыңызды байқайсыз.
- өзіңіз жайлы өз пікіріңіз бен сіз жайлы өзгелердің пікірін
салыстырыңыз. Өзгелерге қарағанда өзіңізге қатаң талап қойыңыз, сіздің
кемшіліктеріңіздің дұшпаны – сіздің досыңыз.
- Сізге берілген сынға құлақ асыңыз. Егер біра адам сынаса ойланыңыз,
егер екі адам болса өз мінез-құлқыңызды талқылаңыз, егер үшеу болса,
өзіңізді өзгертуге тырысыңыз.
- өзіңізге сын көзбен қараңыз, бірақ тым асып кетпеңіз, объективтілікке
ұмтылыңыз.
- Лев Толстой айтқан: Адам бөлшек тәрізді: алымы - өзі де, бөлімі - өзі
жайлы не ойлайтынында. Сондықтан үнемі күмән үстінде болсаңыз бөлшек
нөлге тең. Өзіңіз дегеніміз – сіздің істеріңіз, адамдармен жақсы қарым-
қатынасыңыз, пайда әкелетіннің барлығы.
Адам ( өзі
өзі жайлы ойлары
Отбасы мәселесі бойынша кеңес берудің негізін салушы, америка психологы
Б.Сатир өзін-өзі бағалау өте оңай дүние емес екеніне бұлай анықтама
береді: өзін-өзі бағалау мен өзіне деген қатынас пен сезім және өзі туралы
ұғым. Өзін-өзі бағалау біздің әрқайсымыздың мінезімізден көрініп отырады.
Бұл мақаланың қортындысы ретінде мен (біз Қазақ деген сөзді алдық). Мұнда
біз өзін-өзі бағалағыш және өзін-өзі бағалау деген мағына береміз; бұл
терминдер бір-бірімен тығызы байланысты. Әр адам өзін позитивті немесе
негативті түрде бағалайтындығын айта кетпекпіз. Кез келген адам өзінен
сұрауы мүмкін: қазір менің өзімді бағалауым қалай? Оған не жатады? Жақсылық
па, әлде жамандық па?
Дара адамның тұлға санатына көтерілуі үшін маңызды факторлар:
идентификация, яғни, дара адамның өзін басқа адамдармен теңестіре, қоғам
талабына сай болу ниетімен қалыптасып, бару процесі, персонализация- дара
адамның өз басының басқа адамдар өмірінде қадірі барын түсіне білуі,
сонымен бірге , нақты әлеуметтік топта өзінің кісілік мүмкіндіктерін іске
асыра алуы.
Басқа әлеумет мүшелерімен тұлға өз Мені негізінде қатынас түзеді.
Ғылымда жеке адамдық рефлексия деп аталған бұл Мен әр адамның өзі
жөніндегі танымын, өз мүмкіндіктерін және өз қадірін сезе білу сияқты
сапаларын қамтиды. Жеке адамның өзіне өзі берген бағасының астам не төмен
болуынан соң, сол адамның ішкі жан арпалыстары келіп шығады.
Жасөспірім жаста өзін-өзі бағалау бұрын сонды болмаған мәнге ие. Өзін-
өзі бағалауды тұлғаның әлеуметтік дамуының басты көрсеткіштерінің бірі деп
санаймыз. Жасөспірім жастың өзін-өзі бағалауының бір ерекшелігі бұл жастағы
“Мен” бейнесінің даму ерекшеліктерімен байланысты. Жасөспірім өзін-өзі
танудың елеулі ерекшелігі мынада – ол сөз жоқ өзінің күшті және әлсіз
жақтарын, өзінің артықшылықтары мен кемшіліктерін жақсырақ және тереңірек
бағалауға қабілетті. Жасөспірім тұлғаны тұтас, оның қасиеттерінің бүкіл
жиынтығын да бағалай алады. Жасөспірім санасы мен танымы арқылы өзін-өзі
түсінуге, өзінің жеке мүмкіндіктері мен сапаларын, дағдылары мен
іскерліктерін, білімдерін және оларға қатынасын дұрыс қабылдауды әрі оны
бағалауды үйренеді. Бұл кезде өзін-өзі бағалау тез дамиды, өзін-өзі
тәрбиелеу дағдылары мен іскерліктері қалыптасады. Жасөспірім шақта
сыншылдық және өзін-өзі сынау күшейе түседі, өз бетімен пікір айтуы
қалыптасады. Жасөспірімнің өзін-өзі тәрбиелеу мәселесі имандылық пен
адамгершілік, биік принциптерімен ылғи да ұштастырылса, жеке мүддесін жұрт
мүддесімен орайластырып, туған халқы мен отбасына адал қызмет ету, оларға
ылғи да борыштымын деу секілді ізгі ниеттерден туындап жатса – осы саладағы
тыныс-тіршілігі мазмұнды да жемісті болады. Отбасында балалар қарым-
қатынастың алғашқы дағдыларын қабылдап, алғашқы әлеуметтік рөлдерді
игереді, бастапқы нормалар мен құндылықтарды түсіне бастайды. Ата-анасының
қылықтарының типі (әміршіл немесе либералды) баланың Мен бейнесінің
қалыптасуына әсер етеді
Бұл мәселені шешу басқаша айтқанда, балаға қандай да бір шектегі
дербестік беру ең алдымен бала жасымен даму барысында игерілген
дағдыларымен, қабілеттілігімен, қоршаған ортамен өзара әрекеттесу
мүмкіншіліктерімен реттеледі. Сонымен қатар, көптеген мәселелер ата-ана
тұлғасына, олардың балаға қатынасының стиліне тәуелді. Отбасы балаға
беретін еркіндік, дербестіктің деңгейлеріне қарай ерекшеленеді. Өзіндік
сананың дамуы – жасөспірім кезеңінің орталық жантанымдық үрдісі. Өзіндік
сананы қайта құру ақыл – ойдың дамуымен ғана байланысты емес. Сондай – ақ,
өзі жайлы жаңа сауалдардың, көзқарастардың пайда болуымен де қарастырылады.
Жоғарғы сынып оқушыларының психологиясы өзін, қоршаған ортаны тануға
қажеттілігі, мені айналадағылар қалай қабылдайды, мен қалай көрінем, не
істей аламын, кім болам деген қызығушылықтарымен ерекшеленеді. И.С.Конның
айтуынша ерте жасөспірімдік шақтың ең басты психологиялық жаңалығы -
өзінің ішкі жан дүниесін ашуы. Бұл қуанышты, әрі толғандыратын жағдай,
бірақ, ол көптеген дабылды және драмалық сезімді тудырады, себебі, ішкі
Мен сыртқы мінез – құлықпен үйлесе бермейді.
Джеймс өзіндік бағалауды
табыс
өзіндік бағалау = ---------
ұмтылыс
формуласымен бергенде, өзіндік бағалауды жетілдірудің екі жолын көрсетеді.
Шынында индивид өзі жайлы түсінігін бұл бөлшектің алымын үлкейту немесе
бөлімін кішірейту арқылы жақсартуына болады.
Ховлэнд Ламсдейн мен Шаффилд еңбектерінде құрылымсыз ұстанымдар тез
өзгеріп, жеңіл қалыптасатынын көрсетеді. Балалық шақта қалыптасқан өзіндік
бағалау бағыты адамның бүкіл өмір бойына негіз болады, олардан аулақтау өте
қиын. Жасөспірімдік Мен әлі айқындалмаған, жинақталмаған, ол бұлыңғыр
тынышсыздығымен жиі байқалады немесе белгісіз бір затпен толтыруды
қажетсінетін ішкі қуыстық сезімімен ерекшеленеді. Осыдан қарым – қатынасқа
деген қажеттілік туады және бір уақытта оның талғампаздығы, оңашалауды
қажетсінуі жоғарылайды [14].
Жасөспірімнің бір мезгілде бірнеше маңызды құбылыстарға бағытталуы
оның психологиялық жағдайын тығырыққа тіреп, ішкі қақтығыстарды тудырады.
Бұдан бұрынғы балалық қылықтардан ажырауға деген санадан тыс ниет, оның
рефлексиясын, өзінің өзгелерге ұқсамайтын дербестігін белсендендіре түседі,
мұның бәрі осы кезеңге тән оңашалану сезімін немесе жалғыздықтан
қорқуына әкеліп соғады. Сондықтан, өзінің ішкі дүниесін тану, өзгелерді
түсіну және қабылдау, қатынас барысындағы қиыншылықты сезінуге басты көмек
жасау қажет. Өзара әрекетесе, адамдармен қарым-қатынасқа түсе отырып, өзін
қоршаған ортадан бөледі, өзін дене және психикалық субьект ретінде сезініп,
өзі үшін үздіксіз өзгелермен байланыса отырып, оларға қарсы келе, өзіндік
Мен ретінде көрініс алады.
Өзіндік Мені тұлға дамуындағы ұзақ үрдіс, ол ерте балалық шақтан
басталып, Менін тануды білдіреді. Бұдан әрі 2-3 жасында бала өзінің
қанағат алу үрдісін, заттық әрекет барысындағы талаптарға жауап бере
отырып, Мен өзім түсінігі қалыптасады Барлық ұстанымдар тәрізді Мен
образына үш компонент енеді (Петрунек В.П.)[15]:
• Біріншіден, когнитивті компонент- өзінің қабілеттері, сырт пішіні,
әлеуметтік маңызы т.б. жайлы түсінігі;
• Екіншіден, эмоционалды-бағалаушы компонент: өзін сыйлау, өзіне сын
көзбен қарау, өзін сүю, өзін төмендету, т.б.;
• Үшіншіден, мінез-құлықтық (еріктік): түсінікті болуға, өзгелердің
сүйіспеншілігіне қол жеткізуге, өз статусын көтеруге немесе
белгісіз болып қалуға ұмтылыс, баға мен сыннан алшақтау, өз
кемшілігін жасыру т.б
І.2 Ұяңдықтың педагогикалық-психологиялық мәселелері
Адамды түсіну үшін тұлғаның өз мінез – құлқын басқару формасы,
бағалаудың бүкіл жүйесіне назар аудару, бұл бағалардың өзгеру динамикасын
өзі мен өзгелерді сипаттауға қажетті түсінікті игеруі тиіс. Педагогтар мен
психологтар үшін баланың өзін бағалауы, өзіне қатынасы мен өзін қабылдауы
оның мінез - құлқы мен жемістілігін анықтайды.
Ұяңдық- психиканың дефектісі болып табылады., ол дене дефектілері сияқты
келеңсіз салдарларға әкеліп соқтырады:
- Ұяң адамдар жаңа танысулар, жаңа жолдастарды табу және жақсы
мүмкіндіктерді іске асыру жағдайында қиындықтарға ұшырайды;
- Ұяң адамдар өз құқығын ескеру, өз пікірін айту және өзінің құндылық
жүйелері жайында сөйлесуге кедергі келтіреді;
- Ұяң адамдар басқалардың сіздің қабілетіңіз жайлы жағымды бағасын
төмендетеді;
- Ол өзіндік реакцияларға деген аса алаңдаушылықты сасқалақтықты
туындатады; Ұялшақтық ойлау айқындылығы және қарым-қатынас
тиімділігіне кедергі келтіреді;
- Депрессия, алаңдаушылық және жалғыздық сияқты жағымсыз сезімдер-
ұялшақтықтың әдеттегі серіктері.
Ұяң болу дегеніміз- адамдардан қорқу, әсіресе, эмоционалды қауіп төндіретін
адамдар: таныс емес адамдар, қарама-қарсы жыныс өкілдері, егер олар жақын
қарым-қатынаспен байланысты болса.
Ұяңдық дегеніміз – бұл кең мағынадағы ұғым, жақынырақ танысқан сайын,
оның алуан түрлерін байқауға болады. Сондықтан, ұялшақтықты қайтіп
жеңетініміз туралы ойланғанның алдында, ол туралы тереңінен білуге
тиістіміз (Сөздік, Абрамова Г.С.) [16] [17].
Ағылшын тілінің Оксфордтық сөздігінде көрсетілгендей, бұл сөздің
жазбаша қолданылуы біздің заманымыздың 1000 жылы ағылшын –соксондық
дастандарында кездеседі, онда бұл сөзді қорқытуға жеңіл адам деп
түсіндіреді. Ұяң болу дегеніміз- ыңғайсыздық, сенімсіздік, немесе
байқағыштық салдарынан қарым-қатынаста қиындыққа ұшырау.
Ұяң адам байқағыш , кездесуге немесе белгілі бір адаммен не затпен
әрекеттесуге ұмтылмайды. Сөйлегенде де, қылықтарында да сақ болады, өз
құқықтарын қорғамайды; өте жасқаншақ, ұяң адам бөлектенуден бас тартады,
немесе өзгеше айтсақ, мінезі күдік туғызады, сезікті, беделі төмен.
Вебстер сөздігі ұялшақтықты келесідей анықтайды: басқалармен қарым-
қатынастағы ыңғайсыздық сезімі.
Көптеген зерттеулер отбасындағы нешінші бала болып дүниеге келу де
тұлға үшін психологиялық және әлеуметтік бағытта әсер етіп, мамандық
таңдауларына да негіз болып табылатынын көрсетеді. Тұңғыш балалардың
көпшілігі әдетте жоғарғы оқу орындарында оқиды. Алайда, стресстік жағдайлар
туындай қалған сәтте тұңғыш балалар көбірек уайымдап, өзінен кейінгі
туғандармен салыстырғанда қолдауды көп қажет етеді (Бодалев А.А.[18],
Шопенгауэр [19]).
Ата-аналар соңынан туғандарға қарағанда тұғыш балаларының денсаулығы
үшін көп уайымдайды. Тұңғыш балаларына көп үміт артып, соған сәйкес талапты
да жоғары қояды. Егер тұңғыш бала қабілетке, жоғары интеллект пен
дағдыларға ие болса, ата-аналардың салған күші мен үміті әлеуметтік және
кәсіби салаларында жетістікке әкеледі.Ал балаларда ерекше талант болмаса,
мұндай күштеулер өзін төмен бағалауға әкеп тірейді.
Белгілі психолог Люсиль Форер тұңғыш балалар қыз болса да, ұл болса
да кіші немесе жалғыз балаларға қарағанда мадақтау мен қолдауды көп қажет
етеді. Сол себептен тұңғыш балаларда өзгелермен салыстырғанда өзіндік
бағалау неғұрлым төмен болады. Егер өзіндік бағалауы адекватты болмауы
тұңғыш балаға тән болса, олардың ішінде ұяң болуы жиі кездеседі.
2-ші немесе кейінірек дүниеге келген балаларда қарым-қатынас
дағдылары жақсы дамыған (әңгімелесе білу, сендіру, мәмілеге келу т.б.).
Оңтүстік Калифорнияның 750 оқушысымен жүргізілген зерттеулер отбасындағы
кіші балалар өздерінің үлкен ағалары мен тәтелерімен салыстырғанда әйгілі
екені анықталған. Мұғалімдердің пікірінше тұңғыш балалар сыныптағы қарым-
қатынаста, ойын барысында тұйықтау келеді.
Мұндай жаңалықтар тұңғыш балалардың ұяң болып келуін өзгеше
түсіндіруге мүмкіндік береді.
Кішкене балалар өздерінен жасы үлкен, күштірек әрі ақылдырақ
ересектермен әрекеттестікке түсетіндіктен, өзін барлық жағынан дамытуға
мәжбүр болады, өз мақсаттарына жету үшін күш көрсету емес, дипломат
болуларына тура келеді.Олар әлеуметтік күрестегі ауыр салмақтылар емес,
жеңіл салмақтағы боксерлар тәрізді ( Эльконин Д.Б.) [20].
Ұяңдықтың жасаралық және жынысқа байланысты арақатынасына байланысты
зерттеулер 7 жастан 14 жасқа дейінгі кезеңде ұлдарға қарағанда қыздарда
ұяңдық басым болады, тұңғыш қыздар өзінен кіші балалармен салыстырғанда
ұяңдау болып келеді. Ал тұңғыш ұл балалар кіші інілерімен салыстырғанда 7
жасқа дейін ұяңдау болады да, 14 жасында ұл балалардағы ұяңдық жоғала
бастайды. Жасөспірім шақтағы ұл балаларда кездесетін ұяңдық олардың дене
жағынан әлсіздігімен, жоғарғы сезімталдығымен, спецификалық қорқыныштармен
байланысты болып келеді. Әдетте, мұндай пікір аналарында қалыптасқан
(Д.Уэйн).
Оқушылар мен студенттерге жасалған бақылаулар мен зерттеулер ұяң
балалар тәртібі жайлы келесі тұжырым жасауға негіз болады:
- Олар әңгімені құлықсыз бастайды, белгілі бір істе жаңа идея айтуға,
бір әрекетті атқаруға немесе сұрақ қоюға ұмтылмайды.
- Тікелей қатысуы қажет оқиғалардан қашқақтайды.
- Сыныптастарымен әңгімеге сирек араласады. Әңгімелесе қалса көбірек
кідірістер жасайды.
- Көп еркіндік беретін , мысалы, билеу тәрізді жағдайлар ұяң балаларда
үлкен проблема туғызады.
- Қарама-қарсы жыныс өкілдерімен қарым-қатынаста ұялшақ жас жігіттер
бастама жасауға қатты қысылады, ал ұяң қыздар аз сөйлеп, төмен
қараумен, бетке қарай алмаумен ерекшеленеді. Қыздар қатты ұялғанда
көбірек күлімсіреп,, басын шұлғи береді.
- Ұяң оқушылар қарым-қатынас барысында аз қимыл-қозғалыстар жасайды.
- Ұяң балалар көп уақытын бір орнынан қозғалмай отырумен өткізеді, аз
қозғалысқа түседі, көп сөйлемейді. Олар тәрбиеші үшін көп проблема
туғызбайды, бәріне де жеңіл көнеді.
- Ұяң балаларды жауапты іске сирек тартады, мысалы, топ старостасы болу
ұсынылмайды.
- Ұяң балалар ұялшақ емес балалармен салыстырғанда мадақтауды да,
соққыны да азырақ алады.
Алайда, мұндай анықтамалар жалпыға белгілі көріністі
толықтырмайтындай болады. Бірде бір анықтама адекватты емес, себебі, әр
түрлі адам үшін ұялшақтық түрліше мән береді. Бұл күрделі құбылыс, адамдар
алдындағы негізсіз үрейге, күшті неврозға дейін баруы мүмкін. Осы құбылысты
дұрыс түсіну үшін көптеген адамдарға Стенфордтық зерттеу ұсынылды.
Сіз қазір өзіңізді ұяң адам деп санайсыз ба?
-------------------------ия -----------------------жоқ
(Ал сіз ше?)
Егер сіз жоқ деп жауап берсеңіз, өміріңізде өзіңізді ұялшақ деп
санаған кездеріңіз болды ма?
--------------------------ия, ---------------------------жоқ
Біздің зерттеуімізде бұл ұяңдыққа нақты анықтама беруден бас тарттық:
Оның орнына біз әркімге өзінің анықтамасын жетілдіру мүмкіндігін бердік.
Біріншіден, біз адамдарға ұяңдық белгісін қабылдауды немесе келіспеуді
ұсындық. Содан кейін олардың қабылдаған шешіміне әсер еткен жағдайы жайында
сұрадық. Өздерін ұяң сезіндіретін қандай ойлар, сезімдер, әдеттер және дене
сезімдеріне байланысты екенін жайлы сұралды.
Зерттеу барысында жасалған негізгі талдаулар көрсеткеніндей, ұяңдық
жалып тараған және универсалды құбылыс. Респоденттердің ішіндегі 40% пайызы
өздерін қазір ұяң деп санайды- бұл он адамның ішіндегі төртеуі немесе
американықтардың 84 миллионы!
Кейбір адамдардың күнделікті өміріне ұяңдық сезімі көп жағдайда еніп
отырады. Сұрауға қатысқандардың төрттен бір бөлігі өздерін тұрақты түрдегі
ұяң адамдар деп есептейді. Олардың ішіндегі 40 %пайызы нақты ұяң адамдар,
олардың айтуынша ұяңдық жайлы пікірлері тұрақты, барлық жағдайда және
барлық адамдар ұялатындығына негізделеді.
Ұяң адамдардың басым көпшілігі әр түрлі мәдениет пен адамдар
типтерінің арасында бірдей емес. Бірақ біз бірде бір адамдардың тобында
төрттен бір бөлігі өздерін ұяң деп санамады. Кейбір топтарда, мысалы,
оқушылар, кіші сынып оқушылары және студенттер шығыс елдерінде 60% пайызға
дейін артады.
Зерттелген топтарда нақты ұяң адамдар бөлігі 2% кем емес. Кейбір
топтарда, мәселен, жапондықтар арасында 10 % болды.
Өзін ұяң деп атау шешімін қабылдаған кездегі критерийлердің бірі
ретінде ұяңдық сезімінің пайда болу жиілігі алынады. Адамдардың үштен бір
бөлігі айтқандай, берілген жағдайлардың көбінде ұяңдық сезімін басынан
өткереді және 60 %-н артығы кейде ұяңдық сезімін сезінеді және бұл өзін ұяң
деп атауға жеткілікті дейді. Мысалы, мүмкін сіз тек аудиторияның алдында
сөз сөйлегенде ғана ұяласыз, алайда бұл мәселені құрау үшін жеткілікті,
егер сіз баяндама жасасасың, көпшіліктің алдына шықсаңыз, студенттер және
қызметтегі адамдар сияқты.
Сауалнаманы толтырғандардың 20% кемі өздерін ұяң санамайды. Олар үшін
ұяңдық мәні қандай болса да, өз мінездерінің белгісі деп санамайды. Бірақ
қызықты жағдай, осы адамдардың көбісі көрсеткеніндей, белгілі бір
әлеуметтік жағдайда ұяңдық симптомдарымен жауап қайтарады, қызарады,
жүректері қатты соғылады және тізелері дірілдейді. Өзгеше айтсақ, кейбір
адамдар және түрлі жағдайлар оларда ұяң адамдарды сипаттайтын реакциялар
-сондай ойлар, сезімдер және қылықтар туындатады.
Бұл адамдар белгілі бір жағдайда ұяң болады, өздерін ұялшақпыз деп
санамайды, бірақ нақты оқиғаларды ескереді- мысалы, таныс емес адамдар
отырған бөлмеге кіру, уақытша дискомфорт туындататын жағдайлар. Өзін ұяң
деп атауға дайындар мен кейбір жағдайларға жауап ретінде ғана ұяң адамдарға
тән белгілерді байқатады (Юдин Э.Г.[21], Павленко А.Р.[22)].
Ұяңдық - әмбебап сезім деп айту, батыл жалпылау, бірақ оның негізі
орынды (Құсайынов А.Қ., Қожахметова К.Ж.) [23].
Американдықтардың 7% ғана ешқашан ұялу сезімін бастан кешіргендішін
айтады. Сондай-ақ, басқа мәдениет адамдарының аз бөлігі ұяңдықты ешқашан
бастан кешірмегендігін көрсетті.
Кім ұяң? Ұяңдық ересектер арасында ғана емес, мектеп жасындағы балалар
арасында басым болады. Көптеген ересек адамдар, қазір ұялшақ емес, себебі,
балалық ұяңдықтан басым болып, жеңе алады. Алайда зерттеулер
көрсеткеніндей, ұяңдықтек балаларға ғана тән кемшілік емес. Мүмкін ол
балалар бойында анығырақ көрінетін болуы мүмкін, өйткені, олар күнделікті
бақылауда болады. Ал ересектердің көп бөлігі ұяң болып қала береді. Олардың
ішінде теледидар жұлдызы Роберт Янг, доктор мариус Уолби.
Мен үнемі ұяң болатынмын.Бала кезімде мұғалімдерден қорқатынмын. Кейін
мен өсіп, бойым сорайып, жүдеу балалардың бірі болдым, олар футбол үшін
сырт келбеті немесе салмағы бойынша сәйкес келмейді, сондықтан, мектеп
белсенділері бола алмайды. Мен жасөспірім кезімде бұл өте маңызды болатын
деп жазады.
Кейбір қызықты мәліметтерге сүйенсек, жеткіншек кезінде ұяңдық
негізінен күштірек дамиды. Кіші сынып оқушыларының- төртінші, бесінші және
алтыншы-эксперименталды топтарда осы шақта ұяң болғандардың бөлігі орта
есеппен алғанда 42 – жалпы зерттеуде де дәл осындай. Қыздар да, ұлдар да
өздерін ұяң деп атауы тепе-тең болды. Егер жетінші, сегізінші сыныптарды
мысалға алсақ, олардың арасындағы ұяңдары 54 дейін өседі. Бұл өсу
жасөспірім қыздар үшін пайда болады. Мүмкін бұл олардың өздерін сыныпта
бағалануы және қарама –қарсы жыныс өкілдері оларды дене (сексуалды)
сүйкімділігін қажет етуіне байланысты болып келеді.
Алтынға теңелмеген кездегі үндемеу. Ұяң адам өз ұялшақтығын әр түрлі
әдістермен көрсетеді. Тура 80% айтқанындай, үндемеу ынтасы олардың өздеріне
де, қоршағандарға да, бір нәрсенің дұрыс еместігін білдіреді. Ұяң
адамдардың тең жартысы мәлімдегеніндей, сөйлеп жатқан адамның көзіне қарауы
қиын немесе мүмкін емес. Егер мен ештеңе дей алмасам да, ақыры оны
сыбырлап айта аламын- бұл ұялшақтардың 40 құрайтын әдеттегі
реакциясы.Олардың өз пікірлері бойынша дауыстары өте ақырын шығады.
Ұялшақтардың тағы бір тобы адамдардан қашады немесе әрекет ету қажет
жағдайда бастаманы қолына ала алмайды.
Филлес Диллер өзінің әзіл сықақшылдығына қарамастан, ең ұялшақ
және үндемейтін адамдардың бірі болатын.
Профессор Джеральд Филиппс және оның әріптестері соңғы он жылда
үндемеу синдромын зерттеген. Филипстің пікірінше, үндемеу адамның аудитория
алдында сөйлеуден баас тарту жағдайына жатпайды. Бұл жалпы тереңірек
мәселе. Үндемейтін студенттерді аудитория алдына шығу кезінде қолданылатын
амалдарға үйретсе де, кейбіреулері қарым-қатынасқа икемсіз болып қалып
қояды. Сонымен қатар, ол көрсеткеніндей, студенттер сөйлеу техникасын
меңгергеннен кейін, одан да көбірек толғана бастады. Мүмкін олардың қарым-
қатынасқа түсе алмаушылық пікірі жоғалса да, басқалармен жеке қарым-қатынас
кезінде ыңғайсыздықты сезінеді. Олар қарым-қатынасқа қалай түсу
керектігін үйренсе де, оларға не істеу керек және не үшін ? екенін
түсіндіру керек .
Ұяңдық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz