Оқушылардың өзіндік жұмыс істеу дағдыларын қалыптастырудың педагогикалық негіздері
Мазмұны
Кіріспе ------------------- --------------------------------(3)
1. Оқушылардың өзіндік жұмыс істеу дағдыларын қалыптастырудың педагогикалық
негіздері
1.1. Оқыту теориясы мен практикасында оқушылардың өзіндік жұмыс істеу
мәселелері.------------------------ ----(7)
1.2.Эксперименттік білімдерді және дағдыларды қалыптастырудың теориялық
негіздері.------------------(11)
2. Оқушылардың өзіндік жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыратын тәжірибелік
жұмыстардың әдістемесі мен ұйымдастырылуы.-------------------- --------------
-----------(21)
2.1. Оқушылырдың өзіндік жұмыстарын ұйымдастырудың әдістемесі.--------------
----------------------------------- ------(21)
2.2. Зертханалық жаттықтыру сабағын өткізу процесіндегі оқушылардың
эксперименттік іскерлік пен дағдылыларын ұйымдастыру.-----------------------
----------------------------(26)
2.3. Экспериментті ұйымдастыру және жүргізу тәсілдері
----------------------------------- ----------------------------------( 29)
6. Қорытынды:------------------------- -------------------------(42)
Әдебиеттер:------------------------ -----------------------------(45)
Мұғалім оқушының белсенді оқу қызметін ұйымдастыруда жетекші роль
атқарады. Сапалық есептер оқушының оқуға жауапкершілікпен, түсініктілікпен
қарауы сияқты бағытта қарастырылады. Оқытылған материалды түсінуді жүзеге
асыратын басты құрал мұғалімнің түсіндіруі болып табылады. Бұл қағида
сыныптан-сыныпқа көшкенде күрделеніп отыратын өзіндік жұмыс жүйесін құруды
және қолдануды талап етеді. Мұнда оқушылардың өзіндік жұмыстарына маңызды
орын беріледі. Білімді жаңарту мен терендету жолдарының бірі-өз бетімен
білім алу. Оқушы бойында өздігінен білім алуға деген қажеттілік тудырып
оларды тиісті дағдылармен қаруландыру мектептің маңызды міндеттерінің бірі.
Сондықтан орта мектептегі оқу процесі оқушылардың алатын білімін
мұғалімнің беретін білімін одан ары өз бетінше белсенді, нысаналы танымдық
іс-әрекеттің нәтижесінде игеруді талап етеді. Осыдан кейін оқушылардың
танымдық іс-әрекеттерінің дербестігін қалыптастыратын өзіндік жұмысқа көңіл
бөлу- оқу процесін ұйымдастырудың негізгі бір шарты болып табылады. Оны
жүзеге асыру мектепте оқушылардың танымдық белсенділігіне септігін
тигізетін оқу процесінде өзіндік жұмысты ұйымдастырудың тәсілдерін,
әдістері мен нысандарын іздестіруді талап етеді.
Болашақ химия мұғалімі химияны оқытудың жалпы заңдылықтарын,
мақсаттары мен мазмұндарын, әдіс-тәсілдерін, әдістемелік зерттеулерді,
оқытудың техникалық және көрнекі құралдарын оқу процесінде пайдалану
әдістерін, психология, педагогика ғылымдары мен озат тәжірибе жетістіктерін
мектеп практикасында батыл енгізу тәсілдерін университет қабырғасында
жүргенде игере бастауы тиіс екені белгілі.
Жалпы психология-педагогикалық әдебиеттерде өз бетімен жұмыс істеу
ұғымына әртүрлі көзқарастар қалыптасқан. И.Н.Нұғманов, У.М.Маканов,
М.Ж.Жадрина т.б өз бетімен жұмыс істеу жеке тұлғаға тән қасиет ретінде
қарастырса , П.И.Пидкасистый, Т.И. Шамова,М.И.Махмутов және т.б.
зертеушілердің пікірінше ізденімпаздылық танымдық іс-әрекеттің сапалық
көрсеткіші ретінде сипатталады. Мектеп оқыту жүйесінде, әсіресе химияны
оқытуда өзіндік жұмыс істеу дағдысын қалыптастыру туралы зерттеулер
жеткіліксіз деп айтуға болады.
Бұдан оқушылырдың өзіндік жұмыс істеу дағдысын химиядан зертханалық
сабақтарда қалыптастыру мәселесінің әліде, болса толық зерттелінбегені және
қазіргі уақытта, көкейкестілігін анықтай отырып, зерттеу тақырыбын.
Химиядан зертханалық сабақтарда оқушылардың өзіндік жұмыс істеу дағдыларын
қалыптастыру,-деп тұжырымдауға мүмкіндік жасады.
Зерттеудің объектісі. Орта мектепте химияны оқыту процесі.
Зерттеу пәні. Зертханалық сабақтар барысында оқушылардың өзіндік
жұмыс істеуін тиімді қалыптастыру процесі.
Зерттеудің пәні. Зертханалық сабақтар барысында оқушылардың
өзіндік жұмыс істеуін тиімді қалыптастыру процесі.
Зерттеудің мақсаты. Химиядан зертханалық сабақтарда оқушылардың
өзіндік жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыру әдістемесін ғылыми түрде
негіздей отырып оны қолданудың педагогикалық мүмкіндіктерін анықтау.
Зертеудің болжамы. Егер химиядан зертханалық сабақтарда 8 сыныптан
бастап оқушылардың өзіндік жұмыс істеу дағдысы жүйелі түрде әрдайым
қалыптастырып отырса, онда олардың ойлау қабілеттері артып білім
сапасының жоғарлауына, сабаққа қызығушылығына ықпал жасалынады және
болашақ маман- мұғалімдердің мектеп оқушыларының өзіндік жұмыс дағдысын
қалыптастыруға дайындығы артады.
Зертеудің мақсатына, пәніне және ұсынылған болжамға сәйкес зерттеу
барысында төмендегідей міндеттерді шешу керек екендігі айқындалды:
-психология-педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерге шолу жасау негізінде
оқушылардың өзіндік жұмыс істеу дағдыларының мән-мағынасын, мазмұны мен
құрылымын ашу және негіздеу;
- өзіндік жұмыс дағдыларын қалыптастыратын оқушылардың танымдық іс-
әрекеттеріне сипаттама бере отырып оның негізгі жолдарын ашып көрсету;
- зертханалық сабақтарда химиядан арнайы жеке-дара тапсырмалар
құрастыру, оқушылардың өзіндік жұмыс істеу дағдысының даму деңгейлеріне
сәйкес әдістемесін ұсыну;
- оқушылардың өзіндік жұмыстарын ұйымдастыруда қолданылатын әдіс-
тәсілдердің тиімділігін тәжірибе жүзінде тексеру.
Қойылған міндеттерді түбегейлі шешу үшін келесі
ғылыми педагогикалық әдістер қолданылды:
-зерттелініп отырған проблемаға байланысты психологиялық,
педагогикалық, логикалық, философиялық және әдістемелік еңбектерге талдау
жасау;
- орта мектепте химияны оқыту процесін бақылау;
- мұғалімдермен анкета, пікірталас, әңгімелер жүргізу;
- ұсынылған әдістеме туралы оқытушылардың, оқушылардың және әріптестердің
пікірлерін тыңдау;
- зерттеу барысында дайындалған әдістемелік жүйенің мақсатқа сәйкестігін
және педагогикалық тиімділігін эксперимент арқылы тексеру;
Қорғауға мына мәселелер ұсынылады:
-өзбетімен жұмыс істеу дағдыларын қалыптастырудың негізгі құралы бола
алатын оқушылардың өзіндік жұмыстарын химиядан зертханалық сабақтарды
ұйымдастырудың әдістемелері.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы:
-оқушылардың өзіндік жұмыс істеуін тиімді қалыптастыру процесінің
мазмұны ашылды, оның негізгі кедергілерінің үлгісі жасалынды;
-химиядан зертханалық сабақтарда оқушылардың өзіндік жұмыстарын
ұйымдастырудың әдістемелері ұсынылды.
Диплом жұмысының құрылысы:
Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен
тұрады.
(Оқушылардың өзіндік жұмыс істеу дағдыларын қалыптастырудың педагогикалық
негіздері(, атты-тарауда психологиялық, педагогикалық әдебиеттердегі
өзіндік жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыру мәселесі туралы зерттеу
еңбектерге, көзқарастарға жан-жақты талдау жасалынады.
(Оқушылардың өзіндік жұмыс дағдыларн қалыптастыратн тәжірибелік жұмыстардың
әдістемесі мен ұйымдастырылуы(, деп аталатын екінші бөлімде, оқушылардың
өзіндік жұмыс істеу дағдыларын қалыптастырудың нақты әдістемесі беріліп,
оның оқу процесінде жүзеге асуының тиімділігі мен нәтижелері талданады.
Педагогика оқулығында И.П.Подласый ((( негізгі керекті категориялардың
анықтамаларын келтірген(
Білік ( адамдардың фактілерге, ұғымдарға және ғылыми заңдарға сүйене
отырып көрсете алатын объективті шындық,өмір тәжірибесіне және игерілген
дағдылары мен білімдері негізінде саналы түрде өз бетімен орындайтын
практикалық және теориялық тұжырымдар жасаудағы іс(әрекеттер.
Дағды ( көптеген жаттығулар арқылы шыңдалған, керекті іс(әрекеттерді
орындауда байқалатын, практикалық түрдегі іс(әрекеттің компоненттері.
Яғни,білік( оқып(үйренген білімдерді іс жүзінде қолдану тәсілдерін
игеру, ал дағды (жоғары дәрежелі автоматты түрге дейін жетілдірілген білім
деңгейі.
С.В.Иноземцева (2( білім мен дағды ұғымдарына талдау жасай келе, Ильина
Т.А.Лернер И.Я., Разумовский В.Т.,Скаткин М.Н.,Талызина Н.Ф. еңбектерінде
білімді адамның игеруін саналы түрде орындайтын әрекеттері, жекеленген
жалпы іс(әрекеттер және жалпы іс(әрекеттер процесі деп аталатын ойларын,
Кабанова(Меллер Е.Н., Усова А.В., Щукина Г.И. еңбектерінде білімді
іс(әрекеттердің белгілі түрлерін орындауға керекті қабілеттілік ойларын
атап көрсете отырып, бұл ұғымдарға автор өзінің анықтамасын төмендегідей
түрде ұсынады( білім(саналы түрде бақылауды талап ететін адам игерген
іс(әрекет қабілеттілігі, ал дағды (саналы түрде бақылауды қажет етпей(ақ
жүргізілетін іс(әрекет қабілеттілігі.
Осы айтылғандарды қорыта келе, біздің көзқарасымыз бойынша бұл
ұғымдарды былай тұжырымдауды ұсынамыз( білім ( іс-әрекет қорытындылары
сапалы болуда қамтамасыз ететін, адамның өз бетімен істейтін әрекеттер
жинағы( ал дағды көптеген қайталаулар арқылы шыңдалып жетілдірілген және
солардың негізінде жоғары деңгейдегі жаңа білімдерді қалыптастыру
мүмкіндігін туғызатын білім.
Қазақстандағы білім жүйесін дамытудағы қазіргі кезеңдері оқыту
әдістемесінің жалпылама түсіндірілетін түрінен проблемалық түрге ауысуын
және оқушылардың әрқайсыларының жеке бастарына икемделген әдістерді
бағдарлайды. Жеке адамның шығармашылық қабілеттілігін дамыту қазіргі
кездегі білім жүйесіндегі ең маңызды мақсаттардың бірі, осы проблеманың
әртүрлі қыры мен сырына соңғы жылдардағы көптеген ғылыми зерттеулік
жұмыстарында назар аударылды.[3,4,5].
I-тарау. Оқушылардың өзіндік жұмыс істеу дағдыларын қалыптастырудың
теориялық негіздері
1. Оқыту теориясы мен практикасында оқушылардың өзіндік жұмыс істеу
мәселелері
Оқушылардың танымдық өзбеттілігін дамытуды арнайы ұйымдастыру – оқу
процесін ойдағыдай ұйымдастырудың негізгі шарты болып табылады. Оны
жүзеге асыру мектепте оқушылардың танымдық белсенділігі мен өзбеттілігін
ынталандыруға септігін тигізетін оқу процесін ұйымдастырудың тәсілдерін,
әдістері мен нысандарын іздестіруге өзекті сипат береді.[6]
Оқушылардың өзбеттілігін қалыптастыру проблемасына педагогтардың,
психологтардың, әдіскерлердің көптеген еңбектері арналған. Бұл
проблеманың кейбір қырлары тереңге бойлайтын көне замандардан бастау
алатыны жөнінде айта кеткен дұрыс.
Сократтың өзі – ақ оқыту процесінде оқушылардың танымдық белсенділігі
мен өзбеттілігін басқарудың маңыздылығын атап көрсеткен. Кейіннен бұл
идеялар ежелгі Рим философтарының еңбектерінде, содан кейін
Я.А.Коменский. И.Г.Песталоций, А.Дистервег, Н.Г.Чернышевский және тағы
басқа еңбектерінде одан әрі дамытылды.
Сондай – ақ В.П.Есипов, М.И.Махмутов, И.Я.Лернер, П.И.Пидкасистый,
Н.А.Половникова, М.Н.Скаткин, Н.Ф.Талызина, Т.И.Шамованың және тағы басқа
зерттеулерінде де бұл проблемаға ерекше көңіл бөлінді. Көптеген
еңбектердің авторлары танымдық өзбеттілік пен белсенділік ұғымдарының
арасындағы байланысты әрқайсысы өзінше түсіндіреді. Сонымен қатар
зерттеулердің авторлары танымдық өзбеттілік ұғымының мазмұнына түрліше
мағына берген. Бір зерттеушілер өзбеттілікті жеке туылған қасиет,
екіншілері қабілет, ал үшіншілері он қажетсіну мен бейімділік деп
түсіндіреді. Авторлар танымдық өзбеттіліктің қалыптасу жолдарын түрліше,
яғни өзбеттілік жұмысты ұйымдастыру, танымдық әрекеттің тәсілдерін
қалыптастыру және тағы басқа арқылы қарастырады.
Танымдық өзбеттіліктің мазмұнына, біздіңше Г.Н.Кулагинаның көзқарасы
неғұрлым дұрыс көзқарас болып табылады. “Мұғалімнің танымдық өзбеттілігін
тек қажетсінуді, іс - әрекетті жүзеге асыруды және оны ретке келтіруді
ғана біріктіретін тек кәсіптік біліктілікті игеруі дұрыс емес, бұл
ұғымның мазмұнын тым тарылтады,” – дейді ол. (7(
Көптеген зерттеу жұмыстарының авторлары оқушылардың оқу барысында
өзбеттілігі мен белсенділігін қалыптастыру проблемаларын практикада
шешудің түрлі жолдарын атап көрсетеді:
1) танымдық іс – әрекетті қалыптастырудағы өзіндік жұмысты ұйымдастыру
мен оқу міндеттерін іріктеп шешу;
2) танымдық іс - әрекеттің тәсілдерін қалыптастыру арқылы жүргізу;
3) іс - әрекеттің бағдарланушылық негізін құрастыратын жалпылама
білімдерді енгізу;
4) оқытуды әдістемелік білімдер элементтерін енгізу арқылы жүргізу;
5) оқу іс - әрекетін өздігінше бақылауды дамыту;
Оқушлардың танымдық іздемпаздығын қалыптастыру проблемаларын шешуде
В.И.Загвязинский, Д.В.Вилькеев, Н.И.Никандров және басқалардың еңбектерін
атап өткіміз келеді. Жеке тұлғаның ерекше қасиеттері сияқты танымдық
өзбеттіліктің дамуына әлеуметтік – педагогикалық факторлардың ықпалын,
әдістері мен тәсілдері жүйесін бөліп көрсетуді зерделенген арнаулы
зерттеулерді айта кетейік.
Б.П.Есипов: “Белсенділік шәкірт ақыл – ойының өзбеттілігінің белгілі
бір дәрежесін көрсетеді”, - дейді. (8(
И.Я.Лернер танымдық белсенділік пен танымдық өзбеттілік ұғымдарының
ара қатынасы жөнінде бұған қарама қарсы пікірді ұстанады. Б.П.Есиповтың
пікірімен таныса келіп, ол белсенді болмай, ізденімпаз бола алмайсың
дейді, сөйтіп белсенділікті өзбеттіліктің шартына жатқызады.
Танымдық белсенділіктің мәнін өзінің қалай түсінетіне сүйене отырып,
ол оның үш деңгейін бөліп көрсеткен. Олар: жаңғырту, түсіндіруші
белсенділіктері және белсенділіктердің шығармашылық деңгейі.
Т.И.Шамованың еңбегінде белсенділік пен өзбеттіліктің ұғымдары
ажыратылмаған , ал танымдық өзбеттілік ұғымының мазмұнында өзбеттілік,
негізінен, танымдық әрекетке жатқызылады. (9(
В.А.Крутецкий оны зерттей келе мынандай қорытынды жасайды:
“Шығармашылық пен ойлау өзбетінше және белсенді ойлау болып табылады,
бірақ кез келген өзбетінше ойлау шығармашылықпен ойлау емес”.
Жеке адамның белсенділігі педагогикалық проблема ретінде
В.И.Лозоваяның зерттеу еңбектерінде қарастырылады. Автор жеке тұлғаның
белсенділігін талдай және жүйелеу келе, тұлғаның мәнін мен осы ұғымның
әрекет ұғымына қатынасын ашуда түрлі көзқарастың орын алып отырғанын атап
өтеді. Оларды қысқаша келтіре кетелік:
1. Белсенділік тірі жүйелердің ерекше қасиеті ретіндегі жалпы категория
болып қарастырылады. Әрекет әлеуметтік нысан үшін айрықша белсенділік
ретінде көрініс табады.
2. Белсенділік және әрекет ұғымдары теңестіріледі
3. Белсенділік әрекеттің сапалық сипаттамасы деген анықтама беріледі
4. Белсенділік дегеніміз жеке адамның сипаты, оның қасиеті
В.И.Лозовая әрбір көзқарасты бақылай келе, оларға жасалған талдау
белсенділікті жеке тұлғаның сипаты деп айқындауға негіз беретінін атап
өтеді. И.В.Бочкинаның еңбегінде өзбеттілік проблемасы өте тыңғылықты да
жан жақты зерттелген. Автор жеке тұлғаның өз беттілігін белгілі бір
мағынада алғанда : “Өздігінше жүзеге асырудың жүйелі процестерінің
белгілеріне ие болады”, - деген қорытындыға келеді. Таңдау әрекеті мен
оны жүзеге асыру жеке тұлғаның өз бетінше ізденімпаз болуының көрсеткіші
болып табылады. (10(
Сонымен, соңғы уақытта жеке адамның белсенділігі мен өзбеттілігі
проблемалары жөнінде бірқатар ірі зерттеулер орындалған. Зерттеулерде
белсенділік пен өзбеттілік ұғымдарының ара жігін ажыратушылық
байқалады. Белсенділік адамның әрекетке қатынасында: өзбетінше әрекет
етуге дайын болушылық та, алға қойылған мақсаттарға жету жолдарын
таңдау да көрінісін табатытын жеке тұлғаның сипаты ретінде айқындалады.
Жоғарыда айтылған пікірлердегі танымдық өзбеттілікті жеке тұлғаның
сан қырлы білім алуы ретінде қарастыруға болады.
А.В.Усованың (11( анықтамасына сүйене отыра біз өзіндік жұмыстардың
жүйесі деп алдымен өзара байланысқан, бірімен – бірі өзара
сәйкестендірілген, логикалық түрде туындап отыратын жалпы жұмыстың
мақсаты тәуелді жұмыстардың жиынтығын түсінеміз. Кез – келеген жүйе
белгілі бір талаптарды немесе принциптерді қанағаттандыруы тиіс. Олай
болмаған жағдайда бұл жүйе емес, фактілер мен обьектілердің жиынтығы
болуы мүмкін. Өзіндік жұмыстардың түрін таңдаған кезде, оның көлемі мен
мазмұнын анықтауда, негізгі зертханалық принциптерді басшылыққа алу
керек. Ал бұл принциптерді өзіндік жұмыстарда басшылыққа алудың мынадай
ерекшеліктері бар:
1)өзіндік жұмысты ұйымдастыруда жұмыстың мақсаты мен міндетін
түсіндіріп беру және оны орындау талаптарының мағынасы зор. Бұл
оқушылардың жұмысына мақсаты айқындалған сипат береді және оның анағұрлым
саналы орындауына ықпал жасайды. Көрсетілген талаптарды жете бағаламау
оқушылардың жұмыстың мақсатын түсінбей басқаша жасап қоюға немесе оны
орындау процесінде қайта – қайта оқытушыға сұрақ қоюға мәжбүр болады.
Осының бәрі уақытты ұтымсыз шығын етіп, оқушылардың өзіндік дәрежесін
төмендетуге әкеліп соғады;
2)өзіндік жұмыс оқушылар өзбетімен орындай алатындай, яғни өзіндік
жұмыстың мазмұны әрбір кезеңде студенттердің шамасы келетіндей болуы
тиіс;
3)ең алдымен, оқушылардың өзіндік жұмысты орындау дағдыларын
қалыптастыру қажет (кестелер мен сызбаларды салу, қарапайым өлшеулер
т.б.);
4)өзіндік жұмыс оқушылардың танымдық қабілеті мен белсенділігінің
қалыптасуына ықпал етуі үшін, орындауында проблемалық жағдайлар
тудыратындай тапсырмалар ұсынылуы тиіс;
5)өзіндік жұмысты ұйымдастыруда кейбіреулер оқып үйренілетін
материалды шапшаң меңгереді, екіншілері оны түсінуі мен есте сақталуына
көбірек уақыт керек болатынын міндетті түрде ескерілуі қажет. Бұған
саралап оқытудың арқасында қол жеткізуге болады;
6)өзіндік жұмыс үшін ұсынылатын тапсырмалар оқушылардың қызығушылығын
тудыру тиіс. Ол ұсынылған тапсырмалардың жаңалығымен шешілетін мәселенің
немесе әдістің практикалық мәнін ашу арқылы қол жеткізуге болады.
Біздің тәжірибемізде оқушылар өзіндік жұмыстарға әрқашан үлкен ықылас
білдіреді, бұларды орындау процесінде олар нәрселер мен құбылыстарды
зерттейді, химиялық шамалардың жаңа өлшеу әдістерін ашады;
7)мұғалім оқушылардың түрлі өзіндік жұмыстарын оқу процесінде
кездейсоқ және көріністі емес үнемі жоспарлы түрде енгізіп отырса,
оқушыларда өзіндік жұмыстың іскерліктері мен шеберліктерінің қалыптасу
процесі ойдағыдай болады. Осы жағдайда оқушылардың бірліктері мен
дағдылары жақсы қалыптасады;
8)оқушылардың өзіндік жұмысын ұйымдастыруда мұғалімнің материалды
баяндауын оқушылардың білімдерді, біліктері мен дағдылары меңгерумен
шебер ұштасуы керек; өзіндік жұмыстың маңыздылығына қарамастан, оны
ұйымдастыруда шектен шығуға болмайды; өзіндік жұмыспен артық айналысу
бағдарламаларды материалды оқып үйрену екпінін баяулатуы мүмкін;
9)оқушылардың өзіндік жұмыстың қандай түрін орындаса да, жетекші роль
оқытушы болуға тиіс. Ол әрбір өзіндік жұмыстың мазмұны мен көлемін
анықтайды, өзіндік жұмыстың әрқилы түрлерін оқыту әдістерін ойластырады;
өзіндік жұмыс орындау алдында оқушыларға түсінік нұсқау береді, оларды
өзін өзі бақылауға үйретеді және де оқушылардың жеке басының
ерекшеліктерін ескереді.
2.Эксперименттік білімдерді және дағдыларды қалыптастырудың теориялық
негіздері
Психологиялық – педогогикалық әдебиеттерді талдау арқылы, болашақ
мұғалімдерді дайындаудың негізгі құраушысы ретінде, өзіндік жұмысқа деген
ынтаның өскенін байқаймыз. Бұл проблеманы шешуде қалыптасқан бір көзқарас
жоқ. Өзіндік жұмыстың негізгі маңынасы әртүрлі бағытта талқыланатынын
байқалады. Кейбір зерттеушілер өзіндік жұмысты оқушылардың өзіндік
жұмыстардың ұйымдастыру және басқаруының белгілі бір педагогикалық тәсілі
ретінде қарастырады (П.И.Пидкасистый, С.И.Архангельский, В.К.Буряк,
Г.М.Галонов, М.А.Гарунов және т.б.)
Басқа зерттеушілер өзіндік жұмысты оқушылардың интелектуалдық,
жігерлілік және кәсіптік сапаларын дамытатын , оқу бағдаламаларында
қарастырылған, оқылатын материалдардың мазмұны және керекті көлемін
игерудегі оқытудың жеке түрлері ретінде қарастырды (В.Н.Васильев,
В.И.Гроздева).
Енді өзіндік жұмыстың мағынасын айқындауға арналған зерттеулерге
көңіл аударайық. Дидактикалық зерттеулердегі көптеген жұмыстар
оқушылардың өзіндік жұмыстарын ұйымдастыру мәселелеріне арналған. Мысалы,
“Оқушылардың сабақ үстіндегі өзіндік жұмысы” монографиясында Б.П.Есипов
тұжырымы бойынша: “Оқушылардың өзіндік жұмысы мұғалімнің тікелей
қатысуымен емес, бірақ оның белгілі уақыт мөлшерін есептелген тапсырмасы
бойынша орындалатын жумыс бұл кезде оқушылар ой өрістерін және іс
әрекеттерін қорытындылай отырып алға қойған мақсатына жетуге ұмтылады”
(11(. Өзіндік жұмыс ұғымының осындай ой талқыдан туындайтын қасиеті өз
бетімен білім алу процесінде тек мектеп оқушыларына емес, сонымен қатар
жоғары оқу орындарында өзіндік жұмыс ұйымдастыруға да толығымен тән болуы
мүмкін. Сондықтан да, біздің ойымызша осы анықтаманы көптеген
зерттеушілер жоғары оқу орындарындағы өзіндік жұмысты ұйымдастыру
негізіне алған (12(.
Оқушыларға табиғи ғылыми пәндерді оқытудағы өзіндік жұмыстың
мағынасын В.К. Буряк (13( бір- бірімен өте тығыз байланыста екендігін,
оларды айқындауға болады деген пікір айтты. “Сыртқы жағдай үйретуші
мүғалімнің қабілетіне, ал ішкі оқушының білімге деген құштарлығына
байланысты, сонымен қатар оқушылардың функцияларының күрделі қатарына
жатады, себебі тиімді оқытудың негізгі ерекшелігі ретінде, оқушылардың
тәртібінен тікелей туындайтын талдаулық толықтырулық процесстер мен ойлау
қабілеттіліктері негізгі роль атқарады ”, - дейді ол.
Өзіндік жұмысты мұғалімнің оқыту процесінде және оқушының білімі алу
процесінде қолданылатын әдістеме ретінде қарастырады. Өзіндік жұмыстың
әдістемелерінің ерекшеліктерін ол мынадан көрсетті:
біріншіден, өзбетімен жұмыс істеудің мақсатын айқындайтын,
тапсырмалардан тұратын, ұйымдастырушы сыртқы стимул болатынын олар
оқушылардың алдына зерттеуді талап ететін жаңа сұрақтар ұсынатынын және
жұмыстың мақсатына жетуді анықтауға мүмкіндік туғыза отырып, өзін-өзі
тексеру әдістерін анықтады.
екіншіден, оқушылардың жинақталған білім жүйесін пайдалана отырып,
тапсырмалардың мазмұнына сәйкес және оның орындалуына ықпал жасайтын,
ойлану процесі мен іс-әрекеттерін бағдарламалау мүмкіндігін алынады.
үшіншіден, оқу процесін басқару тапсырмада қарастырылған өзін-өзі
тексеру және кері ақпарат арқылы жүргізеді, өйткені ол мұғалімге
оқушылардың білім игеру дәрежесіне анықтаумен қатар олардың осы білім
алу процесіндегі жолдарын айқындауға мүмкіндік береді.
Осы автордың көзқарасы бойынша өзіндік жұмыс оқушылардың ойлану
қабілеттерін дамытып, олардың белсенділігін және танымдық бағдарларды өз
бетімен жұмыс істеуін қалыптастырып, білімдерін тереңдету жолдарын
қарастырады. Өзіндік жұмыстың мағынасын сипаттауда ол оқушылардың ішкі
ойлану процестерінің ерекшеліктерін ескеру керек екендігін ұсынды.
Сондықтан өзіндік жұмыстың тапсырмалары, өзін-өзі тексеруге апаратын,
жеке тұлғаның талдаулық-толықтырулық процесстер түрінде ойлану
мүмкіндігін туғызады. Өзін-өзі тексеру барысында оқушылар осы процестерді
қайтадан қарастырады. Өзіндік жұмыстың мағынасын анықтауда В.К. Буряк
сыртқы жағдайларды сипаттаумен шектелмей, сонымен қатар П.Е Гальперин,
Г.С. Костюк, А.М. Леонтьев, Н.Ф. Талызина, В.Ф. Шорохова т.б.
психологтардың еңбектеріндегі теріс теориялық негіздеме және
психологиялық заңдылықтарға сүйене отырып өзіндік жұмыстың ішкі
мағынасын айқындайды. [13]
М.А. Гарунов [14] өзіндік жұмыс ұғымын тұжырымдауда өзгешелеу
көзқарас ұсынды. Оқу процесінің талабы мен ерекшеліктеріне сай, ол
өзіндік жұмыстың оқулық және ғылыми ілімтану түрінде қарастырады. Оның
ойынша, мұндай ілім танудың ішкі мазмұны ретінде, оқушылардың алға
қойған мақсаттарына жету жолдарын өзбеттерімен қарастыру әдістері
алынады.
Бұл анықтамада өзіндік жұмыстың білім берудегі функциясы және
маңызына назар аударғаны байқалады. Біздің ойымызша оқу ерекшеліктердің,
автор атап көрсетпеген, даму және тәрбиелік мәндері де өте зор.
Өзіндік жұмыстың мағынасының толығырақ анықтанамасын П.И.
Пидкасистый [15] жұмыстарынан байқауға болады. ”Өзіндік жұмыс
мұғалімнің басқарушылығы мен орындалып отыратын сан қырлы оқу
өндірістік және зерттеулік тапсырмалар түрлері” деп жазады ол өз
еңбектерінде. Бұл анықтама мұғалім еңбегінің ерекшеліктерін
ескермейтін сияқты. Ол тек өзіндік жұмыстың мағынасын кез-келген
білім мағынасына бірдей түрде сипаттайтындай.
Өзіндік жұмыстың түрлерін талқылауда педагогикалық әдебиеттерде
нақтылы қалыптасқан көзқарас жоқ. Осыған орай өзіндік жұмыстың
төмендегідей типтерін анықтауға болады (16(:
1)қайталаушылық: оның негізгі белгілі бір хабарды зейін қойып тыңдап
алып, еске сақтап және қайталап беруге бағытталған, оқушылардың білім
алу процесінде іс-әрекеті алынады.
2)жеке ізденушілік: оның негізіне оқушылардың шығармашылық элементтерін
игеруі арқылы ізденушілік қабілеттікттерінің тәжірибе жинақтауы алынады.
3)зерттеушілік: оның негізіне шығармашылық қабілеттілік тәжірибелерін
дамыта отырып, ғылыми ізденіс әдәстерін игеру алынады.
Соңғы кездерде өзіндік жұмыстың қызметін анықтайтын ұсыныстар да болып
жүр. Өзіндік жұмыстың негізгі басты мәні жеке тұлғаның өзбетімен білім
алу, өзбетімен даму, өзбетімен оқыту тәсілдерін бойына сіңіре білуінде деп
көрсетеді Н.И.Галашвили (18(. Сондықтан да ол, оқушыларға нақтылы білім
берумен қатар, оларда өзбетімен білім алу, өзбетімен даму, өзбетімен оқыту
тәсілдерін дамыту, өзіндік жұмыс орындалу процессінде ең маңызды деп
санайды.
Өз беттілік - жеке тұлғаның алдына қойған мақсатына жетуге мүмкіндік
жасайтын жеке қасиеттердің жиыны ғана емес, сонымен қатар ол болашақ
мамандығын таңдауына, жоғары оқу орнындағы процестеріне, балаларға
қатынасын сипаттайтын жеке тұлғаның қоғамдаға көрінісі.
Атақты психолог С.Л.Рубенштейн былай деп жазды:
Ойланып істелген іс- әрекетердің себептілігі және оның негігізділігі шын
мәніндегі өзбеттіліктің болжамы. Кез- келген бөтен сендірушіліктер мен
әсерлерге еліктемеу шын мәнінде өз беттілік жігерлікті көрсетеді, себебі
адам өзі басқаша емес, тек осылай істегені дұрыс екендігін объективті
түрінде сезінеді [18].
Жеке тұлғаның маңызды көрсеткіші ретінде, өзіндік жұмысты талқылауда,
психологиялық және педагогикалық еңбектерде тұрақты көзқарас қалыптаспаған.
Мысалы Н.А.Менчинская, А.М.Матюшкин өзбеттілікті жеке тұлға
белсенділігінің көрсеткіші және оның танымдық ізденісі қабілеттілігі
ретінде сипаттайды. В.Б. Бондаревскийдің анықтауына өзбеттілік жеке
тұлғаның оқу нәтижесінеде жоғары тиімділікке жетуге бағытталған, оқу
процессіндегі іс-әрекеттерінің түрі. Р.А. Назимов өзбеттілікті жергілілік
деп таниды.
Біздің пікірімізше педагогикалық ойлаудың маңызды көрсеткіші ретінде жеке
бастың ішкі әлеміне ене білу, оның ішкі күйін түсінуге ұмтылу және оған
әсер ету (мүмкін болғанша) сияқты қабілеттер алынады. Сонымен бірге бұл
қабілеттер қатарына мұғалімнің тәрбиелейтін адамы мен бірге күйіне білу
(тек түсініп ғана қоймай, өзін оның орнына қоя білу), оның тәртібіндегі
өзгерістерді бақылай білу, тәрбиешілер мен тәрбиеленушілердің өзара қарым-
қатынастық жүйесін бақылап, осы қатынастар жүйесінде өзінің позициясын
айқындай білу сияқты қабілеттер де жатады. Мұғалім ақыл ойының кәсіптік
бағдарланған осындай көрсеткіштері оқушының толық түсінуге мүмкіндік бере
отырып, оған жасайтын педагогикалық әсерінің нәтижелі болуына жол
туғызады. Өзіндік жұмыстар тапсырмаларына оқушылардың белсенді іс-
әрекеттілікті талап етуді қосуды, болашақ мұғалімдердің басшылық және
кәсіптік қасиеттердің қалыптастыру құралының біріне жатқызуға болады. Бұл
тапсырмалардың негізіне, біздің ойымызша, терең игерілген педагогикалық
ғылымның болашақ негіздері алынуы керек.
1. Оқушылардың қоршаған ортада және өндірісте кездестіретін химиялық
құбылыстар мен процестерді түсіндіру және оларға талдау жасауға
қолданылатын теориялық білімдер.
2. Құбылыстардың арасындағы заңдылықтар мен себеп–салдарлы
байланыстардың тағайындалу әдістерін тиімді түрде пайдалану.
3. Бақылаулар, өлшеулер , есептеулер жүргізу және графиктер құру.
4. Өзбетімен жоспарлап химиялық тәжірибелер өткізу және химиялық
аспаптарды пайдалана білу.
5. Химия ғылымында қалыптасқан тілді пайдалану.
6. Химиялық анықтамаларын, Д.И. Менделеев кестелерін ергіштік кесте
көрнекі құралдарын пайдалана білу.
Химиядан білім беру жүйесінің соңғы кездегі бағыттарының бірі химия
курсының құрамын структуралау, оның әртүрлі бөлімдерін біріктіріп және
жүйелеп қарастыру. Курстың кейбір бөлігі жалпы мақсаттары мен оқыту
әдістемесі бірдей болуы арқылы біріктіріле отырып және жалпы принциптер
негізінде құрастырылса, онда мұғалімнің оқушылардың шығармашылық ой-өрісін
дамыту, білімдері мен дағдыларын керекті деңгейде қалыптастыру бағытында
мол мүмкіндігі болады.
Кез келген маман қалыптасқан жағдайларын басқа шарттар да жұмыс істей
білуі қажет, ендеше оның нақты кәсіби дағдылары қалыптасқан болуы керек.
Н.Ф.Тализина (19( маман үшін білімділіктің маңызын өте жаксы атап
көрсетеді. Оның ойынша: біліктілік болмай білім құралмайды, ал
біліктіліктің өзі белгілі деңгейдегі білім жүйесіне сүйене отырып
қалыптасады.
Өмірдегі көптеген өзгерістерге тез бейімделу үшін оқушылардың
шығармашылық ойлану процесін дамыту керек, оқытудың дамытушылық әдістері
арқылы қалыптасуы сөзсіз.
Оқытудың дамытушылық әдістері негізіне жаңалық ашу концепциясы алыну
керек,-дейді Джемора Брунер. Оқушылар әлем тану барысында практикалық білім
мен дағдыларын пайдалана отырып, ашылған заңдылықтарға сүйене отырып,
өздерінің меншікті тұжырымдарын жасау керек. Оқытудың бұл түрі шығармашылық
оқытуға жатады, себебі мұндай әдіс оқушылардың нәтижелі ойлануын дамытуға
әсер етеді. Осы теориядан қазіргі кезеңдегі оқытудың дамытушылық
концепциясы туындалады.
Осы күнгі ой-пікірлердің ішінде бізге жақындауы М.Ж.Жадрина (20(
концепциясы. Оның ең негізгі қағидасы оқушылардың табиғат тану ғылымдары
негізінде ойлану қабілеттерін қалыптастыру болып табылады. Оқушылардың
табиғат тану ғылымдары негізінде ойлану қабілеттерін қалыптастырудағы
әсерін тигізетін факторларды талдау арқылы және мектептегі химия курсын
оқыту процесімен салыстыра отырып, автор белгілі бір тұжырымға келеді: оның
айтуынша оқушылардың табиғат тану ғылымдар негізінде ойлану қабілеттерін
қалыптастыру үшін оқу процесіне химияны оқыту барысында арнайы әдістемелер
жүйесі мен тәсілдер енгізу керек дейді. Мұндай әдістер қатарына оқылатын
материалдарды проблемалық түрде баяндау, проблемалық сәттер туғызу,
зерттеулік және эвристикалық әдістер жатады.
М.Ж.Жадрина [20] жұмыстарында ойлану тәсілдерін қалыптастыру әдістері
қарастырылған. Ойлану тәсілдерін қалыптастыратын тапсырмалар төмендегідей
талапқа сай болуы керек:
А)оларды қолданудың қажеттілігінің негізделуі.
Б)тапсырмалар жүйесі арқылы оқушылардың ойлану белсенділіктерін
арттыруға талап қою.
В)мұндай тапсырмалар оқу процесінің барлық кезеңдеріне енгізілу керек.
Материалды проблемалық түрде баяндау, оқытудың белсенді әдістемелері
негізінде Н.М. Зверева студенттердің шығармашылық өзбеттіліктерін дамыту
жүйесін құрастырады.
Н.М. Зверева жұмыстарында баяндалған теориялық қағидалар біздің
қолданған әдістемелердің әсіресе химиялық зертханалық жаттықтыру сабақтарын
ұйымдастыру негізіне алынған, осыған сүйене отырып біз студенттердің
тәжірибелік жұмыстарының барлық кезеңдеріне төмендегідей тәсіл жүйелерін
енгіздік :
- зертханалық жұмыстарға қосымша тапсырмалар енгізу;
- жалпы қосымша зертханалық жұмыстар, оқу процесіне компьютерлік
технологияны енгізу, оқушылардың ғылыми тақырыптарға рефераттар жазуы;
- ЭЕМ –ға бақылаушылық және оқулық бағдарламалар жасау, ғылыми
мақалалар жазуға оқушылардың қатысуы.
Оқушылардың эксперименттік білімдері мен дағдыларының қалыптасуында
біздің ұсынып отырған әдістеменің теориялық негізі ретінде П.Я.Гальперин
теориясын қарастырдық.
П.Я.Гальперин кез(келген іс(әрекетінің орындалуы, оның орындалу
деңгейіне байланысты емес екі бөлімінен тұрады деп атап көрсетеді, олар :
икемденушілік және орындалушылық.
Икемденушілік іс(әрекетінің орындалуындағы жалпы жағдайды сипаттай,
алдымен оның орындалу жоспары, бақылау әдістері мен параметрлері және
орындалу барысындағы түзету тәсілдері тағайындалады. Орындалатын
іс(әрекеттің сапасы мен деңгейі тәуелді болатындықтан бөлімі негізгі болып
саналады, себебі одан ең алдымен орындалатын әрекеттің П.Я.Гальперин
(21( теориясы бойынша сыртқы іс(әрекетті ішкіге айналдыру
процесі(интериоризация) бөлек(бөлек кезеңдермен жүргізіледі. Сырқы
іс(әрекеттің ішкіге ауысуын төрт параметр арқылы өрнектеледі:
( орындалу деңгейі, қорытындылар өлшемі, шын мәнінде орындалатын
операциялардың толықтығы және игеру өлшемі, тонмен сөйлеу және іштей ойлану
арқылы іс(әрекет. Басқа үш параметр белгілі деңгейде қалыптасқан
іс(әрекеттік сапасын сипаттайды.
Біздің ойымызша, тәжірибелік білімдер мен дағдылардың қалыптасу
кезеңдерінің үш принципін атап көрсетіп және солардың негізінде
лабораториялық жаттықтыру сабақтарын жүргізу әдістемесін құрастыруға болар
еді.
1.Зертханалық жұмыстарды орындау барысында жаттығулық
тәжірибелік тапсырмаларды жоспарлы түрде қайталау.
2.Зертханалық жұмыстарға арнайы терминдер тәжірибелік
тапсырмаларды алдын(ала енгізу.
3.Зертханалық жұмысқа дайындалудың препедевтикалық құралы
ретінде тәжірибелік есептерді пайдалану.
Бірнеше лабораториялық сабақтарды қайталанып жаттығулық тапсырмалар,
студенттердің алған нақты білім түрін пайдалану,игеру немесе таныстыру
мақсатында жүргізіледі.
Бұл тұжырым ойланулық іс(әрекетті қалыптастыру процесіндегі
П.Я.Гальперин (21( көзқарасымен ұштасады.
1.Болашақ іс(әрекетінің практикалық танысу, яғни болашақ
іс(әрекеттер негізінде икемдену.
2.Іс жүзінде іс(әрекеттердің.
3.Сыртқы денелердің тікелей пайдаланбай берілген іс(әрекеттерді
орындау.
4.Іс(әрекеттерді іштей айналу жоспарына ауыстыру. Әрекет
мазмұнын іштей еркін сөйлеп шығу.
Жалпы химия бағдарламасына енбейтін, бірақ химия курсында игерілген
білімдер мен дағдыларға сүйене отырып, кейінірек арнайы кафедраларда
орындалатын жаттығуларды біз алдын(ала жоспарланатын тапсырмалар дейміз.
Осындай элементтерді оқу процесіне енгізу студенттердің химия мен
техниканы оқып үйренуге деген ынтасын жоғарылатады.
Осы келтірілген теориялық қағидалар біз құрастырған оқушылардың
эксперименттік білімдері мен дағдыларын әртүрлі кезеңдерде қалыптасу
әдімтемесінің негізін қалайды.
Орта мектептерде сабақ жүргізудің әдістемелік әдістемесінде оқушылардың
өзіндік дербес жұмыс істеу дағдысына қалыптастыру актуалды проблемалардың
бірі болып табылады. Теориялық сабақтарға қарағанда зертханалық сабақтарда
оқушылардың өзіндік жұмыс істеу мүмкіндігімен танымдық қабілетінің арта
түсетіндігі талас тудырмайды. Олай дейтін себебіміз осы химиялық
практикумде берілген тапсырмаларды орындау барысында, оқушылардың
біріншіден, теориялық тұрғыдан алғанда білімдері біршама шыңдалып тереңдей
түседі; екіншіден, олар аспаптармен жұмыс істеудің тәсілдерін жете
меңгереді; үшіншіден, эксперименттер қою арқылы өз бетінше дербес жұмыс
істей отырып, теориялық білімдерін бұрынғыдан да арттыра түседі.
Бірнеше жоғарыда жүргізілген зерттеулер қорытындысында, бұл ұғымдардың
ғылымдағы орны, сонымен қатар оқушылардың әртүрлі жұмыстарының
классификациясының психологиялық(педагогикалық негіздері айқындалған.
Өзбеттілік іс(әрекет ұғымы оқушының оқу немесе ғылыми танымын
ұйымдастырудың құралы ретінде қарастырылды. (22(.
Оқулық, өзіндік жұмыс, танымдық процесті(теорияны игеру, оқулық,
зерттеулік және есептер шығару т.б.) ұйымдастыру мақсатымен жеке тұлға
ұсынылатын, оқулық жұмыстардың бірнеше түрлерінен тұрады. Сонымен қатар,
өзіндік жұмыс дегеніміз(оқушылардың орындау барысында іс(әрекеттерінің
белгілі бір әдістерінің байқалу түрі (теорияға талдау жасау,белгілі
ұғымдарды, құбылыстарды, обьектілері, алынған қорытындыларды, бақылауларды
салыстыру).
Өзіндік жұмыс дегеніміз ( оқушылардың жаңа білім алу жолында
байқалатын іс(әрекеттерінің қорытындысы.
Сонымен оқушылардың өзіндік жұмысы дегеніміз ( олардың
интеллектуалды, жігерлі және кәсіптік қасиеттерін дамытатын,оқу
бағдарламасында қарастырылған,оқулық материалдың мазмұны мен керекті
көлемін игерудегі оқу жұмысының жанжақты түрлері. Оқушылардың барлық
түріндегі оқу жұмыстары шын мәнінде өзіндік жұмыс қатарына жатады,ал
өзбеттіліктің деңгейі оның орындалу барысында педагогикалық басқарушылық
жүргізу дәрежесі және түрлерімен анықталады.
Зертханалық сабақтар кезінде оқушылар өлшеуге арналған техникалармен
жұмыс істеуді жете меңгереді, өз беттерімен зерттеу жұмыстарын жүргізуге
дағдыланады, зерттеу жұмыстары кезінде байқалған құбылыстарды сипаттап
жазып үйренеді және зерттеудің ең тиімді жолдарын таңдай білуге қол
жеткізеді. Сонымен бірге теориялық білімдерін, эксперименттің нәтижесінде
алынған фактылармен салыстыра білетіндей және оларды график, кесте түрінде
көрсете білетіндей деңгейге көтеріледі. Сонымен зертханалық сабақтарда
оқушылардың өз бетімен дербес жұмыс істеуін ұйымдастыру, әрбір сабақтың
мазмұнын қысқаша ұғынуға жеңіл формада ашып көрсетумен және олардың
орындалу жолдарын сипаттап жазумен аяқталады.
Осы айтылғандарды жүзеге асыру үшін әрбір зертханалық сабақтағы
оқушыларға берілетін тапсырмалардың дұрыс жоспарлануы маңызды орын алады.
Сондықтан да әрбір зертханалық сабаққа алдын ала әдістемелік нұсқау
дайындалады. Осы нұсқауда оқушыларға берілетін тапсырмалар әдіснамалық
тұрғыдан терең білімге негізделген болуға тиісті. Бұл жерде сабақтың
әдіснамалық негіздеріне мыналар кіреді:
1) әрбір сабаққа дайындалған әдістемелік нұсқаудағы тапсырмалардың
ғылыми негіздерінің айқындалып, оларға қысқаша сипаттамалардың
берілуі;
2) осы сипаттамада зертханалық жұмысты жүргізу үшін оқушылардың
қажетті мәліметтердің барлығының болуы;
3) зертханалық сабақтарға жалпы ғылыми терминдерді ендіру және
оларға түсініктемелер беру;
4) зертханалық сабақтарға зерттеу жұмыстарының элементтерін ендіру
т.б. кіреді; Міне осы айтылғандарды бұлжытпай орындаған жағдайда
ғана әрбір зертханалық сабақта жоспарланған жұмыстардан белгілі
бір нәтижеге қол жеткізуге болады.
Әрбір зертханалық сабақта жүргізілетін жұмысты жоспарлау және олардың
дер кезінде дұрыс орындалуын ұйымдастырып, бақылап отырып мынадай
нәрселерге қол жеткізуді көздейді:
1) оқушылардың өз бетімен дербес ойлау қабілетін арттыруды
2) әрбір оқушының жеке басының талантын ашуды;
3) оқушылардың теориялық білімдерінің тереңдей түсуін арттыруды;
4) эксперименттердің нәтижесінде қол жеткізген материалдарды теориялық
тұрғыдан қорыта білуге үйретуді көздейді.
Әрбір зертханалық жұмыс кішігірім есеппен аяқталады. Ондағы негізгі
көңіл аударылатын нәрсе мыналар болуға тиісті:
1) осы есептің дұрыс құрастырылуы;
2) эксперименттің нәтижесінде алынған материалдарды, ғылыми
әдебиеттердегі материалдармен салыстыра отырып оқушылардың талдау
жасай білуі;
3) осы экспериментті жүргізу кезінде кеткен кемшіліктерді, әсіресе
өлшеуге байланысты кеткен кемшіліктерді, қаншалықты ескергендігіне
көңіл аударылады. Біздің ойымызша осы тұрғыдан ұйымдастырылған
зертханалық сабақтар,оқушыларды өз бетінше дербес жұмыс істеуге
жетелейді және олардың эксперименттік зерттеулерге ынтасының бірден-
бір артуын қамтамасыз етеді.
Түптеп келгенде зертханалық сабақтардың сәйкестігін ескере отырып
құрастырылған бағдарламамен жұмыс істегенде, әсіресе зертханалық
сабақтардың жүруін жоғарыда келтірілген схемамен өткізгенде,
коллоквиумдарды дер кезінде қабылдап отырғанда, мұғалім ең бастысы
оқушылардың осы пәнге деген қызығушылығының және ынтасының артуына қол
жеткізеді.
I ТАРАУ ТҰЖЫРЫМЫ
Психологиялық, педагогикалық және әдістемелік зерттеулерге алға
қойылған проблема бойынша талдау жасай отырып, оқушылардың өзіндік жұмыс
ұғымдары меңгеруінің химияны оқып-үйренудегі орны анықталды.
Өзіндік жұмыс ұғымы оқушы үшін болашақта маңызы бар, өз түйсігіне
жүгіне отырып, алған білімдері мен біліктеріне, икемдіктері мен дағдыларына
және интелектуалдық қабілетіне сүйеніп, өзгелердің көмегінсіз мәселелерді
анықтап және оларды шешудің тиімді жолдарын таба отырып, жүзеге асыра
білуімен сипатталатын жеке тұлғаға тән қасиет ретінде анықталды;
Өзбетімен жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыру: іс-әрекеттің мән-
мағынасын түйсінуді, оған деген қызығушылық пен қажеттілікті қамтитын ; іс-
әрекетті жүзеге асыру үшін қажет білімдер мен біліктерді, икемдіктер мен
дағдыларды және оқушының жеке басына тән интеллектуалдық қасиеттерін
қамтитын кезең; іс-әрекеттің нәтижесіне деген жауапкершілікті сезінуді
қамтитын; өз іс-әрекетіне есеп беріп, реттеп отыруды, іс-әрекет нәтижесін
бағалай, сынай және саралай білуді қамтамасыз ететін реттеуші бақылау
түрінде анықталды.
Оқушылардың өзіндік жұмыс ұғымдарды меңгеру процесіне талдау жасалынды
және оны ұйымдастыруда жіберілетін кемшіліктерге баға берілді.
Өзіндік жұмыс ұғымдарын меңгеруінің негізгі кезеңдері, белгілері және
деңгейлері айқындалды.
-өзіндік жұмысқа логикалық-әдістемелік талдау жасау және жоспар құру;
-зертханалық жұмыс кезінде оқушылардың белсенді таным қызметтерін
ұйымдастыру;
-оқушылардың зертханалық жұмыс кезінде кездесетін қиындықтарға талдау
жасау, себеп-салдарын анықтау және оларды болдырмаудың тиімді жолдарын
іздестіру;
-зертханалық жұмысты іс-тәжірибеде ұтымды қолдану.
Зертханалық жұмыстарды жүргізгенде, оқушылардың ойлау қабілеттерін
арттырудағы ролі анықталды.
(((тарау. Оқушылардың өзіндік жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыратын
тәжірибелік жұмыстардың әдістемесі мен ұйымдастырылуы
2.1.Оқушылардың өзіндік жұмыстарын ұйымдастырудың әдістемесі
Оқушылардың өзіндік жұмыстарын басқару ұғымына, оны жоспарлау,
ұйымдастыру және бақылау сияқты сұрақтарды жатқызуға болады.
Оқытудың белсенді басқарушылық шартында мұғалім мен оқушының іс-
әрекеттері бірге жүріп отырады, немесе мұғалімнің іс-әрекеті оқушының іс-
әрекетінің алдын алып отырады, кез келген кезеңде мұғалім оқушыға керекті
көмек жасай алады. Мұндай өзара байланыс оқу сабақтардың әртүрлі түрінде
әрқалай байқалады, және таңдап алынған сабақ түрінің құрылымында оқулық
өзіндік жұмыстың керекті түрлері (практикалық және зертханалық жұмыстар)
алдын ала жоспарлануға тиісті.
Соңғы кезеңге дейін көптеген зерттеушілер оқушылардың сабақтарының
мазмұнына басқаша талқылама енгізіп жүр: олар оқушылардың білім алу
жолындағы саналы білім алу жолындағы барлық іс(әрекеттерін саналы түрде
бір(бірінен айырмашылығы бар екі түрлі іс(әрекетке жіктейді(өзіндік жұмысқа
және оқушылардың өз бетімен білім алуына жіктейді. Бірақ, осы екі ұғымды
осылай жіктеп отырса да, зерттеушілер әрдайым толық бір ойда емес.
Біреулері, өз бетімен білім алуды-оқу жоспарымен байланыссыз, мұғалімдерден
тәуелсіз түрде қалыптасатын студенттердің танымдық жұмыстарының бір бөлігі
деп түсіндіреді. Басқалары, керісінше, оқушылардың өз бетімен білім алуын
оқу процесінің міндетті бір бөлігі ретінде қарауды ұсынады, себебі
оқушылардың өз бетімен алуға ұмтылатын, оның нақты бір оқу пәніне деген
ерекше ынтасымен байланыстырады.
Практикалық сабақтар кезінде мұғалімдер алдына негізінен екі мақсат
қояды:
1. Белгілі ғылым заңдылықтары жөнінде оқушыларға ұғымдар
қалыптастыру;
2. Үйретілетін процестер мен құбылыстарды өз бетімен және
ғылыми көзқарас тұрғысынан зерттей білу. Ұсынылатын әрбір жаттығу
оқушыларға білім берудің және кәсіптік бағдарланудың ең жоғары деңгейіне
жетуге ықпал ету принципіне негізделуі керек.
Мұндай тапсырмаларды қарастыруда, төмендегі қағидаларға сүйенеді:
1. Оқушылардың танымдық және практикалық тапсырмаларды орындауда өз
бетімен жұмыс істеу деңгейі әртүрлі, сондықтан бұл тапсырмаларды
күрделілігі біртіндеп өсу керек.
2. Егер тапсырмалар білімдері мен алған дағдыларын қайталап қана
қоймай, сонымен қатар олар кейбір өзгерістерде өзбеттерімен орындауға,
шығармашылық есептерді шеше алуға икемдей алатын болса онда бұл
тапсырмаларды орындауда оқушыладың толық өзбеттілік және белсенділіктері
байқалар еді.
3.Өзіндік жұмыс тапсырмалары даму сипатында құрастырылған болса, онда
оқушылардың өзбеттілік және шығармашылық белсенділіктері толық түрде
артатындығы күмән туғызбайды.
Ал ол тапсырмалар проблемалық және уәждік элементтер қамтылғанда ғана
орындалады. Зертханалық сабақтарда оқушылардың өз бетімен танымдылық іс-
әрекетінің белсенділігін арттырудың мүмкіндігі мол.
Зертханалық сабақтардың мақсаты-оқушылардың теориялық білімдерін бекіту
және тереңдету ғылыми-теориялық тұжырымдарды тәжірибе жүзінде тексеру,
қондырғылармен, приборлармен және материалдармен танысу, ғылыми-зерттеу
әдістерін іс жүзінде үйрену.
Тек зертханалық сабақтарда ғана оқушлар көптеген тұжырымдардың
шындығына көз жеткізуге мүмкіндік алады, тәжірибе шындық белгісі ретінде
қызмет екендігін түсініп, зерттеудің құралы мен әдістерін өз беттерімен
біртіндеп игере бастайды.
Оқушылардың өзіндік жұмыстарын тиімді түрде жоспарлап және
ұйымдастырудың шарттарының бірі-теория мен практикалық сабақтарды өзара
байланыстырып отыру.
Теория мен практикалық сабақтардың өзара байланысы теориямен практиканың
бір принципте сақталу қажеттілігін түсіндіре отырып, өндірістік сферадағы
нақты мақсаттармен талаптарға сай, мамандардың практикалық, теориялық,
арнайы және жалпы ғылыми дайындықтарының өзара байланыстары мен
қатынастарын айқындай түседі.
Зертханалық практикумды жетілдіре отырып, оқушылардың өзіндік
жұмыстарына мүмкіндік туғызатын, олардың танымдық өзбеттілік және
белсенділіктерін дамытуға бағытталған әдістемелік нұсқауларда дидактикалық
шарттардың орындалуы қажет.
Оқушылардың оқулық өзіндік жұмыстарын жоспарлау барысында, олардың
өзбетімен орындауға тиісті жұмысы бөліктері анықталады. Оқушылардың оқулық
жұмыстарын осылай жоспарлау және ұйымдастыру еліміздің көптеген жоғары
оқу орындарда жүргізілген тәжірибелер көрсеткендей, оқушылардың алдағы
уақытта өзбеттіліктің жоғары деңгейіндегі теориялық қабілеттерін
пайдалануға мүмкіндік туғызылады.
Бұл мәселені зерттеушілердің ұсыныстары ретінде төмендегілерді атауға
болады:
1. Алдымен 8-сыныптан бастап оқушыларды өзіндік жұмыс дағдыларына
үйрету керек. Бұл кезде барлық оқушылардың сыныптан тыс өзіндік
жұмыстарына керекті уақыт көлемін ұлғайтуға көңіл аудару керек.
2. Оқушылардың өзіндік жұмыстарының уақыт көлеміне және пайдалануына
әсерін тигізетін, объективті факторларды ескере отырып, олармен жұмыс
істеу.
3. Жұмыста өзіндік жұмысты айқын жоспарлаудың қажеттілігі
көрсеттілген.
Оқушылардың өзіндік жұмыстарын ұйымдастыру мәселелері жұмыста да
көрсетілген. Бұл жұмыста оқушылардың өзіндік жұмыстарын ұйымдастыруға
арналған әдістемелік нұсқаулар мен кітапшалар шығарудың қажеттілігіне назар
аударған, сонымен әртүрлі өзіндік жұмыстар түрлерін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ------------------- --------------------------------(3)
1. Оқушылардың өзіндік жұмыс істеу дағдыларын қалыптастырудың педагогикалық
негіздері
1.1. Оқыту теориясы мен практикасында оқушылардың өзіндік жұмыс істеу
мәселелері.------------------------ ----(7)
1.2.Эксперименттік білімдерді және дағдыларды қалыптастырудың теориялық
негіздері.------------------(11)
2. Оқушылардың өзіндік жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыратын тәжірибелік
жұмыстардың әдістемесі мен ұйымдастырылуы.-------------------- --------------
-----------(21)
2.1. Оқушылырдың өзіндік жұмыстарын ұйымдастырудың әдістемесі.--------------
----------------------------------- ------(21)
2.2. Зертханалық жаттықтыру сабағын өткізу процесіндегі оқушылардың
эксперименттік іскерлік пен дағдылыларын ұйымдастыру.-----------------------
----------------------------(26)
2.3. Экспериментті ұйымдастыру және жүргізу тәсілдері
----------------------------------- ----------------------------------( 29)
6. Қорытынды:------------------------- -------------------------(42)
Әдебиеттер:------------------------ -----------------------------(45)
Мұғалім оқушының белсенді оқу қызметін ұйымдастыруда жетекші роль
атқарады. Сапалық есептер оқушының оқуға жауапкершілікпен, түсініктілікпен
қарауы сияқты бағытта қарастырылады. Оқытылған материалды түсінуді жүзеге
асыратын басты құрал мұғалімнің түсіндіруі болып табылады. Бұл қағида
сыныптан-сыныпқа көшкенде күрделеніп отыратын өзіндік жұмыс жүйесін құруды
және қолдануды талап етеді. Мұнда оқушылардың өзіндік жұмыстарына маңызды
орын беріледі. Білімді жаңарту мен терендету жолдарының бірі-өз бетімен
білім алу. Оқушы бойында өздігінен білім алуға деген қажеттілік тудырып
оларды тиісті дағдылармен қаруландыру мектептің маңызды міндеттерінің бірі.
Сондықтан орта мектептегі оқу процесі оқушылардың алатын білімін
мұғалімнің беретін білімін одан ары өз бетінше белсенді, нысаналы танымдық
іс-әрекеттің нәтижесінде игеруді талап етеді. Осыдан кейін оқушылардың
танымдық іс-әрекеттерінің дербестігін қалыптастыратын өзіндік жұмысқа көңіл
бөлу- оқу процесін ұйымдастырудың негізгі бір шарты болып табылады. Оны
жүзеге асыру мектепте оқушылардың танымдық белсенділігіне септігін
тигізетін оқу процесінде өзіндік жұмысты ұйымдастырудың тәсілдерін,
әдістері мен нысандарын іздестіруді талап етеді.
Болашақ химия мұғалімі химияны оқытудың жалпы заңдылықтарын,
мақсаттары мен мазмұндарын, әдіс-тәсілдерін, әдістемелік зерттеулерді,
оқытудың техникалық және көрнекі құралдарын оқу процесінде пайдалану
әдістерін, психология, педагогика ғылымдары мен озат тәжірибе жетістіктерін
мектеп практикасында батыл енгізу тәсілдерін университет қабырғасында
жүргенде игере бастауы тиіс екені белгілі.
Жалпы психология-педагогикалық әдебиеттерде өз бетімен жұмыс істеу
ұғымына әртүрлі көзқарастар қалыптасқан. И.Н.Нұғманов, У.М.Маканов,
М.Ж.Жадрина т.б өз бетімен жұмыс істеу жеке тұлғаға тән қасиет ретінде
қарастырса , П.И.Пидкасистый, Т.И. Шамова,М.И.Махмутов және т.б.
зертеушілердің пікірінше ізденімпаздылық танымдық іс-әрекеттің сапалық
көрсеткіші ретінде сипатталады. Мектеп оқыту жүйесінде, әсіресе химияны
оқытуда өзіндік жұмыс істеу дағдысын қалыптастыру туралы зерттеулер
жеткіліксіз деп айтуға болады.
Бұдан оқушылырдың өзіндік жұмыс істеу дағдысын химиядан зертханалық
сабақтарда қалыптастыру мәселесінің әліде, болса толық зерттелінбегені және
қазіргі уақытта, көкейкестілігін анықтай отырып, зерттеу тақырыбын.
Химиядан зертханалық сабақтарда оқушылардың өзіндік жұмыс істеу дағдыларын
қалыптастыру,-деп тұжырымдауға мүмкіндік жасады.
Зерттеудің объектісі. Орта мектепте химияны оқыту процесі.
Зерттеу пәні. Зертханалық сабақтар барысында оқушылардың өзіндік
жұмыс істеуін тиімді қалыптастыру процесі.
Зерттеудің пәні. Зертханалық сабақтар барысында оқушылардың
өзіндік жұмыс істеуін тиімді қалыптастыру процесі.
Зерттеудің мақсаты. Химиядан зертханалық сабақтарда оқушылардың
өзіндік жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыру әдістемесін ғылыми түрде
негіздей отырып оны қолданудың педагогикалық мүмкіндіктерін анықтау.
Зертеудің болжамы. Егер химиядан зертханалық сабақтарда 8 сыныптан
бастап оқушылардың өзіндік жұмыс істеу дағдысы жүйелі түрде әрдайым
қалыптастырып отырса, онда олардың ойлау қабілеттері артып білім
сапасының жоғарлауына, сабаққа қызығушылығына ықпал жасалынады және
болашақ маман- мұғалімдердің мектеп оқушыларының өзіндік жұмыс дағдысын
қалыптастыруға дайындығы артады.
Зертеудің мақсатына, пәніне және ұсынылған болжамға сәйкес зерттеу
барысында төмендегідей міндеттерді шешу керек екендігі айқындалды:
-психология-педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерге шолу жасау негізінде
оқушылардың өзіндік жұмыс істеу дағдыларының мән-мағынасын, мазмұны мен
құрылымын ашу және негіздеу;
- өзіндік жұмыс дағдыларын қалыптастыратын оқушылардың танымдық іс-
әрекеттеріне сипаттама бере отырып оның негізгі жолдарын ашып көрсету;
- зертханалық сабақтарда химиядан арнайы жеке-дара тапсырмалар
құрастыру, оқушылардың өзіндік жұмыс істеу дағдысының даму деңгейлеріне
сәйкес әдістемесін ұсыну;
- оқушылардың өзіндік жұмыстарын ұйымдастыруда қолданылатын әдіс-
тәсілдердің тиімділігін тәжірибе жүзінде тексеру.
Қойылған міндеттерді түбегейлі шешу үшін келесі
ғылыми педагогикалық әдістер қолданылды:
-зерттелініп отырған проблемаға байланысты психологиялық,
педагогикалық, логикалық, философиялық және әдістемелік еңбектерге талдау
жасау;
- орта мектепте химияны оқыту процесін бақылау;
- мұғалімдермен анкета, пікірталас, әңгімелер жүргізу;
- ұсынылған әдістеме туралы оқытушылардың, оқушылардың және әріптестердің
пікірлерін тыңдау;
- зерттеу барысында дайындалған әдістемелік жүйенің мақсатқа сәйкестігін
және педагогикалық тиімділігін эксперимент арқылы тексеру;
Қорғауға мына мәселелер ұсынылады:
-өзбетімен жұмыс істеу дағдыларын қалыптастырудың негізгі құралы бола
алатын оқушылардың өзіндік жұмыстарын химиядан зертханалық сабақтарды
ұйымдастырудың әдістемелері.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы:
-оқушылардың өзіндік жұмыс істеуін тиімді қалыптастыру процесінің
мазмұны ашылды, оның негізгі кедергілерінің үлгісі жасалынды;
-химиядан зертханалық сабақтарда оқушылардың өзіндік жұмыстарын
ұйымдастырудың әдістемелері ұсынылды.
Диплом жұмысының құрылысы:
Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен
тұрады.
(Оқушылардың өзіндік жұмыс істеу дағдыларын қалыптастырудың педагогикалық
негіздері(, атты-тарауда психологиялық, педагогикалық әдебиеттердегі
өзіндік жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыру мәселесі туралы зерттеу
еңбектерге, көзқарастарға жан-жақты талдау жасалынады.
(Оқушылардың өзіндік жұмыс дағдыларн қалыптастыратн тәжірибелік жұмыстардың
әдістемесі мен ұйымдастырылуы(, деп аталатын екінші бөлімде, оқушылардың
өзіндік жұмыс істеу дағдыларын қалыптастырудың нақты әдістемесі беріліп,
оның оқу процесінде жүзеге асуының тиімділігі мен нәтижелері талданады.
Педагогика оқулығында И.П.Подласый ((( негізгі керекті категориялардың
анықтамаларын келтірген(
Білік ( адамдардың фактілерге, ұғымдарға және ғылыми заңдарға сүйене
отырып көрсете алатын объективті шындық,өмір тәжірибесіне және игерілген
дағдылары мен білімдері негізінде саналы түрде өз бетімен орындайтын
практикалық және теориялық тұжырымдар жасаудағы іс(әрекеттер.
Дағды ( көптеген жаттығулар арқылы шыңдалған, керекті іс(әрекеттерді
орындауда байқалатын, практикалық түрдегі іс(әрекеттің компоненттері.
Яғни,білік( оқып(үйренген білімдерді іс жүзінде қолдану тәсілдерін
игеру, ал дағды (жоғары дәрежелі автоматты түрге дейін жетілдірілген білім
деңгейі.
С.В.Иноземцева (2( білім мен дағды ұғымдарына талдау жасай келе, Ильина
Т.А.Лернер И.Я., Разумовский В.Т.,Скаткин М.Н.,Талызина Н.Ф. еңбектерінде
білімді адамның игеруін саналы түрде орындайтын әрекеттері, жекеленген
жалпы іс(әрекеттер және жалпы іс(әрекеттер процесі деп аталатын ойларын,
Кабанова(Меллер Е.Н., Усова А.В., Щукина Г.И. еңбектерінде білімді
іс(әрекеттердің белгілі түрлерін орындауға керекті қабілеттілік ойларын
атап көрсете отырып, бұл ұғымдарға автор өзінің анықтамасын төмендегідей
түрде ұсынады( білім(саналы түрде бақылауды талап ететін адам игерген
іс(әрекет қабілеттілігі, ал дағды (саналы түрде бақылауды қажет етпей(ақ
жүргізілетін іс(әрекет қабілеттілігі.
Осы айтылғандарды қорыта келе, біздің көзқарасымыз бойынша бұл
ұғымдарды былай тұжырымдауды ұсынамыз( білім ( іс-әрекет қорытындылары
сапалы болуда қамтамасыз ететін, адамның өз бетімен істейтін әрекеттер
жинағы( ал дағды көптеген қайталаулар арқылы шыңдалып жетілдірілген және
солардың негізінде жоғары деңгейдегі жаңа білімдерді қалыптастыру
мүмкіндігін туғызатын білім.
Қазақстандағы білім жүйесін дамытудағы қазіргі кезеңдері оқыту
әдістемесінің жалпылама түсіндірілетін түрінен проблемалық түрге ауысуын
және оқушылардың әрқайсыларының жеке бастарына икемделген әдістерді
бағдарлайды. Жеке адамның шығармашылық қабілеттілігін дамыту қазіргі
кездегі білім жүйесіндегі ең маңызды мақсаттардың бірі, осы проблеманың
әртүрлі қыры мен сырына соңғы жылдардағы көптеген ғылыми зерттеулік
жұмыстарында назар аударылды.[3,4,5].
I-тарау. Оқушылардың өзіндік жұмыс істеу дағдыларын қалыптастырудың
теориялық негіздері
1. Оқыту теориясы мен практикасында оқушылардың өзіндік жұмыс істеу
мәселелері
Оқушылардың танымдық өзбеттілігін дамытуды арнайы ұйымдастыру – оқу
процесін ойдағыдай ұйымдастырудың негізгі шарты болып табылады. Оны
жүзеге асыру мектепте оқушылардың танымдық белсенділігі мен өзбеттілігін
ынталандыруға септігін тигізетін оқу процесін ұйымдастырудың тәсілдерін,
әдістері мен нысандарын іздестіруге өзекті сипат береді.[6]
Оқушылардың өзбеттілігін қалыптастыру проблемасына педагогтардың,
психологтардың, әдіскерлердің көптеген еңбектері арналған. Бұл
проблеманың кейбір қырлары тереңге бойлайтын көне замандардан бастау
алатыны жөнінде айта кеткен дұрыс.
Сократтың өзі – ақ оқыту процесінде оқушылардың танымдық белсенділігі
мен өзбеттілігін басқарудың маңыздылығын атап көрсеткен. Кейіннен бұл
идеялар ежелгі Рим философтарының еңбектерінде, содан кейін
Я.А.Коменский. И.Г.Песталоций, А.Дистервег, Н.Г.Чернышевский және тағы
басқа еңбектерінде одан әрі дамытылды.
Сондай – ақ В.П.Есипов, М.И.Махмутов, И.Я.Лернер, П.И.Пидкасистый,
Н.А.Половникова, М.Н.Скаткин, Н.Ф.Талызина, Т.И.Шамованың және тағы басқа
зерттеулерінде де бұл проблемаға ерекше көңіл бөлінді. Көптеген
еңбектердің авторлары танымдық өзбеттілік пен белсенділік ұғымдарының
арасындағы байланысты әрқайсысы өзінше түсіндіреді. Сонымен қатар
зерттеулердің авторлары танымдық өзбеттілік ұғымының мазмұнына түрліше
мағына берген. Бір зерттеушілер өзбеттілікті жеке туылған қасиет,
екіншілері қабілет, ал үшіншілері он қажетсіну мен бейімділік деп
түсіндіреді. Авторлар танымдық өзбеттіліктің қалыптасу жолдарын түрліше,
яғни өзбеттілік жұмысты ұйымдастыру, танымдық әрекеттің тәсілдерін
қалыптастыру және тағы басқа арқылы қарастырады.
Танымдық өзбеттіліктің мазмұнына, біздіңше Г.Н.Кулагинаның көзқарасы
неғұрлым дұрыс көзқарас болып табылады. “Мұғалімнің танымдық өзбеттілігін
тек қажетсінуді, іс - әрекетті жүзеге асыруды және оны ретке келтіруді
ғана біріктіретін тек кәсіптік біліктілікті игеруі дұрыс емес, бұл
ұғымның мазмұнын тым тарылтады,” – дейді ол. (7(
Көптеген зерттеу жұмыстарының авторлары оқушылардың оқу барысында
өзбеттілігі мен белсенділігін қалыптастыру проблемаларын практикада
шешудің түрлі жолдарын атап көрсетеді:
1) танымдық іс – әрекетті қалыптастырудағы өзіндік жұмысты ұйымдастыру
мен оқу міндеттерін іріктеп шешу;
2) танымдық іс - әрекеттің тәсілдерін қалыптастыру арқылы жүргізу;
3) іс - әрекеттің бағдарланушылық негізін құрастыратын жалпылама
білімдерді енгізу;
4) оқытуды әдістемелік білімдер элементтерін енгізу арқылы жүргізу;
5) оқу іс - әрекетін өздігінше бақылауды дамыту;
Оқушлардың танымдық іздемпаздығын қалыптастыру проблемаларын шешуде
В.И.Загвязинский, Д.В.Вилькеев, Н.И.Никандров және басқалардың еңбектерін
атап өткіміз келеді. Жеке тұлғаның ерекше қасиеттері сияқты танымдық
өзбеттіліктің дамуына әлеуметтік – педагогикалық факторлардың ықпалын,
әдістері мен тәсілдері жүйесін бөліп көрсетуді зерделенген арнаулы
зерттеулерді айта кетейік.
Б.П.Есипов: “Белсенділік шәкірт ақыл – ойының өзбеттілігінің белгілі
бір дәрежесін көрсетеді”, - дейді. (8(
И.Я.Лернер танымдық белсенділік пен танымдық өзбеттілік ұғымдарының
ара қатынасы жөнінде бұған қарама қарсы пікірді ұстанады. Б.П.Есиповтың
пікірімен таныса келіп, ол белсенді болмай, ізденімпаз бола алмайсың
дейді, сөйтіп белсенділікті өзбеттіліктің шартына жатқызады.
Танымдық белсенділіктің мәнін өзінің қалай түсінетіне сүйене отырып,
ол оның үш деңгейін бөліп көрсеткен. Олар: жаңғырту, түсіндіруші
белсенділіктері және белсенділіктердің шығармашылық деңгейі.
Т.И.Шамованың еңбегінде белсенділік пен өзбеттіліктің ұғымдары
ажыратылмаған , ал танымдық өзбеттілік ұғымының мазмұнында өзбеттілік,
негізінен, танымдық әрекетке жатқызылады. (9(
В.А.Крутецкий оны зерттей келе мынандай қорытынды жасайды:
“Шығармашылық пен ойлау өзбетінше және белсенді ойлау болып табылады,
бірақ кез келген өзбетінше ойлау шығармашылықпен ойлау емес”.
Жеке адамның белсенділігі педагогикалық проблема ретінде
В.И.Лозоваяның зерттеу еңбектерінде қарастырылады. Автор жеке тұлғаның
белсенділігін талдай және жүйелеу келе, тұлғаның мәнін мен осы ұғымның
әрекет ұғымына қатынасын ашуда түрлі көзқарастың орын алып отырғанын атап
өтеді. Оларды қысқаша келтіре кетелік:
1. Белсенділік тірі жүйелердің ерекше қасиеті ретіндегі жалпы категория
болып қарастырылады. Әрекет әлеуметтік нысан үшін айрықша белсенділік
ретінде көрініс табады.
2. Белсенділік және әрекет ұғымдары теңестіріледі
3. Белсенділік әрекеттің сапалық сипаттамасы деген анықтама беріледі
4. Белсенділік дегеніміз жеке адамның сипаты, оның қасиеті
В.И.Лозовая әрбір көзқарасты бақылай келе, оларға жасалған талдау
белсенділікті жеке тұлғаның сипаты деп айқындауға негіз беретінін атап
өтеді. И.В.Бочкинаның еңбегінде өзбеттілік проблемасы өте тыңғылықты да
жан жақты зерттелген. Автор жеке тұлғаның өз беттілігін белгілі бір
мағынада алғанда : “Өздігінше жүзеге асырудың жүйелі процестерінің
белгілеріне ие болады”, - деген қорытындыға келеді. Таңдау әрекеті мен
оны жүзеге асыру жеке тұлғаның өз бетінше ізденімпаз болуының көрсеткіші
болып табылады. (10(
Сонымен, соңғы уақытта жеке адамның белсенділігі мен өзбеттілігі
проблемалары жөнінде бірқатар ірі зерттеулер орындалған. Зерттеулерде
белсенділік пен өзбеттілік ұғымдарының ара жігін ажыратушылық
байқалады. Белсенділік адамның әрекетке қатынасында: өзбетінше әрекет
етуге дайын болушылық та, алға қойылған мақсаттарға жету жолдарын
таңдау да көрінісін табатытын жеке тұлғаның сипаты ретінде айқындалады.
Жоғарыда айтылған пікірлердегі танымдық өзбеттілікті жеке тұлғаның
сан қырлы білім алуы ретінде қарастыруға болады.
А.В.Усованың (11( анықтамасына сүйене отыра біз өзіндік жұмыстардың
жүйесі деп алдымен өзара байланысқан, бірімен – бірі өзара
сәйкестендірілген, логикалық түрде туындап отыратын жалпы жұмыстың
мақсаты тәуелді жұмыстардың жиынтығын түсінеміз. Кез – келеген жүйе
белгілі бір талаптарды немесе принциптерді қанағаттандыруы тиіс. Олай
болмаған жағдайда бұл жүйе емес, фактілер мен обьектілердің жиынтығы
болуы мүмкін. Өзіндік жұмыстардың түрін таңдаған кезде, оның көлемі мен
мазмұнын анықтауда, негізгі зертханалық принциптерді басшылыққа алу
керек. Ал бұл принциптерді өзіндік жұмыстарда басшылыққа алудың мынадай
ерекшеліктері бар:
1)өзіндік жұмысты ұйымдастыруда жұмыстың мақсаты мен міндетін
түсіндіріп беру және оны орындау талаптарының мағынасы зор. Бұл
оқушылардың жұмысына мақсаты айқындалған сипат береді және оның анағұрлым
саналы орындауына ықпал жасайды. Көрсетілген талаптарды жете бағаламау
оқушылардың жұмыстың мақсатын түсінбей басқаша жасап қоюға немесе оны
орындау процесінде қайта – қайта оқытушыға сұрақ қоюға мәжбүр болады.
Осының бәрі уақытты ұтымсыз шығын етіп, оқушылардың өзіндік дәрежесін
төмендетуге әкеліп соғады;
2)өзіндік жұмыс оқушылар өзбетімен орындай алатындай, яғни өзіндік
жұмыстың мазмұны әрбір кезеңде студенттердің шамасы келетіндей болуы
тиіс;
3)ең алдымен, оқушылардың өзіндік жұмысты орындау дағдыларын
қалыптастыру қажет (кестелер мен сызбаларды салу, қарапайым өлшеулер
т.б.);
4)өзіндік жұмыс оқушылардың танымдық қабілеті мен белсенділігінің
қалыптасуына ықпал етуі үшін, орындауында проблемалық жағдайлар
тудыратындай тапсырмалар ұсынылуы тиіс;
5)өзіндік жұмысты ұйымдастыруда кейбіреулер оқып үйренілетін
материалды шапшаң меңгереді, екіншілері оны түсінуі мен есте сақталуына
көбірек уақыт керек болатынын міндетті түрде ескерілуі қажет. Бұған
саралап оқытудың арқасында қол жеткізуге болады;
6)өзіндік жұмыс үшін ұсынылатын тапсырмалар оқушылардың қызығушылығын
тудыру тиіс. Ол ұсынылған тапсырмалардың жаңалығымен шешілетін мәселенің
немесе әдістің практикалық мәнін ашу арқылы қол жеткізуге болады.
Біздің тәжірибемізде оқушылар өзіндік жұмыстарға әрқашан үлкен ықылас
білдіреді, бұларды орындау процесінде олар нәрселер мен құбылыстарды
зерттейді, химиялық шамалардың жаңа өлшеу әдістерін ашады;
7)мұғалім оқушылардың түрлі өзіндік жұмыстарын оқу процесінде
кездейсоқ және көріністі емес үнемі жоспарлы түрде енгізіп отырса,
оқушыларда өзіндік жұмыстың іскерліктері мен шеберліктерінің қалыптасу
процесі ойдағыдай болады. Осы жағдайда оқушылардың бірліктері мен
дағдылары жақсы қалыптасады;
8)оқушылардың өзіндік жұмысын ұйымдастыруда мұғалімнің материалды
баяндауын оқушылардың білімдерді, біліктері мен дағдылары меңгерумен
шебер ұштасуы керек; өзіндік жұмыстың маңыздылығына қарамастан, оны
ұйымдастыруда шектен шығуға болмайды; өзіндік жұмыспен артық айналысу
бағдарламаларды материалды оқып үйрену екпінін баяулатуы мүмкін;
9)оқушылардың өзіндік жұмыстың қандай түрін орындаса да, жетекші роль
оқытушы болуға тиіс. Ол әрбір өзіндік жұмыстың мазмұны мен көлемін
анықтайды, өзіндік жұмыстың әрқилы түрлерін оқыту әдістерін ойластырады;
өзіндік жұмыс орындау алдында оқушыларға түсінік нұсқау береді, оларды
өзін өзі бақылауға үйретеді және де оқушылардың жеке басының
ерекшеліктерін ескереді.
2.Эксперименттік білімдерді және дағдыларды қалыптастырудың теориялық
негіздері
Психологиялық – педогогикалық әдебиеттерді талдау арқылы, болашақ
мұғалімдерді дайындаудың негізгі құраушысы ретінде, өзіндік жұмысқа деген
ынтаның өскенін байқаймыз. Бұл проблеманы шешуде қалыптасқан бір көзқарас
жоқ. Өзіндік жұмыстың негізгі маңынасы әртүрлі бағытта талқыланатынын
байқалады. Кейбір зерттеушілер өзіндік жұмысты оқушылардың өзіндік
жұмыстардың ұйымдастыру және басқаруының белгілі бір педагогикалық тәсілі
ретінде қарастырады (П.И.Пидкасистый, С.И.Архангельский, В.К.Буряк,
Г.М.Галонов, М.А.Гарунов және т.б.)
Басқа зерттеушілер өзіндік жұмысты оқушылардың интелектуалдық,
жігерлілік және кәсіптік сапаларын дамытатын , оқу бағдаламаларында
қарастырылған, оқылатын материалдардың мазмұны және керекті көлемін
игерудегі оқытудың жеке түрлері ретінде қарастырды (В.Н.Васильев,
В.И.Гроздева).
Енді өзіндік жұмыстың мағынасын айқындауға арналған зерттеулерге
көңіл аударайық. Дидактикалық зерттеулердегі көптеген жұмыстар
оқушылардың өзіндік жұмыстарын ұйымдастыру мәселелеріне арналған. Мысалы,
“Оқушылардың сабақ үстіндегі өзіндік жұмысы” монографиясында Б.П.Есипов
тұжырымы бойынша: “Оқушылардың өзіндік жұмысы мұғалімнің тікелей
қатысуымен емес, бірақ оның белгілі уақыт мөлшерін есептелген тапсырмасы
бойынша орындалатын жумыс бұл кезде оқушылар ой өрістерін және іс
әрекеттерін қорытындылай отырып алға қойған мақсатына жетуге ұмтылады”
(11(. Өзіндік жұмыс ұғымының осындай ой талқыдан туындайтын қасиеті өз
бетімен білім алу процесінде тек мектеп оқушыларына емес, сонымен қатар
жоғары оқу орындарында өзіндік жұмыс ұйымдастыруға да толығымен тән болуы
мүмкін. Сондықтан да, біздің ойымызша осы анықтаманы көптеген
зерттеушілер жоғары оқу орындарындағы өзіндік жұмысты ұйымдастыру
негізіне алған (12(.
Оқушыларға табиғи ғылыми пәндерді оқытудағы өзіндік жұмыстың
мағынасын В.К. Буряк (13( бір- бірімен өте тығыз байланыста екендігін,
оларды айқындауға болады деген пікір айтты. “Сыртқы жағдай үйретуші
мүғалімнің қабілетіне, ал ішкі оқушының білімге деген құштарлығына
байланысты, сонымен қатар оқушылардың функцияларының күрделі қатарына
жатады, себебі тиімді оқытудың негізгі ерекшелігі ретінде, оқушылардың
тәртібінен тікелей туындайтын талдаулық толықтырулық процесстер мен ойлау
қабілеттіліктері негізгі роль атқарады ”, - дейді ол.
Өзіндік жұмысты мұғалімнің оқыту процесінде және оқушының білімі алу
процесінде қолданылатын әдістеме ретінде қарастырады. Өзіндік жұмыстың
әдістемелерінің ерекшеліктерін ол мынадан көрсетті:
біріншіден, өзбетімен жұмыс істеудің мақсатын айқындайтын,
тапсырмалардан тұратын, ұйымдастырушы сыртқы стимул болатынын олар
оқушылардың алдына зерттеуді талап ететін жаңа сұрақтар ұсынатынын және
жұмыстың мақсатына жетуді анықтауға мүмкіндік туғыза отырып, өзін-өзі
тексеру әдістерін анықтады.
екіншіден, оқушылардың жинақталған білім жүйесін пайдалана отырып,
тапсырмалардың мазмұнына сәйкес және оның орындалуына ықпал жасайтын,
ойлану процесі мен іс-әрекеттерін бағдарламалау мүмкіндігін алынады.
үшіншіден, оқу процесін басқару тапсырмада қарастырылған өзін-өзі
тексеру және кері ақпарат арқылы жүргізеді, өйткені ол мұғалімге
оқушылардың білім игеру дәрежесіне анықтаумен қатар олардың осы білім
алу процесіндегі жолдарын айқындауға мүмкіндік береді.
Осы автордың көзқарасы бойынша өзіндік жұмыс оқушылардың ойлану
қабілеттерін дамытып, олардың белсенділігін және танымдық бағдарларды өз
бетімен жұмыс істеуін қалыптастырып, білімдерін тереңдету жолдарын
қарастырады. Өзіндік жұмыстың мағынасын сипаттауда ол оқушылардың ішкі
ойлану процестерінің ерекшеліктерін ескеру керек екендігін ұсынды.
Сондықтан өзіндік жұмыстың тапсырмалары, өзін-өзі тексеруге апаратын,
жеке тұлғаның талдаулық-толықтырулық процесстер түрінде ойлану
мүмкіндігін туғызады. Өзін-өзі тексеру барысында оқушылар осы процестерді
қайтадан қарастырады. Өзіндік жұмыстың мағынасын анықтауда В.К. Буряк
сыртқы жағдайларды сипаттаумен шектелмей, сонымен қатар П.Е Гальперин,
Г.С. Костюк, А.М. Леонтьев, Н.Ф. Талызина, В.Ф. Шорохова т.б.
психологтардың еңбектеріндегі теріс теориялық негіздеме және
психологиялық заңдылықтарға сүйене отырып өзіндік жұмыстың ішкі
мағынасын айқындайды. [13]
М.А. Гарунов [14] өзіндік жұмыс ұғымын тұжырымдауда өзгешелеу
көзқарас ұсынды. Оқу процесінің талабы мен ерекшеліктеріне сай, ол
өзіндік жұмыстың оқулық және ғылыми ілімтану түрінде қарастырады. Оның
ойынша, мұндай ілім танудың ішкі мазмұны ретінде, оқушылардың алға
қойған мақсаттарына жету жолдарын өзбеттерімен қарастыру әдістері
алынады.
Бұл анықтамада өзіндік жұмыстың білім берудегі функциясы және
маңызына назар аударғаны байқалады. Біздің ойымызша оқу ерекшеліктердің,
автор атап көрсетпеген, даму және тәрбиелік мәндері де өте зор.
Өзіндік жұмыстың мағынасының толығырақ анықтанамасын П.И.
Пидкасистый [15] жұмыстарынан байқауға болады. ”Өзіндік жұмыс
мұғалімнің басқарушылығы мен орындалып отыратын сан қырлы оқу
өндірістік және зерттеулік тапсырмалар түрлері” деп жазады ол өз
еңбектерінде. Бұл анықтама мұғалім еңбегінің ерекшеліктерін
ескермейтін сияқты. Ол тек өзіндік жұмыстың мағынасын кез-келген
білім мағынасына бірдей түрде сипаттайтындай.
Өзіндік жұмыстың түрлерін талқылауда педагогикалық әдебиеттерде
нақтылы қалыптасқан көзқарас жоқ. Осыған орай өзіндік жұмыстың
төмендегідей типтерін анықтауға болады (16(:
1)қайталаушылық: оның негізгі белгілі бір хабарды зейін қойып тыңдап
алып, еске сақтап және қайталап беруге бағытталған, оқушылардың білім
алу процесінде іс-әрекеті алынады.
2)жеке ізденушілік: оның негізіне оқушылардың шығармашылық элементтерін
игеруі арқылы ізденушілік қабілеттікттерінің тәжірибе жинақтауы алынады.
3)зерттеушілік: оның негізіне шығармашылық қабілеттілік тәжірибелерін
дамыта отырып, ғылыми ізденіс әдәстерін игеру алынады.
Соңғы кездерде өзіндік жұмыстың қызметін анықтайтын ұсыныстар да болып
жүр. Өзіндік жұмыстың негізгі басты мәні жеке тұлғаның өзбетімен білім
алу, өзбетімен даму, өзбетімен оқыту тәсілдерін бойына сіңіре білуінде деп
көрсетеді Н.И.Галашвили (18(. Сондықтан да ол, оқушыларға нақтылы білім
берумен қатар, оларда өзбетімен білім алу, өзбетімен даму, өзбетімен оқыту
тәсілдерін дамыту, өзіндік жұмыс орындалу процессінде ең маңызды деп
санайды.
Өз беттілік - жеке тұлғаның алдына қойған мақсатына жетуге мүмкіндік
жасайтын жеке қасиеттердің жиыны ғана емес, сонымен қатар ол болашақ
мамандығын таңдауына, жоғары оқу орнындағы процестеріне, балаларға
қатынасын сипаттайтын жеке тұлғаның қоғамдаға көрінісі.
Атақты психолог С.Л.Рубенштейн былай деп жазды:
Ойланып істелген іс- әрекетердің себептілігі және оның негігізділігі шын
мәніндегі өзбеттіліктің болжамы. Кез- келген бөтен сендірушіліктер мен
әсерлерге еліктемеу шын мәнінде өз беттілік жігерлікті көрсетеді, себебі
адам өзі басқаша емес, тек осылай істегені дұрыс екендігін объективті
түрінде сезінеді [18].
Жеке тұлғаның маңызды көрсеткіші ретінде, өзіндік жұмысты талқылауда,
психологиялық және педагогикалық еңбектерде тұрақты көзқарас қалыптаспаған.
Мысалы Н.А.Менчинская, А.М.Матюшкин өзбеттілікті жеке тұлға
белсенділігінің көрсеткіші және оның танымдық ізденісі қабілеттілігі
ретінде сипаттайды. В.Б. Бондаревскийдің анықтауына өзбеттілік жеке
тұлғаның оқу нәтижесінеде жоғары тиімділікке жетуге бағытталған, оқу
процессіндегі іс-әрекеттерінің түрі. Р.А. Назимов өзбеттілікті жергілілік
деп таниды.
Біздің пікірімізше педагогикалық ойлаудың маңызды көрсеткіші ретінде жеке
бастың ішкі әлеміне ене білу, оның ішкі күйін түсінуге ұмтылу және оған
әсер ету (мүмкін болғанша) сияқты қабілеттер алынады. Сонымен бірге бұл
қабілеттер қатарына мұғалімнің тәрбиелейтін адамы мен бірге күйіне білу
(тек түсініп ғана қоймай, өзін оның орнына қоя білу), оның тәртібіндегі
өзгерістерді бақылай білу, тәрбиешілер мен тәрбиеленушілердің өзара қарым-
қатынастық жүйесін бақылап, осы қатынастар жүйесінде өзінің позициясын
айқындай білу сияқты қабілеттер де жатады. Мұғалім ақыл ойының кәсіптік
бағдарланған осындай көрсеткіштері оқушының толық түсінуге мүмкіндік бере
отырып, оған жасайтын педагогикалық әсерінің нәтижелі болуына жол
туғызады. Өзіндік жұмыстар тапсырмаларына оқушылардың белсенді іс-
әрекеттілікті талап етуді қосуды, болашақ мұғалімдердің басшылық және
кәсіптік қасиеттердің қалыптастыру құралының біріне жатқызуға болады. Бұл
тапсырмалардың негізіне, біздің ойымызша, терең игерілген педагогикалық
ғылымның болашақ негіздері алынуы керек.
1. Оқушылардың қоршаған ортада және өндірісте кездестіретін химиялық
құбылыстар мен процестерді түсіндіру және оларға талдау жасауға
қолданылатын теориялық білімдер.
2. Құбылыстардың арасындағы заңдылықтар мен себеп–салдарлы
байланыстардың тағайындалу әдістерін тиімді түрде пайдалану.
3. Бақылаулар, өлшеулер , есептеулер жүргізу және графиктер құру.
4. Өзбетімен жоспарлап химиялық тәжірибелер өткізу және химиялық
аспаптарды пайдалана білу.
5. Химия ғылымында қалыптасқан тілді пайдалану.
6. Химиялық анықтамаларын, Д.И. Менделеев кестелерін ергіштік кесте
көрнекі құралдарын пайдалана білу.
Химиядан білім беру жүйесінің соңғы кездегі бағыттарының бірі химия
курсының құрамын структуралау, оның әртүрлі бөлімдерін біріктіріп және
жүйелеп қарастыру. Курстың кейбір бөлігі жалпы мақсаттары мен оқыту
әдістемесі бірдей болуы арқылы біріктіріле отырып және жалпы принциптер
негізінде құрастырылса, онда мұғалімнің оқушылардың шығармашылық ой-өрісін
дамыту, білімдері мен дағдыларын керекті деңгейде қалыптастыру бағытында
мол мүмкіндігі болады.
Кез келген маман қалыптасқан жағдайларын басқа шарттар да жұмыс істей
білуі қажет, ендеше оның нақты кәсіби дағдылары қалыптасқан болуы керек.
Н.Ф.Тализина (19( маман үшін білімділіктің маңызын өте жаксы атап
көрсетеді. Оның ойынша: біліктілік болмай білім құралмайды, ал
біліктіліктің өзі белгілі деңгейдегі білім жүйесіне сүйене отырып
қалыптасады.
Өмірдегі көптеген өзгерістерге тез бейімделу үшін оқушылардың
шығармашылық ойлану процесін дамыту керек, оқытудың дамытушылық әдістері
арқылы қалыптасуы сөзсіз.
Оқытудың дамытушылық әдістері негізіне жаңалық ашу концепциясы алыну
керек,-дейді Джемора Брунер. Оқушылар әлем тану барысында практикалық білім
мен дағдыларын пайдалана отырып, ашылған заңдылықтарға сүйене отырып,
өздерінің меншікті тұжырымдарын жасау керек. Оқытудың бұл түрі шығармашылық
оқытуға жатады, себебі мұндай әдіс оқушылардың нәтижелі ойлануын дамытуға
әсер етеді. Осы теориядан қазіргі кезеңдегі оқытудың дамытушылық
концепциясы туындалады.
Осы күнгі ой-пікірлердің ішінде бізге жақындауы М.Ж.Жадрина (20(
концепциясы. Оның ең негізгі қағидасы оқушылардың табиғат тану ғылымдары
негізінде ойлану қабілеттерін қалыптастыру болып табылады. Оқушылардың
табиғат тану ғылымдары негізінде ойлану қабілеттерін қалыптастырудағы
әсерін тигізетін факторларды талдау арқылы және мектептегі химия курсын
оқыту процесімен салыстыра отырып, автор белгілі бір тұжырымға келеді: оның
айтуынша оқушылардың табиғат тану ғылымдар негізінде ойлану қабілеттерін
қалыптастыру үшін оқу процесіне химияны оқыту барысында арнайы әдістемелер
жүйесі мен тәсілдер енгізу керек дейді. Мұндай әдістер қатарына оқылатын
материалдарды проблемалық түрде баяндау, проблемалық сәттер туғызу,
зерттеулік және эвристикалық әдістер жатады.
М.Ж.Жадрина [20] жұмыстарында ойлану тәсілдерін қалыптастыру әдістері
қарастырылған. Ойлану тәсілдерін қалыптастыратын тапсырмалар төмендегідей
талапқа сай болуы керек:
А)оларды қолданудың қажеттілігінің негізделуі.
Б)тапсырмалар жүйесі арқылы оқушылардың ойлану белсенділіктерін
арттыруға талап қою.
В)мұндай тапсырмалар оқу процесінің барлық кезеңдеріне енгізілу керек.
Материалды проблемалық түрде баяндау, оқытудың белсенді әдістемелері
негізінде Н.М. Зверева студенттердің шығармашылық өзбеттіліктерін дамыту
жүйесін құрастырады.
Н.М. Зверева жұмыстарында баяндалған теориялық қағидалар біздің
қолданған әдістемелердің әсіресе химиялық зертханалық жаттықтыру сабақтарын
ұйымдастыру негізіне алынған, осыған сүйене отырып біз студенттердің
тәжірибелік жұмыстарының барлық кезеңдеріне төмендегідей тәсіл жүйелерін
енгіздік :
- зертханалық жұмыстарға қосымша тапсырмалар енгізу;
- жалпы қосымша зертханалық жұмыстар, оқу процесіне компьютерлік
технологияны енгізу, оқушылардың ғылыми тақырыптарға рефераттар жазуы;
- ЭЕМ –ға бақылаушылық және оқулық бағдарламалар жасау, ғылыми
мақалалар жазуға оқушылардың қатысуы.
Оқушылардың эксперименттік білімдері мен дағдыларының қалыптасуында
біздің ұсынып отырған әдістеменің теориялық негізі ретінде П.Я.Гальперин
теориясын қарастырдық.
П.Я.Гальперин кез(келген іс(әрекетінің орындалуы, оның орындалу
деңгейіне байланысты емес екі бөлімінен тұрады деп атап көрсетеді, олар :
икемденушілік және орындалушылық.
Икемденушілік іс(әрекетінің орындалуындағы жалпы жағдайды сипаттай,
алдымен оның орындалу жоспары, бақылау әдістері мен параметрлері және
орындалу барысындағы түзету тәсілдері тағайындалады. Орындалатын
іс(әрекеттің сапасы мен деңгейі тәуелді болатындықтан бөлімі негізгі болып
саналады, себебі одан ең алдымен орындалатын әрекеттің П.Я.Гальперин
(21( теориясы бойынша сыртқы іс(әрекетті ішкіге айналдыру
процесі(интериоризация) бөлек(бөлек кезеңдермен жүргізіледі. Сырқы
іс(әрекеттің ішкіге ауысуын төрт параметр арқылы өрнектеледі:
( орындалу деңгейі, қорытындылар өлшемі, шын мәнінде орындалатын
операциялардың толықтығы және игеру өлшемі, тонмен сөйлеу және іштей ойлану
арқылы іс(әрекет. Басқа үш параметр белгілі деңгейде қалыптасқан
іс(әрекеттік сапасын сипаттайды.
Біздің ойымызша, тәжірибелік білімдер мен дағдылардың қалыптасу
кезеңдерінің үш принципін атап көрсетіп және солардың негізінде
лабораториялық жаттықтыру сабақтарын жүргізу әдістемесін құрастыруға болар
еді.
1.Зертханалық жұмыстарды орындау барысында жаттығулық
тәжірибелік тапсырмаларды жоспарлы түрде қайталау.
2.Зертханалық жұмыстарға арнайы терминдер тәжірибелік
тапсырмаларды алдын(ала енгізу.
3.Зертханалық жұмысқа дайындалудың препедевтикалық құралы
ретінде тәжірибелік есептерді пайдалану.
Бірнеше лабораториялық сабақтарды қайталанып жаттығулық тапсырмалар,
студенттердің алған нақты білім түрін пайдалану,игеру немесе таныстыру
мақсатында жүргізіледі.
Бұл тұжырым ойланулық іс(әрекетті қалыптастыру процесіндегі
П.Я.Гальперин (21( көзқарасымен ұштасады.
1.Болашақ іс(әрекетінің практикалық танысу, яғни болашақ
іс(әрекеттер негізінде икемдену.
2.Іс жүзінде іс(әрекеттердің.
3.Сыртқы денелердің тікелей пайдаланбай берілген іс(әрекеттерді
орындау.
4.Іс(әрекеттерді іштей айналу жоспарына ауыстыру. Әрекет
мазмұнын іштей еркін сөйлеп шығу.
Жалпы химия бағдарламасына енбейтін, бірақ химия курсында игерілген
білімдер мен дағдыларға сүйене отырып, кейінірек арнайы кафедраларда
орындалатын жаттығуларды біз алдын(ала жоспарланатын тапсырмалар дейміз.
Осындай элементтерді оқу процесіне енгізу студенттердің химия мен
техниканы оқып үйренуге деген ынтасын жоғарылатады.
Осы келтірілген теориялық қағидалар біз құрастырған оқушылардың
эксперименттік білімдері мен дағдыларын әртүрлі кезеңдерде қалыптасу
әдімтемесінің негізін қалайды.
Орта мектептерде сабақ жүргізудің әдістемелік әдістемесінде оқушылардың
өзіндік дербес жұмыс істеу дағдысына қалыптастыру актуалды проблемалардың
бірі болып табылады. Теориялық сабақтарға қарағанда зертханалық сабақтарда
оқушылардың өзіндік жұмыс істеу мүмкіндігімен танымдық қабілетінің арта
түсетіндігі талас тудырмайды. Олай дейтін себебіміз осы химиялық
практикумде берілген тапсырмаларды орындау барысында, оқушылардың
біріншіден, теориялық тұрғыдан алғанда білімдері біршама шыңдалып тереңдей
түседі; екіншіден, олар аспаптармен жұмыс істеудің тәсілдерін жете
меңгереді; үшіншіден, эксперименттер қою арқылы өз бетінше дербес жұмыс
істей отырып, теориялық білімдерін бұрынғыдан да арттыра түседі.
Бірнеше жоғарыда жүргізілген зерттеулер қорытындысында, бұл ұғымдардың
ғылымдағы орны, сонымен қатар оқушылардың әртүрлі жұмыстарының
классификациясының психологиялық(педагогикалық негіздері айқындалған.
Өзбеттілік іс(әрекет ұғымы оқушының оқу немесе ғылыми танымын
ұйымдастырудың құралы ретінде қарастырылды. (22(.
Оқулық, өзіндік жұмыс, танымдық процесті(теорияны игеру, оқулық,
зерттеулік және есептер шығару т.б.) ұйымдастыру мақсатымен жеке тұлға
ұсынылатын, оқулық жұмыстардың бірнеше түрлерінен тұрады. Сонымен қатар,
өзіндік жұмыс дегеніміз(оқушылардың орындау барысында іс(әрекеттерінің
белгілі бір әдістерінің байқалу түрі (теорияға талдау жасау,белгілі
ұғымдарды, құбылыстарды, обьектілері, алынған қорытындыларды, бақылауларды
салыстыру).
Өзіндік жұмыс дегеніміз ( оқушылардың жаңа білім алу жолында
байқалатын іс(әрекеттерінің қорытындысы.
Сонымен оқушылардың өзіндік жұмысы дегеніміз ( олардың
интеллектуалды, жігерлі және кәсіптік қасиеттерін дамытатын,оқу
бағдарламасында қарастырылған,оқулық материалдың мазмұны мен керекті
көлемін игерудегі оқу жұмысының жанжақты түрлері. Оқушылардың барлық
түріндегі оқу жұмыстары шын мәнінде өзіндік жұмыс қатарына жатады,ал
өзбеттіліктің деңгейі оның орындалу барысында педагогикалық басқарушылық
жүргізу дәрежесі және түрлерімен анықталады.
Зертханалық сабақтар кезінде оқушылар өлшеуге арналған техникалармен
жұмыс істеуді жете меңгереді, өз беттерімен зерттеу жұмыстарын жүргізуге
дағдыланады, зерттеу жұмыстары кезінде байқалған құбылыстарды сипаттап
жазып үйренеді және зерттеудің ең тиімді жолдарын таңдай білуге қол
жеткізеді. Сонымен бірге теориялық білімдерін, эксперименттің нәтижесінде
алынған фактылармен салыстыра білетіндей және оларды график, кесте түрінде
көрсете білетіндей деңгейге көтеріледі. Сонымен зертханалық сабақтарда
оқушылардың өз бетімен дербес жұмыс істеуін ұйымдастыру, әрбір сабақтың
мазмұнын қысқаша ұғынуға жеңіл формада ашып көрсетумен және олардың
орындалу жолдарын сипаттап жазумен аяқталады.
Осы айтылғандарды жүзеге асыру үшін әрбір зертханалық сабақтағы
оқушыларға берілетін тапсырмалардың дұрыс жоспарлануы маңызды орын алады.
Сондықтан да әрбір зертханалық сабаққа алдын ала әдістемелік нұсқау
дайындалады. Осы нұсқауда оқушыларға берілетін тапсырмалар әдіснамалық
тұрғыдан терең білімге негізделген болуға тиісті. Бұл жерде сабақтың
әдіснамалық негіздеріне мыналар кіреді:
1) әрбір сабаққа дайындалған әдістемелік нұсқаудағы тапсырмалардың
ғылыми негіздерінің айқындалып, оларға қысқаша сипаттамалардың
берілуі;
2) осы сипаттамада зертханалық жұмысты жүргізу үшін оқушылардың
қажетті мәліметтердің барлығының болуы;
3) зертханалық сабақтарға жалпы ғылыми терминдерді ендіру және
оларға түсініктемелер беру;
4) зертханалық сабақтарға зерттеу жұмыстарының элементтерін ендіру
т.б. кіреді; Міне осы айтылғандарды бұлжытпай орындаған жағдайда
ғана әрбір зертханалық сабақта жоспарланған жұмыстардан белгілі
бір нәтижеге қол жеткізуге болады.
Әрбір зертханалық сабақта жүргізілетін жұмысты жоспарлау және олардың
дер кезінде дұрыс орындалуын ұйымдастырып, бақылап отырып мынадай
нәрселерге қол жеткізуді көздейді:
1) оқушылардың өз бетімен дербес ойлау қабілетін арттыруды
2) әрбір оқушының жеке басының талантын ашуды;
3) оқушылардың теориялық білімдерінің тереңдей түсуін арттыруды;
4) эксперименттердің нәтижесінде қол жеткізген материалдарды теориялық
тұрғыдан қорыта білуге үйретуді көздейді.
Әрбір зертханалық жұмыс кішігірім есеппен аяқталады. Ондағы негізгі
көңіл аударылатын нәрсе мыналар болуға тиісті:
1) осы есептің дұрыс құрастырылуы;
2) эксперименттің нәтижесінде алынған материалдарды, ғылыми
әдебиеттердегі материалдармен салыстыра отырып оқушылардың талдау
жасай білуі;
3) осы экспериментті жүргізу кезінде кеткен кемшіліктерді, әсіресе
өлшеуге байланысты кеткен кемшіліктерді, қаншалықты ескергендігіне
көңіл аударылады. Біздің ойымызша осы тұрғыдан ұйымдастырылған
зертханалық сабақтар,оқушыларды өз бетінше дербес жұмыс істеуге
жетелейді және олардың эксперименттік зерттеулерге ынтасының бірден-
бір артуын қамтамасыз етеді.
Түптеп келгенде зертханалық сабақтардың сәйкестігін ескере отырып
құрастырылған бағдарламамен жұмыс істегенде, әсіресе зертханалық
сабақтардың жүруін жоғарыда келтірілген схемамен өткізгенде,
коллоквиумдарды дер кезінде қабылдап отырғанда, мұғалім ең бастысы
оқушылардың осы пәнге деген қызығушылығының және ынтасының артуына қол
жеткізеді.
I ТАРАУ ТҰЖЫРЫМЫ
Психологиялық, педагогикалық және әдістемелік зерттеулерге алға
қойылған проблема бойынша талдау жасай отырып, оқушылардың өзіндік жұмыс
ұғымдары меңгеруінің химияны оқып-үйренудегі орны анықталды.
Өзіндік жұмыс ұғымы оқушы үшін болашақта маңызы бар, өз түйсігіне
жүгіне отырып, алған білімдері мен біліктеріне, икемдіктері мен дағдыларына
және интелектуалдық қабілетіне сүйеніп, өзгелердің көмегінсіз мәселелерді
анықтап және оларды шешудің тиімді жолдарын таба отырып, жүзеге асыра
білуімен сипатталатын жеке тұлғаға тән қасиет ретінде анықталды;
Өзбетімен жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыру: іс-әрекеттің мән-
мағынасын түйсінуді, оған деген қызығушылық пен қажеттілікті қамтитын ; іс-
әрекетті жүзеге асыру үшін қажет білімдер мен біліктерді, икемдіктер мен
дағдыларды және оқушының жеке басына тән интеллектуалдық қасиеттерін
қамтитын кезең; іс-әрекеттің нәтижесіне деген жауапкершілікті сезінуді
қамтитын; өз іс-әрекетіне есеп беріп, реттеп отыруды, іс-әрекет нәтижесін
бағалай, сынай және саралай білуді қамтамасыз ететін реттеуші бақылау
түрінде анықталды.
Оқушылардың өзіндік жұмыс ұғымдарды меңгеру процесіне талдау жасалынды
және оны ұйымдастыруда жіберілетін кемшіліктерге баға берілді.
Өзіндік жұмыс ұғымдарын меңгеруінің негізгі кезеңдері, белгілері және
деңгейлері айқындалды.
-өзіндік жұмысқа логикалық-әдістемелік талдау жасау және жоспар құру;
-зертханалық жұмыс кезінде оқушылардың белсенді таным қызметтерін
ұйымдастыру;
-оқушылардың зертханалық жұмыс кезінде кездесетін қиындықтарға талдау
жасау, себеп-салдарын анықтау және оларды болдырмаудың тиімді жолдарын
іздестіру;
-зертханалық жұмысты іс-тәжірибеде ұтымды қолдану.
Зертханалық жұмыстарды жүргізгенде, оқушылардың ойлау қабілеттерін
арттырудағы ролі анықталды.
(((тарау. Оқушылардың өзіндік жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыратын
тәжірибелік жұмыстардың әдістемесі мен ұйымдастырылуы
2.1.Оқушылардың өзіндік жұмыстарын ұйымдастырудың әдістемесі
Оқушылардың өзіндік жұмыстарын басқару ұғымына, оны жоспарлау,
ұйымдастыру және бақылау сияқты сұрақтарды жатқызуға болады.
Оқытудың белсенді басқарушылық шартында мұғалім мен оқушының іс-
әрекеттері бірге жүріп отырады, немесе мұғалімнің іс-әрекеті оқушының іс-
әрекетінің алдын алып отырады, кез келген кезеңде мұғалім оқушыға керекті
көмек жасай алады. Мұндай өзара байланыс оқу сабақтардың әртүрлі түрінде
әрқалай байқалады, және таңдап алынған сабақ түрінің құрылымында оқулық
өзіндік жұмыстың керекті түрлері (практикалық және зертханалық жұмыстар)
алдын ала жоспарлануға тиісті.
Соңғы кезеңге дейін көптеген зерттеушілер оқушылардың сабақтарының
мазмұнына басқаша талқылама енгізіп жүр: олар оқушылардың білім алу
жолындағы саналы білім алу жолындағы барлық іс(әрекеттерін саналы түрде
бір(бірінен айырмашылығы бар екі түрлі іс(әрекетке жіктейді(өзіндік жұмысқа
және оқушылардың өз бетімен білім алуына жіктейді. Бірақ, осы екі ұғымды
осылай жіктеп отырса да, зерттеушілер әрдайым толық бір ойда емес.
Біреулері, өз бетімен білім алуды-оқу жоспарымен байланыссыз, мұғалімдерден
тәуелсіз түрде қалыптасатын студенттердің танымдық жұмыстарының бір бөлігі
деп түсіндіреді. Басқалары, керісінше, оқушылардың өз бетімен білім алуын
оқу процесінің міндетті бір бөлігі ретінде қарауды ұсынады, себебі
оқушылардың өз бетімен алуға ұмтылатын, оның нақты бір оқу пәніне деген
ерекше ынтасымен байланыстырады.
Практикалық сабақтар кезінде мұғалімдер алдына негізінен екі мақсат
қояды:
1. Белгілі ғылым заңдылықтары жөнінде оқушыларға ұғымдар
қалыптастыру;
2. Үйретілетін процестер мен құбылыстарды өз бетімен және
ғылыми көзқарас тұрғысынан зерттей білу. Ұсынылатын әрбір жаттығу
оқушыларға білім берудің және кәсіптік бағдарланудың ең жоғары деңгейіне
жетуге ықпал ету принципіне негізделуі керек.
Мұндай тапсырмаларды қарастыруда, төмендегі қағидаларға сүйенеді:
1. Оқушылардың танымдық және практикалық тапсырмаларды орындауда өз
бетімен жұмыс істеу деңгейі әртүрлі, сондықтан бұл тапсырмаларды
күрделілігі біртіндеп өсу керек.
2. Егер тапсырмалар білімдері мен алған дағдыларын қайталап қана
қоймай, сонымен қатар олар кейбір өзгерістерде өзбеттерімен орындауға,
шығармашылық есептерді шеше алуға икемдей алатын болса онда бұл
тапсырмаларды орындауда оқушыладың толық өзбеттілік және белсенділіктері
байқалар еді.
3.Өзіндік жұмыс тапсырмалары даму сипатында құрастырылған болса, онда
оқушылардың өзбеттілік және шығармашылық белсенділіктері толық түрде
артатындығы күмән туғызбайды.
Ал ол тапсырмалар проблемалық және уәждік элементтер қамтылғанда ғана
орындалады. Зертханалық сабақтарда оқушылардың өз бетімен танымдылық іс-
әрекетінің белсенділігін арттырудың мүмкіндігі мол.
Зертханалық сабақтардың мақсаты-оқушылардың теориялық білімдерін бекіту
және тереңдету ғылыми-теориялық тұжырымдарды тәжірибе жүзінде тексеру,
қондырғылармен, приборлармен және материалдармен танысу, ғылыми-зерттеу
әдістерін іс жүзінде үйрену.
Тек зертханалық сабақтарда ғана оқушлар көптеген тұжырымдардың
шындығына көз жеткізуге мүмкіндік алады, тәжірибе шындық белгісі ретінде
қызмет екендігін түсініп, зерттеудің құралы мен әдістерін өз беттерімен
біртіндеп игере бастайды.
Оқушылардың өзіндік жұмыстарын тиімді түрде жоспарлап және
ұйымдастырудың шарттарының бірі-теория мен практикалық сабақтарды өзара
байланыстырып отыру.
Теория мен практикалық сабақтардың өзара байланысы теориямен практиканың
бір принципте сақталу қажеттілігін түсіндіре отырып, өндірістік сферадағы
нақты мақсаттармен талаптарға сай, мамандардың практикалық, теориялық,
арнайы және жалпы ғылыми дайындықтарының өзара байланыстары мен
қатынастарын айқындай түседі.
Зертханалық практикумды жетілдіре отырып, оқушылардың өзіндік
жұмыстарына мүмкіндік туғызатын, олардың танымдық өзбеттілік және
белсенділіктерін дамытуға бағытталған әдістемелік нұсқауларда дидактикалық
шарттардың орындалуы қажет.
Оқушылардың оқулық өзіндік жұмыстарын жоспарлау барысында, олардың
өзбетімен орындауға тиісті жұмысы бөліктері анықталады. Оқушылардың оқулық
жұмыстарын осылай жоспарлау және ұйымдастыру еліміздің көптеген жоғары
оқу орындарда жүргізілген тәжірибелер көрсеткендей, оқушылардың алдағы
уақытта өзбеттіліктің жоғары деңгейіндегі теориялық қабілеттерін
пайдалануға мүмкіндік туғызылады.
Бұл мәселені зерттеушілердің ұсыныстары ретінде төмендегілерді атауға
болады:
1. Алдымен 8-сыныптан бастап оқушыларды өзіндік жұмыс дағдыларына
үйрету керек. Бұл кезде барлық оқушылардың сыныптан тыс өзіндік
жұмыстарына керекті уақыт көлемін ұлғайтуға көңіл аудару керек.
2. Оқушылардың өзіндік жұмыстарының уақыт көлеміне және пайдалануына
әсерін тигізетін, объективті факторларды ескере отырып, олармен жұмыс
істеу.
3. Жұмыста өзіндік жұмысты айқын жоспарлаудың қажеттілігі
көрсеттілген.
Оқушылардың өзіндік жұмыстарын ұйымдастыру мәселелері жұмыста да
көрсетілген. Бұл жұмыста оқушылардың өзіндік жұмыстарын ұйымдастыруға
арналған әдістемелік нұсқаулар мен кітапшалар шығарудың қажеттілігіне назар
аударған, сонымен әртүрлі өзіндік жұмыстар түрлерін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz