Бухгалтерлік баланс элементтерін тану

Мазмұны

Кіріспе . . . 3

1. Бухгалтерлік баланс туралы түсінік және оның құрылымы

мен маңызы .

1. Бухгалтерлік баланстың жалпы сипаты және

оның құрылымы, маңызы . . . … . . . 6

1. 2 Бухгалтерлік баланстың түрлері . . . 10

1. 3 Екі жақты жазу қағидалары және шоттар жүйесі . . . 13

2. Шаруашылық операцияларына сәйкес баланстың типтік

өзгерісі мен қаржылық есеп беруді дайындау

2. 1 Бухгалтерлік баланс элементтерін тану

2. 2 Шараушылық операцияларына сәйкес баланстың

типтік өзгеріске түсуі . . . 17

2. 3 Есептік кезеңмен қаржылық есеп беруді дайындау . . . 20

3. Баланс құрылымы мен құрастырылу көздерінің динамикасын

талдау және ХҚЕС бойынша есеп саясаты мен ерекшеліктері

1. Баланс активтерінің құрамы мен талдау . . . 42
2. Баланс пассивінің құрастырылу көздерінің құрамы менқұрылымының динамикасын талдау . . . 52
3. Баланс өтімділігін талдау және ХҚЕС бойыншаесеп саясаты мен ерешеліктері . . . 65Қорытынды. . . 73Пайдаланған әдебиеттер тізімі. . . 75

Кіріспе

Бүгінде бухгалтерлік есебі басқару жүйесінде ең басты бір орын алады. Ол кәсіпорынның қаржылық жағдайын сипаттап және басқарушылық шешімді қабылдау үшін негіз бола отырып, тұтынуды, таратуды, айналысты және басқа да өндіріс процесін шынайы көрсетіп береді. Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есебі бухгалтерлік есеп стандарттарында және субъектілердің қаржылық-шаруашылық қызметіндегі бухгалтерлік есеп шоттарының Бас есеп жоспарында бекітілген жалпы қағидалары мен ережелерінің негізінде құрылады және ол бүкіл алынған ақпараттарды пайдаланушылардың талабына, қызметтің құрылымына, ұйымның нысанына, айырықша ерекшелгіне есептің сәйкес келуін қамтамасыз етеді.

Бухгалтерлік баланс оның мәні, ерекшеліктері қазіргі кезеңде өзекті тақырып болып табылады, себебі кәсіпорынның іс-әрекетін оперативті басқаруды қамтамасыз ету үшін кәсіпорында бар ресурстар, олардың жағдайы, орналасуы мен жағдайы, сондай-ақ олардың пайда болуы, қалыптасу көздері жайлы барлық мәліметтерді қамтиды. Тақырыптың мақсаты құжаттарда бейнеленген шаруашылық операцияларына бақылау жүргізу және бухгалтерлік баланс кәсіпорынның активтері мен міндеттемелері, капитал және өндірілген өнімдері мен олардың сатылғандығы туралы ақпараттарды жинақтап көрсету. Кәсіпорындарда орындалған әрбір шаруашылық операцияларын шотта бейнелеу үшін бухгалтерлік есептің ерекше тәсілі қолданылады. Ол тәсіл екі жақты жазу әдісі (doubіeentry system) деп аталады. Екі жақты жазудың қажеттілігі экономикалық құжаттарда баланстарда өзара байланыстылығынан туындайды.

Бухгалтерлік баланс құжаттармен расталған, тексерілген бухгалтерлік жазбалар негізінде жасалады. Баланс жасау үшін Бас кітап, журнал-ордерлер, сондай-ақ талдау есептерінің регистрлері пайдаланылады.

Баланс 5 бөліктен тұрады:

1. Ұзақ мерзімді активтер МЕА (НМА), НҚ (ОС) және т. б.
2. Ағымдағы активтер (1 жылдан кем) .
3. Меншікті капитал.
4. Ұзақ мерзімді міндеттемелер (1 жылдан астам) .
5. Қысқа мерзімді міндеттемелер (1 жылдан кем) .

Салыстыру үшін баланс кестесінде жылдың басында және соңындағы көрсеткіштер келтіріледі. Балансты механикалық өңдеу үшін кестенің әрбір баптары кодталады. МКМ мен активтің әрбір бөлігі бойынша жиыны есептеледі. Активтер МКМ (пассивтеріне) тең болуы тиіс.

Баланс негізінде ұйымның қаржылық жағдайы, яғни қарсы қойылып салыстырылатын капиталдағы, ұйымға тиесілі экономикалық ресурстардың бар жоқтығы жайлы пікір айтылып талқыланады.

Осы бухгалтерлік есептің негізгі атқаратын қызметінің, функциясының пайдаланушыларға кәсіпорынның мүлкі және қаржылық жағдайы туралы ақпараттық мәліметтерді уақытылы жеткізіп беріп отыру. Осындай ақпараттық мәліметтің негізгі қайнар көзі- бухгалтерлік баланс болып табылады.

Тек қана бухгалтерлік баланс арқылы кәсіпорынның табыстары мен шығындарын және шаруашылық қызметінің соңғы қаржылық нәтижесін анықтауға болады.

Дипломдық жұмыстың тақырыбы бойынша зерттеу объектісі болып ЖШС “Болашақ” болып табылады.

Дипломдық жұмыс кіріспе, үш бөлімнен, қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.

Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде бухгалтерлік баланс туралы жалпы түсінік және ХҚЕС бойынша оның құрылымының өзгерісі және бап атауларының өзгергені жайлы айтылады.

Екінші бөлімінде шаруашылық операцияларының қалыптасуына байланысты баланс баптарының өзгерісі мен қаржылық есеп беруді дайындауда есептік кезеңмен салыстыра отырып, № 30 бухгалтерлік есеп стандарты жайлы толық мағлұмат берілген.

Үшінші бөлімінде баланс құрылымы мен құрастырылу көздерінің динамикасын ЖШС “Болашақ” мысалында талдаулар жасалып және халықаралық қаржылық есеп стандарты (ХҚЕС) бойынша есеп саясатындағы проблемалары мен ерекшеліктері және қаржылық есептілігіне түсіндірмелер толық қамтылып жазылған.

1. Бухгалтерлік баланс туралы түсінік және оның құрылымы мен маңызы

1. 1. Бухгалтерлік баланстың жалпы сипаты және оның құрылымы, маңызы

Бухгалтерлік есептің негізгі атқаратын қызметінің, функциясының пайдаланушыларға кәсіпорынның мүлкі және қаржылық жағдайы туралы ақпараттық мәліметтерді уақытылы жеткізіп беріп отыру. Осындай ақпараттық мәліметтің негізгі қайнар көзі- бухгалтерлік баланс. “Баланс”, сөзі франсуз тілінен алған. Бұл сөз қазақ тілінен аударылғанда “ТАРАЗЫ ”немесе “тепе-тең” деген мағынаны білдіреді. Сырт көзбен қарағанда кәсіпорынның бухгалтерлік балансы актив және пассив деп аталатын екі бөлімді кесте болып табылады. Оның сол жағында, яғни активінде кәсіпорынның қаржылары, заттай және ақшалай шығындары көрсетілсе (орналастырылған болса), оң жағында, яғни пассив бөлімінде қорлану көздері қараластырылады. Ұйым осыларды пайдалану арқылы ғана алдағы уақытта табыс таба алатындықтан бұл мүліктерді кәсіпорынның әулетті табыстары ретінде таниды. Ал баланстың пассиві деп аталатын бөлімінде кәсіпорынның қорлану көздері туралы ақпараттық мәлімет жазылады. Ұйымның қорлану көздері меншікті капитал және тартылған (сырттан немесе басқа жақтан алынған, қарастырылған) капитал деп екіге бөлінеді. Мұндағы тартылған капитал дегеніміз кәсіпорынның міндеттемелері, яғни кредитор берешек борыштары болып табылады. Кредиторлар қатарына заңды немесе жеке тұлғаларды жатқызуға болады. Егер кәсіпорын өз кредиторларының алдындағы қарызын уақытылы төлей алмаған жағдайда, олар ұйымнан активтерін сату арқылы қарызын қайтаруды талап ете алады. Кәсіпорынның меншікті капиталы инвесторлардың мүдделілігін танытады және ол активтің жиынтық сомасынан міндеттемелерді шегеріп тастағандағы қалдық сомаға тең болады. Инвестордың кредитордан айырмашылығы- өз алашағын алу үшін жанталасатын (тырысатын) болса, ал инвестор жоғарыда аталған активтің жиынтық сомасынан міндеттемелерді шегеріп тастағандағы қалдық сомаға, яғни меншікті капиталға ие және де кәсіпорынның қожайыны болып табылады. Осы айтылғандарды қорытындылай отырып ұйымның барлық активтері инвесторлар мен кредиторлардың меншігі екендігін аңғаруға болады. Сондықтан бухгалтерлік баланстағы мына теңдіктің әрдайым тең болатындығы сөзсіз. [12 ]

Актив=меншікті капитал+міндеттеме

Бұл теңдікті кейбір шет елдерде келесі түрде көрсетіледі:

Актив- міндеттеме= меншікті капитал

Әдетте кәсіпорынның бухгалтерлік балансы есеп беретін уақытқа қарай негізделіп, айдың, тоқсанның, жылдың басына жасалады. Баланстың актив бөлімі ұзақ мерзімді активтер және ағымдағы активтер деп аталатың екі тараудан тұрады. Ұзақ мерзімді активтердің қатарына кәсіпорынның материалдық емес активтері, негізгі құралдары, ұзақ мерзімді қаржы салымы (инвестициялары), ұзақ мерзімді дебиторлық борыштары жатқызылады. Ал ағымдағы активтер тарауында ұйымның материалдық құндылықтары, тауарлары, дайын өнімдері, аяқталмаған өндірісі, қысқа мерзімді дебиторлық борыштары, қысқа мерзімді қаржы салымы, алдағы кезең шығындары, ақшалары және басқа да ағымдағы активтері қарастырылады. Бухгалтерлік баланстың пассив бөлімі үш тараудан тұрады. Оның бірі меншікті капиталы деп аталып, онда кәсіпорынның жарғылық қоры, резервтік қоры, бөлінбеген пайдасы немесе жабылмаған зияны көрсетіледі. Пассив бөлімінің екінші және үшінші тараулары тиісінше ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді міндеттемелері деп аталады. Ұзақ мерзімді міндеттемелер қатарына кәсіпорынның ұзақ уақытқа алған несиелері мен қарыздары жатқызылса, қысқа мерзімді міндеттемелер тарауында ұйымның алдағы кезеңдерінің табыстары, бюджетке қарызы, бюджеттен тыс мекемелерге қарызы, жабдықтаушы-мердігерлерге қарызы, жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы бойынша қарызы, зейнетақы қорларына қарызы және басқа да кредиторлық борыштары көрсетіледі. Жоғарыда айқандарымыз түсініктірек болуы үшін үлгі ретінде “ККК” фирмасының 2002 жылғы 1 қаңтарға жасалған бухгалтерлік балансын қарастырайық. [27]

Кесте1. “ЖШС Транзит ТК” фирмасының 2002 жылғы 1 қаңтарына

бухгалтерлік балансы

(өлшем бірлігі мың теңге)

Осы жоғарыда келтірілген ККК фирмасының бухгалтерлік балансынан көретініміз- бұл ұйымның активтері мен пассивтері 83000, 0 мың теңгеге тең. Мұндағы кәсіпорынның меншікті капиталы 59000, 0 мың теңгені, ал міндеттемелері 24000, 0 мың теңгені құрайды. Жоғарыда берілген теңдіктің орнына (формулаға) осы сандарды орналастыратын болсақ мына түрде болады.

актив=меншікті капитал+міндеттеме

83, 0=59, 0+24, 0

Біз бұл мысалымызда, яғни жоғарыда берілген бухгалтерлік баланста Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес баланстың үлесін қарастырдық. Кейбір батыс елдерінде баланстағы тауарлардың, баптардың орындары ауысып та келтіріледі.

Мысалы, кейбір елдерде ағымдағы активтер баланстың актив бөлімінің басында орналастырылатын болса, оның баптары өтімділіктеріне қарай кезекпен құрастырылады. Сонымен қатар кейбір баланста активтер мен міндеттемелер баланстың сол жағында көрсетіліп (орналастырылып), оң жағында тек қана кәсіпорынның меншікті капиталы көрсетіледі. Баланстың мұндай түріне мына теңдік негізделген:

Актив- міндеттеме= меншікті капитал

83, 0-24, 0= 59, 0

Бұл теңдік бухгалтерлік баланста ұйым иесінің меншігін көрсетуге негізделген. Жоғарыдағы мысалымызда сәйкес баланстың бұл түрін құрастыратын болсақ, баланс кестесінің екі жағы да 59000, 0 мың теңгеге тең болады.

1. 2 Бухгалтерлік баланстың түрлері

Өзінің жасалу уақытына, қолдану барысына қарай бухгалтерлік баланс әр түрлі болып келеді. Кәсіпорынның жаңадан құрылған уақытында жасалған бухгалтерлік баланс кіріспе баланс деп аталады. Кіріспе баланста ұйымның қызметін бастар алдындағы жарғылық капиталы көрсетіледі. Бұл баланстағы негізгі көрсеткіштер кәсіпорын иелерінің, яғни құрылтайшыларының, акционерлерінің осы ұйымды жаңадан құру (ашу) уақытындағы ақшалай немесе заттай салымдарынан тұрады. Сондықтан көп жағдайда кіріспе баланста кәсіпорынның меншікті капиталы мен активтері тең болуы ықтимал.

актив=меншікті капитал

Бұл теңдік егер кәсіпорын құрылуы барысында ешқандай жеке немесе заңды тұлғалардың алдында міндетті, яғни қарыз болмаған жағдайда тура болып есептелінеді. [ 22 ]

Ұйымның бухгалтерлік балансы ілгеріде айтылғандай белгілі бір уақытқа, яғни айдың, тоқсанның немесе жылдың басына жасалынады. Осыған сәйкес кәсіпорынның өз қызметі барысында әрбір белгіленген есеп беретін уақыттағы (айдың, тоқсанның немесе жылдың басына) құрастырылған балансы ағымдағы бухгалтерлік баланс болып есептеледі.

Кәсіпорынның жойылу балансы осы ұйым өз қызметін тоқтатар кезде, таратылатын уақытта жасалады. Осы аталған жойылу балансының өзі әр түрге бөлінеді. Жойылу балансын еліміздегі бухгалтерлік есеп және аудит мамандарын даярлауда көп еңбек сіңіріп жүрген белгілі ғалым Әбдіғали Әбдіманапов өзінің “Бухгалтерлік есеп теориясы және принциптері” атты еңбегінде екі түрге бөледі және оның бірі ұйымның жабылуына байланысты, ал екіншісі ұйымның жабылғандығы қорытындылау үшін құрастырылады деп жазған болатын. Сонымен қатар Ресей ғалымдары Л. А. Крятова мен Х. Х. Эргашев өздерінің “бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері” атты еңбегінде жойылу балансы үш кезеңнен тұрады және олардың біріншісі кәсіпорынның жабылуы алдында, екіншісі жабылуы барысында, ал үшіншісі кәсіпорын жұмысын тоқтатқаннан кейін жасалынады деп атап өткен. Жалпы, бұл айтылғандарды талдай отырып, авторлардың бірінің айтқаны дұрыс, ал екіншісінікі қате деп қарауға болмайды. Бұдан шығатын қорытынды жоғарыда аты аталған авторлардың қай-қайсынында пікірлері дұрыс деуге болады. Себебі кәсіпорынның жойылу балансының саны, яғни оның жасалыну кезеңдері ұйымның таратылуына кететін уақытпен тікелей байланысты. Егер кәсіпорынның таратылуы, яғни жабылуы ұзақ уақытқа созылатын балса, жойылу баланстарының саны да соған сәйкес және қажеттілігіне қарай арта түсуі мүмкін.

Кәсіпорындардың шаруашылық қызметіне тиімді басшылық жасап, бухгалтерлік есептің дұрыс жүргізілуі мен арнайы принциптер және қолданбалы тәсілдерге сай келуін тексеру үшін өзара жинақталған мәліметтер қажет. Активті қаражаттар, меншікті капитал және міндеттемелер, сондай-ақ өндіріс пен сату және жабдықтау үрдісіне байланысты жинақталған мәліметтер мен ақпараттарды әрбір айдың аяғына қарай бухгалтерлік есеп счеттарын жүргізу арқылы алынатындығын айтқанбыз. Есеп объектілері мәліметтерін жинақтап, тексеру үшін бухгалтерлік есеп тәжірибесінде айналым ведомосы жасалынады. Айналым ведомосын жүргізу арқылы әрбір жекелеген счеттарға жазылған шаруашылық фактілерінің мазмұнын ай сайын тексеріп отыру мүмкіндігі туындайды. Айналым ведомосында шаруашылық операцияларынның жүргізуде қолданылған счеттар бойынша қалдық пен айналыс сомасының жиынтығы шығарылады. Айналым ведомосы бухгалтерлік есеп жазуларын тексеруде қолданылатын әдістердің бірі болып табылады. Бұл ведомос аналитикалық жіктеу және синтетикалық жинақтау счеттарынның көрсеткіштері негізінде арнайы кесте түрінде жасалады. Яғни аналитикалық айналым және синтетикалық айналым ведомосы болып екіге бөлінеді.

Ең әуелі синтетикалық жинақтау счеттары бойынша жүргізілетін айналым ведомосын жүргізудің тәртібіне тоқталамыз. Арнайы үлгідегі кестеге әрбір жекелеген счеттар бойынша дебиттік немесе кредиттік (счеттардың активтік және пассивтік болып бөлінуіне қарай) бастапқы қалдықтар жазылып, бұдан соң ай ішіндегі дебиттік және кредиттік айналым сомасынның жинағы есептелінеді. Осы операциялар орындалғаннан соң, әрбір счетттар бойынша келесі айдың басына жазылатын соңғы дебиттік және кредиттік қалдықтар шығарылады. Есте сақтайтын жағдай, ол активті-пассивті кейбір счеттар бойынша бірдей кезеңде әрі дебиттік, әрі кредиттік қалдықтар да болуы мүмкін. Жоғарыда айтылғандардың негізіне сүйене отырып, айналым ведомосы жасалады. [ 27 ]

Синтетикалық жинақтау счеттары бойынша жасалған ведомостың ерекшелігі шығарылған үш пар жинақтың бірдей сомада болуында. Бірінші пар жинақ баланстық теңдік принципінің дұрыстығын және жекелеген счеттар бойынша дебиттік және кредиттік бастапқы қалдықтардың бірдей сомада жинақталғандығын көрсетеді. Екінші пар жинақ жекелеген счеттар бойынша ай ішіндегі айналым сомаларының дебиті мен кредитіндегі мәліметтердің дұрыстығын көрсетсе, үшінші пар жинақ соңғы қалдықтың дебиттік және кредиттік счеттар бойынша дұрыс шығарылмағандығын көрсетеді. Сонымен айналым ведомосын жасау арқылы ағымдағы шаруашылық фактілерінің бухгалтерлік есеп счеттарына дұрыс жазылғандығымен қатар екі жақты жазу принципінің бұрмаланбағандығын және жекелеген счеттар қорытындысын шығаруға болатындығы дәлелденді.

1. 3 Екі жақты жазу қағидалары және шоттар жүйесі

Екі жақты жазу жүйесі Ренессанс дәуірінде пайда болыпты. Екі жақтылық принципті қолдану арқылы жазылатын жазудың ойлап тапқан францискан монахы Леонардо да Ванчидің жақын жолдасы Лука Пачоли болған. Мұндай жазу 1494 жылдан басталған. [20]

Екі жақты жазу принципі (жүйесі) экономикалық заңдылықпен үйлеседі. Мысалға, бухгалтерлік есептің басты мақсаты құжаттарда бейнеленген шаруашылық операцияларына бақылау жүргізу . Кәсіпорындарда орындалған әрбір шаруашылық операцияларын шотта бейнелеу үшін бухгалтерлік есептің ерекше тәсілі қолданылады. Ол тәсіл екі жақты жазу әдісі (doubіeentry system) деп аталады. Екі жақты жазудың қажеттілігі экономикалық құбылыстардың өзара байланыстылығынан туындайды. Бухгалтерлік есеп объектілерінің арасында өзара белгілі бір байланыс болады. Бұған дәлел ретінде ұйымның шаруашылық құралдары мен оның құрылу кездерінің және шаруашылық процестерінің осы кәсіпорындағы орындалатын әрбір шаруашылық операциясын екі жақты экономикалық құбылысқа алып келетіндігін және олардың өзгерістерінің міндетті түрде баланстың екі бабында да бірдей сомада көрсетілуін келтіруге болады. Екі жақты жазу шаруашылық операцияларының нәтижесінде бухгалтерлік есеп объектілеріндегі болатын өзара өзгерістерді көрсетеді.

Осы айтқандарымыз түсініктірек болу үшін операциялардың шотта екі жақты жазылуының тәртібін нақты мысалда қарастырайық. Ол үшін шартты баланс негізінде бухгалтерлік есепшотын ашамыз.

Кесте2. "ККК" фирмасының 1 қаңтар 2005 жылғы БАЛАНСЫ

2005 жылға қаңтар айында орындалған шаруашылық операциялар

1. Жабдықтаушы мердігерлерден 25000 (жиырма бес мың) теңгеге материалдар сатылып алынды (әзірге ақшасы төленген жоқ) .

2. Есеп айырысу шотынан 5 (елу мың) теңге банк несиесі өтелінді.

3. 3 (отыз мың) теңгенің материалдары өндіріске босатылды.

4. Жабдықтаушы-мердігерлерге қарыз 65000 (алпыс бес мың) теңге банк несиесі есебінен өтелді.

Шаруашылық операцияларды "екі жақты жазу" әдісімен есепке алу алдында мынандай жағдайларды ескеру керек:

- Аталған шаруашылық операцияларының қандай объектілерге қатыстылығын,

- Шаруашылық операцияның объектіге қандай әсер ететіндігін,

-Аталған объектілердің есебі бухгалтерлік есептің қай шоттарында ;

-Операцияларды шоттардың қандай бөлігіне жазу керек екендігін (дебитіне немесе кредитіне) .

Бірінші операция нәтижесінде кәсіпорынның материалдары және соған сәйкес жабдықтаушы-мердігерлерге берешек қарызы көбейеді. Келіп түскен материалдарды есепке алу үшін "материалдар" деп аталатын активті шоты, ал жабдықтаушы -мердігерлерге берешек соманы есепке алу үшін "Жабдықтаушы және мердігерлермен есеп айырысу" деп аталатын пассивті шоты қолданылады. Активті шотта құралдардың көбеюі шоттың дебитіне, ал пассивті шотта қорлану көздерінің көбеюі шоттың кредитіне жазылады. Соған сәйкес бұл операция бойынша мынандай екі жақты жазу жазылады:

Д-т: "Материалдар" шоты 25000 теңге

К-т: "Жабдықтаушы-мердігерлермен

есеп айырысу" шоты 25000 теңге

Екінші операция нәтижесінде ұйымның нақты ақшасы және соған сәйкес банк мекемесі алдындағы қарызы азайды. Бұл операцияны алдыңғыға қарама-қарсы деп түсінуге болады. Бірінші операцияда кәсіпорынның активтері және соған сәйкес пассивтері көбейген болса, екінші операцияда ұйымның активтері және пассивтері азайып отыр. Бұл операция бойынша ұйымның бухгалтериясында мынандай екі жақты жазу жазылады:

Д-т: "Банк несиесі" шоты 5 теңге

К-т: "Ақшалар" шоты 5 теңге

Үшінші операция нәтижесінде кәсіпорынның қорлану көздерінде ешқандай өзгеріс болмаған, яғни бұл операция кәсіпорынның пассив бөлімінің баптарына ешқандай әсерін тигізбейді. Ал актив бөлімінде өндіріске материалдардың босатылуына сәйкес аяқталмаған өндіріс деп аталатын бөлім сомасы артып және осыншама сомаға материалдар деп аталатын білім сомасы кемиді. Бұл жағдайда екі жақты жазу мына түрде жазылады:

Д-т: "Аяқталмаған өндіріс" шоты 3 теңге

' К-т: "Материалдар" шоты 3 теңге

Төртінші операция нәтижесінде ұйымның қорлану көздерінде бір бөлім көбейіп, ал екінші бөлім сол сомаға азайып отыр. Жоғарыда қарастырған үшінші операцияда өзгеріс тек қана активті бөлімде болған болса, бұл операция керісінше кәсіпорынның актив бөлімінің баптарына ешқандай әсерін тигізбей, өз әсерін тек қана пассивті бөлім баптарына тигізіп отыр. Осыған сәйкес бұл операция бойынша мынандай екі жақты жазу жазылады:

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс