Бухгалтерлік баланс элементтерін тану
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1.Бухгалтерлік баланс туралы түсінік және оның құрылымы
мен маңызы .
1. Бухгалтерлік баланстың жалпы сипаты және
оның құрылымы,
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..
... ... .6
1.2 Бухгалтерлік баланстың түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.3 Екі жақты жазу қағидалары және шоттар
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 13
2. Шаруашылық операцияларына сәйкес баланстың типтік
өзгерісі мен қаржылық есеп беруді дайындау
2.1 Бухгалтерлік баланс элементтерін тану
2.2 Шараушылық операцияларына сәйкес баланстың
типтік өзгеріске
түсуі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2.3 Есептік кезеңмен қаржылық есеп беруді дайындау.
... ... ... ... ... ... ... ..20
3. Баланс құрылымы мен құрастырылу көздерінің динамикасын
талдау және ХҚЕС бойынша есеп саясаты мен ерекшеліктері
1. Баланс активтерінің құрамы мен құрылымының
динамикасын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ..42
2. Баланс пассивінің құрастырылу көздерінің құрамы мен
құрылымының динамикасын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...52
3. Баланс өтімділігін талдау және ХҚЕС бойынша
есеп саясаты мен
ерешеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... 65
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ...73
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
..75
Кіріспе
Бүгінде бухгалтерлік есебі басқару жүйесінде ең басты бір орын алады.
Ол кәсіпорынның қаржылық жағдайын сипаттап және басқарушылық шешімді
қабылдау үшін негіз бола отырып, тұтынуды, таратуды, айналысты және басқа
да өндіріс процесін шынайы көрсетіп береді. Қазақстан Республикасының
бухгалтерлік есебі бухгалтерлік есеп стандарттарында және субъектілердің
қаржылық-шаруашылық қызметіндегі бухгалтерлік есеп шоттарының Бас есеп
жоспарында бекітілген жалпы қағидалары мен ережелерінің негізінде құрылады
және ол бүкіл алынған ақпараттарды пайдаланушылардың талабына, қызметтің
құрылымына, ұйымның нысанына, айырықша ерекшелгіне есептің сәйкес келуін
қамтамасыз етеді.
Бухгалтерлік баланс оның мәні, ерекшеліктері қазіргі кезеңде өзекті
тақырып болып табылады, себебі кәсіпорынның іс-әрекетін оперативті
басқаруды қамтамасыз ету үшін кәсіпорында бар ресурстар, олардың жағдайы,
орналасуы мен жағдайы, сондай-ақ олардың пайда болуы, қалыптасу көздері
жайлы барлық мәліметтерді қамтиды.Тақырыптың мақсаты құжаттарда бейнеленген
шаруашылық операцияларына бақылау жүргізу және бухгалтерлік баланс
кәсіпорынның активтері мен міндеттемелері, капитал және өндірілген өнімдері
мен олардың сатылғандығы туралы ақпараттарды жинақтап көрсету.
Кәсіпорындарда орындалған әрбір шаруашылық операцияларын шотта бейнелеу
үшін бухгалтерлік есептің ерекше тәсілі қолданылады. Ол тәсіл екі жақты
жазу әдісі (doubіeentry system) деп аталады. Екі жақты жазудың қажеттілігі
экономикалық құжаттарда баланстарда өзара байланыстылығынан туындайды.
Бухгалтерлік баланс құжаттармен расталған, тексерілген бухгалтерлік
жазбалар негізінде жасалады. Баланс жасау үшін Бас кітап, журнал-ордерлер,
сондай-ақ талдау есептерінің регистрлері пайдаланылады.
Баланс 5 бөліктен тұрады:
1. Ұзақ мерзімді активтер МЕА (НМА), НҚ (ОС) және т.б.
2. Ағымдағы активтер (1 жылдан кем).
3. Меншікті капитал.
4. Ұзақ мерзімді міндеттемелер (1 жылдан астам).
5. Қысқа мерзімді міндеттемелер (1 жылдан кем).
Салыстыру үшін баланс кестесінде жылдың басында және соңындағы
көрсеткіштер келтіріледі. Балансты механикалық өңдеу үшін кестенің әрбір
баптары кодталады. МКМ мен активтің әрбір бөлігі бойынша жиыны есептеледі.
Активтер МКМ (пассивтеріне) тең болуы тиіс.
Баланс негізінде ұйымның қаржылық жағдайы, яғни қарсы қойылып
салыстырылатын капиталдағы, ұйымға тиесілі экономикалық ресурстардың бар
жоқтығы жайлы пікір айтылып талқыланады.
Осы бухгалтерлік есептің негізгі атқаратын қызметінің, функциясының
пайдаланушыларға кәсіпорынның мүлкі және қаржылық жағдайы туралы ақпараттық
мәліметтерді уақытылы жеткізіп беріп отыру. Осындай ақпараттық мәліметтің
негізгі қайнар көзі- бухгалтерлік баланс болып табылады.
Тек қана бухгалтерлік баланс арқылы кәсіпорынның табыстары мен
шығындарын және шаруашылық қызметінің соңғы қаржылық нәтижесін анықтауға
болады.
Дипломдық жұмыстың тақырыбы бойынша зерттеу объектісі болып ЖШС
“Болашақ” болып табылады.
Дипломдық жұмыс кіріспе, үш бөлімнен, қорытынды, пайдаланған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде бухгалтерлік баланс туралы
жалпы түсінік және ХҚЕС бойынша оның құрылымының өзгерісі және бап
атауларының өзгергені жайлы айтылады.
Екінші бөлімінде шаруашылық операцияларының қалыптасуына байланысты
баланс баптарының өзгерісі мен қаржылық есеп беруді дайындауда есептік
кезеңмен салыстыра отырып, № 30 бухгалтерлік есеп стандарты жайлы толық
мағлұмат берілген.
Үшінші бөлімінде баланс құрылымы мен құрастырылу көздерінің
динамикасын ЖШС “Болашақ” мысалында талдаулар жасалып және халықаралық
қаржылық есеп стандарты (ХҚЕС) бойынша есеп саясатындағы проблемалары
мен ерекшеліктері және қаржылық есептілігіне түсіндірмелер толық
қамтылып жазылған.
1. Бухгалтерлік баланс туралы түсінік және оның құрылымы мен маңызы
1.1. Бухгалтерлік баланстың жалпы сипаты және оның құрылымы, маңызы
Бухгалтерлік есептің негізгі атқаратын қызметінің, функциясының
пайдаланушыларға кәсіпорынның мүлкі және қаржылық жағдайы туралы ақпараттық
мәліметтерді уақытылы жеткізіп беріп отыру. Осындай ақпараттық мәліметтің
негізгі қайнар көзі- бухгалтерлік баланс. “Баланс”, сөзі франсуз тілінен
алған. Бұл сөз қазақ тілінен аударылғанда “ТАРАЗЫ ”немесе “тепе-тең” деген
мағынаны білдіреді. Сырт көзбен қарағанда кәсіпорынның бухгалтерлік балансы
актив және пассив деп аталатын екі бөлімді кесте болып табылады. Оның сол
жағында, яғни активінде кәсіпорынның қаржылары, заттай және ақшалай
шығындары көрсетілсе (орналастырылған болса), оң жағында, яғни пассив
бөлімінде қорлану көздері қараластырылады. Ұйым осыларды пайдалану арқылы
ғана алдағы уақытта табыс таба алатындықтан бұл мүліктерді кәсіпорынның
әулетті табыстары ретінде таниды. Ал баланстың пассиві деп аталатын
бөлімінде кәсіпорынның қорлану көздері туралы ақпараттық мәлімет жазылады.
Ұйымның қорлану көздері меншікті капитал және тартылған (сырттан немесе
басқа жақтан алынған, қарастырылған) капитал деп екіге бөлінеді. Мұндағы
тартылған капитал дегеніміз кәсіпорынның міндеттемелері, яғни кредитор
берешек борыштары болып табылады. Кредиторлар қатарына заңды немесе жеке
тұлғаларды жатқызуға болады. Егер кәсіпорын өз кредиторларының алдындағы
қарызын уақытылы төлей алмаған жағдайда, олар ұйымнан активтерін сату
арқылы қарызын қайтаруды талап ете алады. Кәсіпорынның меншікті капиталы
инвесторлардың мүдделілігін танытады және ол активтің жиынтық сомасынан
міндеттемелерді шегеріп тастағандағы қалдық сомаға тең болады. Инвестордың
кредитордан айырмашылығы- өз алашағын алу үшін жанталасатын (тырысатын)
болса, ал инвестор жоғарыда аталған активтің жиынтық сомасынан
міндеттемелерді шегеріп тастағандағы қалдық сомаға, яғни меншікті капиталға
ие және де кәсіпорынның қожайыны болып табылады. Осы айтылғандарды
қорытындылай отырып ұйымның барлық активтері инвесторлар мен кредиторлардың
меншігі екендігін аңғаруға болады. Сондықтан бухгалтерлік баланстағы мына
теңдіктің әрдайым тең болатындығы сөзсіз. [12 ]
Актив=меншікті капитал+міндеттеме
Бұл теңдікті кейбір шет елдерде келесі түрде көрсетіледі:
Актив- міндеттеме= меншікті капитал
Әдетте кәсіпорынның бухгалтерлік балансы есеп беретін уақытқа қарай
негізделіп, айдың, тоқсанның, жылдың басына жасалады. Баланстың актив
бөлімі ұзақ мерзімді активтер және ағымдағы активтер деп аталатың екі
тараудан тұрады. Ұзақ мерзімді активтердің қатарына кәсіпорынның
материалдық емес активтері, негізгі құралдары, ұзақ мерзімді қаржы салымы
(инвестициялары), ұзақ мерзімді дебиторлық борыштары жатқызылады. Ал
ағымдағы активтер тарауында ұйымның материалдық құндылықтары, тауарлары,
дайын өнімдері, аяқталмаған өндірісі, қысқа мерзімді дебиторлық борыштары,
қысқа мерзімді қаржы салымы, алдағы кезең шығындары, ақшалары және басқа да
ағымдағы активтері қарастырылады. Бухгалтерлік баланстың пассив бөлімі үш
тараудан тұрады. Оның бірі меншікті капиталы деп аталып, онда кәсіпорынның
жарғылық қоры, резервтік қоры, бөлінбеген пайдасы немесе жабылмаған зияны
көрсетіледі. Пассив бөлімінің екінші және үшінші тараулары тиісінше ұзақ
мерзімді және қысқа мерзімді міндеттемелері деп аталады. Ұзақ мерзімді
міндеттемелер қатарына кәсіпорынның ұзақ уақытқа алған несиелері мен
қарыздары жатқызылса, қысқа мерзімді міндеттемелер тарауында ұйымның алдағы
кезеңдерінің табыстары, бюджетке қарызы, бюджеттен тыс мекемелерге қарызы,
жабдықтаушы-мердігерлерге қарызы, жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы
бойынша қарызы, зейнетақы қорларына қарызы және басқа да кредиторлық
борыштары көрсетіледі. Жоғарыда айқандарымыз түсініктірек болуы үшін үлгі
ретінде “ККК” фирмасының 2002 жылғы 1 қаңтарға жасалған бухгалтерлік
балансын қарастырайық. [27]
Кесте1. “ЖШС Транзит ТК” фирмасының 2002 жылғы 1 қаңтарына
бухгалтерлік балансы
(өлшем бірлігі мың теңге)
Активтері Сомасы Пассивтері Сомасы
1 2 3 4
Ұзақ мерзімді Меншікті капитал:
активтер:
Материалдық емес 2000,0 Жарғылық қорлар 50000,0
активтер
Негізгі құралдар 27000,0 Резервтік қор 5500,0
Ұзақ мерзімді 3000,0 Бөлінбеген пайда 3500,0
қаржы салымы немесе зиян
(инвестиция)
Ұзақ мерзімді 4500,0 Жиыны 59000,0
дебиторлық борыш
Жиыны 36500,0
Ағымдағы активтер: Ұзақ мерзімді
міндеттемелер:
Материалдық қор 3500,0 Ұзақ мерзімді 9000,0
несие
Дайын өнімдер 7000 Ұзақ мерзімді 2000,0
қарыз
Тауарлар 2500,0 Жиыны 11000,0
Аяқталмаған 10000,0 Қысқа мерзімді
өндіріс міндеттемелер:
Қысқа мерзімді Бюджетпен есеп 2500,0
дебиторлық 6500,0 айырысу
борыштар
Қысқа мерзімді Бюджеттен тыс 1500,0
қаржы салымы 5000,0 төлемдермен есеп
(инвестиция) айырысу
Алдағы уақыт Жабдықтаушылармен 7000,0
шығындары 1000,0 еңбек ақы бойынша
есеп айырысу
Берілген аванс 1500,0 Жұмысшылармен 2000,0
еңбек ақы бойынша
есеп айырысу
Ақша қаражаттары 9500,0 Жиыны 13000,0
Жиыны 46500,0 Барлығы 83000,0
Барлығы 83000,0 83000,0
Осы жоғарыда келтірілген ККК фирмасының бухгалтерлік балансынан
көретініміз- бұл ұйымның активтері мен пассивтері 83000,0 мың теңгеге тең.
Мұндағы кәсіпорынның меншікті капиталы 59000,0 мың теңгені, ал
міндеттемелері 24000,0 мың теңгені құрайды. Жоғарыда берілген теңдіктің
орнына (формулаға) осы сандарды орналастыратын болсақ мына түрде болады.
актив=меншікті капитал+міндеттеме
83000000,0=59000000,0+24000000,0
Біз бұл мысалымызда, яғни жоғарыда берілген бухгалтерлік баланста
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес баланстың үлесін қарастырдық.
Кейбір батыс елдерінде баланстағы тауарлардың, баптардың орындары ауысып та
келтіріледі.
Мысалы, кейбір елдерде ағымдағы активтер баланстың актив бөлімінің
басында орналастырылатын болса, оның баптары өтімділіктеріне қарай кезекпен
құрастырылады. Сонымен қатар кейбір баланста активтер мен міндеттемелер
баланстың сол жағында көрсетіліп (орналастырылып), оң жағында тек қана
кәсіпорынның меншікті капиталы көрсетіледі. Баланстың мұндай түріне мына
теңдік негізделген:
Актив- міндеттеме= меншікті капитал
83000000,0-24000000,0= 59000000,0
Бұл теңдік бухгалтерлік баланста ұйым иесінің меншігін көрсетуге
негізделген. Жоғарыдағы мысалымызда сәйкес баланстың бұл түрін құрастыратын
болсақ, баланс кестесінің екі жағы да 59000,0 мың теңгеге тең болады.
1.2 Бухгалтерлік баланстың түрлері
Өзінің жасалу уақытына, қолдану барысына қарай бухгалтерлік баланс әр
түрлі болып келеді. Кәсіпорынның жаңадан құрылған уақытында жасалған
бухгалтерлік баланс кіріспе баланс деп аталады. Кіріспе баланста ұйымның
қызметін бастар алдындағы жарғылық капиталы көрсетіледі. Бұл баланстағы
негізгі көрсеткіштер кәсіпорын иелерінің, яғни құрылтайшыларының,
акционерлерінің осы ұйымды жаңадан құру (ашу) уақытындағы ақшалай немесе
заттай салымдарынан тұрады. Сондықтан көп жағдайда кіріспе баланста
кәсіпорынның меншікті капиталы мен активтері тең болуы ықтимал.
актив=меншікті капитал
Бұл теңдік егер кәсіпорын құрылуы барысында ешқандай жеке немесе
заңды тұлғалардың алдында міндетті, яғни қарыз болмаған жағдайда тура болып
есептелінеді. [ 22 ]
Ұйымның бухгалтерлік балансы ілгеріде айтылғандай белгілі бір
уақытқа, яғни айдың, тоқсанның немесе жылдың басына жасалынады. Осыған
сәйкес кәсіпорынның өз қызметі барысында әрбір белгіленген есеп беретін
уақыттағы (айдың, тоқсанның немесе жылдың басына) құрастырылған балансы
ағымдағы бухгалтерлік баланс болып есептеледі.
Кәсіпорынның жойылу балансы осы ұйым өз қызметін тоқтатар кезде,
таратылатын уақытта жасалады. Осы аталған жойылу балансының өзі әр түрге
бөлінеді. Жойылу балансын еліміздегі бухгалтерлік есеп және аудит
мамандарын даярлауда көп еңбек сіңіріп жүрген белгілі ғалым Әбдіғали
Әбдіманапов өзінің “Бухгалтерлік есеп теориясы және принциптері” атты
еңбегінде екі түрге бөледі және оның бірі ұйымның жабылуына байланысты, ал
екіншісі ұйымның жабылғандығы қорытындылау үшін құрастырылады деп жазған
болатын. Сонымен қатар Ресей ғалымдары Л.А. Крятова мен Х.Х. Эргашев
өздерінің “бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері” атты еңбегінде жойылу
балансы үш кезеңнен тұрады және олардың біріншісі кәсіпорынның жабылуы
алдында, екіншісі жабылуы барысында, ал үшіншісі кәсіпорын жұмысын
тоқтатқаннан кейін жасалынады деп атап өткен. Жалпы, бұл айтылғандарды
талдай отырып, авторлардың бірінің айтқаны дұрыс, ал екіншісінікі қате деп
қарауға болмайды. Бұдан шығатын қорытынды жоғарыда аты аталған авторлардың
қай-қайсынында пікірлері дұрыс деуге болады. Себебі кәсіпорынның
жойылу балансының саны, яғни оның жасалыну кезеңдері ұйымның таратылуына
кететін уақытпен тікелей байланысты. Егер кәсіпорынның таратылуы, яғни
жабылуы ұзақ уақытқа созылатын балса, жойылу баланстарының саны да соған
сәйкес және қажеттілігіне қарай арта түсуі мүмкін.
Кәсіпорындардың шаруашылық қызметіне тиімді басшылық жасап,
бухгалтерлік есептің дұрыс жүргізілуі мен арнайы принциптер және қолданбалы
тәсілдерге сай келуін тексеру үшін өзара жинақталған мәліметтер қажет.
Активті қаражаттар, меншікті капитал және міндеттемелер, сондай-ақ өндіріс
пен сату және жабдықтау үрдісіне байланысты жинақталған мәліметтер мен
ақпараттарды әрбір айдың аяғына қарай бухгалтерлік есеп счеттарын жүргізу
арқылы алынатындығын айтқанбыз. Есеп объектілері мәліметтерін жинақтап,
тексеру үшін бухгалтерлік есеп тәжірибесінде айналым ведомосы жасалынады.
Айналым ведомосын жүргізу арқылы әрбір жекелеген счеттарға жазылған
шаруашылық фактілерінің мазмұнын ай сайын тексеріп отыру мүмкіндігі
туындайды. Айналым ведомосында шаруашылық операцияларынның жүргізуде
қолданылған счеттар бойынша қалдық пен айналыс сомасының жиынтығы
шығарылады. Айналым ведомосы бухгалтерлік есеп жазуларын тексеруде
қолданылатын әдістердің бірі болып табылады. Бұл ведомос аналитикалық
жіктеу және синтетикалық жинақтау счеттарынның көрсеткіштері негізінде
арнайы кесте түрінде жасалады. Яғни аналитикалық айналым және синтетикалық
айналым ведомосы болып екіге бөлінеді.
Ең әуелі синтетикалық жинақтау счеттары бойынша жүргізілетін айналым
ведомосын жүргізудің тәртібіне тоқталамыз. Арнайы үлгідегі кестеге әрбір
жекелеген счеттар бойынша дебиттік немесе кредиттік (счеттардың активтік
және пассивтік болып бөлінуіне қарай) бастапқы қалдықтар жазылып, бұдан соң
ай ішіндегі дебиттік және кредиттік айналым сомасынның жинағы есептелінеді.
Осы операциялар орындалғаннан соң, әрбір счетттар бойынша келесі айдың
басына жазылатын соңғы дебиттік және кредиттік қалдықтар шығарылады. Есте
сақтайтын жағдай, ол активті-пассивті кейбір счеттар бойынша бірдей кезеңде
әрі дебиттік, әрі кредиттік қалдықтар да болуы мүмкін. Жоғарыда
айтылғандардың негізіне сүйене отырып, айналым ведомосы жасалады. [ 27 ]
Синтетикалық жинақтау счеттары бойынша жасалған ведомостың ерекшелігі
шығарылған үш пар жинақтың бірдей сомада болуында. Бірінші пар жинақ
баланстық теңдік принципінің дұрыстығын және жекелеген счеттар бойынша
дебиттік және кредиттік бастапқы қалдықтардың бірдей сомада
жинақталғандығын көрсетеді. Екінші пар жинақ жекелеген счеттар бойынша ай
ішіндегі айналым сомаларының дебиті мен кредитіндегі мәліметтердің
дұрыстығын көрсетсе, үшінші пар жинақ соңғы қалдықтың дебиттік және
кредиттік счеттар бойынша дұрыс шығарылмағандығын көрсетеді. Сонымен
айналым ведомосын жасау арқылы ағымдағы шаруашылық фактілерінің
бухгалтерлік есеп счеттарына дұрыс жазылғандығымен қатар екі жақты жазу
принципінің бұрмаланбағандығын және жекелеген счеттар қорытындысын шығаруға
болатындығы дәлелденді.
1.3 Екі жақты жазу қағидалары және шоттар жүйесі
Екі жақты жазу жүйесі Ренессанс дәуірінде пайда болыпты. Екі жақтылық
принципті қолдану арқылы жазылатын жазудың ойлап тапқан францискан монахы
Леонардо да Ванчидің жақын жолдасы Лука Пачоли болған. Мұндай жазу 1494
жылдан басталған. [20]
Екі жақты жазу принципі (жүйесі) экономикалық заңдылықпен үйлеседі.
Мысалға, бухгалтерлік есептің басты мақсаты құжаттарда бейнеленген
шаруашылық операцияларына бақылау жүргізу. Кәсіпорындарда орындалған әрбір
шаруашылық операцияларын шотта бейнелеу үшін бухгалтерлік есептің ерекше
тәсілі қолданылады. Ол тәсіл екі жақты жазу әдісі (doubіeentry system) деп
аталады. Екі жақты жазудың қажеттілігі экономикалық құбылыстардың өзара
байланыстылығынан туындайды. Бухгалтерлік есеп объектілерінің арасында
өзара белгілі бір байланыс болады. Бұған дәлел ретінде ұйымның шаруашылық
құралдары мен оның құрылу кездерінің және шаруашылық процестерінің осы
кәсіпорындағы орындалатын әрбір шаруашылық операциясын екі жақты
экономикалық құбылысқа алып келетіндігін және олардың өзгерістерінің
міндетті түрде баланстың екі бабында да бірдей сомада көрсетілуін келтіруге
болады. Екі жақты жазу шаруашылық операцияларының нәтижесінде бухгалтерлік
есеп объектілеріндегі болатын өзара өзгерістерді көрсетеді.
Осы айтқандарымыз түсініктірек болу үшін операциялардың шотта екі жақты
жазылуының тәртібін нақты мысалда қарастырайық. Ол үшін шартты баланс
негізінде бухгалтерлік есепшотын ашамыз.
Кесте2."ККК" фирмасының 1 қаңтар 2005 жылғы БАЛАНСЫ
АКТИВ ПАССИВ
Баптардың аталуы Сомасы Баптардың аталуы Сомасы
Материалдық емес 15000Жарғылық қор 80000
активтер
Негізгі құралдары 30000 Бөлінбеген пайда 20000
Аяқталмаған өндірісі90000 Банк несиесі 60000
Дайын бұйымдары 70000 Бюджетпен есеп 40000
айырысу
Материалдары 20000 Жабдықтаушы 50000
мердігерлермен
есеп айырысу
Ақша 110000 Еңбекақы бойынша 85000
есеп айырысу
БАЛАНС 335000 БАЛАНС 335000
2005 жылға қаңтар айында орындалған шаруашылық операциялар
1.Жабдықтаушы мердігерлерден 25000 (жиырма бес мың) теңгеге
материалдар сатылып алынды (әзірге ақшасы төленген жоқ).
2.Есеп айырысу шотынан 50000 (елу мың) теңге банк несиесі өтелінді.
3.30000 (отыз мың) теңгенің материалдары өндіріске босатылды.
4.Жабдықтаушы-мердігерлерге қарыз 65000 (алпыс бес мың) теңге банк
несиесі есебінен өтелді.
Шаруашылық операцияларды "екі жақты жазу" әдісімен есепке алу алдында
мынандай жағдайларды ескеру керек:
-Аталған шаруашылық операцияларының қандай объектілерге
қатыстылығын,
-Шаруашылық операцияның объектіге қандай әсер ететіндігін,
-Аталған объектілердің есебі бухгалтерлік есептің қай шоттарында ;
-Операцияларды шоттардың қандай бөлігіне жазу керек екендігін (дебитіне
немесе кредитіне).
Бірінші операция нәтижесінде кәсіпорынның материалдары және соған
сәйкес жабдықтаушы-мердігерлерге берешек қарызы көбейеді. Келіп түскен
материалдарды есепке алу үшін "материалдар" деп аталатын активті шоты,
ал жабдықтаушы -мердігерлерге берешек соманы есепке алу үшін
"Жабдықтаушы және мердігерлермен есеп айырысу" деп аталатын пассивті
шоты қолданылады. Активті шотта құралдардың көбеюі шоттың дебитіне, ал
пассивті шотта қорлану көздерінің көбеюі шоттың кредитіне жазылады.
Соған сәйкес бұл операция бойынша мынандай екі жақты жазу жазылады:
Д-т: "Материалдар" шоты 25000 теңге
К-т: "Жабдықтаушы-мердігерлермен
есеп айырысу" шоты 25000 теңге
Екінші операция нәтижесінде ұйымның нақты ақшасы және соған сәйкес банк
мекемесі алдындағы қарызы азайды. Бұл операцияны алдыңғыға қарама-қарсы деп
түсінуге болады. Бірінші операцияда кәсіпорынның активтері және соған
сәйкес пассивтері көбейген болса, екінші операцияда ұйымның активтері және
пассивтері азайып отыр. Бұл операция бойынша ұйымның бухгалтериясында
мынандай екі жақты жазу жазылады:
Д-т: "Банк несиесі" шоты 50000 теңге
К-т: "Ақшалар" шоты 50000 теңге
Үшінші операция нәтижесінде кәсіпорынның қорлану көздерінде ешқандай
өзгеріс болмаған, яғни бұл операция кәсіпорынның пассив бөлімінің баптарына
ешқандай әсерін тигізбейді. Ал актив бөлімінде өндіріске материалдардың
босатылуына сәйкес аяқталмаған өндіріс деп аталатын бөлім сомасы артып және
осыншама сомаға материалдар деп аталатын білім сомасы кемиді. Бұл жағдайда
екі жақты жазу мына түрде жазылады:
Д-т: "Аяқталмаған өндіріс" шоты 30000 теңге
' К-т: "Материалдар" шоты 30000 теңге
Төртінші операция нәтижесінде ұйымның қорлану көздерінде бір бөлім
көбейіп, ал екінші бөлім сол сомаға азайып отыр. Жоғарыда қарастырған
үшінші операцияда өзгеріс тек қана активті бөлімде болған болса, бұл
операция керісінше кәсіпорынның актив бөлімінің баптарына ешқандай әсерін
тигізбей, өз әсерін тек қана пассивті бөлім баптарына тигізіп отыр. Осыған
сәйкес бұл операция бойынша мынандай екі жақты жазу жазылады:
Д-т: "Жабдықтаушы-мердігерлермен
есеп айырысу" шоты 65000 теңге
К-т: "Банк несиесі" 65000 теңге
Келтірілген мысалдан көріп отырғанымыздай, әрбір операция бір мезгілде
және бірдей сомада бір шоттың дебитіне және екінші шоттың кредитіне жазылып
отыр. Олай болса, екі жақты жазу өзара байланысты бухгалтерлік есеп
объектілерінің дебит және кредит шоттарда бірдей сомада өзгеруін
бейнелейді. . [ 9 ]
Шаруашылық операцияларды бейнелеуде шоттардың арасында пайда болған
экономикалық өзара байланысты — шот корреспонденциясы деп атайды, ал шоттың
өзі корреспонденцияланушы шот болып аталады. Корреспонденция-ланушы
шоттардың дебит псн кредитте көрсетілуі бухгалтерлік жазу немесе өткізбе
деп аталады.
Бухгалтерлік жазу (өткізбе) жай және күрделі деп аталатын екі түрге
бөлінеді.
Жай өткізбе деп шаруашылық операциялары сомасының бір шоттың дебитіне,
екінші шоттың кредитіне жазылуын айтамыз.
Күрделі өткізбе деп орындалған бір шаруашылық операциясына ең аз
дегенде екі шот дебиттелініп, бір шоттың кредиттелуін немесе керісінше, бір
шоттың дебиттелініп, екі шоттың кредиттелінуін айтамыз.
2.Шаруашылық операцияларына сәйкес баланс баптарының өзгерісі мен қаржылық
есеп беруді дайындау.
2.2 Шараушылық операцияларына сәйкес баланс баптарының өзгеріске
ұшырауы
Кез келген кәсіпорында күнделікті жұмыс істеліп, қызмет атқарылып
отыратындығы белгілі. Осы операциялардың орындалуы ұйымның
бухгалтерлік балансының баптарына тікелей әсер етеді. Нақтырақ айтатын
болсақ, ұйымдағы әрбір орындалатын операцияға сәйкес баланс
баптарындағы сома өзгеріске ұшырап отырады. Бірақ бухгалтерлік
баланстың актив пен пассив баптарының тендігі әрдайым сақталады.
Сонымен қатар кәсіпорында әрбір орындалған операциядан кейін жаңадан
баланс жасалмайтындығы белгілі және ол мүмкін емес. Себебі ұйымда бір
күннің өзінде бірнеше операция орындалуы мүмкін. Тіпті әрбір операция
түгіл, күн сайын кәсіпорынның бухгалтерлік балансын жасап тұру үлкен
күшті, көп уақытты қажет етеді. Сонымен қатар балансты күнделікті
немесе әрбір орындалған операциядан кейін жасап отыру тиімсіз және
қажет те емес. Міне осы себептен кәсіпорынның бухгалтерлік балансы
белгілі бір уақытқа, яғни есеп беретін кезеңге қарай (ай сайын, тоқсан
сайын, жыл сайын) жасалып отырады. Жалпы бухгалтерлік есепте баланс
баптарының сомасына әсер ететін шаруашылық операцияларын төрт түрге
бөліп қарастырады. [18]
Бірінші түріне жатқызылатын шаруашылық операциялары бухгалтерлік
баланстың тек қана актив бөліміне әсер етеді. Бұл жағдайда актив
бөліміндегі бір бап қандай да бір сомаға азайса, екінші бап тура сол сомаға
артып отырады. Ал активтің жалпы сомасы мен баланстың сомасы ешқандай
өзгермейді.
Мысалы, кәсіпорынның банктегі есеп айырысу шотынан кассаға 100 (жүз) мың
теңге алынды.
Бұл жағдайда есеп айырысу шоты бабындағы сома 100 (жүз) мың теңгегс
азайса, касса деп аталатын баптың сомасы 100 (жүз) мың теңгеге артады.
Баланстың активі мен пассиві арасындағы тендік өзгермейді.
Екінші түріне жатқызылатын шаруашылық операциялары бухгалтерлік
баланстың тек қана пассив бөліміне әсер етеді. Актив бөлімінде өзгеріс
болмайды. Бұл жағдайда пассив бөліміндегі бір бап қандай да бір сомаға
азайып, екінші бап тура сондай сомаға артады. Ал пассивтің жалпы сомасы мен
баланстың сомасы ешқандай өзгермейді. [ 31 ]
Мысалы, ұйым өзінің жабдықтаушы-мердігерлердің алдындағы 500 (бес жүз)
мың теңге қарызын банк мекемесінен алынған несие арқылы қайтарды делік.
Бұл уақытта кәсіпорынның бухгалтсрлік балансындағы жабдықтаушы-
мердігерлермен есеп айырысу деп аталатын бабындағы сома 500 (бес жүз) мың
теңгеге азайып, ал банк несиесі бабындағы сома 500 (бес жүз) мың теңгеге
артады.. ал баланстың активі мен пассиві арасындағы теңдік өзгермейді.
Үшінші түріне жатқызылатын операциялардың жоғарыда аталған екі түрден
айырмашылығы, бұл операциялар барысында баланстын активі мен пассиві бірдей
сомаға артады. Яғни бұл жағдайда операция әсерінен баланстын актив
бөліміндегі бір баптың сомасы қандайда сомаға көбейсе, пассив бөліміндегі
баптың да сомасы осындай сомаға артады. Мысыалы, жабдықтаушы-мердігерлерден
кәсіпорынға 200 (екі жүз) мың теңгенің материалдары келіп түсті. [ 30 ]
Бұл уақытта ұйымның бухгалтерлік балансындағы жабдықтаушы-
мердігерлерімен есеп айырысу деп аталатын бабындағы сома және материалдар
деп аталатын бабындағы сома бір уақытта 200 (екі жүз) мың теңгеге көбейді.
Яғни кәсіпорынның материалдарының артуына сәйкес жабдықтаушыларға қарызы
көбейеді. Сонымен қатар 200 (екі жүз) мың теңгеге баланстың сомасы да
өседі.
Баланс баптарының сомасына әсер ететін шаруашылық операцияларына
төртінші түрі үшінші түріне жатқызылатын операцияларға ұқсас болып келеді.
Бұл уақытта да баланстың актив және пассив жағындағы баптары бір уақытта
бірдей сомаға өзгереді. Айырмашылығы- үшінші түрге қарағанда баланстың
актив жағы және пассив жағы бірдей сомаға азаюы жағына өзгереді. Мысалға,
кәсіпорынның есеп айырысу есеп шотынан бюджетке әлеуметтік салық аударылды,
сомасы 50 (елу) мың теңге, нәтижесінде есеп айырысу есеп шоты активті шот
ретінде кредит айналымынан елу мың теңгеге азаяды және әлеуметтік салық
шоты 50 (елу) мың теңге азаяды. Жоғарыда көрсетілген баланстың негізгі 4
түрлі өзгерісі бойынша операциялар мазмұнына құрылған кестені төмендегіден
көруімізге болады. [ 27 ]
Кесте 3 . Операциялар мазмұнына шоттар корреспонденциясы.
Операциялар мазмұны Дебет Кредит Сомасы
1.Есеп айырысу есеп шотынан 451 441 100 000
кәсіпорын кассасына нақты
ақша алынды.
2.Жабдықтаушы мердігерлерге 671 601 500 000
қарыз сомасы банк несиесі
арқылы қайтарылды.
3.Кәсіпорын қоймасына 201 671 200 000
жабдықтаушы мердігерлерден
шикізат материалдары
қабылданды.
4.Бюджетке әлеуметтік салық 635 441 50 000
аударылды.
2.3 Есептік кезеңмен қаржылық есеп беруді дайындау.
Жоғарыда айтқанымыздай, қаржылық есеп берудің құрамына бухгалтерлік
баланс, шаруашылық - қаржылық қызметінің нәтижесі туралы есеп беру, ақша
қаражатының қозғалысы туралы есеп беру және түсіндірме хаттамасы (жазбасы)
кіреді. [ 26 ]
Қаржылық есеп берудің мақсаты пайдаланушыларды есептік кезендегі
қызметінің нәтиежесі мен қаржылық жағдайы туралы пайдалы, әрі мәнді және
сенімді ақпараттармен қамтамасыз ету болып табылады.
Бірақ қаржылық ақпараттарды пайдаланушылар кәсіпорынның қызметі
туралы әрқилы мәліметтерді қажет етеді, мысалға:
- инвесторлар – жасаған инвестициясының тәуекелділік дәрежесі олардың
алатың табысына қаншалықты пара-пар келетіндігін анықтау үшін; кәсіпорынға
салған инвестициясын сатудың немесе соған сәйкес активтерін сатып алудың,
немесе өз үлесін сақтаудың қажеттілігін анықтау үшін; кәсіпорынның
келешектегі күтілетін дивидендтерді төлеу қабілеттілігін анықтау үшін қажет
ақпараттарды талап етеді;
- кредитор – алған қарызын және төленетін пайызын өтеу қабілеттілігін
(мүмкіндігін) анықтау үшін қажет ақпараттарды талап етеді;
- жабдықтаушылар – кредиторлық қарызды дер кезінде өтей алатын
қабілетін тексеру үшін қажет ақпараттарды талап етеді;
- сатып алушы – кәсіпорын қандай кезенде өз қызметін жалғастыра
алатындығы жөніндегі ақпараттарға мүдделі болып келеді;
- қызметкерлер – кәсіпорынның тұрақты әрі рентабельді болғанына
мүдделі, өйткені олар, өзінің еңбек ақысын және басқа жеңілдіктері мен
төлемін алады, ал акционерлер – тұрақты түрде дивиденд алып тұруын
көздейді; . [ 25 ]
- мемлекеттік органдар – кәсіпорынның тұрақты әрі рентабельді жұмыс
істегеніне мүдделі, өйткені олар солардың көмегімен экономикалық саясатты
(салық шараларын қоса алғанда) жүзеге асырады, сондай-ақ статистикалық
мәліметтерді жинайды;
- жұртшылық - жұмыс орнын табу мақсатында қажетті ақпараттарды елді
мекенді, аймақты дамытудағы керек ақпараттарды жинауға (алуға) мүдделі
болып келеді.
Қаржылық есеп беру кәсіпорынның инвестициялық саясатын жасауға,
несиелеу аясын дұрыс қалыптастыруға, болашақ ақша қаражатының ағынын
бағалауға, кәсіпорынның міндетемесі мен ресурстарын бағалауға және олардың
басқарушы органдарынан қызметіне қажет ақпараттармен қамтамасыз етуге өз
септігін тигізеді.
Кәсіпорынның қаржылық есеп беруін әрқилы пайдаланушылардың әртүрлі
мүдде бойынша пайдалануы кәсіпорынның сол жалпы талапқа сай келуі үшін оның
қызметіне капиталдың жеткілікті болғаны абзал. Сондықтан олардың негізгі
талабы (басқа жағдайлары бірдей болғанда): кәсіпорыннан алған меншік
капиталы мен басқа инвестициясы туралы ақпараттар оларды қанағаттандыруы
тиіс.
Бұл ереже барлық пайдаланушылардың мүддесіне ортақ әрі сай келетін
ақпарат болып саналады. Жалпы алғанда, пайдаланушылар келесі ақпараттарға
мүдделі болып келеді.
Кесте 4. Есеп беру мәліметтері.
Есеп берудің мәліметтері Пайдалылығы
Экономикалық ресурстары (активтер Кәсіпорынның табыс алу қабілетін
құрылымы) бағалау және болашақта болатын ақша
қаражаты
Қаржылық құрылымы (кәсіпорынның Қарыз қаражатының келешекке
қарызы мен меншік капиталының ара қажетгілігін бағалау және болашақта
қатынасы) алынатын пайда мен ақша қаражатын
мүдделі тараптардың арасына тарату;
кәсіпорынның сырттан инвестицияны
тартудың потенциалдық икемділігін
бағалау
Өтімділік пен төлем қабілеттілігініңӨз міндеттемесіне жауап беретін
коэффициенті кәсіпорының ұзақ және қысқа
мерзімдегі қарыздарын төлеу
қабілеттілігін бағалау
Рентабельділік пен іскерлік Кәсіпорынның ресурстарды пайдалану
белсенділігінің коэффициенті тиімділігін бағалау
Қаржылық жағдайының өзгеруі Қаржылық инвестициялық оперативтік
қызметінің нәтижесінде, кәсіпорынның
алған ақша ағынын бағалау;
кәсіпорынның келешектегі ақша
қаражатына қажеттілігін болжау
Қаржылық есеп беру байланысты, өйткені ондағы шаруашылықтың бір ғана
операциясы әртүрлі фактімен көрініс табады. Әрбір есеп беру әртүрлі
ақпаратты береді, ал оны сол немесе басқаша күйінде шаруашылық жүргізуші
субъект пайдаланылады.
Қаржылық есеп пайдаланушылар үшін айқын, түсінікті болуы және барлық
мәнді ақпараттарды ашуы тиіс. Қажет болған кезде түсініктеме хаттамасында
(жазбасында) баптардың жіктемесі мен ақша қаражаттары туралы қосымша
мәлімметтер арқылы олардың мазмұнын түсіндіру керек.
Қаржылық есеп беруде заңды тұлғалардың атауы, тұрған жері, есеп беру
кезеңі мен күні көрсетілуі тиіс. Сондай-ақ, ұйымның қызмет түрі, заңды
нысаны, өлшем бірлігі келтірілуі тиіс.
Қаржылық есеп беру өткен кезендердің мәліметтерімен салыстырылады.
Есеп беру Қазақстан Республикасының валютасында жасалады, өлшем бірлігі –
мың теңге. Жылдық есеп берудің есептік кезеңі болып толық календарлық жыл
саналады; ал жаңадан құрылған субъектілер үшін – заңды тұлға ретінде
статусын алған күнінен бастап есепті жылдың 31-ші желтоқсанына дейін
саналады. Меншік иесінің есеп берудің басқа да кезендігін белгілеуге құқығы
бар (жылына бір реттен кем болмауы керек). . [ 15 ]
Қаржылық есеп берудің элементтері. Қаржылық есеп беру мәміленің және
басқа да оқиғаның нәтижесін класқа топтастырып, экономикалық мазмұнына
сәйкес көрсетіледі. Экономикалық мазмұн қаржылық есеп берудің элементтері
болып табылады.
Актив – бұл құндық бағасы бар субъекттің құқығы мен жеке мүліктік және
мүліктік емес игілігі.
Активтер болашақта жүзеге асатын экономикалық олжа ретінде
көрсетіледі. Ол өткен мәміленің немесе басқа оқиғаның нәтижесі болып
табылады, бірақ ол өздігінен активтің пайда болуына әкелмейді. Актив өнімді
(жұмысты, қызметті) өндіру үшін, сондай-ақ өндірісті басқару және басқа
мақсаттар үшін пайдаланылады. Болашақ экономикалық олжа ретінде жүзеге
асатын активтер өндірісте және күрделі құрылыста сатылуы немесе басқа
активтерге айырбасталуы, кәсіпорынның міндеттемесін өтеу үшін қолданылуы,
меншік иелерінің арасында бөлінуі мүмкін.
Активтердің физикалық нысаны да бар болуы мүмкін (ғимараттар,
қондырғылар, машиналар т.б.) және ондай нысаны болмауы да мүмкін (лицензия,
ноу-хауң, гудвилл және т.б.); сондай-ақ активтер дебиторлық қарыз іспеттес
те болып келуі мүмкін. . [ 12 ]
Шаруашылық жүргізуші субъектінің активтерге меншік құқығы болуы да
және оның болмауы да мүмкін (жалға берілген мүліктер, консигнацияға немесе
қайта өндеуге қабылданған тауарлар т.б.), бірақ сол активтер кәсіпорынның
өз меншігіне жатпаса да, олардың сақталуын қамтамасыз етеді оларды
пайдаланудан алынатын олжаны бақылай алады. Жаңа активтерді жасау оларға
жұмсалған шығыстардың арасында тікелей байланысты болады, бірақ олар уақыт
кеңістігінде әр уақытта бір-бірімен тұспа – тұс келе бермейді (мысалға,
аяқталмаған құрылыс, көп жылдық екпе ағаштарын егу және негізгі табынды
қалыптастыру). Бұл жағдайда шығын тек болашақ олжаны іздестіру үшін
жасалғандығын көрсетеді (пайдалануға берілген объектіден, көп жылдық екпе
ағаштарын пайдаланудан, малды өсіруден), бірақ бұл активтердің түпкілікті
өз арналымдарына сәйкестігін көрсетпейді.
Міндеттемелер – бұл өткен мәміленің нәтижесі, ол жүзеге асқандықтан
қарызданушының міндеттемесінің пайда болғанын, белгілі бір әрекеттің
кредитор пайдасына жасалатындығын көрсетеді: қарызды төлеу немесе одан бас
тарту, ал кредитор қарызданушыдан өз міндетемесін талап етуге құқығы бар.
Міндеттеменің осы шақтағысы мен болашақтағысының жігін ашу қажет.
Субъетінің активтерді алу ниеті мендеттеменің пайда болуына әкелмейді.
Міндеттеме тек автив алынған кезде немесе субъект келісім – шарттық
қатынасқа отырған кезде пайда болады. Міндеттеме оны төлеу жолымен өтеледі,
немесе басқа активті берген кезде жойылуы мүмкін. Сондай-ақ міндеттемеден
кредитордың өзі бас тартқан кезде ол өтелген болып саналады (сот шешімі
бойынша, немесе іздестіру мерзімі өтіп кетсе).
Меншік капиталы – бұл субъектінің міндеттемесі шегерілген активі.
Бухгалтерлік есепте ол бірнеше классқа бөлінеді: жарғылық капиталы, қосымша
төленген капиталы, резервтік капитал, таратылмаған табыс. Қаржылық есеп
беруді пайдаланушылар үшін бұндай бөліну, шаруашылық қызметін талдаған
кезде қажет. Егер де баланс пассивінің құрылымында меншік капиталының үлес
салмағы көп болса, онда ол субъектінің қаржылық жағдайының тұрақтылығын
көрсетеді. . [ 7 ]
Қаржылық нәтижесі – бұл есепті жылдағы кәсіпорынның қаржылық-
шаруашылық қызметтінің ңәтижесі (шығыс пен табыстың айырмасы). Қаржылық
нәтижесін өлшеу элементі: табыс пен шығыс болып табылады.
Табыс – бұл есепті кезендегі активтердің өсуі, не міндеттемелердің
азаюы; шығыс- бұл есептік кезенде активтердің азаюы, не міндеттемелердің
көбеюі (өсуі). Бұл жерде иеленушілердің жарлық капиталына салған салымы
субъектінің табысы болып табылмайды, ал субъект иелеріне меншік капиталын
таратып беру – шығыс болып танылады.
Қаржылық есеп беруде шаруашылық жүргізуші субъект қызмет түріне
(өндірісіне) қарап табыс пен шығысты бөліп көрсетуіне болады. Мысалға,
өнеркәсіп өндірісі делдалдық қызмет, ауыл шаруашылық қызметі бойынша және
т.б., сондай-ақ табыс пен шығысты әдеттегі қызметі мен төтенше жағдайдан
алатын табыстары немесе шығыстары бойынша бөлуі мүмкін.
Табыстар – бұл субъектінің негізгі және негізгі емес қызметінің
нәтижесі. Негізгі қызметтен алатын табыстардың қатарына: өнімді, жұмысты,
қызметті сатқаннан алынған табысы; сондай-ақ тауарлы-материалық
құндылықтардан, жалға беруден, инвестициялық қызметтерден түсетін табыстары
жатады. Ал негізгі емес қызметтен түсетін табыстардың қатарына: негізгі
құралды, материалдық емес активтерді, бағалы қағаздарды (акция бойынша
табыс және пайыз түріндегі табыс) сатқаннан және бағамдық айырмадан түскен
табыстары жатады. . [ 3 ]
Шығыстар - өнімді өндірумен, жұмысты атқарумен, қызметті көрсетумен
байланысты шығындар, негізгі және негізгі емес қызметтен шеккен зияндар
және төтенше жағдайдан туындаған шығындары. Шығыстар, әдетте, шығыс (отток)
нысанын қабылдайды немесе активтердің пайдалануын көрсетеді (ақша
қаражаттары, материалдық запастар, негізгі құралдар т.б.). Зиян
экономикалық олжаның азайғанын көрсетеді. Зиян өз табиғаты бойынша,
шығыстан айтарлықтай ерекшеленбейді және ол жеке элемент болып та
саналмайды.
Қаржылық есеп берудің элементтерін тану – бұл бухгалтерлік балансқа
енгізу процесі немесе қаржылық-шаруашылық қызметінің туралы есеп берудің
бабы, ал ол элементтерге берілген анықтамаларына сәйкес келеді және мынадай
тану тұжырымдамасын (критериясын) қанағаттандырады:
- кез келген болашақтағы олжаның осы баптарда көрініс табу
ықтималдылығы бар, оның түсуі де, шығып кетуі де мүмкін;
- баптың құны бар, ол үлкен дәлдікпен өлшенуі мүмкін.
Қаржылық есеп берудің элементтерін багалау. Бағалаудың көмегімен
олардың құны анықталуы мүмкін, соның нәтижесінде олар (активтер мен
міндеттемелер) танылады және қаржылық есеп беруге тіркеледі. Бағалаудың
келесі түрлері бар: . [ 5 ]
бастапқы құны – активтер тараптардың келісімі бойынша белгіленген және
олардың алынған бойынша көрініс табады; міндеттеме келіп түскен сомасы
бойынша көрініс табады, түрлі жағдайлардың тоғысуының (салдарынан) қалыпты
кезінде олардың өтелуі үшін төлем жасалады;
ағымдағы құны – активтер есеп берудегі ақшалай самасы бойынша көрініс
табады, егер осы немесе осыған ұқсас актив алынса, онда ол сол сомада
төленеді; міндеттемелер есеп берудегі дисконтталмаған бағасы бойынша
көрініс табады және тап осы сомада өтелуі талап етіледі;
сату құны – активтер өзінің сатылған құны (ақна қаражатының сомасы)
бойынша көрініс табуы мүмкін, міндеттемелер өзінің өтелген сомасы бойынша
көрініс табады, демек дисконтталмаған сомасын білдіреді және олардың
өтелуін талап етеді;
дисконтталған құны – активтер келешекте келіп түсетін ақша қаражатының
дисконтталған құнын білдіреді, ағымдағы құны бойынша көрініс табады, ол
субъектінің әдеттегі қызметінің барысында солайша топтап көрсетіледі
(немесе қорытындыланады);
баланстық құны – актив пен міндеттеме баланстық есеп берілген
күніндегі бағасы бойынша көрініс табады. . [ 6 ]
Субъект қаржылық есеп беруді жасау кезінде активтер мен
міндеттемелерді бағалау үшін бастапқы құнын негізге алады және сонымен қоса
басқа да бағалау әдістерін пайдаланады.
Енді біз қаржылық есеп беруді жасаудың тәртібі мен мазмұнын және соған
тіркеме ретінде берілетін түсініктеме хаттамасын қарастырамыз.
Есеп берудің негізгі үлгісі болып бухгалтерлік баланс саналады. Оны
жасауға дейін есеп регистріндегі барлық синтетикалық шоттар бойынша қалдық
пен айналым аналитикалық есеп мәліметтерімен салыстырылады. Жылдың
басындағы және аяғындағы баланстардың деректерін салыстыру үшін жыл
басындағы бекітілген баланс баптарының номенклатурасы жыл аяғындағы
бекітілген баланс номенклатурасымен және бөлім топтамаларымен, әрбір
баптарымен (егер баланс баптарының номенклатурасында өзгерістер болса)
сәйкестендірілуге тиіс.
Бухгалтерлік баланс 2 БЕС мен есеп беруді жасау бойынша әдістемелік
ұсыныстарында анықталған ақпараттардан тұруы тиіс.
Баланс Бас кітапта көрсетілген шоттардың қалдығының негізінде
жасалады. Ол міндеттеме, меншік капиталы, активтер деген бөлімдерден
тұрады. Активтер мен міндеттемелер өз кезегінде ұзақ және ағымдағы
кезендерге жіктеледі.
Ағымдағы активтер мен ағымдағы міндеттемелердің өзара жасалуы рұксат
етілмейді. Баланстың кейбір баптары басқа баптара енгізілмеуі керек, немесе
бұрып қиюға болмайды (мысалға, дебиторлық қарызды, кредиторлық қарызбен
жабуға болмайды).
Сонымен, баланстағы ағымдағы активтер мен міндеттемелерді анықтау және
олардың мазмұнын ашудың қаржылық есеп беру үшін маңызы зор, сондай-ақ
пайдаланатындар үшін де ол өте қажет және олардың сол көрсеткіштері бойынша
талдау жасалынды. . [ 2 ]
Сонымен ұзақ және ағымдағы активтер, меншік капиталы, ұзақ және
ағымдағы міндеттемелер бухгалтерлік баланста ашылуы тиіс. Жыл соңында
белгіленген тәртіп бойынша түгендеудің көмегімен баланстың барлық баптары
расталуы тиіс.
Баланс мәліметтері бойынша кәсіпорынның қаржылық жағдайы талданылады.
Қаржылық-шаоуашылық қызметі туралы есеп беру нысаны табыс пен шығыс
шоттарын ашып, оларға шолу жасайды. Қаржылық-шаруашылық қызметінің есеп
беруі келесі көрсеткіштерден тұрады:
- өнімді, жұмысты, қызметті сатудан түскен табыс; ҚҚС, акциздер және басқа
міндетті төлемдер мен салықтар шегерілген түрінде көрсетіледі, қайтарылған
тауар құнын, бағадан және сатудан жасалған жеңілдіктерді қоспағанда;
- өнімнің, жұмыстың, қызметтің сатылған өзіндік құнына кәсіпорынның нақты
шығындары, яғни өнімді, жұмысты, қызметті өндірумен байланысты тікелей
шығындары кіреді;
- жалпы табыс-өнімді, жұмысты, қызметті сатқаннан түскен табыстан өнімнің
нақты өзіндік қүнын алып тастағаннан соң шығытын қаржылық нәтиежесі;
- кезең шығыстары-өнімнің, жұмыстың, қызметтің өндірістік өзіндік құнына
енбейтін шығыстар: жалпы және әкімшілік шығыс, сату бойынша шығысы,
пайыздарды төлеу бойынша шығыстары;
- негізгі қызметтен түскен табыс (зиян) –жалпы табыс пен кезең шығыстарының
айырмасы;
- негізгі емес қызметтен түскен табыс (зиян) кәсіпорынның негізгі
кызметімен байланысты емес операциялардан алынған табысы (негізгі
құралдарды, материалдық емес активтерді, бағалы қағаздарды сатқаннан,
субсидии т.б.)
- салық салынғанға дейінгі әдеттегі қызметінен алынған табысы-негізгі және
негізгі емес қызметтерін біріктіргеннен алынған табыс;
- табыс салығы бойынша шығыс- 11 БЕС салынған, соның ережесіне сәйкес
есептік кезең үшін анықталған табыс салығы бойынша шығысы;
- салық салынғаннан кейінгі әдеттегі қызметінен алынған табысы (зияны) –
салық салынғанға дейінгі табыстан табыс салығы бойынша шығысын шегергеннен
соң алынған табысы (зияны);
-төтенше жағдайдан алынған табысы (зияны) – есептік кезеңде орын алған
төтенше жағдайдың сальдоланған нәтижесі;
3. Баланс құрылымы мен құрастырылу көздерінің динамикасын талдау және
ХҚЕС бойынша есеп саясаты мен ерекшеліктері.
3.1 Баланс активтерінің құрамы мен құрылымының динамикасын талдау.
Баланс активтерінің құрамы мен құрылымының динамикасын талдау-
кәсіпорынның барлық мүліктерінің және оның жекелеген түрлерінің абсолютті
және салыстырмалы арту немесе кему мөлшерін белгілеуге мүмкіндік береді.
[10]
Қаржылық есептің маңызды элементі болып саналатын активтерді, талдау
барысында, осы активтердің нақты қолдабалы, құрамы, құрылымы және оларда
болған өзгерістері зерттелінеді. Активтердің жалпы құрылымын және оның жеке
топтарын талдау, олардың рационалды тартылуын талқылауға мүмкіндік береді.
Активтердің өсуі (артуы) кәсіпорынның болашақтағы дамуын көрсететін
болғандықтан, ол осы кәсіпорын жұмысының оң нәтижесін сипаттайды.
Алайда, кәсіпорын мүлік құнының өсу себептерін талдағанда, жоғары
деңгейі баланстық есептің номиналды көрсеткіштерінің нақты көрсеткіштерден
айтарлықтай аутқуына әкеліп соқтыратын инфляция әсерін ескеру қажет.
Отандық тәжірибе инфляцияны есепке алу тек негізгі құралдардың баланстық
құнын құру барысында жүргізіледі.
Отандық есептік-аналитикалық тәжірибеде өндірістік қорлар, дайын өнім
және тауарларды қайта бағалау жүргізілмейді. Сондықтан да олардың құнының
өсуі , инфляциялық фактор әсерінен болатыны күмәнсіз.
Баланс мәліметтері бойынша активтердің құрамы мен олардың таралуына
талдау жасау үшін келесі 1-аналитикалық кестеде құрылады.
Кесте – 6 2003 жылдың басы мен соңындағы баланс активтерінің құрамы
мен құрылымы
Жыл басында Жыл соңында Жыл бойындағы Құрылымы
өзгеріс (+,-) ның
№ Көрсеткіштер өзгеруі
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1.Бухгалтерлік баланс туралы түсінік және оның құрылымы
мен маңызы .
1. Бухгалтерлік баланстың жалпы сипаты және
оның құрылымы,
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..
... ... .6
1.2 Бухгалтерлік баланстың түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.3 Екі жақты жазу қағидалары және шоттар
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 13
2. Шаруашылық операцияларына сәйкес баланстың типтік
өзгерісі мен қаржылық есеп беруді дайындау
2.1 Бухгалтерлік баланс элементтерін тану
2.2 Шараушылық операцияларына сәйкес баланстың
типтік өзгеріске
түсуі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2.3 Есептік кезеңмен қаржылық есеп беруді дайындау.
... ... ... ... ... ... ... ..20
3. Баланс құрылымы мен құрастырылу көздерінің динамикасын
талдау және ХҚЕС бойынша есеп саясаты мен ерекшеліктері
1. Баланс активтерінің құрамы мен құрылымының
динамикасын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ..42
2. Баланс пассивінің құрастырылу көздерінің құрамы мен
құрылымының динамикасын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...52
3. Баланс өтімділігін талдау және ХҚЕС бойынша
есеп саясаты мен
ерешеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... 65
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ...73
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
..75
Кіріспе
Бүгінде бухгалтерлік есебі басқару жүйесінде ең басты бір орын алады.
Ол кәсіпорынның қаржылық жағдайын сипаттап және басқарушылық шешімді
қабылдау үшін негіз бола отырып, тұтынуды, таратуды, айналысты және басқа
да өндіріс процесін шынайы көрсетіп береді. Қазақстан Республикасының
бухгалтерлік есебі бухгалтерлік есеп стандарттарында және субъектілердің
қаржылық-шаруашылық қызметіндегі бухгалтерлік есеп шоттарының Бас есеп
жоспарында бекітілген жалпы қағидалары мен ережелерінің негізінде құрылады
және ол бүкіл алынған ақпараттарды пайдаланушылардың талабына, қызметтің
құрылымына, ұйымның нысанына, айырықша ерекшелгіне есептің сәйкес келуін
қамтамасыз етеді.
Бухгалтерлік баланс оның мәні, ерекшеліктері қазіргі кезеңде өзекті
тақырып болып табылады, себебі кәсіпорынның іс-әрекетін оперативті
басқаруды қамтамасыз ету үшін кәсіпорында бар ресурстар, олардың жағдайы,
орналасуы мен жағдайы, сондай-ақ олардың пайда болуы, қалыптасу көздері
жайлы барлық мәліметтерді қамтиды.Тақырыптың мақсаты құжаттарда бейнеленген
шаруашылық операцияларына бақылау жүргізу және бухгалтерлік баланс
кәсіпорынның активтері мен міндеттемелері, капитал және өндірілген өнімдері
мен олардың сатылғандығы туралы ақпараттарды жинақтап көрсету.
Кәсіпорындарда орындалған әрбір шаруашылық операцияларын шотта бейнелеу
үшін бухгалтерлік есептің ерекше тәсілі қолданылады. Ол тәсіл екі жақты
жазу әдісі (doubіeentry system) деп аталады. Екі жақты жазудың қажеттілігі
экономикалық құжаттарда баланстарда өзара байланыстылығынан туындайды.
Бухгалтерлік баланс құжаттармен расталған, тексерілген бухгалтерлік
жазбалар негізінде жасалады. Баланс жасау үшін Бас кітап, журнал-ордерлер,
сондай-ақ талдау есептерінің регистрлері пайдаланылады.
Баланс 5 бөліктен тұрады:
1. Ұзақ мерзімді активтер МЕА (НМА), НҚ (ОС) және т.б.
2. Ағымдағы активтер (1 жылдан кем).
3. Меншікті капитал.
4. Ұзақ мерзімді міндеттемелер (1 жылдан астам).
5. Қысқа мерзімді міндеттемелер (1 жылдан кем).
Салыстыру үшін баланс кестесінде жылдың басында және соңындағы
көрсеткіштер келтіріледі. Балансты механикалық өңдеу үшін кестенің әрбір
баптары кодталады. МКМ мен активтің әрбір бөлігі бойынша жиыны есептеледі.
Активтер МКМ (пассивтеріне) тең болуы тиіс.
Баланс негізінде ұйымның қаржылық жағдайы, яғни қарсы қойылып
салыстырылатын капиталдағы, ұйымға тиесілі экономикалық ресурстардың бар
жоқтығы жайлы пікір айтылып талқыланады.
Осы бухгалтерлік есептің негізгі атқаратын қызметінің, функциясының
пайдаланушыларға кәсіпорынның мүлкі және қаржылық жағдайы туралы ақпараттық
мәліметтерді уақытылы жеткізіп беріп отыру. Осындай ақпараттық мәліметтің
негізгі қайнар көзі- бухгалтерлік баланс болып табылады.
Тек қана бухгалтерлік баланс арқылы кәсіпорынның табыстары мен
шығындарын және шаруашылық қызметінің соңғы қаржылық нәтижесін анықтауға
болады.
Дипломдық жұмыстың тақырыбы бойынша зерттеу объектісі болып ЖШС
“Болашақ” болып табылады.
Дипломдық жұмыс кіріспе, үш бөлімнен, қорытынды, пайдаланған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде бухгалтерлік баланс туралы
жалпы түсінік және ХҚЕС бойынша оның құрылымының өзгерісі және бап
атауларының өзгергені жайлы айтылады.
Екінші бөлімінде шаруашылық операцияларының қалыптасуына байланысты
баланс баптарының өзгерісі мен қаржылық есеп беруді дайындауда есептік
кезеңмен салыстыра отырып, № 30 бухгалтерлік есеп стандарты жайлы толық
мағлұмат берілген.
Үшінші бөлімінде баланс құрылымы мен құрастырылу көздерінің
динамикасын ЖШС “Болашақ” мысалында талдаулар жасалып және халықаралық
қаржылық есеп стандарты (ХҚЕС) бойынша есеп саясатындағы проблемалары
мен ерекшеліктері және қаржылық есептілігіне түсіндірмелер толық
қамтылып жазылған.
1. Бухгалтерлік баланс туралы түсінік және оның құрылымы мен маңызы
1.1. Бухгалтерлік баланстың жалпы сипаты және оның құрылымы, маңызы
Бухгалтерлік есептің негізгі атқаратын қызметінің, функциясының
пайдаланушыларға кәсіпорынның мүлкі және қаржылық жағдайы туралы ақпараттық
мәліметтерді уақытылы жеткізіп беріп отыру. Осындай ақпараттық мәліметтің
негізгі қайнар көзі- бухгалтерлік баланс. “Баланс”, сөзі франсуз тілінен
алған. Бұл сөз қазақ тілінен аударылғанда “ТАРАЗЫ ”немесе “тепе-тең” деген
мағынаны білдіреді. Сырт көзбен қарағанда кәсіпорынның бухгалтерлік балансы
актив және пассив деп аталатын екі бөлімді кесте болып табылады. Оның сол
жағында, яғни активінде кәсіпорынның қаржылары, заттай және ақшалай
шығындары көрсетілсе (орналастырылған болса), оң жағында, яғни пассив
бөлімінде қорлану көздері қараластырылады. Ұйым осыларды пайдалану арқылы
ғана алдағы уақытта табыс таба алатындықтан бұл мүліктерді кәсіпорынның
әулетті табыстары ретінде таниды. Ал баланстың пассиві деп аталатын
бөлімінде кәсіпорынның қорлану көздері туралы ақпараттық мәлімет жазылады.
Ұйымның қорлану көздері меншікті капитал және тартылған (сырттан немесе
басқа жақтан алынған, қарастырылған) капитал деп екіге бөлінеді. Мұндағы
тартылған капитал дегеніміз кәсіпорынның міндеттемелері, яғни кредитор
берешек борыштары болып табылады. Кредиторлар қатарына заңды немесе жеке
тұлғаларды жатқызуға болады. Егер кәсіпорын өз кредиторларының алдындағы
қарызын уақытылы төлей алмаған жағдайда, олар ұйымнан активтерін сату
арқылы қарызын қайтаруды талап ете алады. Кәсіпорынның меншікті капиталы
инвесторлардың мүдделілігін танытады және ол активтің жиынтық сомасынан
міндеттемелерді шегеріп тастағандағы қалдық сомаға тең болады. Инвестордың
кредитордан айырмашылығы- өз алашағын алу үшін жанталасатын (тырысатын)
болса, ал инвестор жоғарыда аталған активтің жиынтық сомасынан
міндеттемелерді шегеріп тастағандағы қалдық сомаға, яғни меншікті капиталға
ие және де кәсіпорынның қожайыны болып табылады. Осы айтылғандарды
қорытындылай отырып ұйымның барлық активтері инвесторлар мен кредиторлардың
меншігі екендігін аңғаруға болады. Сондықтан бухгалтерлік баланстағы мына
теңдіктің әрдайым тең болатындығы сөзсіз. [12 ]
Актив=меншікті капитал+міндеттеме
Бұл теңдікті кейбір шет елдерде келесі түрде көрсетіледі:
Актив- міндеттеме= меншікті капитал
Әдетте кәсіпорынның бухгалтерлік балансы есеп беретін уақытқа қарай
негізделіп, айдың, тоқсанның, жылдың басына жасалады. Баланстың актив
бөлімі ұзақ мерзімді активтер және ағымдағы активтер деп аталатың екі
тараудан тұрады. Ұзақ мерзімді активтердің қатарына кәсіпорынның
материалдық емес активтері, негізгі құралдары, ұзақ мерзімді қаржы салымы
(инвестициялары), ұзақ мерзімді дебиторлық борыштары жатқызылады. Ал
ағымдағы активтер тарауында ұйымның материалдық құндылықтары, тауарлары,
дайын өнімдері, аяқталмаған өндірісі, қысқа мерзімді дебиторлық борыштары,
қысқа мерзімді қаржы салымы, алдағы кезең шығындары, ақшалары және басқа да
ағымдағы активтері қарастырылады. Бухгалтерлік баланстың пассив бөлімі үш
тараудан тұрады. Оның бірі меншікті капиталы деп аталып, онда кәсіпорынның
жарғылық қоры, резервтік қоры, бөлінбеген пайдасы немесе жабылмаған зияны
көрсетіледі. Пассив бөлімінің екінші және үшінші тараулары тиісінше ұзақ
мерзімді және қысқа мерзімді міндеттемелері деп аталады. Ұзақ мерзімді
міндеттемелер қатарына кәсіпорынның ұзақ уақытқа алған несиелері мен
қарыздары жатқызылса, қысқа мерзімді міндеттемелер тарауында ұйымның алдағы
кезеңдерінің табыстары, бюджетке қарызы, бюджеттен тыс мекемелерге қарызы,
жабдықтаушы-мердігерлерге қарызы, жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы
бойынша қарызы, зейнетақы қорларына қарызы және басқа да кредиторлық
борыштары көрсетіледі. Жоғарыда айқандарымыз түсініктірек болуы үшін үлгі
ретінде “ККК” фирмасының 2002 жылғы 1 қаңтарға жасалған бухгалтерлік
балансын қарастырайық. [27]
Кесте1. “ЖШС Транзит ТК” фирмасының 2002 жылғы 1 қаңтарына
бухгалтерлік балансы
(өлшем бірлігі мың теңге)
Активтері Сомасы Пассивтері Сомасы
1 2 3 4
Ұзақ мерзімді Меншікті капитал:
активтер:
Материалдық емес 2000,0 Жарғылық қорлар 50000,0
активтер
Негізгі құралдар 27000,0 Резервтік қор 5500,0
Ұзақ мерзімді 3000,0 Бөлінбеген пайда 3500,0
қаржы салымы немесе зиян
(инвестиция)
Ұзақ мерзімді 4500,0 Жиыны 59000,0
дебиторлық борыш
Жиыны 36500,0
Ағымдағы активтер: Ұзақ мерзімді
міндеттемелер:
Материалдық қор 3500,0 Ұзақ мерзімді 9000,0
несие
Дайын өнімдер 7000 Ұзақ мерзімді 2000,0
қарыз
Тауарлар 2500,0 Жиыны 11000,0
Аяқталмаған 10000,0 Қысқа мерзімді
өндіріс міндеттемелер:
Қысқа мерзімді Бюджетпен есеп 2500,0
дебиторлық 6500,0 айырысу
борыштар
Қысқа мерзімді Бюджеттен тыс 1500,0
қаржы салымы 5000,0 төлемдермен есеп
(инвестиция) айырысу
Алдағы уақыт Жабдықтаушылармен 7000,0
шығындары 1000,0 еңбек ақы бойынша
есеп айырысу
Берілген аванс 1500,0 Жұмысшылармен 2000,0
еңбек ақы бойынша
есеп айырысу
Ақша қаражаттары 9500,0 Жиыны 13000,0
Жиыны 46500,0 Барлығы 83000,0
Барлығы 83000,0 83000,0
Осы жоғарыда келтірілген ККК фирмасының бухгалтерлік балансынан
көретініміз- бұл ұйымның активтері мен пассивтері 83000,0 мың теңгеге тең.
Мұндағы кәсіпорынның меншікті капиталы 59000,0 мың теңгені, ал
міндеттемелері 24000,0 мың теңгені құрайды. Жоғарыда берілген теңдіктің
орнына (формулаға) осы сандарды орналастыратын болсақ мына түрде болады.
актив=меншікті капитал+міндеттеме
83000000,0=59000000,0+24000000,0
Біз бұл мысалымызда, яғни жоғарыда берілген бухгалтерлік баланста
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес баланстың үлесін қарастырдық.
Кейбір батыс елдерінде баланстағы тауарлардың, баптардың орындары ауысып та
келтіріледі.
Мысалы, кейбір елдерде ағымдағы активтер баланстың актив бөлімінің
басында орналастырылатын болса, оның баптары өтімділіктеріне қарай кезекпен
құрастырылады. Сонымен қатар кейбір баланста активтер мен міндеттемелер
баланстың сол жағында көрсетіліп (орналастырылып), оң жағында тек қана
кәсіпорынның меншікті капиталы көрсетіледі. Баланстың мұндай түріне мына
теңдік негізделген:
Актив- міндеттеме= меншікті капитал
83000000,0-24000000,0= 59000000,0
Бұл теңдік бухгалтерлік баланста ұйым иесінің меншігін көрсетуге
негізделген. Жоғарыдағы мысалымызда сәйкес баланстың бұл түрін құрастыратын
болсақ, баланс кестесінің екі жағы да 59000,0 мың теңгеге тең болады.
1.2 Бухгалтерлік баланстың түрлері
Өзінің жасалу уақытына, қолдану барысына қарай бухгалтерлік баланс әр
түрлі болып келеді. Кәсіпорынның жаңадан құрылған уақытында жасалған
бухгалтерлік баланс кіріспе баланс деп аталады. Кіріспе баланста ұйымның
қызметін бастар алдындағы жарғылық капиталы көрсетіледі. Бұл баланстағы
негізгі көрсеткіштер кәсіпорын иелерінің, яғни құрылтайшыларының,
акционерлерінің осы ұйымды жаңадан құру (ашу) уақытындағы ақшалай немесе
заттай салымдарынан тұрады. Сондықтан көп жағдайда кіріспе баланста
кәсіпорынның меншікті капиталы мен активтері тең болуы ықтимал.
актив=меншікті капитал
Бұл теңдік егер кәсіпорын құрылуы барысында ешқандай жеке немесе
заңды тұлғалардың алдында міндетті, яғни қарыз болмаған жағдайда тура болып
есептелінеді. [ 22 ]
Ұйымның бухгалтерлік балансы ілгеріде айтылғандай белгілі бір
уақытқа, яғни айдың, тоқсанның немесе жылдың басына жасалынады. Осыған
сәйкес кәсіпорынның өз қызметі барысында әрбір белгіленген есеп беретін
уақыттағы (айдың, тоқсанның немесе жылдың басына) құрастырылған балансы
ағымдағы бухгалтерлік баланс болып есептеледі.
Кәсіпорынның жойылу балансы осы ұйым өз қызметін тоқтатар кезде,
таратылатын уақытта жасалады. Осы аталған жойылу балансының өзі әр түрге
бөлінеді. Жойылу балансын еліміздегі бухгалтерлік есеп және аудит
мамандарын даярлауда көп еңбек сіңіріп жүрген белгілі ғалым Әбдіғали
Әбдіманапов өзінің “Бухгалтерлік есеп теориясы және принциптері” атты
еңбегінде екі түрге бөледі және оның бірі ұйымның жабылуына байланысты, ал
екіншісі ұйымның жабылғандығы қорытындылау үшін құрастырылады деп жазған
болатын. Сонымен қатар Ресей ғалымдары Л.А. Крятова мен Х.Х. Эргашев
өздерінің “бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері” атты еңбегінде жойылу
балансы үш кезеңнен тұрады және олардың біріншісі кәсіпорынның жабылуы
алдында, екіншісі жабылуы барысында, ал үшіншісі кәсіпорын жұмысын
тоқтатқаннан кейін жасалынады деп атап өткен. Жалпы, бұл айтылғандарды
талдай отырып, авторлардың бірінің айтқаны дұрыс, ал екіншісінікі қате деп
қарауға болмайды. Бұдан шығатын қорытынды жоғарыда аты аталған авторлардың
қай-қайсынында пікірлері дұрыс деуге болады. Себебі кәсіпорынның
жойылу балансының саны, яғни оның жасалыну кезеңдері ұйымның таратылуына
кететін уақытпен тікелей байланысты. Егер кәсіпорынның таратылуы, яғни
жабылуы ұзақ уақытқа созылатын балса, жойылу баланстарының саны да соған
сәйкес және қажеттілігіне қарай арта түсуі мүмкін.
Кәсіпорындардың шаруашылық қызметіне тиімді басшылық жасап,
бухгалтерлік есептің дұрыс жүргізілуі мен арнайы принциптер және қолданбалы
тәсілдерге сай келуін тексеру үшін өзара жинақталған мәліметтер қажет.
Активті қаражаттар, меншікті капитал және міндеттемелер, сондай-ақ өндіріс
пен сату және жабдықтау үрдісіне байланысты жинақталған мәліметтер мен
ақпараттарды әрбір айдың аяғына қарай бухгалтерлік есеп счеттарын жүргізу
арқылы алынатындығын айтқанбыз. Есеп объектілері мәліметтерін жинақтап,
тексеру үшін бухгалтерлік есеп тәжірибесінде айналым ведомосы жасалынады.
Айналым ведомосын жүргізу арқылы әрбір жекелеген счеттарға жазылған
шаруашылық фактілерінің мазмұнын ай сайын тексеріп отыру мүмкіндігі
туындайды. Айналым ведомосында шаруашылық операцияларынның жүргізуде
қолданылған счеттар бойынша қалдық пен айналыс сомасының жиынтығы
шығарылады. Айналым ведомосы бухгалтерлік есеп жазуларын тексеруде
қолданылатын әдістердің бірі болып табылады. Бұл ведомос аналитикалық
жіктеу және синтетикалық жинақтау счеттарынның көрсеткіштері негізінде
арнайы кесте түрінде жасалады. Яғни аналитикалық айналым және синтетикалық
айналым ведомосы болып екіге бөлінеді.
Ең әуелі синтетикалық жинақтау счеттары бойынша жүргізілетін айналым
ведомосын жүргізудің тәртібіне тоқталамыз. Арнайы үлгідегі кестеге әрбір
жекелеген счеттар бойынша дебиттік немесе кредиттік (счеттардың активтік
және пассивтік болып бөлінуіне қарай) бастапқы қалдықтар жазылып, бұдан соң
ай ішіндегі дебиттік және кредиттік айналым сомасынның жинағы есептелінеді.
Осы операциялар орындалғаннан соң, әрбір счетттар бойынша келесі айдың
басына жазылатын соңғы дебиттік және кредиттік қалдықтар шығарылады. Есте
сақтайтын жағдай, ол активті-пассивті кейбір счеттар бойынша бірдей кезеңде
әрі дебиттік, әрі кредиттік қалдықтар да болуы мүмкін. Жоғарыда
айтылғандардың негізіне сүйене отырып, айналым ведомосы жасалады. [ 27 ]
Синтетикалық жинақтау счеттары бойынша жасалған ведомостың ерекшелігі
шығарылған үш пар жинақтың бірдей сомада болуында. Бірінші пар жинақ
баланстық теңдік принципінің дұрыстығын және жекелеген счеттар бойынша
дебиттік және кредиттік бастапқы қалдықтардың бірдей сомада
жинақталғандығын көрсетеді. Екінші пар жинақ жекелеген счеттар бойынша ай
ішіндегі айналым сомаларының дебиті мен кредитіндегі мәліметтердің
дұрыстығын көрсетсе, үшінші пар жинақ соңғы қалдықтың дебиттік және
кредиттік счеттар бойынша дұрыс шығарылмағандығын көрсетеді. Сонымен
айналым ведомосын жасау арқылы ағымдағы шаруашылық фактілерінің
бухгалтерлік есеп счеттарына дұрыс жазылғандығымен қатар екі жақты жазу
принципінің бұрмаланбағандығын және жекелеген счеттар қорытындысын шығаруға
болатындығы дәлелденді.
1.3 Екі жақты жазу қағидалары және шоттар жүйесі
Екі жақты жазу жүйесі Ренессанс дәуірінде пайда болыпты. Екі жақтылық
принципті қолдану арқылы жазылатын жазудың ойлап тапқан францискан монахы
Леонардо да Ванчидің жақын жолдасы Лука Пачоли болған. Мұндай жазу 1494
жылдан басталған. [20]
Екі жақты жазу принципі (жүйесі) экономикалық заңдылықпен үйлеседі.
Мысалға, бухгалтерлік есептің басты мақсаты құжаттарда бейнеленген
шаруашылық операцияларына бақылау жүргізу. Кәсіпорындарда орындалған әрбір
шаруашылық операцияларын шотта бейнелеу үшін бухгалтерлік есептің ерекше
тәсілі қолданылады. Ол тәсіл екі жақты жазу әдісі (doubіeentry system) деп
аталады. Екі жақты жазудың қажеттілігі экономикалық құбылыстардың өзара
байланыстылығынан туындайды. Бухгалтерлік есеп объектілерінің арасында
өзара белгілі бір байланыс болады. Бұған дәлел ретінде ұйымның шаруашылық
құралдары мен оның құрылу кездерінің және шаруашылық процестерінің осы
кәсіпорындағы орындалатын әрбір шаруашылық операциясын екі жақты
экономикалық құбылысқа алып келетіндігін және олардың өзгерістерінің
міндетті түрде баланстың екі бабында да бірдей сомада көрсетілуін келтіруге
болады. Екі жақты жазу шаруашылық операцияларының нәтижесінде бухгалтерлік
есеп объектілеріндегі болатын өзара өзгерістерді көрсетеді.
Осы айтқандарымыз түсініктірек болу үшін операциялардың шотта екі жақты
жазылуының тәртібін нақты мысалда қарастырайық. Ол үшін шартты баланс
негізінде бухгалтерлік есепшотын ашамыз.
Кесте2."ККК" фирмасының 1 қаңтар 2005 жылғы БАЛАНСЫ
АКТИВ ПАССИВ
Баптардың аталуы Сомасы Баптардың аталуы Сомасы
Материалдық емес 15000Жарғылық қор 80000
активтер
Негізгі құралдары 30000 Бөлінбеген пайда 20000
Аяқталмаған өндірісі90000 Банк несиесі 60000
Дайын бұйымдары 70000 Бюджетпен есеп 40000
айырысу
Материалдары 20000 Жабдықтаушы 50000
мердігерлермен
есеп айырысу
Ақша 110000 Еңбекақы бойынша 85000
есеп айырысу
БАЛАНС 335000 БАЛАНС 335000
2005 жылға қаңтар айында орындалған шаруашылық операциялар
1.Жабдықтаушы мердігерлерден 25000 (жиырма бес мың) теңгеге
материалдар сатылып алынды (әзірге ақшасы төленген жоқ).
2.Есеп айырысу шотынан 50000 (елу мың) теңге банк несиесі өтелінді.
3.30000 (отыз мың) теңгенің материалдары өндіріске босатылды.
4.Жабдықтаушы-мердігерлерге қарыз 65000 (алпыс бес мың) теңге банк
несиесі есебінен өтелді.
Шаруашылық операцияларды "екі жақты жазу" әдісімен есепке алу алдында
мынандай жағдайларды ескеру керек:
-Аталған шаруашылық операцияларының қандай объектілерге
қатыстылығын,
-Шаруашылық операцияның объектіге қандай әсер ететіндігін,
-Аталған объектілердің есебі бухгалтерлік есептің қай шоттарында ;
-Операцияларды шоттардың қандай бөлігіне жазу керек екендігін (дебитіне
немесе кредитіне).
Бірінші операция нәтижесінде кәсіпорынның материалдары және соған
сәйкес жабдықтаушы-мердігерлерге берешек қарызы көбейеді. Келіп түскен
материалдарды есепке алу үшін "материалдар" деп аталатын активті шоты,
ал жабдықтаушы -мердігерлерге берешек соманы есепке алу үшін
"Жабдықтаушы және мердігерлермен есеп айырысу" деп аталатын пассивті
шоты қолданылады. Активті шотта құралдардың көбеюі шоттың дебитіне, ал
пассивті шотта қорлану көздерінің көбеюі шоттың кредитіне жазылады.
Соған сәйкес бұл операция бойынша мынандай екі жақты жазу жазылады:
Д-т: "Материалдар" шоты 25000 теңге
К-т: "Жабдықтаушы-мердігерлермен
есеп айырысу" шоты 25000 теңге
Екінші операция нәтижесінде ұйымның нақты ақшасы және соған сәйкес банк
мекемесі алдындағы қарызы азайды. Бұл операцияны алдыңғыға қарама-қарсы деп
түсінуге болады. Бірінші операцияда кәсіпорынның активтері және соған
сәйкес пассивтері көбейген болса, екінші операцияда ұйымның активтері және
пассивтері азайып отыр. Бұл операция бойынша ұйымның бухгалтериясында
мынандай екі жақты жазу жазылады:
Д-т: "Банк несиесі" шоты 50000 теңге
К-т: "Ақшалар" шоты 50000 теңге
Үшінші операция нәтижесінде кәсіпорынның қорлану көздерінде ешқандай
өзгеріс болмаған, яғни бұл операция кәсіпорынның пассив бөлімінің баптарына
ешқандай әсерін тигізбейді. Ал актив бөлімінде өндіріске материалдардың
босатылуына сәйкес аяқталмаған өндіріс деп аталатын бөлім сомасы артып және
осыншама сомаға материалдар деп аталатын білім сомасы кемиді. Бұл жағдайда
екі жақты жазу мына түрде жазылады:
Д-т: "Аяқталмаған өндіріс" шоты 30000 теңге
' К-т: "Материалдар" шоты 30000 теңге
Төртінші операция нәтижесінде ұйымның қорлану көздерінде бір бөлім
көбейіп, ал екінші бөлім сол сомаға азайып отыр. Жоғарыда қарастырған
үшінші операцияда өзгеріс тек қана активті бөлімде болған болса, бұл
операция керісінше кәсіпорынның актив бөлімінің баптарына ешқандай әсерін
тигізбей, өз әсерін тек қана пассивті бөлім баптарына тигізіп отыр. Осыған
сәйкес бұл операция бойынша мынандай екі жақты жазу жазылады:
Д-т: "Жабдықтаушы-мердігерлермен
есеп айырысу" шоты 65000 теңге
К-т: "Банк несиесі" 65000 теңге
Келтірілген мысалдан көріп отырғанымыздай, әрбір операция бір мезгілде
және бірдей сомада бір шоттың дебитіне және екінші шоттың кредитіне жазылып
отыр. Олай болса, екі жақты жазу өзара байланысты бухгалтерлік есеп
объектілерінің дебит және кредит шоттарда бірдей сомада өзгеруін
бейнелейді. . [ 9 ]
Шаруашылық операцияларды бейнелеуде шоттардың арасында пайда болған
экономикалық өзара байланысты — шот корреспонденциясы деп атайды, ал шоттың
өзі корреспонденцияланушы шот болып аталады. Корреспонденция-ланушы
шоттардың дебит псн кредитте көрсетілуі бухгалтерлік жазу немесе өткізбе
деп аталады.
Бухгалтерлік жазу (өткізбе) жай және күрделі деп аталатын екі түрге
бөлінеді.
Жай өткізбе деп шаруашылық операциялары сомасының бір шоттың дебитіне,
екінші шоттың кредитіне жазылуын айтамыз.
Күрделі өткізбе деп орындалған бір шаруашылық операциясына ең аз
дегенде екі шот дебиттелініп, бір шоттың кредиттелуін немесе керісінше, бір
шоттың дебиттелініп, екі шоттың кредиттелінуін айтамыз.
2.Шаруашылық операцияларына сәйкес баланс баптарының өзгерісі мен қаржылық
есеп беруді дайындау.
2.2 Шараушылық операцияларына сәйкес баланс баптарының өзгеріске
ұшырауы
Кез келген кәсіпорында күнделікті жұмыс істеліп, қызмет атқарылып
отыратындығы белгілі. Осы операциялардың орындалуы ұйымның
бухгалтерлік балансының баптарына тікелей әсер етеді. Нақтырақ айтатын
болсақ, ұйымдағы әрбір орындалатын операцияға сәйкес баланс
баптарындағы сома өзгеріске ұшырап отырады. Бірақ бухгалтерлік
баланстың актив пен пассив баптарының тендігі әрдайым сақталады.
Сонымен қатар кәсіпорында әрбір орындалған операциядан кейін жаңадан
баланс жасалмайтындығы белгілі және ол мүмкін емес. Себебі ұйымда бір
күннің өзінде бірнеше операция орындалуы мүмкін. Тіпті әрбір операция
түгіл, күн сайын кәсіпорынның бухгалтерлік балансын жасап тұру үлкен
күшті, көп уақытты қажет етеді. Сонымен қатар балансты күнделікті
немесе әрбір орындалған операциядан кейін жасап отыру тиімсіз және
қажет те емес. Міне осы себептен кәсіпорынның бухгалтерлік балансы
белгілі бір уақытқа, яғни есеп беретін кезеңге қарай (ай сайын, тоқсан
сайын, жыл сайын) жасалып отырады. Жалпы бухгалтерлік есепте баланс
баптарының сомасына әсер ететін шаруашылық операцияларын төрт түрге
бөліп қарастырады. [18]
Бірінші түріне жатқызылатын шаруашылық операциялары бухгалтерлік
баланстың тек қана актив бөліміне әсер етеді. Бұл жағдайда актив
бөліміндегі бір бап қандай да бір сомаға азайса, екінші бап тура сол сомаға
артып отырады. Ал активтің жалпы сомасы мен баланстың сомасы ешқандай
өзгермейді.
Мысалы, кәсіпорынның банктегі есеп айырысу шотынан кассаға 100 (жүз) мың
теңге алынды.
Бұл жағдайда есеп айырысу шоты бабындағы сома 100 (жүз) мың теңгегс
азайса, касса деп аталатын баптың сомасы 100 (жүз) мың теңгеге артады.
Баланстың активі мен пассиві арасындағы тендік өзгермейді.
Екінші түріне жатқызылатын шаруашылық операциялары бухгалтерлік
баланстың тек қана пассив бөліміне әсер етеді. Актив бөлімінде өзгеріс
болмайды. Бұл жағдайда пассив бөліміндегі бір бап қандай да бір сомаға
азайып, екінші бап тура сондай сомаға артады. Ал пассивтің жалпы сомасы мен
баланстың сомасы ешқандай өзгермейді. [ 31 ]
Мысалы, ұйым өзінің жабдықтаушы-мердігерлердің алдындағы 500 (бес жүз)
мың теңге қарызын банк мекемесінен алынған несие арқылы қайтарды делік.
Бұл уақытта кәсіпорынның бухгалтсрлік балансындағы жабдықтаушы-
мердігерлермен есеп айырысу деп аталатын бабындағы сома 500 (бес жүз) мың
теңгеге азайып, ал банк несиесі бабындағы сома 500 (бес жүз) мың теңгеге
артады.. ал баланстың активі мен пассиві арасындағы теңдік өзгермейді.
Үшінші түріне жатқызылатын операциялардың жоғарыда аталған екі түрден
айырмашылығы, бұл операциялар барысында баланстын активі мен пассиві бірдей
сомаға артады. Яғни бұл жағдайда операция әсерінен баланстын актив
бөліміндегі бір баптың сомасы қандайда сомаға көбейсе, пассив бөліміндегі
баптың да сомасы осындай сомаға артады. Мысыалы, жабдықтаушы-мердігерлерден
кәсіпорынға 200 (екі жүз) мың теңгенің материалдары келіп түсті. [ 30 ]
Бұл уақытта ұйымның бухгалтерлік балансындағы жабдықтаушы-
мердігерлерімен есеп айырысу деп аталатын бабындағы сома және материалдар
деп аталатын бабындағы сома бір уақытта 200 (екі жүз) мың теңгеге көбейді.
Яғни кәсіпорынның материалдарының артуына сәйкес жабдықтаушыларға қарызы
көбейеді. Сонымен қатар 200 (екі жүз) мың теңгеге баланстың сомасы да
өседі.
Баланс баптарының сомасына әсер ететін шаруашылық операцияларына
төртінші түрі үшінші түріне жатқызылатын операцияларға ұқсас болып келеді.
Бұл уақытта да баланстың актив және пассив жағындағы баптары бір уақытта
бірдей сомаға өзгереді. Айырмашылығы- үшінші түрге қарағанда баланстың
актив жағы және пассив жағы бірдей сомаға азаюы жағына өзгереді. Мысалға,
кәсіпорынның есеп айырысу есеп шотынан бюджетке әлеуметтік салық аударылды,
сомасы 50 (елу) мың теңге, нәтижесінде есеп айырысу есеп шоты активті шот
ретінде кредит айналымынан елу мың теңгеге азаяды және әлеуметтік салық
шоты 50 (елу) мың теңге азаяды. Жоғарыда көрсетілген баланстың негізгі 4
түрлі өзгерісі бойынша операциялар мазмұнына құрылған кестені төмендегіден
көруімізге болады. [ 27 ]
Кесте 3 . Операциялар мазмұнына шоттар корреспонденциясы.
Операциялар мазмұны Дебет Кредит Сомасы
1.Есеп айырысу есеп шотынан 451 441 100 000
кәсіпорын кассасына нақты
ақша алынды.
2.Жабдықтаушы мердігерлерге 671 601 500 000
қарыз сомасы банк несиесі
арқылы қайтарылды.
3.Кәсіпорын қоймасына 201 671 200 000
жабдықтаушы мердігерлерден
шикізат материалдары
қабылданды.
4.Бюджетке әлеуметтік салық 635 441 50 000
аударылды.
2.3 Есептік кезеңмен қаржылық есеп беруді дайындау.
Жоғарыда айтқанымыздай, қаржылық есеп берудің құрамына бухгалтерлік
баланс, шаруашылық - қаржылық қызметінің нәтижесі туралы есеп беру, ақша
қаражатының қозғалысы туралы есеп беру және түсіндірме хаттамасы (жазбасы)
кіреді. [ 26 ]
Қаржылық есеп берудің мақсаты пайдаланушыларды есептік кезендегі
қызметінің нәтиежесі мен қаржылық жағдайы туралы пайдалы, әрі мәнді және
сенімді ақпараттармен қамтамасыз ету болып табылады.
Бірақ қаржылық ақпараттарды пайдаланушылар кәсіпорынның қызметі
туралы әрқилы мәліметтерді қажет етеді, мысалға:
- инвесторлар – жасаған инвестициясының тәуекелділік дәрежесі олардың
алатың табысына қаншалықты пара-пар келетіндігін анықтау үшін; кәсіпорынға
салған инвестициясын сатудың немесе соған сәйкес активтерін сатып алудың,
немесе өз үлесін сақтаудың қажеттілігін анықтау үшін; кәсіпорынның
келешектегі күтілетін дивидендтерді төлеу қабілеттілігін анықтау үшін қажет
ақпараттарды талап етеді;
- кредитор – алған қарызын және төленетін пайызын өтеу қабілеттілігін
(мүмкіндігін) анықтау үшін қажет ақпараттарды талап етеді;
- жабдықтаушылар – кредиторлық қарызды дер кезінде өтей алатын
қабілетін тексеру үшін қажет ақпараттарды талап етеді;
- сатып алушы – кәсіпорын қандай кезенде өз қызметін жалғастыра
алатындығы жөніндегі ақпараттарға мүдделі болып келеді;
- қызметкерлер – кәсіпорынның тұрақты әрі рентабельді болғанына
мүдделі, өйткені олар, өзінің еңбек ақысын және басқа жеңілдіктері мен
төлемін алады, ал акционерлер – тұрақты түрде дивиденд алып тұруын
көздейді; . [ 25 ]
- мемлекеттік органдар – кәсіпорынның тұрақты әрі рентабельді жұмыс
істегеніне мүдделі, өйткені олар солардың көмегімен экономикалық саясатты
(салық шараларын қоса алғанда) жүзеге асырады, сондай-ақ статистикалық
мәліметтерді жинайды;
- жұртшылық - жұмыс орнын табу мақсатында қажетті ақпараттарды елді
мекенді, аймақты дамытудағы керек ақпараттарды жинауға (алуға) мүдделі
болып келеді.
Қаржылық есеп беру кәсіпорынның инвестициялық саясатын жасауға,
несиелеу аясын дұрыс қалыптастыруға, болашақ ақша қаражатының ағынын
бағалауға, кәсіпорынның міндетемесі мен ресурстарын бағалауға және олардың
басқарушы органдарынан қызметіне қажет ақпараттармен қамтамасыз етуге өз
септігін тигізеді.
Кәсіпорынның қаржылық есеп беруін әрқилы пайдаланушылардың әртүрлі
мүдде бойынша пайдалануы кәсіпорынның сол жалпы талапқа сай келуі үшін оның
қызметіне капиталдың жеткілікті болғаны абзал. Сондықтан олардың негізгі
талабы (басқа жағдайлары бірдей болғанда): кәсіпорыннан алған меншік
капиталы мен басқа инвестициясы туралы ақпараттар оларды қанағаттандыруы
тиіс.
Бұл ереже барлық пайдаланушылардың мүддесіне ортақ әрі сай келетін
ақпарат болып саналады. Жалпы алғанда, пайдаланушылар келесі ақпараттарға
мүдделі болып келеді.
Кесте 4. Есеп беру мәліметтері.
Есеп берудің мәліметтері Пайдалылығы
Экономикалық ресурстары (активтер Кәсіпорынның табыс алу қабілетін
құрылымы) бағалау және болашақта болатын ақша
қаражаты
Қаржылық құрылымы (кәсіпорынның Қарыз қаражатының келешекке
қарызы мен меншік капиталының ара қажетгілігін бағалау және болашақта
қатынасы) алынатын пайда мен ақша қаражатын
мүдделі тараптардың арасына тарату;
кәсіпорынның сырттан инвестицияны
тартудың потенциалдық икемділігін
бағалау
Өтімділік пен төлем қабілеттілігініңӨз міндеттемесіне жауап беретін
коэффициенті кәсіпорының ұзақ және қысқа
мерзімдегі қарыздарын төлеу
қабілеттілігін бағалау
Рентабельділік пен іскерлік Кәсіпорынның ресурстарды пайдалану
белсенділігінің коэффициенті тиімділігін бағалау
Қаржылық жағдайының өзгеруі Қаржылық инвестициялық оперативтік
қызметінің нәтижесінде, кәсіпорынның
алған ақша ағынын бағалау;
кәсіпорынның келешектегі ақша
қаражатына қажеттілігін болжау
Қаржылық есеп беру байланысты, өйткені ондағы шаруашылықтың бір ғана
операциясы әртүрлі фактімен көрініс табады. Әрбір есеп беру әртүрлі
ақпаратты береді, ал оны сол немесе басқаша күйінде шаруашылық жүргізуші
субъект пайдаланылады.
Қаржылық есеп пайдаланушылар үшін айқын, түсінікті болуы және барлық
мәнді ақпараттарды ашуы тиіс. Қажет болған кезде түсініктеме хаттамасында
(жазбасында) баптардың жіктемесі мен ақша қаражаттары туралы қосымша
мәлімметтер арқылы олардың мазмұнын түсіндіру керек.
Қаржылық есеп беруде заңды тұлғалардың атауы, тұрған жері, есеп беру
кезеңі мен күні көрсетілуі тиіс. Сондай-ақ, ұйымның қызмет түрі, заңды
нысаны, өлшем бірлігі келтірілуі тиіс.
Қаржылық есеп беру өткен кезендердің мәліметтерімен салыстырылады.
Есеп беру Қазақстан Республикасының валютасында жасалады, өлшем бірлігі –
мың теңге. Жылдық есеп берудің есептік кезеңі болып толық календарлық жыл
саналады; ал жаңадан құрылған субъектілер үшін – заңды тұлға ретінде
статусын алған күнінен бастап есепті жылдың 31-ші желтоқсанына дейін
саналады. Меншік иесінің есеп берудің басқа да кезендігін белгілеуге құқығы
бар (жылына бір реттен кем болмауы керек). . [ 15 ]
Қаржылық есеп берудің элементтері. Қаржылық есеп беру мәміленің және
басқа да оқиғаның нәтижесін класқа топтастырып, экономикалық мазмұнына
сәйкес көрсетіледі. Экономикалық мазмұн қаржылық есеп берудің элементтері
болып табылады.
Актив – бұл құндық бағасы бар субъекттің құқығы мен жеке мүліктік және
мүліктік емес игілігі.
Активтер болашақта жүзеге асатын экономикалық олжа ретінде
көрсетіледі. Ол өткен мәміленің немесе басқа оқиғаның нәтижесі болып
табылады, бірақ ол өздігінен активтің пайда болуына әкелмейді. Актив өнімді
(жұмысты, қызметті) өндіру үшін, сондай-ақ өндірісті басқару және басқа
мақсаттар үшін пайдаланылады. Болашақ экономикалық олжа ретінде жүзеге
асатын активтер өндірісте және күрделі құрылыста сатылуы немесе басқа
активтерге айырбасталуы, кәсіпорынның міндеттемесін өтеу үшін қолданылуы,
меншік иелерінің арасында бөлінуі мүмкін.
Активтердің физикалық нысаны да бар болуы мүмкін (ғимараттар,
қондырғылар, машиналар т.б.) және ондай нысаны болмауы да мүмкін (лицензия,
ноу-хауң, гудвилл және т.б.); сондай-ақ активтер дебиторлық қарыз іспеттес
те болып келуі мүмкін. . [ 12 ]
Шаруашылық жүргізуші субъектінің активтерге меншік құқығы болуы да
және оның болмауы да мүмкін (жалға берілген мүліктер, консигнацияға немесе
қайта өндеуге қабылданған тауарлар т.б.), бірақ сол активтер кәсіпорынның
өз меншігіне жатпаса да, олардың сақталуын қамтамасыз етеді оларды
пайдаланудан алынатын олжаны бақылай алады. Жаңа активтерді жасау оларға
жұмсалған шығыстардың арасында тікелей байланысты болады, бірақ олар уақыт
кеңістігінде әр уақытта бір-бірімен тұспа – тұс келе бермейді (мысалға,
аяқталмаған құрылыс, көп жылдық екпе ағаштарын егу және негізгі табынды
қалыптастыру). Бұл жағдайда шығын тек болашақ олжаны іздестіру үшін
жасалғандығын көрсетеді (пайдалануға берілген объектіден, көп жылдық екпе
ағаштарын пайдаланудан, малды өсіруден), бірақ бұл активтердің түпкілікті
өз арналымдарына сәйкестігін көрсетпейді.
Міндеттемелер – бұл өткен мәміленің нәтижесі, ол жүзеге асқандықтан
қарызданушының міндеттемесінің пайда болғанын, белгілі бір әрекеттің
кредитор пайдасына жасалатындығын көрсетеді: қарызды төлеу немесе одан бас
тарту, ал кредитор қарызданушыдан өз міндетемесін талап етуге құқығы бар.
Міндеттеменің осы шақтағысы мен болашақтағысының жігін ашу қажет.
Субъетінің активтерді алу ниеті мендеттеменің пайда болуына әкелмейді.
Міндеттеме тек автив алынған кезде немесе субъект келісім – шарттық
қатынасқа отырған кезде пайда болады. Міндеттеме оны төлеу жолымен өтеледі,
немесе басқа активті берген кезде жойылуы мүмкін. Сондай-ақ міндеттемеден
кредитордың өзі бас тартқан кезде ол өтелген болып саналады (сот шешімі
бойынша, немесе іздестіру мерзімі өтіп кетсе).
Меншік капиталы – бұл субъектінің міндеттемесі шегерілген активі.
Бухгалтерлік есепте ол бірнеше классқа бөлінеді: жарғылық капиталы, қосымша
төленген капиталы, резервтік капитал, таратылмаған табыс. Қаржылық есеп
беруді пайдаланушылар үшін бұндай бөліну, шаруашылық қызметін талдаған
кезде қажет. Егер де баланс пассивінің құрылымында меншік капиталының үлес
салмағы көп болса, онда ол субъектінің қаржылық жағдайының тұрақтылығын
көрсетеді. . [ 7 ]
Қаржылық нәтижесі – бұл есепті жылдағы кәсіпорынның қаржылық-
шаруашылық қызметтінің ңәтижесі (шығыс пен табыстың айырмасы). Қаржылық
нәтижесін өлшеу элементі: табыс пен шығыс болып табылады.
Табыс – бұл есепті кезендегі активтердің өсуі, не міндеттемелердің
азаюы; шығыс- бұл есептік кезенде активтердің азаюы, не міндеттемелердің
көбеюі (өсуі). Бұл жерде иеленушілердің жарлық капиталына салған салымы
субъектінің табысы болып табылмайды, ал субъект иелеріне меншік капиталын
таратып беру – шығыс болып танылады.
Қаржылық есеп беруде шаруашылық жүргізуші субъект қызмет түріне
(өндірісіне) қарап табыс пен шығысты бөліп көрсетуіне болады. Мысалға,
өнеркәсіп өндірісі делдалдық қызмет, ауыл шаруашылық қызметі бойынша және
т.б., сондай-ақ табыс пен шығысты әдеттегі қызметі мен төтенше жағдайдан
алатын табыстары немесе шығыстары бойынша бөлуі мүмкін.
Табыстар – бұл субъектінің негізгі және негізгі емес қызметінің
нәтижесі. Негізгі қызметтен алатын табыстардың қатарына: өнімді, жұмысты,
қызметті сатқаннан алынған табысы; сондай-ақ тауарлы-материалық
құндылықтардан, жалға беруден, инвестициялық қызметтерден түсетін табыстары
жатады. Ал негізгі емес қызметтен түсетін табыстардың қатарына: негізгі
құралды, материалдық емес активтерді, бағалы қағаздарды (акция бойынша
табыс және пайыз түріндегі табыс) сатқаннан және бағамдық айырмадан түскен
табыстары жатады. . [ 3 ]
Шығыстар - өнімді өндірумен, жұмысты атқарумен, қызметті көрсетумен
байланысты шығындар, негізгі және негізгі емес қызметтен шеккен зияндар
және төтенше жағдайдан туындаған шығындары. Шығыстар, әдетте, шығыс (отток)
нысанын қабылдайды немесе активтердің пайдалануын көрсетеді (ақша
қаражаттары, материалдық запастар, негізгі құралдар т.б.). Зиян
экономикалық олжаның азайғанын көрсетеді. Зиян өз табиғаты бойынша,
шығыстан айтарлықтай ерекшеленбейді және ол жеке элемент болып та
саналмайды.
Қаржылық есеп берудің элементтерін тану – бұл бухгалтерлік балансқа
енгізу процесі немесе қаржылық-шаруашылық қызметінің туралы есеп берудің
бабы, ал ол элементтерге берілген анықтамаларына сәйкес келеді және мынадай
тану тұжырымдамасын (критериясын) қанағаттандырады:
- кез келген болашақтағы олжаның осы баптарда көрініс табу
ықтималдылығы бар, оның түсуі де, шығып кетуі де мүмкін;
- баптың құны бар, ол үлкен дәлдікпен өлшенуі мүмкін.
Қаржылық есеп берудің элементтерін багалау. Бағалаудың көмегімен
олардың құны анықталуы мүмкін, соның нәтижесінде олар (активтер мен
міндеттемелер) танылады және қаржылық есеп беруге тіркеледі. Бағалаудың
келесі түрлері бар: . [ 5 ]
бастапқы құны – активтер тараптардың келісімі бойынша белгіленген және
олардың алынған бойынша көрініс табады; міндеттеме келіп түскен сомасы
бойынша көрініс табады, түрлі жағдайлардың тоғысуының (салдарынан) қалыпты
кезінде олардың өтелуі үшін төлем жасалады;
ағымдағы құны – активтер есеп берудегі ақшалай самасы бойынша көрініс
табады, егер осы немесе осыған ұқсас актив алынса, онда ол сол сомада
төленеді; міндеттемелер есеп берудегі дисконтталмаған бағасы бойынша
көрініс табады және тап осы сомада өтелуі талап етіледі;
сату құны – активтер өзінің сатылған құны (ақна қаражатының сомасы)
бойынша көрініс табуы мүмкін, міндеттемелер өзінің өтелген сомасы бойынша
көрініс табады, демек дисконтталмаған сомасын білдіреді және олардың
өтелуін талап етеді;
дисконтталған құны – активтер келешекте келіп түсетін ақша қаражатының
дисконтталған құнын білдіреді, ағымдағы құны бойынша көрініс табады, ол
субъектінің әдеттегі қызметінің барысында солайша топтап көрсетіледі
(немесе қорытындыланады);
баланстық құны – актив пен міндеттеме баланстық есеп берілген
күніндегі бағасы бойынша көрініс табады. . [ 6 ]
Субъект қаржылық есеп беруді жасау кезінде активтер мен
міндеттемелерді бағалау үшін бастапқы құнын негізге алады және сонымен қоса
басқа да бағалау әдістерін пайдаланады.
Енді біз қаржылық есеп беруді жасаудың тәртібі мен мазмұнын және соған
тіркеме ретінде берілетін түсініктеме хаттамасын қарастырамыз.
Есеп берудің негізгі үлгісі болып бухгалтерлік баланс саналады. Оны
жасауға дейін есеп регистріндегі барлық синтетикалық шоттар бойынша қалдық
пен айналым аналитикалық есеп мәліметтерімен салыстырылады. Жылдың
басындағы және аяғындағы баланстардың деректерін салыстыру үшін жыл
басындағы бекітілген баланс баптарының номенклатурасы жыл аяғындағы
бекітілген баланс номенклатурасымен және бөлім топтамаларымен, әрбір
баптарымен (егер баланс баптарының номенклатурасында өзгерістер болса)
сәйкестендірілуге тиіс.
Бухгалтерлік баланс 2 БЕС мен есеп беруді жасау бойынша әдістемелік
ұсыныстарында анықталған ақпараттардан тұруы тиіс.
Баланс Бас кітапта көрсетілген шоттардың қалдығының негізінде
жасалады. Ол міндеттеме, меншік капиталы, активтер деген бөлімдерден
тұрады. Активтер мен міндеттемелер өз кезегінде ұзақ және ағымдағы
кезендерге жіктеледі.
Ағымдағы активтер мен ағымдағы міндеттемелердің өзара жасалуы рұксат
етілмейді. Баланстың кейбір баптары басқа баптара енгізілмеуі керек, немесе
бұрып қиюға болмайды (мысалға, дебиторлық қарызды, кредиторлық қарызбен
жабуға болмайды).
Сонымен, баланстағы ағымдағы активтер мен міндеттемелерді анықтау және
олардың мазмұнын ашудың қаржылық есеп беру үшін маңызы зор, сондай-ақ
пайдаланатындар үшін де ол өте қажет және олардың сол көрсеткіштері бойынша
талдау жасалынды. . [ 2 ]
Сонымен ұзақ және ағымдағы активтер, меншік капиталы, ұзақ және
ағымдағы міндеттемелер бухгалтерлік баланста ашылуы тиіс. Жыл соңында
белгіленген тәртіп бойынша түгендеудің көмегімен баланстың барлық баптары
расталуы тиіс.
Баланс мәліметтері бойынша кәсіпорынның қаржылық жағдайы талданылады.
Қаржылық-шаоуашылық қызметі туралы есеп беру нысаны табыс пен шығыс
шоттарын ашып, оларға шолу жасайды. Қаржылық-шаруашылық қызметінің есеп
беруі келесі көрсеткіштерден тұрады:
- өнімді, жұмысты, қызметті сатудан түскен табыс; ҚҚС, акциздер және басқа
міндетті төлемдер мен салықтар шегерілген түрінде көрсетіледі, қайтарылған
тауар құнын, бағадан және сатудан жасалған жеңілдіктерді қоспағанда;
- өнімнің, жұмыстың, қызметтің сатылған өзіндік құнына кәсіпорынның нақты
шығындары, яғни өнімді, жұмысты, қызметті өндірумен байланысты тікелей
шығындары кіреді;
- жалпы табыс-өнімді, жұмысты, қызметті сатқаннан түскен табыстан өнімнің
нақты өзіндік қүнын алып тастағаннан соң шығытын қаржылық нәтиежесі;
- кезең шығыстары-өнімнің, жұмыстың, қызметтің өндірістік өзіндік құнына
енбейтін шығыстар: жалпы және әкімшілік шығыс, сату бойынша шығысы,
пайыздарды төлеу бойынша шығыстары;
- негізгі қызметтен түскен табыс (зиян) –жалпы табыс пен кезең шығыстарының
айырмасы;
- негізгі емес қызметтен түскен табыс (зиян) кәсіпорынның негізгі
кызметімен байланысты емес операциялардан алынған табысы (негізгі
құралдарды, материалдық емес активтерді, бағалы қағаздарды сатқаннан,
субсидии т.б.)
- салық салынғанға дейінгі әдеттегі қызметінен алынған табысы-негізгі және
негізгі емес қызметтерін біріктіргеннен алынған табыс;
- табыс салығы бойынша шығыс- 11 БЕС салынған, соның ережесіне сәйкес
есептік кезең үшін анықталған табыс салығы бойынша шығысы;
- салық салынғаннан кейінгі әдеттегі қызметінен алынған табысы (зияны) –
салық салынғанға дейінгі табыстан табыс салығы бойынша шығысын шегергеннен
соң алынған табысы (зияны);
-төтенше жағдайдан алынған табысы (зияны) – есептік кезеңде орын алған
төтенше жағдайдың сальдоланған нәтижесі;
3. Баланс құрылымы мен құрастырылу көздерінің динамикасын талдау және
ХҚЕС бойынша есеп саясаты мен ерекшеліктері.
3.1 Баланс активтерінің құрамы мен құрылымының динамикасын талдау.
Баланс активтерінің құрамы мен құрылымының динамикасын талдау-
кәсіпорынның барлық мүліктерінің және оның жекелеген түрлерінің абсолютті
және салыстырмалы арту немесе кему мөлшерін белгілеуге мүмкіндік береді.
[10]
Қаржылық есептің маңызды элементі болып саналатын активтерді, талдау
барысында, осы активтердің нақты қолдабалы, құрамы, құрылымы және оларда
болған өзгерістері зерттелінеді. Активтердің жалпы құрылымын және оның жеке
топтарын талдау, олардың рационалды тартылуын талқылауға мүмкіндік береді.
Активтердің өсуі (артуы) кәсіпорынның болашақтағы дамуын көрсететін
болғандықтан, ол осы кәсіпорын жұмысының оң нәтижесін сипаттайды.
Алайда, кәсіпорын мүлік құнының өсу себептерін талдағанда, жоғары
деңгейі баланстық есептің номиналды көрсеткіштерінің нақты көрсеткіштерден
айтарлықтай аутқуына әкеліп соқтыратын инфляция әсерін ескеру қажет.
Отандық тәжірибе инфляцияны есепке алу тек негізгі құралдардың баланстық
құнын құру барысында жүргізіледі.
Отандық есептік-аналитикалық тәжірибеде өндірістік қорлар, дайын өнім
және тауарларды қайта бағалау жүргізілмейді. Сондықтан да олардың құнының
өсуі , инфляциялық фактор әсерінен болатыны күмәнсіз.
Баланс мәліметтері бойынша активтердің құрамы мен олардың таралуына
талдау жасау үшін келесі 1-аналитикалық кестеде құрылады.
Кесте – 6 2003 жылдың басы мен соңындағы баланс активтерінің құрамы
мен құрылымы
Жыл басында Жыл соңында Жыл бойындағы Құрылымы
өзгеріс (+,-) ның
№ Көрсеткіштер өзгеруі
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz