Белсенді оқыту техникасын дамыту мазмұны
Мазмұны
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .. 3
І-ТАРАУ ШЕТЕЛ ТІЛІН БЕЛСЕНДІ ОҚЫТУ - ТIЛ ДАМЫТУДЫҢ
НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1. Шетел тілі сабағында белсенді оқытудың анықтамасы және оның тiл
дамытудың түрлерімен байланысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 11
2. Ағылшын тілі сабағында белсенді оқыту технологиясының
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
Бірінші тарау бойынша тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .45
ІІ-ТАРАУ АҒЫЛШЫН ТІЛІ САБАҒЫНДА БЕЛСЕНДІ ОҚЫТУ – ТIЛ ҮЙРЕТУДIҢ МАҢЫЗДЫ
ТҮРI ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... 47
2.1. Белсенді оқыту түрлерi және оның
тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .47
2.2. Белсенді оқыту техникасын дамыту мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
Екінші тарау бойынша тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..63
ІІІ-ТАРАУ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЭКСПЕРИМЕНТ ЖӘНЕ ОНЫҢ
НӘТИЖЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
Үшінші тарау бойынша тұжырым
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
3
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..84
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..87
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..89
КIРIСПЕ
Қазіргі таңда еліміздің білім жүйесінде оқыту процесін тың идеяларға
негізделген жаңа мазмұнмен қамтамасыз ету міндеті тұр. Орта білім берудің
басты мақсаты - әлеуметтік, экономикалық, қоғамдық – саяси өмірге белсенді
араласуға дайын, құрзыретті тұлғаны қалыптастыруға ықпал ету болып отыр.
Осы мақсатқа жету үшін педагог алдымен білім мазмұнының даму
тенденцияларымен оқу процесін ұйымдастыруда қолданылатын білім берудің жаңа
технологияларын білу керек. Мемлекет келешегі мектептің қандай негізде
құрылуына байланысты. Қазіргі таңда ұрпақ таңдауына шексіз мүмкіндіктер
берілген. Бүгінгі білім алушы болашағына дұрыс таңдау жасай алатын, ұтымды
шешім қабылдай алатын, сондай-ақ өзінің өміріндегі өзгерістер ағымына
икемделе білетін қабылетіне байланысты өмір сүру тәртібі күтіп тұр.
Сондықтан да, жаңа мазмұнды білім беру жүйесі алдында оқушыны ойлануға
үйрету, қай жаста болмасын алдынан шығатын түрлі проблеманы шешуге қажетті
әрекет тәсілдерін үйрету міндеті тұр. Қазақстан Республикасының 2015 жылға
дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында Жоғары білімді дамытудың
негізгі үрдісі мамандар даярлау сапасын арттыру, қарқынды ғылыми-зерттеу
қызметімен ықпалдастырылған инновациялық білімді дамыту, жоғары оқу
орындары зерттеулерінің әлеуметтік сала мен экономиканың қажеттіліктерімен
тығыз байланысты, білім беру және ақпараттық технологияларды жетілдіру
болып табылады деп атап көрсетілгені осыған орай, қазіргі білім беру
саласындағы басты мәселе әлеуметтік-педагогикалық ұйымдастыру тұрғысынан
білім мазмұнына жаңалық енгізудің тиімді жаңа әдістерін іздестіру мен
оларды жүзеге асыра алатын болашақ мамандарды даярлау болып отыр.
Зерттеу жұмысының көкейтестiлiгi. ҚР Білім туралы Заңында,
білім беру жүйесінің басты міндеті – ұлттық және жалпы адамзаттық
құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды
қалыптастыруға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті
жағдайлар жасау, оқытудың жаңа технологияларын енгізу, білім беруді
ақпараттандыру, халықаралық ғаламдық, коммуникациялық желілерге шығу деп,
білім беру жүйесін одан әрі дамыту міндеттері көзделген еді. Бұл
міндеттерді шешу үшін мектеп ұжымдарының, әр мұғлімнің күнделікті ізденісі
арқылы барлық жаңалықтар мен қайта құру, өзгерістерге батыл жол ашарлық
жаңа тәжірибеге, жаңа қарым – қатынасқа өту қажеттігі туындайды. Бүгінгі
мақсат – әрбір оқушыларға түбегейлі білім мен мәдениеттің негіздерін беру
және олардың жан-жақты дамуына қолайлы жағдай жасау болып отыр. Қазіргі
педагогикалық зерттеулер (Г.М. Құсайынов, В. Беспалько, В. Монахов)
жаңартылған әдістемелік жүйенің оқыту үрдісінде іске асуы үшін оны
технологияландыру, яғни белсендіру қажет екенін дәлелдеп отыр.
Шетел тілін оқыту технологиясы мынадай төрт негізгі шартты қанағаттандыруы
тиіс: - оқушының танымдық, қызметінің құрылымы мен мазмұнын
анықтайтын оқу-тәрбие процесінің жобасына негізделу қажет; - оқу
мақсатын диагностикалық түрде анықтап,оның меңгерілу сапасын дәл тексеріп
бағалау қажет;
-іс жүзінде оқу үрдісінің толықтығын қамтамасыз етуі тиіс. Болашақ ұрпақтың
жеке тұлға болып қалыптасуында білім беру жүйесін ізгілендіру оны оқыту
үрдісінде оны ұтымды пайдалану уақыт талабы болып отыр. Өйткені, жеке
адамның рухани дамуынсыз өркениеттің дамуы да мүмкін емес (В.Беспалько).
Шетел тілін белсенді оқытудың бір ерекшелігі – баланың тұлғалық дамуына
бағытталған жаңа оқыту технологияларын шығаруға ұмтылуы. Шетел тілін
белсенді оқытуда педогогикалық технология – бұл оқу процесін ұйымдастыру
және өткізу барысындағы білім алушылар мен мұғалімдер жайлы жағдай
туғызудың біріктірілген педогогикалық қарым-қатынастың барлық жағдайларды
ойлап қарастырған моделі (В.М.Монахов). Жаңа педогогикалық технологиялар –
бұл білімнің басымды мақсаттарымен біріктірілген пәндер мен әдістемелердің
оқу-тәрбие процесін ұйымдастырудың өзара ортақ тұжырымдамамен байланысқан
міндеттерінің, мазмұнының формалары мен әдістерінің күрделі және ашық
жүйелері мұнда әр позиция басқаларына әсер етіп, ақырында оқушының дамуына
жағымды жағдайлар жиынтығын құрайды. Жаңа белсенді білім беру
технологиясының принциптері – оқытуды ізгілендіру, өздігінен дамитын, дұрыс
шешім қабылдай алатын, өзін-өзі жетілдіріп, өсіруші, тәрбиелеуші тұлға
қалыптастыру болып табылады. Сонымен қатар, білім алушылардың өз бетімен
жұмыс жасауларын арттыру мен шығармашылық қабілеттерін дамутуда жаңа
педогогикалық технологияларды пайдалану және оның тиімді әдістемесін жасау
өзекті мәселеге айналып отыр. Қазіргі кезде әдебиеттерде даму бағытын
қамтитын 50-ден астам оқыту технологиялары қолданып жүр. Қазақстанда
Ж.А.Қараевтың, Ж.У.Кобникованың саралап деңгейлеп оқыту технологиясы,
Ү.Б.Жексенбаеваның, Б.К.Игенбаеваның, Г.Б.Ниязованың Зерттеушілік оқыту
технологиясы, Тұлғаны жекелей дамытуға бағытталған оқу технологиясы
М.М.Жанпейісованың Модульдік оқыту технологиясы, Ә.Жүніспековтың жеделдетіп
оқыту технологиясы (тілді дамыту), С.Ұзақбаевтың көркемдік тәрбие жұмысы,
Н.Н.Нұрмағанбетовтың, Қ.А.Абдығалиевтың Шоғырландырып-қарқындап оқыту
технологиясы, Т.Т.Ғалиевтың жүйелік тұлғасынан оқыту және де тағы да басқа
ғалымдардың оқыту технологиялары белсенді түрде қолдануда. Қорыта келе,
қазіргі кездегі барлық белсенді оқыту технологияларының алдына қоятын
мақсаты-білім алушының жеке басының дара және дербес ерекшіліктерін
ескеріп, олардың өз бетінше ізденуін арттырып, шығармашылығын қалыптастыру
болып табылады. Шетел тілінде белсенді оқыту технологияларының оқыту
үрдісіндегі жүйесі – мақсат, мазмұн, әдіс-тәсіл, амал - жол екендігін
ұмытпаған жөн. Себебі, жаңа педагогикалық технология ұстаз шеберлігін
жетілдіруге ықпал жасап, шәкірттің ойлау қабілетін ұштала түсуінен әсері
мол, сонымен бірге әлеуметтік рухани жан дүниесінің маңыздылығын іріктеуге,
ізгілікті жағын дамытуға бағыттайды және өзінің психологиялық даралық
сипатын анықтауға ниеттендіреді. Бүгінгі таңда тынымал болып отырған оқыту
технологияларын белсенді түрде қолдана білсек, жаңа мазмұнды білім беру
процесі нәтижелі және оның сапалық көрсеткіштерін арттыру қиынға соқпас
еді. Олай болса оқытуды ізгілендіру жағдайында, өздігімен даму бағдарын
анықтап, дамитын және өздігінен дұрыс шешім қабылдай алатын, өзін-өзі
жетілдіріп өсіруші, өзін - өзі тәрбиелеуші тұлға қалыптастыруға болады.
Адам баласы сәби кезiнен бастап айналадағы дүниенiң түрлiлiгi мен
қайталанбас болмысын танып үйрене бастайды. Сәби оны көзiмен көру, сезу
және ойлау қабiлеттерi арқылы танып, зейінiне тоқиды. Сондықтан да әлем,
өмiрге ендi ғана араласа бастаған кiшкентай сәби көзiмен қарағанда, ол бiр
үлкен, әдемi де бай әлем секiлдi. Ал кiшкентай бала оқып-үйрене бастағаннан
кейiн айналадағы қоршаған ортаға жаңаша көзқараспен қарай бастайды.
Кiтаптар сол жарқын да кең болашаққа апарар жол секiлдi. Осы бiлiмнiң
қайнар көзi болып саналатын кiтаптар адамды қоршаған ортамен таныстырып,
қайырымдылыққа, адамгершiлiкке тәрбиелеп қана қоймай, адамның iшкi рухани
жан дүниесiн де байытады, ойлау қабiлетiн, сана - сезiмiн қалыптастырады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – шетел тiлдерiн белсенді оқыту жүйесiндегi
тiл дамытудың бiрден-бiр маңызды түрi болып табылатын оқудың мағынасын,
мазмұнын және ролiн анықтау.
Зерттеу мiндеттерi:
1) Белсенді оқыту ерекшелiктерiн жан-жақты ашып көрсету, оның тiл
дамытудың басқа түрлерiмен байланысын және оқуға үйрету мазмұнын анықтау;
2) Белсенді оқыту тіл үйрету технологиясының негiзгi деңгейiн анықтау;
3) Ағылшын тілі сабағында белсенді оқытудың негiзгi мiндетi – оқу
техникасын меңгеруде оқудың коммуникативтiк және техникалық ара-қатынасын
анықтау;
4) Белсенді оқытуды дамыту мақсатында оқу процесiнде жаттығулар
жүйесiн құрастыру және қолдану.
Зерттеудiң болжамы. Қазiргi адамның өмiрiнде белсенді оқыту елеулi
орын алатыны айқын. Егер кiтаптар – ақпарат көздерi болған жағдайда, онда
белсенді оқыту – осы ақпаратты меңгеру процесi болып табылады. Осылайша,
адамның күнделiктi және мәдени өмiрiнде белсенді оқыту мен оқу басты құрал
болады.
Зерттеудiң нысаны. Орта мектептегі ағылшын тiлi сабағын белсенді
оқыту.
Қазiргi кезеңде әртүрлi елдердiң арасында нарық қатынасы нығайып, адам
өмiрiндегi ақпараттар алмасу өскен сайын шетел тiлiн оқып - үйренудiң де
маңызы өсе бастады. Қазiргi кезеңде адам негiзiнен шетел тiлдерiндегi
көркем әдебиеттер, публицистикалық, арнайы әдебиеттер және газеттер мен
журналдарды оқуды үйренiп, араласа бастады. Ал мұның өзi сәйкестi
бiлiктiлiк пен дағдыны талап етедi және бұл қасиеттер өздiгiнен
қалыптаспайтыны белгiлi. Сондықтан да орта мектептерде шетел тiлiн
үйретудiң негiзгi мiндеттерiнiң бiрi – белсенді оқуға үйрету болып
табылады. Орта мектептi бiтiрген оқушылар шетел тiлiнде оқи бiлуi керек. Ең
алдымен шетел тiлiнде оқып бiлмей тұрып, оны әрi қарай дамытып, қолдану
мүмкiн емес. Белсенді оқыту мен оқу адамға жаңа бiр нәрсе үйренiп, мағлұмат
алуына шектеусiз мүмкiндiк берiп қана қоймай, сонымен бiрге мәдениетке,
өнерге баулиды, басқа халықтардың өмiрiмен таныстырады. Кiтаптар адамға
өзiнше идеялық мазмұнымен әсер етiп, жеке тұлға ретiнде қалыптастырады.
Соңғы кездерi ұлтарқылық қатынастардың кеңеюi, радио, кино, теледидар
сияқты бұқарқылық ақпарат құралдарының кең тарауыпа мүмкiндiк туғызып
отырған, шетел тiлiн үйренудiң бiрден-бiр негiзгi объектiсi болып табылатын
ауызекi тiлге ерекше назар аударылып жүргенiне қарамастан, қазiргi адам
өмiрiнде ана тiлiнде және шетел тiлiнде белсенді оқудың алатын орны ерекше
деуге болады. Бұған мынадай бiрнеше орынды дәлелдер келтiруге болады:
1. Ағылшын тілі сабағында белсенді оқыту ауызекi тiлмен салыстырғанда
адамдар арасындағы кең көлемде нарық - қатынас жолын ұсынады. Әсiресе
кәсiби қызмет саласында анық көрiнедi. Қазiргi кезде әлемде 100 мыңнан
астам ғылыми журналдар шығарылады және оның тек шектеулi ғана бөлiгi
Экспресс – аудармаға түседi. Дәстүрлi жолмен аударуға болатын материал
баспа сатысынан өту үшiн көп уақыт керек етедi. Сондықтан, әр уақытта
кәсiби маман өзiнiң кәсiби ортасында баспасөз арқылы халықарқылық стандарт
деңгейiмен қолма-қол, тез арада таныса алады.
2. Көптеген адамдарда ақпаратты қабылдаудың көру аппараты есту
аппаратымен салыстырғанда жақсы нәтиже бередi. Сондықтан көру
презентациясындағы тiлдiк бiрлiктер, яғни баспа мәтiн түрiнде берiлген
бiрлiктер өте нәтижелi қабылданады және өңделедi.
3. Физиологиялық мәлiметтер бойынша уақыт бiрлiгi арқылы адам есту
аппаратына қарағанда көру аппараты арқылы он алты есе көп ақпаратты
қабылдайды екен. Бұл белгiлi бiр мектептерде белсенді оқытуға қатынасты
әдiл саналады. Сонымен, тиiстi 6iлiм саласында кеңiрек ауқымдағы аппарат
қабылдауға кететiн оқу уакытын және күштi үнемдеуге қолайлы мүмкiндiк
берiлiп тұр.
4. Жазбаша мәтiн туралы (статистикалық), ал ауызекi тiлдiң өсiңкi
(динамикалық) болуы арқасында белсенді оқыту процесi ауызекi тiл үйретумен
салыстырғанда жеңiлiрек болады. Мәтiнмен жұмыс жасау кезiнде оқушы өзiнiң
оқу қарқынын өзi анықтап және 6iрнеше рет қайталап оқи бере алады, ал бұл
ауызекi тiлде мүмкiн емес. Ауызекi тiлдiк қатынас – екi жақты процесс, ал
оқу – бiржақты сыртқы процесс. Баспа мәтiнде мазмұн мен форма алдын-ала
берiлiп қойылатындықтан, белсенді оқытуға үйрету жеңiлiрек болып келедi
және оларды жол жөнекей құрастыра салуға болмайды.
5. Белсенді оқыту оқушыларға тек қана ақпараттарды қабылдауына ғана
емес, сонымен қатар ауызекi тiлде де, жазбаша тілде де басқа да тiл дамыту
түрлерiн меңгеруге мүмкiндiк бередi.
- Әр адамның жеке тәжiрибесiнде белсенді оқыту сондай-ақ ауызша сөйлеу
негiзiнде дамиды. Оқушы ана тiлiнде оқуға ауызша сөйлеудiң бiлiктiлiгi мен
дағдысы қалыптасқан кезде кiрiседi, және белсенді оқыту арқылы оқу белгiлi
ауызекi тiлдеп тiлдiк материалдар графикасында танымдық процеске айналады.
Бұл жағдайда келесi нарсеге басты назар аудару керек: оқу дағдысы бiр рет
ғана қалыптасады. Әрiптер мен буындарды бiрге қосып, тұтас оқуды үйренген
және құралған сөздердiң мағынасын бiлген оқушы оқуды меңгере бастайды.
Шетел тiлдерiнде белсенді оқыту оқуға үйретудiң тәрбиелiк, бiлiмдiк
және практикалық мiндеттерi болуы керек. Мектеп бiтiрүшi әр оқушы тiл
дамытудың бұл түрiн меңгермей тұрып, шетел тiлiн әрi қарай дамытып қолдануы
мүмкiн емес. Осы жоғарыда берiлгендерден зерттеудiң мақсаты және мiндеттерi
анықталды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мақсатқа сай кiрiспеден, үш тараудан және
қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бiрiншi тарау ШЕТЕЛ ТІЛІН БЕЛСЕНДІ ОҚЫТУ - ТIЛ ДАМЫТУДЫҢ НЕГІЗІ деп
қарастырылған. Мұнда шетел тілі сабағында белсенді оқытудың анықтамасы
және оның тiл дамытудың түрлерімен байланысы; ағылшын тілі сабағында
белсенді оқыту технологиясының маңыздылығы анықталды.
Екiншi тарау АҒЫЛШЫН ТІЛІ САБАҒЫНДА БЕЛСЕНДІ ОҚЫТУ – ТIЛ ҮЙРЕТУДIҢ
МАҢЫЗДЫ ТҮРI деп аталған. Осы тарауда белсенді оқыту түрлерi және оның
тиімділігі;белсенді оқу техникасын дамыту мазмұны қарастырылды.
Үшiншi тарау ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ТӘЖIРИБЕ ЖӘНЕ ОНЫҢ НӘТИЖЕЛЕРI Жүргiзiлген
педагогикалық тәжiрибе және алынған нәтижелердiң талдауы қарастырылады.
Дипломдық жұмыста көрнекi материалдар, кестелер, тiрек материалдар
және рифмовкалар түрiнде берiлген.
Қосымшада сабақтардың үлгі жоспарлары берілді.
І-ТАРАУ ШЕТЕЛ ТІЛІН БЕЛСЕНДІ ОҚЫТУ-ТIЛ ДАМЫТУДЫҢ НЕГІЗІ.
1. ШЕТЕЛ ТІЛІ САБАҒЫНДА БЕЛСЕНДІ ОҚЫТУДЫҢ АНЫҚТАМАСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТІЛ
ДАМЫТУДЫҢ ТҮРЛЕРІМЕН БАЙЛАНЫСЫ.
Қазақстан – бүгінгі таңда өз алдына дербес мемлекет. Егемен ел ретінде
шет елдермен қарым-қатынасы нығайып, беделі артып келеді. Бұл шетел тілін
оқытуды, жақсартуды талап етеді. Ал оқытуды жақсарту дегеніміз, меніңше,
оқушылардың пәнге деген қызығушылығын ояту. Шетел тілін менгертуде
қиыншылыктар кездесетіні рас. Соның бірі – мәтін мазмұнын баяндап беру.
Оқушының тілді толық дәрежеде меңгеруі үшін, оның сол тілге деген
қызығушылығын арттыруы қажет. Сабақ немесе сабақтан тыс жұмыстарда үйретуші
ойындарды пайдаланудың әдістемелік маңызы зор. Ойын арқылы баланың есте
сақтау және ойлау қабілеттерін дамытуға болады. Ойын оқушыларды сөйлеуге
психологиялық жағынан дайындап тіл материалын бірнеше рет қайталауға
мүмкіндік береді және керекті сөз біріктелерін таңдауға жаттықтырады.
Қазіргі заманның оқушысының дүниетанымы кең, жан-жақты жетілген, өмірлік
белсенді ұстанымы бар азамат болуы тиіс. Сондықтан оқушылардың шығармашылық
ойлау қабілеті мен белсенді ой еңбегін дамытуды ұйымдастыру оқу үрдісіне
жаңа құралдар мен әдіс тәсілдерді енгізуді қажет етеді. Ағылшын тілі пәні
сабағында оқушының тілді дұрыс меңгеруі үшін әртүрлі ойындарды қолдануға
болады. Осы ойынның негізінде оқушылардың ой-өрісін кеңейту, өзіндік
пікірін қорғауға, сөйлеу тілінің дамуына ықпал ету мақсаты көзделеді. Шетел
тілінде сөйлеуді, қарым қатынас жасауды, коммуникацияға үйретуді ниет еткен
әрбір мұғалім өз сабақтарында жаттығулардың бір түрі ретінде ойындарды
қолданатыны сөзсіз.
Шетел тiлiнде белсенді оқытудың бастауыш кезеңiндегi схема бойынша
моделiн: бiрiншi ауызша сөйлеу, содан кейiн оқуға үйрету деп есептеуге
болады.
Белсенді оқу – бұл тiл дамытудың өзiндiк белсенді оқыту түрi, ол
жазбаша қатынас формасын қамтиды және қолдануда белгiлi бiр маңызды орын
алады.
Белсенді оқу тiл дамытудың белсенді рецептикалық түрiне жатады, себебi
ол ақпаратты қабылдау және түсiне бiлу графикалық белгiлерiмен байланысты.
Оқу жоспары мазмұнды жоспар (мәтiн не туралы) және процестiк жоспар
(мәтiндi қалай оқу және дыбысталу керек) болып бөлiнедi. Мазмұнды жоспар
бойынша оқу әрекетiнiң нәтижесi оқылғанды түсiну болса, процестiк жоспарда
– оқу процесiнiң өзi қарастырылады, яғни графема мен фонеманың байланысы,
графикалық белгiлердi танып бiлудiң тұтас тiрек-тәсiлдерiн қалыптастыру,
iшкi тiлдiк қабiлеттiң қалыптасуы, сыртқы сөйлесудi iштей аудара бiлу,
семантикалық және графикалық жинақтардың ара-қатынасы, өзiндiк белсенді оқу
қабiлетiн қалыптастыру қарастырылады.
Түсiну, оның дәлдiк, тереңдiк деңгейi барлығы оқушыпың алдына қойған
белсенді оқу мақсатына байланысты. Яғни, мәтiн негiзiнен не туралы
екендiгiн, оның негiзгi мағынасын егжей-тегжейiне жете түсiну.
Белсенді оқу структурасы оқудың мотивi (түрткi), мақсаты, шарты,
нәтижесiнен тұрады. Мотив дегенiмiз – белсенді оқыту мен оқу процесiнiң
қажеттiлiгiнен және оған қызығудан белсенді оқу процесiн дұрыс меңгеруге
итермелейтiн күш. Мақсат дегенiмiз – алда орындалатын әрекет нәтижесiнiң
айқын бейнесi. Ал берiлген жағдайда - тақырып бойынша сұрақтарға
оқырмандарды қызықтыратын ақпарат алу. Белсенді оқу әрекетiнiң шартына
тiлдiң графикалық жүйесiн (системасын) меңгеру және шығарылған ақпараттарды
қабылдау тәсiлдерi жатады. Белсенді оқу әрекетiнiң мақсаты мен мотивi -
қиыпдықтарды жеңiп, белгiлi бiр нәтижеге қол жеткiзу. Ал белсенді оқу
процесiндегi нәтиже дегенiмiз ақпаратты нақты әрi терең түсiну және
мазмұнын айта бiлу.
Мектепте шетел тiлдерiн белсенді оқыту процесiнде ауызекi сөйлеу
сияқты белсенді оқу да мақсат не құрал түрiнде қолданылады: бiрiншi жағайда
оқушылар белсенді оқуды ақпарат қабылдау ретiнде меңгерулерi керек.
Екiншiден, оқуды тiлдiк және материалдарды өте жақсы меңгеру үшiн үйренуi
керек.
Белсенді оқудың ақпараттарды қабылдау құралы ретiнде қолданылуы
мектепте осы пәнге деген қызығушылығын арттырып, ыпталандыруға жағдай
жасайды. Белсенді оқуды үйрену үшiн әңгiмелесушi де, тыңдаушы да талап
етiлмейдi. Тек қана кiтап керек. Шетел тiлдерiнде белсенді оқуды үйрету
тәрбиелiк, бiлiмдiк және белсенді оқуға берiлген пәндi дамыту мақсатын
көздейдi. Бұл мұғалiмге оқушыларды жан-жақты дамыған жеке тұлға ретiнде
тарбиелеп шығаруға мүмкiндiк бередi.
Белсенді оқытуда оқудың ерекшелiгi iшкi дамыту мен оқуда пән арқылы
(мәтiн) және оқылған мәтiндi түсiну арқылы (iшкi ойды дамыту нәтижесi)
көрiнедi. Белсенді оқу тiл дамытудың басқа түрлерiмен де тығыз байланысты.
Ол ең алдымен жазумен тығыз байланысты, себебi оқу да, және жазбаша тiл де
бiрдей графикалық жүйеде (системада) қолданылады. Шетел тiлдерiн белсенді
оқыту барысында осы тiл дамыту түрiн байланыс арқылы ескеру және дамыту
керек. Мiне, бұл әсiресе бастауыш кезеңге байланысты.
Белсенді оқу тыңдаумен, анализбен және синтезбен байланысты. Белсенді
тыңдау процесi кезiнде тыңдаушылар дыбыстық тiлдi қабылдайды, ал оқушылар
жазылғандарды қабылдайды. Белсенді оқу барысында, тыңдау кезiндегi сияқты
үлкен мағынаға ие болатын вербальдық деңгейде де және мағыналық деңгейде де
болуы мүмкiн.
Белсенді оқу белсенді сөйлеумен де байланысты. Дауыстап оқу
бақыланатын сөйлеу деп те аталады. Iштей оқу бiр мезгiлде iшкi тыңдау
және iшкi сөйлеудi көрсетедi. Осылай, белсенді оқу тiл дамытудың басқа да
түрлерiмен байланысты.
Орта мектепке арналған шетел тiлдерi бағдарламасында белсенді оқуға
үйретуде жалпы талап қою, сондай-ақ сыпыптар бойынша талаптар бар. Белсенді
оқыту кезеңiнiң соңында оқушылар қоғамдық-саяси, ғылыми-көпшiлiк
әдебиеттерден, көркем әдебиеттерден алынған жеңiлдетiлген мәтiндердi оқи
бiлуi керек. Белсенді оқудың екi түрiн меңгеру керек:
1) мәтiндi белсенді оқуда оның негiзгi мазмұнын беру, белсенді
оқу барысында оқу шапшаңдығы, таныс емес сөздердiң саны және олардың
мағынасын түсiну, ана тiлiндегi және ағылшын тiлiнде берiлген
контекстегi сөздердiң ұқсастығы ескерiледi.
2) белсенді оқудың екiншi түрi мәтiннен толық ақпаратты шығара
оқыту, мұнда мәтiн көлемi және ондағы таныс емес сөздердiң саны
ескерiледi.
Бастауыш саты – оқушыда, оның интеллектiсi дамуының iргетасы –
белсенді оқу әрекетi қалыптасуының қуатты жүретiн кезеңi, яғни тiл
дамытудың бастауыш кезеңiнде белсенді оқу әрекетiнiң негiзi қаланады.
Бастауыш кезеңде оқушылар ағылшын тiлiнiң алфавитiн әрiптерiн меңгеру,
дыбыстық-әрiптiк сәйкестiктi бiлу, сөздердi оқи бiлу, сөз тiркестерiн бiлу,
берiлген мәтiндердi түсiну, құрылған тiлдiк материалдың бағдарламасын
меңгеру керек.
Екiншi кезеңдегi белсенді оқуға қойылатын талаптар қиындай түседi. 5-
сыпыпта 2%- ға дейiн таныс емес сөздер көбейедi, оқу жылдамдығы дауыстап
оқуда минутына 250 баспа белгiлерiнен кем болмайды. Отандық және шетелдiк
зерттеулер көрсеткенiндей, тiл дамыту белсенді оқыту түрлерi (сөйлеу, оқу,
тыңдау және жазу) бiр-бiрiне жағымды әсер етедi.
Шетел тiлдiк тәжiрибесi де мұны дәлелдейдi. Мұғалiмдiк колледжде
эксперименттiк белсенді оқу өткiзiлдi, оған интенсивтi сыпыптан тыс және
сыпыптық белсенді оқу кiрiстiрiлдi. Сонымен қатар, сыпыптық дауыстап оқу
жүргiзiлдi. Экспериментке 1000 студент қатынасты. Бұлардың iшiнде 500-i
қарапайым бағдарламамен (оқытудың ауызша әдiсi), ал қалған 500-i
эксперименттiк бағдарламамен оқытылған.
Осы колледждi 6iтiрушiлер мектептерге бөлiндi, олар сол мектептерде
тiл меңгергендер болып табылды. 1 жыл өткен соң тестiлер өткiзiлдi, сонда
тiлдi игеру бойынша тiл дамытудың барлық түрлерiнен, жоғары нәтиженi
көрсеткен, осы эксперименттiк топтың студенттерi болып табылды. Бұрынғы
колледж бiтiрушiлерiнiң iшiнен берiлген 500 адам өздерiнiң күнделiктi
белсенді оқитын дағдысын сақтағаны, және ең болмағанда бiр бет шетел
тiлiндегi мәтiндi дауыстап оқу дағдысын сақтағанын көрсеттi.
Тiл дамытудың белсенді оқыту түрлерiнiң бiр-бiрiне әсер ету дәрежесi
бойынша төмендегiдей байланысты анықтауға болады:
1. Белсенді оқу – белсенді тыңдау – белсенді жазу – белсенді сөйлеу;
2. Белсенді тыңдау – белсенді оқу – белсенді сөйлеу – белсенді жазу;
3. Белсенді сөйлеу – белсенді жазу – белсенді тыңдау – белсенді оқу;
4. Белсенді жазу – белсенді сөйлеу – белсенді оқу – белсенді тыңдау.
Осылай, белсенді оқу бiрiншi кезекте тыңдауға әсер етедi. Осы әсер ету
көрсетiлген екi өзара тiзбек тудырады. Бұлар бiрiншi және төртiншi. Екiншi
тiзбекте белсенді оқудың сөйлеуге әсерi көрiнедi. Белсенді оқу-жазу
байланысы сөйлеуден кейiн жүредi. Мектеп үшiн бұл байланыс өте маңызды,
сондай-ақ оқушыларға басқа тiл дамыту түрiн қалыптастыру үшiн белсенді
оқуды нақты қолдануға болады.
Тiл дамыту белсенді оқыту түрлерiнiң әсерi күшеюi үшiн, мектепте
белсенді оқуға көп уақыт бөлу керек. Бұл әсер тiл дамыту түрлерi механизмi
күшiмен түсiндiрiледi: жеделдетiлген және ұзақ уақытты есте сақтау, болжау
мүмкiндiгi, ойлау және көңiл аудару. Белсенді оқу барысында осы
механизмдердi дамыту арқылы бiз оларды қалыптастыруға ықпал етемiз.
Тiлдiк материалды игеру барысында да бұл дара байланыс ықпал етедi.
Лексика мен грамматиканы меңгеру тыңдаудың дәлдiгiн және нақты әрi еркiн
тiл дамытуды қамтамасыз етедi. Шындығында мұнда рецептивтi және
продуктивтiк меңгерудiң айырмашылығын есепке алу керек: 6iрiншi жағдайда ол
тани бiлуге тең, екiншi жағдайда бұл еске түсiру. Сондықтан да оқылған
материалдардағы тiлдiк белгiлердi қайталау өте маңызды.
Шетел тiлдерiн белсенді оқыту мазмұны әдiстемедегi бiрден-бiр
кординалдық мәселе, сондықтан да ол неге оқыту, ненi үйрету керек? деген
сұрақка жауап бередi. Бастауыш кезеңдегi белсенді оқыту бiлудiң мықты
негiзiн қалау үшiн қалай оқыту, неге сүйену керек? Белсенді оқытудың
мазмұнын анықтауда оқудың линнвистикалық комнонентке сүйенбеуi мүмкiн емес,
себебi әрiптер, әрiп тiркестерi, сөздер, сөз тiркестерi, сөйлемдер,
мәтiндер лингвистикалық комнонентке жатады.
Оқушылар ағылшын алфавитiнен әрiптердi үйренедi және дыбыстарды
айтуды үйренедi. Ағылшын тiлiнде дауыссыздардың (әрiп-дыбыс) байланысы,
ережеге сай, бiр мағыналы мысалы: р [р], b [b], m [т] және т.б. Мұндай
тiкелей байланыс дауысты дыбыстарда жоқ және кейбiр дауыссыздар (w, c, q)
оқушыларға бiршама қиыншылықтар туғызады, әар дауысты дыбыс, мысалы бiрнеше
дыбыстар бередi. Әрiп тiркестерi туралы да осылай айтуға болады: Олардың
бiреуi бiр дыбыс берсе, мысалы: sh [ſ], ck [k], ch [tſ], ph [f], ал
басқолары - әр түрлi дыбыстар: th [ð], [θ] бередi.
Ағылшын тiлiнде белсенді оқытуды сөз ең кiшi бiрлiк болып табылады, ол
оқушыларға белсенді оқу техникасын меңгеруге мүмкiндiк туғызады, графикалық
түрдегi сөздердiң дыбысталуы белсенді оқыту ережесi бойынша (мысалы, to
read) және оны мағынасымен байланысын немесе оқығанды түсiну болып
табылады.
Сөз тiркестерiн оқу балаларды ағылшын тілі сабағында белсенді оқытуда
тек қана сөздердiң дыбысталуын ғана емес, шетел тiлдерiнiң нормативтiк
ережесiне сай сөздерге екпiн тусiру де оқытылады. Мысалы: a 'blue 'pen, on
the 'desk және т.б.
Белсенді оқытуда интонациялық оқылған сөйлемдер де болады: Мысалы:
This is a girl. The newspaper is on the table. Is it your pen? және т.б.
Ағылшын тілі сабағында белсенді оқыту мәтiндерiнде процестiк жоспардың
мазмұн бiрлiгi көрiнуi керек. Шектеулi тiлдiк материалдарды бұл бiрлiкпен
қамтамсыз ету өте қиын, бiрақ оқуға арналған мәтiндер бастауыш кезеңдерде
осы талаптарға жауап беруге тиiстi.
Қазiргi кезеңде оқулықта процестiк жоспар берiлген. Олар оқушылар үшiн
интеллектуалдық немесе эмоционалдық ақпарат деректерiнен гөрi техникалық
белсенді оқытудың дамуы үшiн көп қызмет етедi. Алайда, осындай мәтiндерге
де тапсырмалар көмегiмен мотивтiк сипат беруге болады, бұл оқушыларға
мәтiндi тусiнуге қызығушылықты және оны басқа оқушыларды белсенді оқытуға
талап етедi.
Ағылшын тілі сабағында белсенді оқыту бастауыш кезеңдер үшiн мәтiндер
проблемасы және оларға қойылатын талап та әдiстемеде әлi жеткiлiктi
жасалмаған. Мәтiннiң мазмұны мен тiлiне арналып қойылған талаптар орта және
жоғары кезеңдерде басты орын алады. Бастауыш кезең үшiн мәтiннiң –
графикалық жабдықталуы және оның суреттiлiгi өте маңызды, яғни белсенді
оқытудың қалыптастыру механизмiне сай – белсенді оқыту алаңын бiрте-бiрте
кеңейту және оқушының жақсы түсiнуiне керектi сурет (картинка) түрлерiн
тiрек түрiнде кiрiстiру өте маңызды саналады.
Белсенді оқыту бiлiктiлiк пен дағдыны көрсету үшiн психологиялық
комноненттердi қарастыру керек. Белсенді оқыту баспа сөздерiн қабылдаудан
басталады, яғни оның айтылуы мен түсiндiрiлуi, сол сөздердiң, графема-
фонемалық меңгерiлу сәйкестiгiн ағылшын тiлiндегi қабылдау.
Сонымен қатар бұған тiркестерi, сөйлем және мәтiндi оқу да кiредi. Бұл
өз ретiнде дауыс ырғағымен белсенді оқуды көрсетедi. Бастауыш кезеңдерде,
белсенді оқытудың негiздерi қалыптаса бастағанда дауыстап оқу басты орын
алады. Бастауыш кезеңдегi белсенді оқудың екi түрi: дауыстап оқу және iштей
оқу түрлерi бар.
Шынында да, егер оқушыға сөздi дауыстап оқу тапсырмасы берiлсе,
алғашында ол iштей оқиды (мiндеттi түрде оқып алу керек) сөздердiң әрiптiк
тiркесiн қарайды және тiрек сөздер немесе оқу ережесiн қарайды, содан соң
оны дыбыстайды, яғни дауыстап оқиды. Бұл екi форманың тығыз байланыстылығын
сөз тiркестерiн, сөйлемдердi, мәтiндердi оқу барысында көруге болады.
Мәтiндi қарап, iштей оқу қалып қойса, онда оның дауыс ырғағына сай оқылуы
практикалық жағынан мүмкiн емес: яғни сөз тiркестерiндегi екпiндердiң
қойылуы, сөйлемдердiң интонациялық бөлiктерге бөлiнуi және мәтiндi мәнерлеп
оқуы. Егер дауыстап оқуда оқушы көз жүгiртiп оқып өтпесе, графема –
фонемалық сәйкестiлiгi құрылымдық – ақпараттық байланысты түсiну, дауыстап
оқуда түтүсiнiктi болмайды: мұндай оқу сөзбе-сөз сипатта болады, әр сөз
бөлек жеке-жеке бiрлiк ретiнде оқылып, мағынасының жайылуыпа әкелiп
соқтырады. Мұғалiм осыны көре тұра көп аударма жасатуға ұмтылады. Бұл
бастауыш кезеңде қалыптасатын оқу техникасын жақсартпайды. Бастауыш
кезеңдегi дауыстап оқудың ролi өте жоғары. Ол оқушыға да, оқытушыға да
тiлдегi оқу процесiн көруге және бақылауға мүмкiндiк тудырады. Ол мұғалiмге
де және оқушыға да қай жерде кеткен қатенi дұрыстау керектiғiн көрсетедi.
Оқушының iштей оқуы, графикалық сөздердi есте сақтауға, сөз тiркестерiн
және т.б. есте ұстауға, графикалық түрiн қалыптастыруға мүмкiндiк алады.
Жоғарыда көрсетiлгендей, сөздердi оқуда дағдыны қалыптастыру, сөз
тiркестерiн, сөйлемдерде, мәтiнде бастауыш кезеңде меңгеру графема-
фонемалық меңгеру сәйкестiгi есебiмен және құрылымдық - ақпараттық
байланыстармен оқушылардың көру қабiлетiн қалыптастыру, оқылғандар
құрылымып және осы арқылы ақпаратты түсiне бiлудi қалыптастыру.
Оқушылардың белсенді оқу дағдысы оқыған материалдарымен бiрнеше рет
кездесуi, олардың өз бетiмен оқуы негiзiнде қалыптасу мүмкiндiғi туралы сөз
болғанда, белгiлi ағылшын әдiскерi - Майкл Уэстiң Learn to read by
reading атты сөзi еске түседi.
Мәтiннен мағыналы мазмұндық ақпараттарды қабылдау бойынша белсенді оқу
әрекетiн қалыптастыратын бiлiктiлiктi қарастырсақ, мұндай белсенді оқыту
мен оқи бiлу төмендегiдей бiлiктiлiктi меңгерудi ұсынады:
- Бақылай бiлу, яғни мәтiн мазмұны тақырыбына қарап болжау: көз
жүгiртiп алғашқы екi-үш сөйлемдi немесе алғашқы жол (абзац)
және мәтiн соңын белсенді оқу арқылы мазмұнын ашу;
- Белсенді оқыту барысында берiлген мәтiннен Read and prove ...
т.б. сияқты тапсырмалар көмегiмен мәтiннiң негiзгi мазмұнын
анықтайтын мәтiндiк сөйлемдердi (topical sentences) таба
бiлу;
- Қыскарта бiлу, жанама ақпараттардан мәтiндi жинақтау. Бұған
мынадай тапсырмалар берiлуi мүмкiн Абзацтың (жаңа жолдың)
негiзгi мазмұнын бiр сөйлеммен беру немесе Мәтiн мазмұнын
екi – үш сөйлеммен беру (ауызша немесе жазбаша);
- Мәтiндi түсiне бiлу; немесе мәтiн арқылы түсiну, оқылғанның
мағыналас мазмұнын және оқылған мәтiн бойынша өзiндiк пiкiрiн
қалыптастырын, өз ойып аша бiлу.
Бұл бiлiктiлiктер басты мақсатта, белсенді оқытудың орта және жоғарғы
сатыларында қалыптасуы керек. Оқушылар әртүрлi функцноналдық стильде
мәтiндердi белсенді оқиды. Бұлар жаңа және эмоционалдық ақпаратта берiледi.
Бастауыш кезеңдерде бiлiктiлiктiң негiзi қаланады және егер мәтiннiң
өзi бұл бiлiктiлiктi қалыптастыруға мүмкiндiк жасайтын болса, онда оны iске
асыру қажет.
Осылайша, белсенді оқытудың психологиялық комнонентi мазмұнды оқи
бiлуде дағды мен бiлiктiлiктi құрайды. Бастауыш кезең үшiн дағдылық деңгей
басты керектi нәрсе, белсенді оқу техникасының қалыптасуы салдарынан,
дауыстап оқу мен iштей оқуды бiрiктiредi. Шетел тiлдiк мәтiндi белсенді
оқытуда коммуникативтiк дамыту түрiн табысты қалыптастыруға болмайды.
Ағылшын мәтiнiн белсенді оқудың техникалық жағымен байланысты
қиындықтарды азайту, ағылшын тiлiн оқуда мазмұндық ойлау ақпаратын ана
тiлiнде оқып шығарып, балалардың бiлiктiлiгi үшiн мүмкiндiк ашу болып
табылады.
Оқуға үйрету мазмұныпың үшiншi компонентi методологиялық болып
табылады, яғни оқушыларға ағылшын тiлiнде белсенді оқуды меңгеру әдiс-
тәсiлдерiн белсенді оқыту.
Ағылшын тiлiн белсенді оқыту 4 - сыпыпта да 2 - сыпыпта да сөздерден
басталады, белсенді оқыту ережесiне сай ұйымдастырылған дауысты және әрiп
тiркестерiн нақты сөздердiң көпшiлiгiнде көрсетiледi. Бұл тiрек сөз
оқушыларға берiлген ереже бойынша басқа сөздердi белсенді оқуға тiрек
қызметiн атқарады. Сондықтан да оқушылар тiрек сөздердi қалған сөздердi
дұрыс оқып білу үшiн қолдануға үйренедi.
Бақылау көрсеткенiндей, оқушылар қате оқудан қорқып, тiрек сөздердi
өздiгiнен белсенді оқу мүмкiндiктерiнен айырылады және балалар мұғалiмнен
тек оқуды сұрайды, белсенді оқу сезiмдiк ойлау негiзiнде қалыптаспайды.
Белсенді оқыту оқу техникасының қалыптасу барысында сезiмталдық принцип
бұзылады. Белменді оқытуда тiрек сөз бойынша қабылдауды меңгеру оқушылардың
дұрыс оқуын қалыптастырады.
Оқушылар транскрипция белгiлерiн қолдануды да үйренедi, алғашында
жартылай меңгеру үшiн әр түрлi белсенді оқыту арқылы дауысты және кейбiр
дауыссыз әрiп тiзбектерiн үйренедi. Кейбiр оқулықтарда әрiптер жасыл түсте,
дыбыстар қызыл түсте берiлген. Бұл айырмашылықты балалар қолдана бiлуi
керек.
Ағылшын тілі сабағында белсенді оқытудың екiншi жылында үйден оқу үшiн
кiтаптар пайдалана бастағанда, оқушылар тұтас транскрипцияны қолдана
бастайды, бұл оларға өздерiнiң аттарын дұрыс оқуға, айтуға, сонымен қатар,
кiтаптың соңында берiлген сөздiктердегi сөздердi дұрыс оқуға, айтуға
көмектеседi.
Транскрипция бойынша оқуды және айтуды меңгеру үшiн оқушыларға кейбiр
оқулықтарда форзацтарда барлық белгiлер берiледi. Мұғалiм бұл оқушылардың
осы белгiлерге көңiл аударуып бақылап, оған сәйкес жұмыстар жүргiзiп,
олардың жаңа сөздердi дұрыс оқуын, айтуын, қабылдауын тексеру керек.
Оқушыларды сондай-ақ беттердегi белгiлермен (сноскалармен) және
оқулық соңындағы сөздердi белсенді қолдана бiлуге үйрету. Бұл анықтамалық
құрал оқулықтар мен оқу кiтаптарда болады және бала оларды қалай белсенді
қолдану керектiгiн үйренуi қажет. Сондай-ақ үйдегi мәтiндi өзiндiк жұмыста
белсенді қолдануға болады.
Негiзгi басты ағылшын тілі сабағында белсенді оқытуды қалыптастыру
үшiн тiлдiк және контекстiк шешiмдердi қалыптастыру маңызды болып табылады.
Ана тiлiнде ұқсас сөздер арқылы негiзгi мағынасын табу, мысалы,
dictation, illusion, demonstration сөздерiн бiлу негiзiнде, сондай-ақ
контекст негiзiнде арнайы белсенді оқыту, мысалы: work-worker, мұндай
жағдайда конверсия сияқты сөз тудыру әдiсi де қолданылады, мысалы: to run-
run, water-to water (flowers), summer-summer holidays және т.б. Тiрек
сөздердi және белсенді оқыту ережелерiн өз бетiмен қолдана бiлудi меңгеру,
таныс емес сөздердi оқу барысында талдау, оқулық сияқты сөздiктер және
белсенді оқыту үшiн берiлген кiтаптар, таныс емес сөздердiң мағынасын шешу
оқушыларға өзiндiк жұмыстарды сыпыпта және үйде де табысты орындауға
мүмкiндiк бередi.
1.2 АҒЫЛШЫН ТІЛІ САБАҒЫНДА БЕЛСЕНДІ ОҚЫТУ ТЕХНОЛОГИЯСЫНЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ.
Белсенді оқыту технологиясы қалай оқыту керек деген сұрақ тудырады?
Яғни, қандай әдiстемелiк тәсiлдер оқушылардың ағылшын тілін түсіне бiлуiн
дамытады, қандай оқу құралдарын қолдану керек және белсенді оқытуды
ұйымдастыру қандай болуы керек.
Ағылшын тiлiнде белсенді оқытудың оқушылар үшiн қиыншылықтар туғызады,
себебi ағылшын тiлiнiң графикалық және орфографиялық ерекшелiктерi көптеп
саналады. Берiлгендерден төмендегiдей қорытынды шығарамыз: орфографикалық
тiзбекте 26 әрiп қолданылады, 146 графема (әрiп тiркестерi) және 46
фонеманы бередi (фонема-тiлдiк бiрлiк).
Осылай ағылшын тiлiндегi алфавит оқушыларға көп қиыншылық туғызады,
екi тiлдiң арасындағы айырмашылық күштi әсер етедi. 26 жұп ағылшын әрпiнен
(бастауыш әрiптер және кiшi әрiптер) тек төртеуi ғана қазақ алфавитiндегi
әрiптердiң мағынасы мен формасына ұқсас. Олар К, к, М, Т. Оқушыларға 32
әрiп толығымен жаңа әрiптер. Олар: A a, B, b, C, c, D, d, E, e, F, f, G,
g, H, h, I, i, J, j, L, l, m, N, n, O, o, P, p, Q, q, R,r, S, s, t, U, u,
V, v, W, w, X, x, Y, y, Z, z - әрiптерi басқа тiлдерде бар, бiрақ әртүрлi
айтылады. Қиын әрiптер соңғылары болып табылады.
Бастауыш кезеңдердегi ағылшын сөздерiн танып бiлуге үйрету барысында
жаңа әрiптердiң ерекшелiктерiн ескеру керек, ал ағылшын тiлiнде қандай
дыбыс немесе дыбысталу бередi және анық қазақ тiлiне сәйкестiгi мен
сәйкессiздiгiн ескеру керек.
Белсенді оқытуда дауысты дыбыстарды айту үлкен қиындық туғызады,
дауысты дыбыстар тiркесi және бiрнеше дауыссыздар ереже бойынша әртүрлi
оқылатындықтан қиындық тудырады. Мысалы: man-name, this-think, window-down.
Ағылшын тілі сабағында белсенді оқыту барысында оқушылар негiзгi
білімді меңгеру ережесiн меңгерулерi қажет: дауыстылардың екпiн түскен
жабық және ашық буыпдардағы және r алдында келгенде айта бiлу;
дауыстылардың тiркесiн айта бiлу; ee, ea, ay, oy, oo, ou, ow дауыссыздар c,
s, k, g, ch, sh, th, ng, ck және мынадай тiркестердi: -tion, -sion, -ous,
igh айта бiлу керек.
Оқушылар сөздердi оқуға, айтуға, тыңдауға әртүрлi жазылып, бiрдей
оқылатын сөздердi айтуға үйренулерi тиiс. Оларға: sun-son, too-two, see-
sea, eye-I және басқалары жатады.
Мысалы, бала The book is on the desk сөйлемiн айтады, онда әрбiр сөз
бөлек айтылады, The book is on the desk деп айтылмайды. Сондықтан да
алғашқыда оқушылар сөзбе – сөз айтады, оларды синтагмалық белсенді оқыту
арқылы, сөздердi бiрiктiре отырып, мағыналық тобып анықтауға үйрету қажет.
Белсенді оқытудағы үлкен қиыншылық тек қана сөздi бiлу емес,
құрылымдар мен құрылымдық элементтер бiлiмi негiзiнде сөйлемдер мен
абзацтардағы ақпарат қабылдауда туады.
Ағылшын тiлiн белсенді оқытудағы ерекшелiктерден, алдын-ала оқу
материалдарын ауызша тапсыру қиындықтың жартысынан арылтуға көмектеседi.
Дауыстап айтуға үйретудi толығырақ қарастырайық. Ағылшын тілінде сөйлеуге,
оқуға, жазуға, басқа да іс әрекет жасауға кiрiсерде, оқушылар алфавиттiң
барлық әрiптерiн бiледi, оларды атауды, айтуды, бұл әрiп қандай дыбыс
беретiнiн, сөздерден мысалдар келтiру, осы әрiптер кездесетiн сөзерден
мысалдар келтiре алады.
Мысалы, олар алфавиттiң барлық әрiптерiн жаза алуы керек, бұған
жартылай баспа шрифтiлерiн қолданады. Осылай жазбаша және баспаша шрифтiлер
байланысты, оқи бiлу мен жазу жеңiлдейдi. Оқуға үйретуде бiрден- бiр туатын
проблема ана тiлiндегi интерференция болып табылады. Ағылшын сөзiнiң
графикалық таңбасын оқулықта алғаш рет көрген, оларды мұғалiмнен кейiн
немесе диктордан кейiн хормен оқып, айтып, қайталап оқушылар өзiндiк
белсенді түсіну барысында сөздердi әрiптер бойынша дыбыстауға тырысады.
Көптеген оқушылар белсенді оқыту курсын аяқтаған кезде де дыбыстап,
оқу немесе сөйлеу барысында көп қате жiбередi, мұндай болмау үшiн, ана
тiлiнiң интерференциясының алдын алу керек. Мұғалiм алфавитпен танысу
кезеңiнде балаларға ағылшын тiлiндегi сөздер әрiптер арқылы оқылмайтынын,
оларды тұтас танып, бiлу керектiгiн түсiндiредi. Осы мақсатта балаларға
сөздердi енгiзу үшiн бiрнеше белсенді ойындар ұсынылады. Мысалы: Бейкер
стриттi тапсырма мұнда Шерлок Холмс Quentin (Paul, Oliver) атты
қылмыскердi табуды сұрайды. Балаларға астында аттары жазылған бiрнеше
портреттер таратылады.
Олар керектi аты бар портреттердi iздейдi, ағылшын аттарымен және оқу
ережелерiмен танысады: Quentin-qu-[kw], Paul-au-[o:] және адамның қазiргi
кездегi орналасқан жерi: airport-air-[eә] Мұндай жаттығулардың мақсаты
балаға сөздi тұтас бiлуге белсенді оқыту, тiркестердегi алдамшы әрiптерге
аи, ои, оw, qи сияқты сенбей және белсенді оқу, дыбыстау ережесiмен алғашқы
танысуды ұйымдастыру. Алғашында балаларға өте қиын о әрпiне қарап оны [a]
қылып дыбыстау, мысалы опiоп сөзiнде.
Келесi сабақтарда белсенді ойын қиындайды: құрастырылған шүберек
матада (полотно) әртүрлi фигуралар (пiшiндер) жануарлардың аттары жазылған
аңдар мен құстар көрсетiледi: bird, tiger және т.б. Балаларға лексика таныс
емес. Құрастырылған полотноға екi аңшы оқушы шақырылады. Мұғалiм сөздi
атайды. Аңшылар құрастырылған полотнодан графикалық салынғандарды
iздейдi. Сөздi бiрiншi тапқан оқушы полотнодан оны суырып алады да, оның
өзiнiң аңшы сөмкесiне салады. Кiм көп карточка жинаса, сол жеңiске жетедi.
Жеңiске жеткен оқушы оқушыларға суреттердi көрсетiп, сөмкесiнен
карточкаларды шығарып, жануарлардың атын, аңдар мен құстардың атын оқиды.
Оқушыларға ойын ұнайды. Келесi сабақта оның шарттарын өзгертуге
болады: аңшылар емес, жануарлар әлемi хабарының кинооператорлары сайысады.
Кiм көп аңдарды пленкаға түсiрсе және кiм қызықты хабар жасаса, сол жеңiске
жетедi.
Осылай әрiптердi таңдау кезеңiнде оқушылар есiне сақтап, керектi
минимум сөздердiң оқудағы түрлi ережелерiн қалай оқитыпдығын және
айтылатындығын есте сақтайды.
Осындай алдын-ала дайындық белсенді оқыту ережесiн терең бiлуге өту
болып табылады. Балалар әртүрлi буынмен танысады және кейбiр ағылшын
әрiптерiнiң құпияларын түсiнуге мүмкiндiк бередi. Бұл абзац та тынымсыз
жұмыс. Шаршағанды басатын тек қана ойын. Ағылшын тілі сабағындағы бірден
бір белсенді оқыту әдісі бұл ойын әдісі болып табылады.
Мысалы, балалар с әрпiн оқудың жіне дыбыстаудың құпияларымен
танысады, Сөз аукционы жүргiзiледi. Сынып екi командаға бөлiнедi. Бiр
команда тек сөздердi сатып алады, бұл сөздерде с әрпi [s] болып оқылады.
Ал келесi команда c әрпi [k] болып дыбысталатын сөздердi сатып алады.
Мұғалiм тез шапшаңдықпен балаларға cat, cinema, club, nice, welcome сөздерi
жазылған карточкаларды көрсетедi. Команданың тапсырмасы – I buy it деп
айқайлап үлгерiп және сатып алу. Еғер де circus, concert cияқты с әрпi
[s] болып оқылатын сөздер ұсынылса, онда бұл команда да сөздi сатып алуға
болады. Кiм көп сөз сатып алса, миллионер деп таныстырылады. Көп сөз
жинаған команда жеңiмпаз атанады.
Осыған ұқсас белсенді оқытуға арналған ойындар кез-келген оқу
ережелерiне ұсынылады. Оқушылардың дәстүрлiк жаттығулары жаттығу үшiн
сөздердi белсенді оқуда және айтуда оқушыларға қызығушылық туғызбайды,
мұндайда, Капитан Флинта ойынын ұйымдастыруға болады, бұл көңiл-күйдiң
қалай ауысуына байланысты ойын. Балаларға тiзбекпен сөздердi оқуға,
кiтаптағы немесе тақтадағы сөздердi оқуға және айтуға тапсырма берiледi. Әр
сөз-риф, егер сөздi дұрыс айтса өтуге болады. Капитан сыпыпты риф арқылы
жүргiзедi, яғни сөздердi оқиды. Ал балалар оны хормен айтады, яғни
капитаннан кейiн. Егер капитан қателессе, кеме кедергi алады. Капитан
құтқару дөңгелегiн лақтырады (хормен сөздi дұрыс айтады), бiрақ бұдан кейiн
капитан болып басқа оқушы сайланады.
Осы ойынның кеңейген түрi индеецтердiң әскербасы деп аталады. Бұған
пияздан нысанаға ату керек. Әрбiр дұрыс айтылған не оқылған сөздер нысанаға
тиген болып, дұрыс емес айтлғаны не оқылғаны қисық кеткенi болып
есептеледi. Балаларға ұнағаны ең мерген ковбойды таңдау: егер сөздi дұрыс
оқыса, онда лассаны табысты лақтырғаны, егер дұрыс емес оқыса қисық кеткенi
болып табылады.
Оқумен сөйлеу ережесiн бекiту жұмысын әр сабақта өткiзуге болады. Өте
ыңғайлы жаттығу қар адамын жасау, (үй тұрғызу, пирамида). Мұғалiм алғашқы
қарды лақтырады, яғни сөздi атайды. Мысалы, ball. Балалар қар домалағын
жасайды тiзбек бойынша сөздердi, берiлген ереже бойынша оқиды: тар, lатр,
саt және т.б. Бiз үш қар домалағын (әр қайсысы әр оқу ережесi) жасаймыз,
қар адамы дайын болады.
Бұл ойынның бiрнеше нұсқасы бар. Мысалы: Кiмнiң шыршасы әдемiрек
деген сайыс. Бұл сайыста әр топ өздерiнiң шыршаларын ойыншықпен сәндейдi.
Байланысты сөздердi таңдайды. Кiм көп ұпай жинаса, сол топ жеңiске жетедi.
а дыбысын белсенді оқи бiлу ережесiн меңгеру үшiн алма ағашының
суретiн салып оны осы дауысты дыбыс бар сөз - алмалармен әдемiлеуге болады.
Әр түрлi буындардағы О әрпiн белсенді оқи бiлудi меңгеру үшiн, тауықтың
құйрығын әдемiлейдi, осы дауыстыға сөздер таңдайды және т.б.
Белсенді оқыту ережесiн меңгерудi бақылау үшiн оқушыларға мынадай жеке
карточкалар берiледi (сурет және құрастырылған сөздер) . Балалар сөздердi
оқу ережесiне сай оқып, әрi карточкаға жаза бiлу керек.
Мұндай белсенді жаттығу көп уақыт алмайды, бiрақ үлкен нәтиже бередi
бiрiншiден бұл фонетикалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .. 3
І-ТАРАУ ШЕТЕЛ ТІЛІН БЕЛСЕНДІ ОҚЫТУ - ТIЛ ДАМЫТУДЫҢ
НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1. Шетел тілі сабағында белсенді оқытудың анықтамасы және оның тiл
дамытудың түрлерімен байланысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 11
2. Ағылшын тілі сабағында белсенді оқыту технологиясының
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
Бірінші тарау бойынша тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .45
ІІ-ТАРАУ АҒЫЛШЫН ТІЛІ САБАҒЫНДА БЕЛСЕНДІ ОҚЫТУ – ТIЛ ҮЙРЕТУДIҢ МАҢЫЗДЫ
ТҮРI ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... 47
2.1. Белсенді оқыту түрлерi және оның
тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .47
2.2. Белсенді оқыту техникасын дамыту мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
Екінші тарау бойынша тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..63
ІІІ-ТАРАУ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЭКСПЕРИМЕНТ ЖӘНЕ ОНЫҢ
НӘТИЖЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
Үшінші тарау бойынша тұжырым
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
3
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..84
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..87
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..89
КIРIСПЕ
Қазіргі таңда еліміздің білім жүйесінде оқыту процесін тың идеяларға
негізделген жаңа мазмұнмен қамтамасыз ету міндеті тұр. Орта білім берудің
басты мақсаты - әлеуметтік, экономикалық, қоғамдық – саяси өмірге белсенді
араласуға дайын, құрзыретті тұлғаны қалыптастыруға ықпал ету болып отыр.
Осы мақсатқа жету үшін педагог алдымен білім мазмұнының даму
тенденцияларымен оқу процесін ұйымдастыруда қолданылатын білім берудің жаңа
технологияларын білу керек. Мемлекет келешегі мектептің қандай негізде
құрылуына байланысты. Қазіргі таңда ұрпақ таңдауына шексіз мүмкіндіктер
берілген. Бүгінгі білім алушы болашағына дұрыс таңдау жасай алатын, ұтымды
шешім қабылдай алатын, сондай-ақ өзінің өміріндегі өзгерістер ағымына
икемделе білетін қабылетіне байланысты өмір сүру тәртібі күтіп тұр.
Сондықтан да, жаңа мазмұнды білім беру жүйесі алдында оқушыны ойлануға
үйрету, қай жаста болмасын алдынан шығатын түрлі проблеманы шешуге қажетті
әрекет тәсілдерін үйрету міндеті тұр. Қазақстан Республикасының 2015 жылға
дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында Жоғары білімді дамытудың
негізгі үрдісі мамандар даярлау сапасын арттыру, қарқынды ғылыми-зерттеу
қызметімен ықпалдастырылған инновациялық білімді дамыту, жоғары оқу
орындары зерттеулерінің әлеуметтік сала мен экономиканың қажеттіліктерімен
тығыз байланысты, білім беру және ақпараттық технологияларды жетілдіру
болып табылады деп атап көрсетілгені осыған орай, қазіргі білім беру
саласындағы басты мәселе әлеуметтік-педагогикалық ұйымдастыру тұрғысынан
білім мазмұнына жаңалық енгізудің тиімді жаңа әдістерін іздестіру мен
оларды жүзеге асыра алатын болашақ мамандарды даярлау болып отыр.
Зерттеу жұмысының көкейтестiлiгi. ҚР Білім туралы Заңында,
білім беру жүйесінің басты міндеті – ұлттық және жалпы адамзаттық
құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды
қалыптастыруға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті
жағдайлар жасау, оқытудың жаңа технологияларын енгізу, білім беруді
ақпараттандыру, халықаралық ғаламдық, коммуникациялық желілерге шығу деп,
білім беру жүйесін одан әрі дамыту міндеттері көзделген еді. Бұл
міндеттерді шешу үшін мектеп ұжымдарының, әр мұғлімнің күнделікті ізденісі
арқылы барлық жаңалықтар мен қайта құру, өзгерістерге батыл жол ашарлық
жаңа тәжірибеге, жаңа қарым – қатынасқа өту қажеттігі туындайды. Бүгінгі
мақсат – әрбір оқушыларға түбегейлі білім мен мәдениеттің негіздерін беру
және олардың жан-жақты дамуына қолайлы жағдай жасау болып отыр. Қазіргі
педагогикалық зерттеулер (Г.М. Құсайынов, В. Беспалько, В. Монахов)
жаңартылған әдістемелік жүйенің оқыту үрдісінде іске асуы үшін оны
технологияландыру, яғни белсендіру қажет екенін дәлелдеп отыр.
Шетел тілін оқыту технологиясы мынадай төрт негізгі шартты қанағаттандыруы
тиіс: - оқушының танымдық, қызметінің құрылымы мен мазмұнын
анықтайтын оқу-тәрбие процесінің жобасына негізделу қажет; - оқу
мақсатын диагностикалық түрде анықтап,оның меңгерілу сапасын дәл тексеріп
бағалау қажет;
-іс жүзінде оқу үрдісінің толықтығын қамтамасыз етуі тиіс. Болашақ ұрпақтың
жеке тұлға болып қалыптасуында білім беру жүйесін ізгілендіру оны оқыту
үрдісінде оны ұтымды пайдалану уақыт талабы болып отыр. Өйткені, жеке
адамның рухани дамуынсыз өркениеттің дамуы да мүмкін емес (В.Беспалько).
Шетел тілін белсенді оқытудың бір ерекшелігі – баланың тұлғалық дамуына
бағытталған жаңа оқыту технологияларын шығаруға ұмтылуы. Шетел тілін
белсенді оқытуда педогогикалық технология – бұл оқу процесін ұйымдастыру
және өткізу барысындағы білім алушылар мен мұғалімдер жайлы жағдай
туғызудың біріктірілген педогогикалық қарым-қатынастың барлық жағдайларды
ойлап қарастырған моделі (В.М.Монахов). Жаңа педогогикалық технологиялар –
бұл білімнің басымды мақсаттарымен біріктірілген пәндер мен әдістемелердің
оқу-тәрбие процесін ұйымдастырудың өзара ортақ тұжырымдамамен байланысқан
міндеттерінің, мазмұнының формалары мен әдістерінің күрделі және ашық
жүйелері мұнда әр позиция басқаларына әсер етіп, ақырында оқушының дамуына
жағымды жағдайлар жиынтығын құрайды. Жаңа белсенді білім беру
технологиясының принциптері – оқытуды ізгілендіру, өздігінен дамитын, дұрыс
шешім қабылдай алатын, өзін-өзі жетілдіріп, өсіруші, тәрбиелеуші тұлға
қалыптастыру болып табылады. Сонымен қатар, білім алушылардың өз бетімен
жұмыс жасауларын арттыру мен шығармашылық қабілеттерін дамутуда жаңа
педогогикалық технологияларды пайдалану және оның тиімді әдістемесін жасау
өзекті мәселеге айналып отыр. Қазіргі кезде әдебиеттерде даму бағытын
қамтитын 50-ден астам оқыту технологиялары қолданып жүр. Қазақстанда
Ж.А.Қараевтың, Ж.У.Кобникованың саралап деңгейлеп оқыту технологиясы,
Ү.Б.Жексенбаеваның, Б.К.Игенбаеваның, Г.Б.Ниязованың Зерттеушілік оқыту
технологиясы, Тұлғаны жекелей дамытуға бағытталған оқу технологиясы
М.М.Жанпейісованың Модульдік оқыту технологиясы, Ә.Жүніспековтың жеделдетіп
оқыту технологиясы (тілді дамыту), С.Ұзақбаевтың көркемдік тәрбие жұмысы,
Н.Н.Нұрмағанбетовтың, Қ.А.Абдығалиевтың Шоғырландырып-қарқындап оқыту
технологиясы, Т.Т.Ғалиевтың жүйелік тұлғасынан оқыту және де тағы да басқа
ғалымдардың оқыту технологиялары белсенді түрде қолдануда. Қорыта келе,
қазіргі кездегі барлық белсенді оқыту технологияларының алдына қоятын
мақсаты-білім алушының жеке басының дара және дербес ерекшіліктерін
ескеріп, олардың өз бетінше ізденуін арттырып, шығармашылығын қалыптастыру
болып табылады. Шетел тілінде белсенді оқыту технологияларының оқыту
үрдісіндегі жүйесі – мақсат, мазмұн, әдіс-тәсіл, амал - жол екендігін
ұмытпаған жөн. Себебі, жаңа педагогикалық технология ұстаз шеберлігін
жетілдіруге ықпал жасап, шәкірттің ойлау қабілетін ұштала түсуінен әсері
мол, сонымен бірге әлеуметтік рухани жан дүниесінің маңыздылығын іріктеуге,
ізгілікті жағын дамытуға бағыттайды және өзінің психологиялық даралық
сипатын анықтауға ниеттендіреді. Бүгінгі таңда тынымал болып отырған оқыту
технологияларын белсенді түрде қолдана білсек, жаңа мазмұнды білім беру
процесі нәтижелі және оның сапалық көрсеткіштерін арттыру қиынға соқпас
еді. Олай болса оқытуды ізгілендіру жағдайында, өздігімен даму бағдарын
анықтап, дамитын және өздігінен дұрыс шешім қабылдай алатын, өзін-өзі
жетілдіріп өсіруші, өзін - өзі тәрбиелеуші тұлға қалыптастыруға болады.
Адам баласы сәби кезiнен бастап айналадағы дүниенiң түрлiлiгi мен
қайталанбас болмысын танып үйрене бастайды. Сәби оны көзiмен көру, сезу
және ойлау қабiлеттерi арқылы танып, зейінiне тоқиды. Сондықтан да әлем,
өмiрге ендi ғана араласа бастаған кiшкентай сәби көзiмен қарағанда, ол бiр
үлкен, әдемi де бай әлем секiлдi. Ал кiшкентай бала оқып-үйрене бастағаннан
кейiн айналадағы қоршаған ортаға жаңаша көзқараспен қарай бастайды.
Кiтаптар сол жарқын да кең болашаққа апарар жол секiлдi. Осы бiлiмнiң
қайнар көзi болып саналатын кiтаптар адамды қоршаған ортамен таныстырып,
қайырымдылыққа, адамгершiлiкке тәрбиелеп қана қоймай, адамның iшкi рухани
жан дүниесiн де байытады, ойлау қабiлетiн, сана - сезiмiн қалыптастырады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – шетел тiлдерiн белсенді оқыту жүйесiндегi
тiл дамытудың бiрден-бiр маңызды түрi болып табылатын оқудың мағынасын,
мазмұнын және ролiн анықтау.
Зерттеу мiндеттерi:
1) Белсенді оқыту ерекшелiктерiн жан-жақты ашып көрсету, оның тiл
дамытудың басқа түрлерiмен байланысын және оқуға үйрету мазмұнын анықтау;
2) Белсенді оқыту тіл үйрету технологиясының негiзгi деңгейiн анықтау;
3) Ағылшын тілі сабағында белсенді оқытудың негiзгi мiндетi – оқу
техникасын меңгеруде оқудың коммуникативтiк және техникалық ара-қатынасын
анықтау;
4) Белсенді оқытуды дамыту мақсатында оқу процесiнде жаттығулар
жүйесiн құрастыру және қолдану.
Зерттеудiң болжамы. Қазiргi адамның өмiрiнде белсенді оқыту елеулi
орын алатыны айқын. Егер кiтаптар – ақпарат көздерi болған жағдайда, онда
белсенді оқыту – осы ақпаратты меңгеру процесi болып табылады. Осылайша,
адамның күнделiктi және мәдени өмiрiнде белсенді оқыту мен оқу басты құрал
болады.
Зерттеудiң нысаны. Орта мектептегі ағылшын тiлi сабағын белсенді
оқыту.
Қазiргi кезеңде әртүрлi елдердiң арасында нарық қатынасы нығайып, адам
өмiрiндегi ақпараттар алмасу өскен сайын шетел тiлiн оқып - үйренудiң де
маңызы өсе бастады. Қазiргi кезеңде адам негiзiнен шетел тiлдерiндегi
көркем әдебиеттер, публицистикалық, арнайы әдебиеттер және газеттер мен
журналдарды оқуды үйренiп, араласа бастады. Ал мұның өзi сәйкестi
бiлiктiлiк пен дағдыны талап етедi және бұл қасиеттер өздiгiнен
қалыптаспайтыны белгiлi. Сондықтан да орта мектептерде шетел тiлiн
үйретудiң негiзгi мiндеттерiнiң бiрi – белсенді оқуға үйрету болып
табылады. Орта мектептi бiтiрген оқушылар шетел тiлiнде оқи бiлуi керек. Ең
алдымен шетел тiлiнде оқып бiлмей тұрып, оны әрi қарай дамытып, қолдану
мүмкiн емес. Белсенді оқыту мен оқу адамға жаңа бiр нәрсе үйренiп, мағлұмат
алуына шектеусiз мүмкiндiк берiп қана қоймай, сонымен бiрге мәдениетке,
өнерге баулиды, басқа халықтардың өмiрiмен таныстырады. Кiтаптар адамға
өзiнше идеялық мазмұнымен әсер етiп, жеке тұлға ретiнде қалыптастырады.
Соңғы кездерi ұлтарқылық қатынастардың кеңеюi, радио, кино, теледидар
сияқты бұқарқылық ақпарат құралдарының кең тарауыпа мүмкiндiк туғызып
отырған, шетел тiлiн үйренудiң бiрден-бiр негiзгi объектiсi болып табылатын
ауызекi тiлге ерекше назар аударылып жүргенiне қарамастан, қазiргi адам
өмiрiнде ана тiлiнде және шетел тiлiнде белсенді оқудың алатын орны ерекше
деуге болады. Бұған мынадай бiрнеше орынды дәлелдер келтiруге болады:
1. Ағылшын тілі сабағында белсенді оқыту ауызекi тiлмен салыстырғанда
адамдар арасындағы кең көлемде нарық - қатынас жолын ұсынады. Әсiресе
кәсiби қызмет саласында анық көрiнедi. Қазiргi кезде әлемде 100 мыңнан
астам ғылыми журналдар шығарылады және оның тек шектеулi ғана бөлiгi
Экспресс – аудармаға түседi. Дәстүрлi жолмен аударуға болатын материал
баспа сатысынан өту үшiн көп уақыт керек етедi. Сондықтан, әр уақытта
кәсiби маман өзiнiң кәсiби ортасында баспасөз арқылы халықарқылық стандарт
деңгейiмен қолма-қол, тез арада таныса алады.
2. Көптеген адамдарда ақпаратты қабылдаудың көру аппараты есту
аппаратымен салыстырғанда жақсы нәтиже бередi. Сондықтан көру
презентациясындағы тiлдiк бiрлiктер, яғни баспа мәтiн түрiнде берiлген
бiрлiктер өте нәтижелi қабылданады және өңделедi.
3. Физиологиялық мәлiметтер бойынша уақыт бiрлiгi арқылы адам есту
аппаратына қарағанда көру аппараты арқылы он алты есе көп ақпаратты
қабылдайды екен. Бұл белгiлi бiр мектептерде белсенді оқытуға қатынасты
әдiл саналады. Сонымен, тиiстi 6iлiм саласында кеңiрек ауқымдағы аппарат
қабылдауға кететiн оқу уакытын және күштi үнемдеуге қолайлы мүмкiндiк
берiлiп тұр.
4. Жазбаша мәтiн туралы (статистикалық), ал ауызекi тiлдiң өсiңкi
(динамикалық) болуы арқасында белсенді оқыту процесi ауызекi тiл үйретумен
салыстырғанда жеңiлiрек болады. Мәтiнмен жұмыс жасау кезiнде оқушы өзiнiң
оқу қарқынын өзi анықтап және 6iрнеше рет қайталап оқи бере алады, ал бұл
ауызекi тiлде мүмкiн емес. Ауызекi тiлдiк қатынас – екi жақты процесс, ал
оқу – бiржақты сыртқы процесс. Баспа мәтiнде мазмұн мен форма алдын-ала
берiлiп қойылатындықтан, белсенді оқытуға үйрету жеңiлiрек болып келедi
және оларды жол жөнекей құрастыра салуға болмайды.
5. Белсенді оқыту оқушыларға тек қана ақпараттарды қабылдауына ғана
емес, сонымен қатар ауызекi тiлде де, жазбаша тілде де басқа да тiл дамыту
түрлерiн меңгеруге мүмкiндiк бередi.
- Әр адамның жеке тәжiрибесiнде белсенді оқыту сондай-ақ ауызша сөйлеу
негiзiнде дамиды. Оқушы ана тiлiнде оқуға ауызша сөйлеудiң бiлiктiлiгi мен
дағдысы қалыптасқан кезде кiрiседi, және белсенді оқыту арқылы оқу белгiлi
ауызекi тiлдеп тiлдiк материалдар графикасында танымдық процеске айналады.
Бұл жағдайда келесi нарсеге басты назар аудару керек: оқу дағдысы бiр рет
ғана қалыптасады. Әрiптер мен буындарды бiрге қосып, тұтас оқуды үйренген
және құралған сөздердiң мағынасын бiлген оқушы оқуды меңгере бастайды.
Шетел тiлдерiнде белсенді оқыту оқуға үйретудiң тәрбиелiк, бiлiмдiк
және практикалық мiндеттерi болуы керек. Мектеп бiтiрүшi әр оқушы тiл
дамытудың бұл түрiн меңгермей тұрып, шетел тiлiн әрi қарай дамытып қолдануы
мүмкiн емес. Осы жоғарыда берiлгендерден зерттеудiң мақсаты және мiндеттерi
анықталды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мақсатқа сай кiрiспеден, үш тараудан және
қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бiрiншi тарау ШЕТЕЛ ТІЛІН БЕЛСЕНДІ ОҚЫТУ - ТIЛ ДАМЫТУДЫҢ НЕГІЗІ деп
қарастырылған. Мұнда шетел тілі сабағында белсенді оқытудың анықтамасы
және оның тiл дамытудың түрлерімен байланысы; ағылшын тілі сабағында
белсенді оқыту технологиясының маңыздылығы анықталды.
Екiншi тарау АҒЫЛШЫН ТІЛІ САБАҒЫНДА БЕЛСЕНДІ ОҚЫТУ – ТIЛ ҮЙРЕТУДIҢ
МАҢЫЗДЫ ТҮРI деп аталған. Осы тарауда белсенді оқыту түрлерi және оның
тиімділігі;белсенді оқу техникасын дамыту мазмұны қарастырылды.
Үшiншi тарау ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ТӘЖIРИБЕ ЖӘНЕ ОНЫҢ НӘТИЖЕЛЕРI Жүргiзiлген
педагогикалық тәжiрибе және алынған нәтижелердiң талдауы қарастырылады.
Дипломдық жұмыста көрнекi материалдар, кестелер, тiрек материалдар
және рифмовкалар түрiнде берiлген.
Қосымшада сабақтардың үлгі жоспарлары берілді.
І-ТАРАУ ШЕТЕЛ ТІЛІН БЕЛСЕНДІ ОҚЫТУ-ТIЛ ДАМЫТУДЫҢ НЕГІЗІ.
1. ШЕТЕЛ ТІЛІ САБАҒЫНДА БЕЛСЕНДІ ОҚЫТУДЫҢ АНЫҚТАМАСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТІЛ
ДАМЫТУДЫҢ ТҮРЛЕРІМЕН БАЙЛАНЫСЫ.
Қазақстан – бүгінгі таңда өз алдына дербес мемлекет. Егемен ел ретінде
шет елдермен қарым-қатынасы нығайып, беделі артып келеді. Бұл шетел тілін
оқытуды, жақсартуды талап етеді. Ал оқытуды жақсарту дегеніміз, меніңше,
оқушылардың пәнге деген қызығушылығын ояту. Шетел тілін менгертуде
қиыншылыктар кездесетіні рас. Соның бірі – мәтін мазмұнын баяндап беру.
Оқушының тілді толық дәрежеде меңгеруі үшін, оның сол тілге деген
қызығушылығын арттыруы қажет. Сабақ немесе сабақтан тыс жұмыстарда үйретуші
ойындарды пайдаланудың әдістемелік маңызы зор. Ойын арқылы баланың есте
сақтау және ойлау қабілеттерін дамытуға болады. Ойын оқушыларды сөйлеуге
психологиялық жағынан дайындап тіл материалын бірнеше рет қайталауға
мүмкіндік береді және керекті сөз біріктелерін таңдауға жаттықтырады.
Қазіргі заманның оқушысының дүниетанымы кең, жан-жақты жетілген, өмірлік
белсенді ұстанымы бар азамат болуы тиіс. Сондықтан оқушылардың шығармашылық
ойлау қабілеті мен белсенді ой еңбегін дамытуды ұйымдастыру оқу үрдісіне
жаңа құралдар мен әдіс тәсілдерді енгізуді қажет етеді. Ағылшын тілі пәні
сабағында оқушының тілді дұрыс меңгеруі үшін әртүрлі ойындарды қолдануға
болады. Осы ойынның негізінде оқушылардың ой-өрісін кеңейту, өзіндік
пікірін қорғауға, сөйлеу тілінің дамуына ықпал ету мақсаты көзделеді. Шетел
тілінде сөйлеуді, қарым қатынас жасауды, коммуникацияға үйретуді ниет еткен
әрбір мұғалім өз сабақтарында жаттығулардың бір түрі ретінде ойындарды
қолданатыны сөзсіз.
Шетел тiлiнде белсенді оқытудың бастауыш кезеңiндегi схема бойынша
моделiн: бiрiншi ауызша сөйлеу, содан кейiн оқуға үйрету деп есептеуге
болады.
Белсенді оқу – бұл тiл дамытудың өзiндiк белсенді оқыту түрi, ол
жазбаша қатынас формасын қамтиды және қолдануда белгiлi бiр маңызды орын
алады.
Белсенді оқу тiл дамытудың белсенді рецептикалық түрiне жатады, себебi
ол ақпаратты қабылдау және түсiне бiлу графикалық белгiлерiмен байланысты.
Оқу жоспары мазмұнды жоспар (мәтiн не туралы) және процестiк жоспар
(мәтiндi қалай оқу және дыбысталу керек) болып бөлiнедi. Мазмұнды жоспар
бойынша оқу әрекетiнiң нәтижесi оқылғанды түсiну болса, процестiк жоспарда
– оқу процесiнiң өзi қарастырылады, яғни графема мен фонеманың байланысы,
графикалық белгiлердi танып бiлудiң тұтас тiрек-тәсiлдерiн қалыптастыру,
iшкi тiлдiк қабiлеттiң қалыптасуы, сыртқы сөйлесудi iштей аудара бiлу,
семантикалық және графикалық жинақтардың ара-қатынасы, өзiндiк белсенді оқу
қабiлетiн қалыптастыру қарастырылады.
Түсiну, оның дәлдiк, тереңдiк деңгейi барлығы оқушыпың алдына қойған
белсенді оқу мақсатына байланысты. Яғни, мәтiн негiзiнен не туралы
екендiгiн, оның негiзгi мағынасын егжей-тегжейiне жете түсiну.
Белсенді оқу структурасы оқудың мотивi (түрткi), мақсаты, шарты,
нәтижесiнен тұрады. Мотив дегенiмiз – белсенді оқыту мен оқу процесiнiң
қажеттiлiгiнен және оған қызығудан белсенді оқу процесiн дұрыс меңгеруге
итермелейтiн күш. Мақсат дегенiмiз – алда орындалатын әрекет нәтижесiнiң
айқын бейнесi. Ал берiлген жағдайда - тақырып бойынша сұрақтарға
оқырмандарды қызықтыратын ақпарат алу. Белсенді оқу әрекетiнiң шартына
тiлдiң графикалық жүйесiн (системасын) меңгеру және шығарылған ақпараттарды
қабылдау тәсiлдерi жатады. Белсенді оқу әрекетiнiң мақсаты мен мотивi -
қиыпдықтарды жеңiп, белгiлi бiр нәтижеге қол жеткiзу. Ал белсенді оқу
процесiндегi нәтиже дегенiмiз ақпаратты нақты әрi терең түсiну және
мазмұнын айта бiлу.
Мектепте шетел тiлдерiн белсенді оқыту процесiнде ауызекi сөйлеу
сияқты белсенді оқу да мақсат не құрал түрiнде қолданылады: бiрiншi жағайда
оқушылар белсенді оқуды ақпарат қабылдау ретiнде меңгерулерi керек.
Екiншiден, оқуды тiлдiк және материалдарды өте жақсы меңгеру үшiн үйренуi
керек.
Белсенді оқудың ақпараттарды қабылдау құралы ретiнде қолданылуы
мектепте осы пәнге деген қызығушылығын арттырып, ыпталандыруға жағдай
жасайды. Белсенді оқуды үйрену үшiн әңгiмелесушi де, тыңдаушы да талап
етiлмейдi. Тек қана кiтап керек. Шетел тiлдерiнде белсенді оқуды үйрету
тәрбиелiк, бiлiмдiк және белсенді оқуға берiлген пәндi дамыту мақсатын
көздейдi. Бұл мұғалiмге оқушыларды жан-жақты дамыған жеке тұлға ретiнде
тарбиелеп шығаруға мүмкiндiк бередi.
Белсенді оқытуда оқудың ерекшелiгi iшкi дамыту мен оқуда пән арқылы
(мәтiн) және оқылған мәтiндi түсiну арқылы (iшкi ойды дамыту нәтижесi)
көрiнедi. Белсенді оқу тiл дамытудың басқа түрлерiмен де тығыз байланысты.
Ол ең алдымен жазумен тығыз байланысты, себебi оқу да, және жазбаша тiл де
бiрдей графикалық жүйеде (системада) қолданылады. Шетел тiлдерiн белсенді
оқыту барысында осы тiл дамыту түрiн байланыс арқылы ескеру және дамыту
керек. Мiне, бұл әсiресе бастауыш кезеңге байланысты.
Белсенді оқу тыңдаумен, анализбен және синтезбен байланысты. Белсенді
тыңдау процесi кезiнде тыңдаушылар дыбыстық тiлдi қабылдайды, ал оқушылар
жазылғандарды қабылдайды. Белсенді оқу барысында, тыңдау кезiндегi сияқты
үлкен мағынаға ие болатын вербальдық деңгейде де және мағыналық деңгейде де
болуы мүмкiн.
Белсенді оқу белсенді сөйлеумен де байланысты. Дауыстап оқу
бақыланатын сөйлеу деп те аталады. Iштей оқу бiр мезгiлде iшкi тыңдау
және iшкi сөйлеудi көрсетедi. Осылай, белсенді оқу тiл дамытудың басқа да
түрлерiмен байланысты.
Орта мектепке арналған шетел тiлдерi бағдарламасында белсенді оқуға
үйретуде жалпы талап қою, сондай-ақ сыпыптар бойынша талаптар бар. Белсенді
оқыту кезеңiнiң соңында оқушылар қоғамдық-саяси, ғылыми-көпшiлiк
әдебиеттерден, көркем әдебиеттерден алынған жеңiлдетiлген мәтiндердi оқи
бiлуi керек. Белсенді оқудың екi түрiн меңгеру керек:
1) мәтiндi белсенді оқуда оның негiзгi мазмұнын беру, белсенді
оқу барысында оқу шапшаңдығы, таныс емес сөздердiң саны және олардың
мағынасын түсiну, ана тiлiндегi және ағылшын тiлiнде берiлген
контекстегi сөздердiң ұқсастығы ескерiледi.
2) белсенді оқудың екiншi түрi мәтiннен толық ақпаратты шығара
оқыту, мұнда мәтiн көлемi және ондағы таныс емес сөздердiң саны
ескерiледi.
Бастауыш саты – оқушыда, оның интеллектiсi дамуының iргетасы –
белсенді оқу әрекетi қалыптасуының қуатты жүретiн кезеңi, яғни тiл
дамытудың бастауыш кезеңiнде белсенді оқу әрекетiнiң негiзi қаланады.
Бастауыш кезеңде оқушылар ағылшын тiлiнiң алфавитiн әрiптерiн меңгеру,
дыбыстық-әрiптiк сәйкестiктi бiлу, сөздердi оқи бiлу, сөз тiркестерiн бiлу,
берiлген мәтiндердi түсiну, құрылған тiлдiк материалдың бағдарламасын
меңгеру керек.
Екiншi кезеңдегi белсенді оқуға қойылатын талаптар қиындай түседi. 5-
сыпыпта 2%- ға дейiн таныс емес сөздер көбейедi, оқу жылдамдығы дауыстап
оқуда минутына 250 баспа белгiлерiнен кем болмайды. Отандық және шетелдiк
зерттеулер көрсеткенiндей, тiл дамыту белсенді оқыту түрлерi (сөйлеу, оқу,
тыңдау және жазу) бiр-бiрiне жағымды әсер етедi.
Шетел тiлдiк тәжiрибесi де мұны дәлелдейдi. Мұғалiмдiк колледжде
эксперименттiк белсенді оқу өткiзiлдi, оған интенсивтi сыпыптан тыс және
сыпыптық белсенді оқу кiрiстiрiлдi. Сонымен қатар, сыпыптық дауыстап оқу
жүргiзiлдi. Экспериментке 1000 студент қатынасты. Бұлардың iшiнде 500-i
қарапайым бағдарламамен (оқытудың ауызша әдiсi), ал қалған 500-i
эксперименттiк бағдарламамен оқытылған.
Осы колледждi 6iтiрушiлер мектептерге бөлiндi, олар сол мектептерде
тiл меңгергендер болып табылды. 1 жыл өткен соң тестiлер өткiзiлдi, сонда
тiлдi игеру бойынша тiл дамытудың барлық түрлерiнен, жоғары нәтиженi
көрсеткен, осы эксперименттiк топтың студенттерi болып табылды. Бұрынғы
колледж бiтiрушiлерiнiң iшiнен берiлген 500 адам өздерiнiң күнделiктi
белсенді оқитын дағдысын сақтағаны, және ең болмағанда бiр бет шетел
тiлiндегi мәтiндi дауыстап оқу дағдысын сақтағанын көрсеттi.
Тiл дамытудың белсенді оқыту түрлерiнiң бiр-бiрiне әсер ету дәрежесi
бойынша төмендегiдей байланысты анықтауға болады:
1. Белсенді оқу – белсенді тыңдау – белсенді жазу – белсенді сөйлеу;
2. Белсенді тыңдау – белсенді оқу – белсенді сөйлеу – белсенді жазу;
3. Белсенді сөйлеу – белсенді жазу – белсенді тыңдау – белсенді оқу;
4. Белсенді жазу – белсенді сөйлеу – белсенді оқу – белсенді тыңдау.
Осылай, белсенді оқу бiрiншi кезекте тыңдауға әсер етедi. Осы әсер ету
көрсетiлген екi өзара тiзбек тудырады. Бұлар бiрiншi және төртiншi. Екiншi
тiзбекте белсенді оқудың сөйлеуге әсерi көрiнедi. Белсенді оқу-жазу
байланысы сөйлеуден кейiн жүредi. Мектеп үшiн бұл байланыс өте маңызды,
сондай-ақ оқушыларға басқа тiл дамыту түрiн қалыптастыру үшiн белсенді
оқуды нақты қолдануға болады.
Тiл дамыту белсенді оқыту түрлерiнiң әсерi күшеюi үшiн, мектепте
белсенді оқуға көп уақыт бөлу керек. Бұл әсер тiл дамыту түрлерi механизмi
күшiмен түсiндiрiледi: жеделдетiлген және ұзақ уақытты есте сақтау, болжау
мүмкiндiгi, ойлау және көңiл аудару. Белсенді оқу барысында осы
механизмдердi дамыту арқылы бiз оларды қалыптастыруға ықпал етемiз.
Тiлдiк материалды игеру барысында да бұл дара байланыс ықпал етедi.
Лексика мен грамматиканы меңгеру тыңдаудың дәлдiгiн және нақты әрi еркiн
тiл дамытуды қамтамасыз етедi. Шындығында мұнда рецептивтi және
продуктивтiк меңгерудiң айырмашылығын есепке алу керек: 6iрiншi жағдайда ол
тани бiлуге тең, екiншi жағдайда бұл еске түсiру. Сондықтан да оқылған
материалдардағы тiлдiк белгiлердi қайталау өте маңызды.
Шетел тiлдерiн белсенді оқыту мазмұны әдiстемедегi бiрден-бiр
кординалдық мәселе, сондықтан да ол неге оқыту, ненi үйрету керек? деген
сұрақка жауап бередi. Бастауыш кезеңдегi белсенді оқыту бiлудiң мықты
негiзiн қалау үшiн қалай оқыту, неге сүйену керек? Белсенді оқытудың
мазмұнын анықтауда оқудың линнвистикалық комнонентке сүйенбеуi мүмкiн емес,
себебi әрiптер, әрiп тiркестерi, сөздер, сөз тiркестерi, сөйлемдер,
мәтiндер лингвистикалық комнонентке жатады.
Оқушылар ағылшын алфавитiнен әрiптердi үйренедi және дыбыстарды
айтуды үйренедi. Ағылшын тiлiнде дауыссыздардың (әрiп-дыбыс) байланысы,
ережеге сай, бiр мағыналы мысалы: р [р], b [b], m [т] және т.б. Мұндай
тiкелей байланыс дауысты дыбыстарда жоқ және кейбiр дауыссыздар (w, c, q)
оқушыларға бiршама қиыншылықтар туғызады, әар дауысты дыбыс, мысалы бiрнеше
дыбыстар бередi. Әрiп тiркестерi туралы да осылай айтуға болады: Олардың
бiреуi бiр дыбыс берсе, мысалы: sh [ſ], ck [k], ch [tſ], ph [f], ал
басқолары - әр түрлi дыбыстар: th [ð], [θ] бередi.
Ағылшын тiлiнде белсенді оқытуды сөз ең кiшi бiрлiк болып табылады, ол
оқушыларға белсенді оқу техникасын меңгеруге мүмкiндiк туғызады, графикалық
түрдегi сөздердiң дыбысталуы белсенді оқыту ережесi бойынша (мысалы, to
read) және оны мағынасымен байланысын немесе оқығанды түсiну болып
табылады.
Сөз тiркестерiн оқу балаларды ағылшын тілі сабағында белсенді оқытуда
тек қана сөздердiң дыбысталуын ғана емес, шетел тiлдерiнiң нормативтiк
ережесiне сай сөздерге екпiн тусiру де оқытылады. Мысалы: a 'blue 'pen, on
the 'desk және т.б.
Белсенді оқытуда интонациялық оқылған сөйлемдер де болады: Мысалы:
This is a girl. The newspaper is on the table. Is it your pen? және т.б.
Ағылшын тілі сабағында белсенді оқыту мәтiндерiнде процестiк жоспардың
мазмұн бiрлiгi көрiнуi керек. Шектеулi тiлдiк материалдарды бұл бiрлiкпен
қамтамсыз ету өте қиын, бiрақ оқуға арналған мәтiндер бастауыш кезеңдерде
осы талаптарға жауап беруге тиiстi.
Қазiргi кезеңде оқулықта процестiк жоспар берiлген. Олар оқушылар үшiн
интеллектуалдық немесе эмоционалдық ақпарат деректерiнен гөрi техникалық
белсенді оқытудың дамуы үшiн көп қызмет етедi. Алайда, осындай мәтiндерге
де тапсырмалар көмегiмен мотивтiк сипат беруге болады, бұл оқушыларға
мәтiндi тусiнуге қызығушылықты және оны басқа оқушыларды белсенді оқытуға
талап етедi.
Ағылшын тілі сабағында белсенді оқыту бастауыш кезеңдер үшiн мәтiндер
проблемасы және оларға қойылатын талап та әдiстемеде әлi жеткiлiктi
жасалмаған. Мәтiннiң мазмұны мен тiлiне арналып қойылған талаптар орта және
жоғары кезеңдерде басты орын алады. Бастауыш кезең үшiн мәтiннiң –
графикалық жабдықталуы және оның суреттiлiгi өте маңызды, яғни белсенді
оқытудың қалыптастыру механизмiне сай – белсенді оқыту алаңын бiрте-бiрте
кеңейту және оқушының жақсы түсiнуiне керектi сурет (картинка) түрлерiн
тiрек түрiнде кiрiстiру өте маңызды саналады.
Белсенді оқыту бiлiктiлiк пен дағдыны көрсету үшiн психологиялық
комноненттердi қарастыру керек. Белсенді оқыту баспа сөздерiн қабылдаудан
басталады, яғни оның айтылуы мен түсiндiрiлуi, сол сөздердiң, графема-
фонемалық меңгерiлу сәйкестiгiн ағылшын тiлiндегi қабылдау.
Сонымен қатар бұған тiркестерi, сөйлем және мәтiндi оқу да кiредi. Бұл
өз ретiнде дауыс ырғағымен белсенді оқуды көрсетедi. Бастауыш кезеңдерде,
белсенді оқытудың негiздерi қалыптаса бастағанда дауыстап оқу басты орын
алады. Бастауыш кезеңдегi белсенді оқудың екi түрi: дауыстап оқу және iштей
оқу түрлерi бар.
Шынында да, егер оқушыға сөздi дауыстап оқу тапсырмасы берiлсе,
алғашында ол iштей оқиды (мiндеттi түрде оқып алу керек) сөздердiң әрiптiк
тiркесiн қарайды және тiрек сөздер немесе оқу ережесiн қарайды, содан соң
оны дыбыстайды, яғни дауыстап оқиды. Бұл екi форманың тығыз байланыстылығын
сөз тiркестерiн, сөйлемдердi, мәтiндердi оқу барысында көруге болады.
Мәтiндi қарап, iштей оқу қалып қойса, онда оның дауыс ырғағына сай оқылуы
практикалық жағынан мүмкiн емес: яғни сөз тiркестерiндегi екпiндердiң
қойылуы, сөйлемдердiң интонациялық бөлiктерге бөлiнуi және мәтiндi мәнерлеп
оқуы. Егер дауыстап оқуда оқушы көз жүгiртiп оқып өтпесе, графема –
фонемалық сәйкестiлiгi құрылымдық – ақпараттық байланысты түсiну, дауыстап
оқуда түтүсiнiктi болмайды: мұндай оқу сөзбе-сөз сипатта болады, әр сөз
бөлек жеке-жеке бiрлiк ретiнде оқылып, мағынасының жайылуыпа әкелiп
соқтырады. Мұғалiм осыны көре тұра көп аударма жасатуға ұмтылады. Бұл
бастауыш кезеңде қалыптасатын оқу техникасын жақсартпайды. Бастауыш
кезеңдегi дауыстап оқудың ролi өте жоғары. Ол оқушыға да, оқытушыға да
тiлдегi оқу процесiн көруге және бақылауға мүмкiндiк тудырады. Ол мұғалiмге
де және оқушыға да қай жерде кеткен қатенi дұрыстау керектiғiн көрсетедi.
Оқушының iштей оқуы, графикалық сөздердi есте сақтауға, сөз тiркестерiн
және т.б. есте ұстауға, графикалық түрiн қалыптастыруға мүмкiндiк алады.
Жоғарыда көрсетiлгендей, сөздердi оқуда дағдыны қалыптастыру, сөз
тiркестерiн, сөйлемдерде, мәтiнде бастауыш кезеңде меңгеру графема-
фонемалық меңгеру сәйкестiгi есебiмен және құрылымдық - ақпараттық
байланыстармен оқушылардың көру қабiлетiн қалыптастыру, оқылғандар
құрылымып және осы арқылы ақпаратты түсiне бiлудi қалыптастыру.
Оқушылардың белсенді оқу дағдысы оқыған материалдарымен бiрнеше рет
кездесуi, олардың өз бетiмен оқуы негiзiнде қалыптасу мүмкiндiғi туралы сөз
болғанда, белгiлi ағылшын әдiскерi - Майкл Уэстiң Learn to read by
reading атты сөзi еске түседi.
Мәтiннен мағыналы мазмұндық ақпараттарды қабылдау бойынша белсенді оқу
әрекетiн қалыптастыратын бiлiктiлiктi қарастырсақ, мұндай белсенді оқыту
мен оқи бiлу төмендегiдей бiлiктiлiктi меңгерудi ұсынады:
- Бақылай бiлу, яғни мәтiн мазмұны тақырыбына қарап болжау: көз
жүгiртiп алғашқы екi-үш сөйлемдi немесе алғашқы жол (абзац)
және мәтiн соңын белсенді оқу арқылы мазмұнын ашу;
- Белсенді оқыту барысында берiлген мәтiннен Read and prove ...
т.б. сияқты тапсырмалар көмегiмен мәтiннiң негiзгi мазмұнын
анықтайтын мәтiндiк сөйлемдердi (topical sentences) таба
бiлу;
- Қыскарта бiлу, жанама ақпараттардан мәтiндi жинақтау. Бұған
мынадай тапсырмалар берiлуi мүмкiн Абзацтың (жаңа жолдың)
негiзгi мазмұнын бiр сөйлеммен беру немесе Мәтiн мазмұнын
екi – үш сөйлеммен беру (ауызша немесе жазбаша);
- Мәтiндi түсiне бiлу; немесе мәтiн арқылы түсiну, оқылғанның
мағыналас мазмұнын және оқылған мәтiн бойынша өзiндiк пiкiрiн
қалыптастырын, өз ойып аша бiлу.
Бұл бiлiктiлiктер басты мақсатта, белсенді оқытудың орта және жоғарғы
сатыларында қалыптасуы керек. Оқушылар әртүрлi функцноналдық стильде
мәтiндердi белсенді оқиды. Бұлар жаңа және эмоционалдық ақпаратта берiледi.
Бастауыш кезеңдерде бiлiктiлiктiң негiзi қаланады және егер мәтiннiң
өзi бұл бiлiктiлiктi қалыптастыруға мүмкiндiк жасайтын болса, онда оны iске
асыру қажет.
Осылайша, белсенді оқытудың психологиялық комнонентi мазмұнды оқи
бiлуде дағды мен бiлiктiлiктi құрайды. Бастауыш кезең үшiн дағдылық деңгей
басты керектi нәрсе, белсенді оқу техникасының қалыптасуы салдарынан,
дауыстап оқу мен iштей оқуды бiрiктiредi. Шетел тiлдiк мәтiндi белсенді
оқытуда коммуникативтiк дамыту түрiн табысты қалыптастыруға болмайды.
Ағылшын мәтiнiн белсенді оқудың техникалық жағымен байланысты
қиындықтарды азайту, ағылшын тiлiн оқуда мазмұндық ойлау ақпаратын ана
тiлiнде оқып шығарып, балалардың бiлiктiлiгi үшiн мүмкiндiк ашу болып
табылады.
Оқуға үйрету мазмұныпың үшiншi компонентi методологиялық болып
табылады, яғни оқушыларға ағылшын тiлiнде белсенді оқуды меңгеру әдiс-
тәсiлдерiн белсенді оқыту.
Ағылшын тiлiн белсенді оқыту 4 - сыпыпта да 2 - сыпыпта да сөздерден
басталады, белсенді оқыту ережесiне сай ұйымдастырылған дауысты және әрiп
тiркестерiн нақты сөздердiң көпшiлiгiнде көрсетiледi. Бұл тiрек сөз
оқушыларға берiлген ереже бойынша басқа сөздердi белсенді оқуға тiрек
қызметiн атқарады. Сондықтан да оқушылар тiрек сөздердi қалған сөздердi
дұрыс оқып білу үшiн қолдануға үйренедi.
Бақылау көрсеткенiндей, оқушылар қате оқудан қорқып, тiрек сөздердi
өздiгiнен белсенді оқу мүмкiндiктерiнен айырылады және балалар мұғалiмнен
тек оқуды сұрайды, белсенді оқу сезiмдiк ойлау негiзiнде қалыптаспайды.
Белсенді оқыту оқу техникасының қалыптасу барысында сезiмталдық принцип
бұзылады. Белменді оқытуда тiрек сөз бойынша қабылдауды меңгеру оқушылардың
дұрыс оқуын қалыптастырады.
Оқушылар транскрипция белгiлерiн қолдануды да үйренедi, алғашында
жартылай меңгеру үшiн әр түрлi белсенді оқыту арқылы дауысты және кейбiр
дауыссыз әрiп тiзбектерiн үйренедi. Кейбiр оқулықтарда әрiптер жасыл түсте,
дыбыстар қызыл түсте берiлген. Бұл айырмашылықты балалар қолдана бiлуi
керек.
Ағылшын тілі сабағында белсенді оқытудың екiншi жылында үйден оқу үшiн
кiтаптар пайдалана бастағанда, оқушылар тұтас транскрипцияны қолдана
бастайды, бұл оларға өздерiнiң аттарын дұрыс оқуға, айтуға, сонымен қатар,
кiтаптың соңында берiлген сөздiктердегi сөздердi дұрыс оқуға, айтуға
көмектеседi.
Транскрипция бойынша оқуды және айтуды меңгеру үшiн оқушыларға кейбiр
оқулықтарда форзацтарда барлық белгiлер берiледi. Мұғалiм бұл оқушылардың
осы белгiлерге көңiл аударуып бақылап, оған сәйкес жұмыстар жүргiзiп,
олардың жаңа сөздердi дұрыс оқуын, айтуын, қабылдауын тексеру керек.
Оқушыларды сондай-ақ беттердегi белгiлермен (сноскалармен) және
оқулық соңындағы сөздердi белсенді қолдана бiлуге үйрету. Бұл анықтамалық
құрал оқулықтар мен оқу кiтаптарда болады және бала оларды қалай белсенді
қолдану керектiгiн үйренуi қажет. Сондай-ақ үйдегi мәтiндi өзiндiк жұмыста
белсенді қолдануға болады.
Негiзгi басты ағылшын тілі сабағында белсенді оқытуды қалыптастыру
үшiн тiлдiк және контекстiк шешiмдердi қалыптастыру маңызды болып табылады.
Ана тiлiнде ұқсас сөздер арқылы негiзгi мағынасын табу, мысалы,
dictation, illusion, demonstration сөздерiн бiлу негiзiнде, сондай-ақ
контекст негiзiнде арнайы белсенді оқыту, мысалы: work-worker, мұндай
жағдайда конверсия сияқты сөз тудыру әдiсi де қолданылады, мысалы: to run-
run, water-to water (flowers), summer-summer holidays және т.б. Тiрек
сөздердi және белсенді оқыту ережелерiн өз бетiмен қолдана бiлудi меңгеру,
таныс емес сөздердi оқу барысында талдау, оқулық сияқты сөздiктер және
белсенді оқыту үшiн берiлген кiтаптар, таныс емес сөздердiң мағынасын шешу
оқушыларға өзiндiк жұмыстарды сыпыпта және үйде де табысты орындауға
мүмкiндiк бередi.
1.2 АҒЫЛШЫН ТІЛІ САБАҒЫНДА БЕЛСЕНДІ ОҚЫТУ ТЕХНОЛОГИЯСЫНЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ.
Белсенді оқыту технологиясы қалай оқыту керек деген сұрақ тудырады?
Яғни, қандай әдiстемелiк тәсiлдер оқушылардың ағылшын тілін түсіне бiлуiн
дамытады, қандай оқу құралдарын қолдану керек және белсенді оқытуды
ұйымдастыру қандай болуы керек.
Ағылшын тiлiнде белсенді оқытудың оқушылар үшiн қиыншылықтар туғызады,
себебi ағылшын тiлiнiң графикалық және орфографиялық ерекшелiктерi көптеп
саналады. Берiлгендерден төмендегiдей қорытынды шығарамыз: орфографикалық
тiзбекте 26 әрiп қолданылады, 146 графема (әрiп тiркестерi) және 46
фонеманы бередi (фонема-тiлдiк бiрлiк).
Осылай ағылшын тiлiндегi алфавит оқушыларға көп қиыншылық туғызады,
екi тiлдiң арасындағы айырмашылық күштi әсер етедi. 26 жұп ағылшын әрпiнен
(бастауыш әрiптер және кiшi әрiптер) тек төртеуi ғана қазақ алфавитiндегi
әрiптердiң мағынасы мен формасына ұқсас. Олар К, к, М, Т. Оқушыларға 32
әрiп толығымен жаңа әрiптер. Олар: A a, B, b, C, c, D, d, E, e, F, f, G,
g, H, h, I, i, J, j, L, l, m, N, n, O, o, P, p, Q, q, R,r, S, s, t, U, u,
V, v, W, w, X, x, Y, y, Z, z - әрiптерi басқа тiлдерде бар, бiрақ әртүрлi
айтылады. Қиын әрiптер соңғылары болып табылады.
Бастауыш кезеңдердегi ағылшын сөздерiн танып бiлуге үйрету барысында
жаңа әрiптердiң ерекшелiктерiн ескеру керек, ал ағылшын тiлiнде қандай
дыбыс немесе дыбысталу бередi және анық қазақ тiлiне сәйкестiгi мен
сәйкессiздiгiн ескеру керек.
Белсенді оқытуда дауысты дыбыстарды айту үлкен қиындық туғызады,
дауысты дыбыстар тiркесi және бiрнеше дауыссыздар ереже бойынша әртүрлi
оқылатындықтан қиындық тудырады. Мысалы: man-name, this-think, window-down.
Ағылшын тілі сабағында белсенді оқыту барысында оқушылар негiзгi
білімді меңгеру ережесiн меңгерулерi қажет: дауыстылардың екпiн түскен
жабық және ашық буыпдардағы және r алдында келгенде айта бiлу;
дауыстылардың тiркесiн айта бiлу; ee, ea, ay, oy, oo, ou, ow дауыссыздар c,
s, k, g, ch, sh, th, ng, ck және мынадай тiркестердi: -tion, -sion, -ous,
igh айта бiлу керек.
Оқушылар сөздердi оқуға, айтуға, тыңдауға әртүрлi жазылып, бiрдей
оқылатын сөздердi айтуға үйренулерi тиiс. Оларға: sun-son, too-two, see-
sea, eye-I және басқалары жатады.
Мысалы, бала The book is on the desk сөйлемiн айтады, онда әрбiр сөз
бөлек айтылады, The book is on the desk деп айтылмайды. Сондықтан да
алғашқыда оқушылар сөзбе – сөз айтады, оларды синтагмалық белсенді оқыту
арқылы, сөздердi бiрiктiре отырып, мағыналық тобып анықтауға үйрету қажет.
Белсенді оқытудағы үлкен қиыншылық тек қана сөздi бiлу емес,
құрылымдар мен құрылымдық элементтер бiлiмi негiзiнде сөйлемдер мен
абзацтардағы ақпарат қабылдауда туады.
Ағылшын тiлiн белсенді оқытудағы ерекшелiктерден, алдын-ала оқу
материалдарын ауызша тапсыру қиындықтың жартысынан арылтуға көмектеседi.
Дауыстап айтуға үйретудi толығырақ қарастырайық. Ағылшын тілінде сөйлеуге,
оқуға, жазуға, басқа да іс әрекет жасауға кiрiсерде, оқушылар алфавиттiң
барлық әрiптерiн бiледi, оларды атауды, айтуды, бұл әрiп қандай дыбыс
беретiнiн, сөздерден мысалдар келтiру, осы әрiптер кездесетiн сөзерден
мысалдар келтiре алады.
Мысалы, олар алфавиттiң барлық әрiптерiн жаза алуы керек, бұған
жартылай баспа шрифтiлерiн қолданады. Осылай жазбаша және баспаша шрифтiлер
байланысты, оқи бiлу мен жазу жеңiлдейдi. Оқуға үйретуде бiрден- бiр туатын
проблема ана тiлiндегi интерференция болып табылады. Ағылшын сөзiнiң
графикалық таңбасын оқулықта алғаш рет көрген, оларды мұғалiмнен кейiн
немесе диктордан кейiн хормен оқып, айтып, қайталап оқушылар өзiндiк
белсенді түсіну барысында сөздердi әрiптер бойынша дыбыстауға тырысады.
Көптеген оқушылар белсенді оқыту курсын аяқтаған кезде де дыбыстап,
оқу немесе сөйлеу барысында көп қате жiбередi, мұндай болмау үшiн, ана
тiлiнiң интерференциясының алдын алу керек. Мұғалiм алфавитпен танысу
кезеңiнде балаларға ағылшын тiлiндегi сөздер әрiптер арқылы оқылмайтынын,
оларды тұтас танып, бiлу керектiгiн түсiндiредi. Осы мақсатта балаларға
сөздердi енгiзу үшiн бiрнеше белсенді ойындар ұсынылады. Мысалы: Бейкер
стриттi тапсырма мұнда Шерлок Холмс Quentin (Paul, Oliver) атты
қылмыскердi табуды сұрайды. Балаларға астында аттары жазылған бiрнеше
портреттер таратылады.
Олар керектi аты бар портреттердi iздейдi, ағылшын аттарымен және оқу
ережелерiмен танысады: Quentin-qu-[kw], Paul-au-[o:] және адамның қазiргi
кездегi орналасқан жерi: airport-air-[eә] Мұндай жаттығулардың мақсаты
балаға сөздi тұтас бiлуге белсенді оқыту, тiркестердегi алдамшы әрiптерге
аи, ои, оw, qи сияқты сенбей және белсенді оқу, дыбыстау ережесiмен алғашқы
танысуды ұйымдастыру. Алғашында балаларға өте қиын о әрпiне қарап оны [a]
қылып дыбыстау, мысалы опiоп сөзiнде.
Келесi сабақтарда белсенді ойын қиындайды: құрастырылған шүберек
матада (полотно) әртүрлi фигуралар (пiшiндер) жануарлардың аттары жазылған
аңдар мен құстар көрсетiледi: bird, tiger және т.б. Балаларға лексика таныс
емес. Құрастырылған полотноға екi аңшы оқушы шақырылады. Мұғалiм сөздi
атайды. Аңшылар құрастырылған полотнодан графикалық салынғандарды
iздейдi. Сөздi бiрiншi тапқан оқушы полотнодан оны суырып алады да, оның
өзiнiң аңшы сөмкесiне салады. Кiм көп карточка жинаса, сол жеңiске жетедi.
Жеңiске жеткен оқушы оқушыларға суреттердi көрсетiп, сөмкесiнен
карточкаларды шығарып, жануарлардың атын, аңдар мен құстардың атын оқиды.
Оқушыларға ойын ұнайды. Келесi сабақта оның шарттарын өзгертуге
болады: аңшылар емес, жануарлар әлемi хабарының кинооператорлары сайысады.
Кiм көп аңдарды пленкаға түсiрсе және кiм қызықты хабар жасаса, сол жеңiске
жетедi.
Осылай әрiптердi таңдау кезеңiнде оқушылар есiне сақтап, керектi
минимум сөздердiң оқудағы түрлi ережелерiн қалай оқитыпдығын және
айтылатындығын есте сақтайды.
Осындай алдын-ала дайындық белсенді оқыту ережесiн терең бiлуге өту
болып табылады. Балалар әртүрлi буынмен танысады және кейбiр ағылшын
әрiптерiнiң құпияларын түсiнуге мүмкiндiк бередi. Бұл абзац та тынымсыз
жұмыс. Шаршағанды басатын тек қана ойын. Ағылшын тілі сабағындағы бірден
бір белсенді оқыту әдісі бұл ойын әдісі болып табылады.
Мысалы, балалар с әрпiн оқудың жіне дыбыстаудың құпияларымен
танысады, Сөз аукционы жүргiзiледi. Сынып екi командаға бөлiнедi. Бiр
команда тек сөздердi сатып алады, бұл сөздерде с әрпi [s] болып оқылады.
Ал келесi команда c әрпi [k] болып дыбысталатын сөздердi сатып алады.
Мұғалiм тез шапшаңдықпен балаларға cat, cinema, club, nice, welcome сөздерi
жазылған карточкаларды көрсетедi. Команданың тапсырмасы – I buy it деп
айқайлап үлгерiп және сатып алу. Еғер де circus, concert cияқты с әрпi
[s] болып оқылатын сөздер ұсынылса, онда бұл команда да сөздi сатып алуға
болады. Кiм көп сөз сатып алса, миллионер деп таныстырылады. Көп сөз
жинаған команда жеңiмпаз атанады.
Осыған ұқсас белсенді оқытуға арналған ойындар кез-келген оқу
ережелерiне ұсынылады. Оқушылардың дәстүрлiк жаттығулары жаттығу үшiн
сөздердi белсенді оқуда және айтуда оқушыларға қызығушылық туғызбайды,
мұндайда, Капитан Флинта ойынын ұйымдастыруға болады, бұл көңiл-күйдiң
қалай ауысуына байланысты ойын. Балаларға тiзбекпен сөздердi оқуға,
кiтаптағы немесе тақтадағы сөздердi оқуға және айтуға тапсырма берiледi. Әр
сөз-риф, егер сөздi дұрыс айтса өтуге болады. Капитан сыпыпты риф арқылы
жүргiзедi, яғни сөздердi оқиды. Ал балалар оны хормен айтады, яғни
капитаннан кейiн. Егер капитан қателессе, кеме кедергi алады. Капитан
құтқару дөңгелегiн лақтырады (хормен сөздi дұрыс айтады), бiрақ бұдан кейiн
капитан болып басқа оқушы сайланады.
Осы ойынның кеңейген түрi индеецтердiң әскербасы деп аталады. Бұған
пияздан нысанаға ату керек. Әрбiр дұрыс айтылған не оқылған сөздер нысанаға
тиген болып, дұрыс емес айтлғаны не оқылғаны қисық кеткенi болып
есептеледi. Балаларға ұнағаны ең мерген ковбойды таңдау: егер сөздi дұрыс
оқыса, онда лассаны табысты лақтырғаны, егер дұрыс емес оқыса қисық кеткенi
болып табылады.
Оқумен сөйлеу ережесiн бекiту жұмысын әр сабақта өткiзуге болады. Өте
ыңғайлы жаттығу қар адамын жасау, (үй тұрғызу, пирамида). Мұғалiм алғашқы
қарды лақтырады, яғни сөздi атайды. Мысалы, ball. Балалар қар домалағын
жасайды тiзбек бойынша сөздердi, берiлген ереже бойынша оқиды: тар, lатр,
саt және т.б. Бiз үш қар домалағын (әр қайсысы әр оқу ережесi) жасаймыз,
қар адамы дайын болады.
Бұл ойынның бiрнеше нұсқасы бар. Мысалы: Кiмнiң шыршасы әдемiрек
деген сайыс. Бұл сайыста әр топ өздерiнiң шыршаларын ойыншықпен сәндейдi.
Байланысты сөздердi таңдайды. Кiм көп ұпай жинаса, сол топ жеңiске жетедi.
а дыбысын белсенді оқи бiлу ережесiн меңгеру үшiн алма ағашының
суретiн салып оны осы дауысты дыбыс бар сөз - алмалармен әдемiлеуге болады.
Әр түрлi буындардағы О әрпiн белсенді оқи бiлудi меңгеру үшiн, тауықтың
құйрығын әдемiлейдi, осы дауыстыға сөздер таңдайды және т.б.
Белсенді оқыту ережесiн меңгерудi бақылау үшiн оқушыларға мынадай жеке
карточкалар берiледi (сурет және құрастырылған сөздер) . Балалар сөздердi
оқу ережесiне сай оқып, әрi карточкаға жаза бiлу керек.
Мұндай белсенді жаттығу көп уақыт алмайды, бiрақ үлкен нәтиже бередi
бiрiншiден бұл фонетикалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz