Азаматтық қоғам және құқықтық мемлекеттің арақатынасы
МАЗМҰНЫ
1. АЗАМАТТЫҚ ҚОҒАМ ДАМУЫНЫҢ НЕГІЗГІ КЕЗЕҢДЕРІ
1. Азаматтық қоғам: мәні және белгілері
1.2 Азаматтық қоғамның қалыптасуы мен қызыметін жүйелеу
1.3 Қазақстан Республикасы Конституциясының қоғамдық қатынастар жүйесіндегі
орны
2 Азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет құрудың теориясы
2.1 Құқықтық мемлекет қалыптастыру саясатының рухани құндылықтарын іске
асыру
2.2 Азаматтық қоғам және құқықтық мемлекеттің құрлым нысандары
3 Қазақстан Республикасында азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет
қалыптастырудың мәселелері
3.1 Сот-құқықтық реформа - Қазақстандағы құқықтық мемлекет қалыптасуы мен
дамуының негізі
3.2 Сот қызметін жетілдіру - Қазақстан Республикасының құқықтық мемлекет
қалыптастыру саясатының құрлымы
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Анықтамалар
Азаматтық қоғам – бұл әлемдік қауымдстықтың дамуындағы неғұрлым жоғары
сатысы, оның жетілгендігі, ақылдылығы, әділдігі, адамилығының өлшемі.
Заң әдебиеттерінде, азаматтық қоғам - бұл тек құқық нормаларымен ғана емес,
сондай-ақ мораль, әдет- ғұрып нормаларымен реттелетін кешенді құбылыс деген
анықтама беріледі.
Азаматтық қоғам- термині рим азаматтарының қауымдастығын, римдіктердің
азаматтық қауымын білдіретін көнеримдік civitas сөзінен келіп шығады.
Табиғи қауымдастық - үйдегі басқару жүзеге асырылатын отбасыларының
жиынтығы.
Азаматтық құқық- (құқық саласы ретінде) - бұл азаматтардың құқығы емес,
жеке тұлғалардың құқығы.
Бостандық дегеніміз бұл - заңдармен рұқсат етілген іс-әрекеттер.
Мемлекет – бұл құқықтық заңдарға бағынған көптеген адамдардың бірлестігі,
негізгі мақсаты – коғамның біртұтастығын сақтап, түрлі мүдделі топтардың
ара-қатынастарын реттеу.
Құқықтық мемлекет – бұл тек ғана көптеген заңдар қабылданып, құқық
қалыптасатын мемлекет қана емес. Құқықтық мемлекет сонымен қатар
мемлекеттік органдар мен мекемелердің қызметі тек қана қабылданған заңдарға
ғана негізделетін мемлекет болып табылады.
Құқықтық мемлекет тірегі – адам теңдігі, бостандығы мен қорғалуы.
Конституциялық мемлекет – бұл Негізгі Заң өзіне тән функцияларды атқаратын
және құқықтық мемлекет үшін негіз болатын мемлекет.
Қоғамның тұтастығы мен көптүрлілігі – мемлекетінің болмысының мәні, мұндай
қоғам – азаматтық қоғам болып табылады және ол күрделі саяси – құқықтық
феномен ретінде қалыптасады.
Конституциялық құрылыс – бұл қалыптасқан әлеуметтік құрылымның қоғамдық
қатынастарының жекелеген түрлерін реттейтін конституциялық нормалар мен
конституциялық институттар.
Конституциялық құрылым - бұл мемлекеттің құқыққа бағынуын қамтамасыз ететін
және оны конституциялық мемлекет ретінде сипаттайтын, мемлекетті
ұйымдастырудың тәсілі немесе нысаны.
Конституциялық құрылыстың мәні - конституцияда адам, азаматтық қоғам және
мемлекет арасындағы адамгершілікті құқықтық қатынастарды жариялайтын
мызғымас негізгі құндылықтардың жиынтығын бекіту және оларды құқық қолдану
тәжірибесінде қамтамасыз ету.
Конституциялық құрылыстың негізі – бұл белгілі бір мемлекетте және қоғамда
қалыптасқан, қоғамның барлық мүшелері таныған және елдің конституциясында
заңды негізін тапқан, негізгі қағидаттар (ұстанымдар).
Заңға бағынушылық – мемлекеттің ұйытқысы, рухани түсіністіктің, азаматтар
теңдігі мен бостандығының қайнар бұлағы.
Мақсат – әлем халықтарының саяси және экономикалық тәжірибелерінің озық
үлгісін алу.
Құқықтық мемлекеттің негізгі белгілері – заңдардың Конституцияға сәйкестігі
және мүлтіксіз орындалуы.
“Омбудсмен” терминінің түпкі мағынасы швед тілінде - “umbud” - күш, бедел
деген мағына береді. Омбудсмен - чиновниктердің қызмет бабын жеке басына
арам пиғылмен пайдаланғаны, құқықтары мен бостандықтарын аяққа таптағаны
туралы азаматтардың арыз-шағымын қарауға арналған парламенттің өкілеттігі.
Алқа билер соты – отандық әділсот тарихындағы принципиалды жаңалық және
халықтың сот билігі тармағындағы жұмысқа қатысуына берілген мүмкіндік.
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН ТІЗІМДЕР
КСРО-Кеңестік Социалистік Республика Одағы
РФ-Ресей Федерациясы
ТМД-Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
КСР-Қазақстан Социалистік Республикасы
ҚКО-Қазақстан Кеңес Одағы
АҚШ- Америка Құрама Штаттары
ППБ-Президенті постын бекіту
БАҚ-бұқаралық ақпарат құралдары
КХДР -Корея Халықтық Демократиялық Республикасы
ІЖӨ-ішкі жалпы өнім
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертацияда Қазақстан
Республикасындағы азаматтық қоғамның қалыптасуы мен дамуының конституциялық-
құқықтық негіздері, азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекеттің арақатынасы
мәселелері қарастырылып, азаматтық қоғам ұғымына толық түсінік беріледі.
Қазақстандағы адам және азамат құқықтары мен бостандықтарының қазіргі
кездегі өзекті мәселелері қарастырылып, азаматтық қоғамның қалыптасуының
негізі ретінде жеке тұлғаның конституциялық құқықтары мен бостандықтарын
қамтамасыз етудегі жергілікті өзін-өзі басқару, ішкі істер органдарының
қызметіне талдау жасалады.
Жұмыстың нәтижесінде азаматтық қоғамның дамуы мен қызмет етуін
реттейтін қоғамдық қатынастар сферасында кездесетін теориялық және
тәжірибелік мәселелерді шешуге бағытталған ғылыми ұсыныстар мен
қорытындылар тұжырымдалған. Азаматтық қоғамның қалыптасуы мәселелеріне
қатысты ұлттық заңнаманың кемшіліктері анықталып, оны әрі қарай жетілдіру
бойынша ұсыныстар енгізілген.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Адамзаттың саяси өмірі мен ол құрған
мемлекеттердің саяси жүйелерінің дамуының басым бағыттарының бірі –
құқықтық мемлекет болуына байланысты. Сондықтан құқықтық мемлекет құру
мәселесін жалпыадамзаттық құндылықтар қатарына батыл жатқызуға болады.
Құқықтық мемлекеттің жалпылық сипаты болғанымен, бұл құбылыс өте күрделі
саяси феномен. Құқықтық мемлекеттің әр елде қалыптасу үрдісін зерттеудің
қиындығы да күрделілігі де оның осындай санқырлы қасиеті мен табиғатына
байланысы. Құқықтық мемлекет фундаментінде демократиялық, әлеуметтік және
өркениетті мемлекетте жасалады. Құқықтық мемлекет әлеуметтік әділеттілік
саясатын, демократиялық бостандықтар мен еріктерді қамтамасыз ету саясатын,
басқарушы билікті тежеу саясатын жүзеге асырудың кепілі болып табылады.
Қазақстандағы тоталитарлық коммунизмнің саяси және басқару жүйелері
күйрегеннен кейін толыққанды құқықтық мемлекет құру мәселесі күн тәртібіне
қойылды. Сонымен бірге құқықтық мемлекет Қазақстан Республикасының
конституциялық міндеті, саяси жүйе дамуының басты стратегиясын айқындайтын
мазмұндық белгісі ретінде жарияланады. Егемен Қазақстанда қоғамдық-саяси
өмірдің барлық салаларын заңмен реттеу міндеті біртіндеп шешілуде. Мәселе
осы тағдырлық қызметтің пәрменділігін арттыруда, заңның салтанат құруына
қол жеткізуде.
Сонымен бірге Қазақстанда құқықтық мемлекет қалыптастыру идеялары, ой-
пікірлері мен тарихи тәжірибесі де бар. Қазақстанда құқықтық, заңға
бағынатын мемлекеттер құру идеяларын көне түркі қағандары, орта ғасыр
ойшылдары мен Алаш қайраткерлері мәселе етіп көтерсе, қазақ хандығы
дәуірінде заңға бағынатын қазақ мемлекетін құру тәжірибесі де болды.
Өкінішке орай, этникалық саяси тәжірибе тарихи шындықта іске толық
асырылмады. Қазақ халқы Ресей империясының боданына айналғаннан кейін де,
кеңестік империя заманында да қазақ жұрты отаршыл империяның заңдарына
бағынып өмір сүрді. Елде тоталитарлық саяси жүйеге қызмет ететін этатистік
заңдар үстемдік етті. Қазақ халқы өзінің ұлттық құндылықтарын қорғайтын
заңдар жүйесінде өмір сүре алмады, этникалық өмірді жандандыратын саясат
жүргізе алмады. Зерттеу тақырыбының өзектілігі жоғарыда аталған құқықтық
мемлекет жасау жолындағы саяси тәжірибені сын көзбен қарап, сараптаудан
өткізумен анықталады.
Сондай-ақ зерттеу тақырыбының өзектілігі қазіргі Қазақстан қоғамын
жаңарту саясатымен тікелей байланысты болуында. Экономикалық өмірдің
жандануы, әлеуметтік сала мен инфрақұрылымның Қазақстан халқына қызмет
етуі, рухани саланың ғаламдану шақыруларына жауап беруге қабілеттілігі,
саяси жүйенің демократиялануы процестері құқықтық қоғам құруға тәуелді. Сол
себепті, құқықтық мемлекет өркениетті қоғамдық қатынастар жасаудың негізгі
құралы болып табылады. Нарықтық экономикада болатын әлеуметтік
әділетсіздікті, әлеуметтік жікшілдікті тежеуге қабілетті фактор – құқықтық
мемлекет. Қатардағы қазақстандық азаматтан бастап басқарушы элитаның
мүшелеріне дейін заңды басшылыққа алып қызмет етіп, өмір сүруі елдің әділет
пен тәртіпті ұстанып өмір сүруінің кепілі.
Қазақстанның өркениетті мемлекет белгілерін қалыптастыру әрекеттеріне
бағыт-бағдар беретін маңызды заңдық күші бар құжаттардың бірі – “Қазақстан
Республикасының Құқықтық саясат тұжырымдамасының” орындалуының маңызы зор.
Бұл тұжырымдама елдің саяси билігінің және бүкіл саяси жүйесінің құқықтық
мемлекет принциптеріне сәйкес қызмет жасауына бетбұрыс жасады. Зерттеудің
өзектілігі Қазақстанда осы аталған құқықтық саясат тұжырымдамасына сәйкес
келетін құқықтық мемлекет қалыптастыру эволюциясын сараптауға және бұл
үрдістердегі кемшіліктер мен қайшылықтарды анықтауға да тікелей байланысты.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Өмір тәжірибесі дәлелдегендей, саясат,
идеология, яғни ілімдер мен теориялар бір қалыпта тұрмайды, бұл қағиданы
құқықтық мемлекеттің қалыптасуындағы пайда болған жаңа көзқарастар мен
теориялар дәлелдей түседі. Біз құқықтық мемлекет тұжырымының негізін
қалаушылар қатарында И.Кант, Ш.Монтескье сияқты зерттеушілерді ерекше
көрсеткенді жөн көрдік. Адамзаттың болашағын И.Кант: Бүкіл құқықтық
республикалық мемлекеттің бірігуінде, – деп санады [1]. Ал Монтескье ілімі
бойынша, республикалық құрылысқа жету, қоғамдағы субъектілердің толық
бостандығын алуын білдірмейді. Монтескье пікірінше бостандыққа және
заңдылыққа жету үшін республика болсын, немесе монархия болсын мемлекетте
биліктің бөлінуін өткізу өте қажет екендігін көруге болады [2].
Жалпы құқықтық мемлекет терминін Роберт фон Моль енгізді. ХІХ
ғасырдың ІІ-жартысында немістің юриспруденциясында құқықтық мемлекетке
байланысты көптеген шығармалар жарық көрді. Германияда, бірте-бірте көп
жақтаушыларға ие бола отырып, құқықтық мемлекет тұжырымдары басқа
мемлекетте пайда болған теорияларға сіңе бастады. Мысалы, итальян тіліндегі
құқықтық мемлекет терминінің пайда болуы Отто Бэр мен Рудольф фон Тейст
сияқты зерттеушілер аудармаларымен тығыз байланысты. Ал Ресейде Германияның
университеттерімен ежелгі берік қатынастарда болған ұғымдар аудармасыз
қолданыла бастады. Сондықтан кезінде Ресейде құқықтық мемлекетті
жақтаушыларды рехистатистер (неміс термині) деп атады. Ресей заң
ғылымында құқықтық мемлекет мәселелеріне арналған көптеген еңбектер пайда
бола бастады. Олардың қатарында Б.Н.Чичерин [3], П.И. Новгородцев [4], М.М.
Ковалевский [3], И.И. Коркунов [3], Б.А.Кистяковский [5] еңбектерінің орны
ерекше.
Сонымен бірге аталмыш тақырыпты зерттеуде Иассауи Қожа Ахмет,
Ж.Баласағұн, Әл-Фараби, А.Құнанбаев, Шәкәрім сияқты қазақ ойшылдарының да
көзқарастары құнды болып табылады [6].
Отандық зерттеушілер Л.А. Байдельдинов[7], К.Н. Бұрханов [8], С.М.
Борбасов [9], Ә.М. Жүнісов [10], Ж.Х. Жүнісова [11], Г.Ж. Ибраева [12],
А.Ш. Ишмухамедов [13], М.С. Машан [14], С.З. Нарматов [15], Н.В. Романова
[16], И.Н. Тасмағамбетов [17], М.Б. Тәтімов [18] еңбектерінде
Қазақстандағы қоғамды саяси трансформациялау, саяси жүйені модернизациялау
мәселелері шеңберінде диссертациялық тақырып мәселесі қамтылған. Сонымен
бірге еліміздегі азаматтық қоғамды қалыптастыру мәселесін зерттеуші Ә.Н.
Нысанбаев [19], М.Б. Мұхамедов [20], Қ.Нұғманова [21] еңбектері де біз үшін
өте маңызды.
Ал Қазақстандағы кәсіби парламенттің қалыптасуын зерттеген Ә. Бәкір
[22], Н. Қалиев [23] еңбектерінде парламентаризм мен құқықтық мемлекеттің
өзара байланыстылығы атап өтілген.
Сонымен қатар Қазақстанда құқықтық мемлекет қалыптастырудың бағыттары,
соның ішінде адам мен азамат құқығы мен бостандықтары отандық зерттеушілер
А.Айталы [24], Т.Сарсенбаев [25], Г.Искакова [26] еңбектерінде орын алған.
Әрине, біз өз зерттеуімізде отандық заңгер-ғалымдар С.Зиманов [27],
Қ.Сапарғалиев [28], Е.Нүрпейісов [29] еңбектерін айрықша айтуымыз керек.
Осы жоғарыда көрсетілген еңбектерде қалыптастырылған тұжырымдар мен
пікірлердің Қазақстанда құқықтық мемлекетті қалыптастыру саясатын, оның
бағыттарын анықтауда маңызы зор болды.
Зерттеудің пәні демократиялық даму жолына түскен тәуелсіз Қазақстанның
құқықты мемлекет ретінде қалыптасып даму процесі болып табылады.
Зерттеудің обьектісі құқықты мемлекет қалыптастыру жағдайындағы
Қазақстан Республикасы азаматтарының құқықтары мен бостандықтары, оларды
сақтауға бағытталған құқықтық-саяси, әлеуметтік және экономикалық
механизмдер мен тұжырымдамалар, билік тармақтарының қызметі, азаматтық
қоғам институттарының құқықтық мемлекеттегі ролі, құқықтық мемлекет
қалыптастырудағы әлемдік тәжірибенің қазақстандық үлгіде ұлттық
ерекшеліктерімізбен сабақтасуы болып табылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың негізгі
мақсаты - өзін адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын ең жоғары
құндылықтар деп санайтын өркениетті демократиялық ел ретінде айқындаған
Қазақстан Республикасының құқықтық мемлекет қалыптастырудағы мемлекеттік
саясатын кешенді түрде зерттеу. Диссертациялық жұмыстың мақсаты
төмендегідей зерттеу міндеттерін туындатады:
қазіргі заманғы саяси теориядағы құқықтық мемлекет ұғымының мәні мен
мазмұнын, табиғаты мен даму эволюциясын айқындау арқылы құқықтық мемлекет
құру саясатының тұжырымдамасы және әдістемелік принциптерін негіздеу;
қазақстанда құқықтық мемлекет қалыптастырудың конституциялық және
заңдық негіздерін саралау;
құрылымдық-қызметтік талдау арқылы құқық қорғау органдарының қызметін
демократияландырудың құқықтық мемлекетті құруға ықпалын анықтау;
салыстырмалы-саяси тәсілді қолдана отырып, әлемдік саяси тәжірибедегі
құқықтық мемлекет қалыптастырудағы заң-құқықтық реформаның маңызын көрсету;
Қазақстан Республикасының жалпыұлттық идеяны құқықтық мемлекет
қалыптастырудағы мемлекеттік саясатына, оның басты принциптері мен басым
тұстарына кешенді саясаттанулық сараптамалар жасау;
Қазақстанның құқықтық мемлекет ретінде қалыптасып дамуына азаматтық
қоғамның әсерін, өзара байланыстары мен өзара тәуелділіктерін анықтау.
Зерттеудің әдістемелік және теориялық негіздері саяси ғылымдағы кең
танымал жүйелілік, салыстырмалы-құрылымдық, құрылымды-функционалдық, саяси-
салыстырмалы талдаулар, контент-анализ, сараптамалық және логикалық талдау
және сонымен қатар әдістемелік негізін философияда, әлеуметтануда,
әлеуметтік психология, құқық тарихы және теориясында, азаматтық құқықта
қалыптасқан ұстанымдар мен таным категориялары құрады. Жұмысты жазу
барысында құқықтық мемелекет құру идеясы істерін таңдамалы түрде оқып,
зерттеп, талдау жасалды және статистикалық мәліметтер талданды. Сонымен
бірге мерзімді баспасөзге жарияланған материалдар пайдаланылды.
Магистрлік диссертациялық зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Қазақстан
Республикасында мемлекет құру саясатының қалыптасуы, негізгі принциптері
мен бағыт-бағдарлары құқықтану ғылымының зерттеу объектісі ретінде және
сонымен бірге этникалық саяси-рухани ойлау жетістіктері болып есептелетін
Күлтегін жырларындағы, Қожа Ахмет Иассауи хикметтеріндегі, әл-Фараби
трактаттарындағы, Жүсіп Баласағұн бәйіттеріндегі, Абай, Шәкәрім т.б.
шығармаларындағы заңның қажеттілігі, заң билігі, саяси құрылысты заңмен
реттеу туралы пікірлер мен ойлардың Қазақстанда құқықтық мемлекет құру
саясаты мен үрдісіне тікелей әсері алғаш рет кешенді талданды.
Қазақстандағы азаматтық қоғам мен орта таптың орнығып бекуі құқықтық
мемлекетті қалыптастыру негіздері ретінде бір-бірімен өзара тығыз
байланыстары көрсетіле отырып қарастырылды.
Қорғауға шығарылатын тұжырымдар Азаматтық қоғамның мәні халықтың өзінің
түсінігінде қандай да бір деңгейде ұйымдастырылған халықтың еркін білдіруі
және олардың мүдделері үшін қызмет ету болып табылады.
- Азаматтық қоғамның одан әрі қалыптасуы жағдайында мемлекет пен
азаматтық қоғамның өзара арақатынасының нысаны ретінде мыналар болуы
мүмкін: а) өз міндеттері мен функцияларын тиімді әрі сапалы орындауы
мақсатында бір-бірінің ісіне белгілі бір шекте араласа отырып, мемлекеттің
азаматтық қоғамға және азаматтық қоғамның мемлекетке өзара мақсатты ықпал
етуі; б) тәуелсіз әділсоттылық болған жағдайда және құқықтық нысанда
мемлекет пен азаматтық қоғамның өзара көмек көрсетуі; в) мемлекет пен
азаматтық қоғамның өзара бақылауы, соның ішінде құқық қорғау ұйымдарының,
Қазақстан Республикасындағы адам құқықтары бойынша Уәкілетті институттың
және тағы басқалардың күшімен; г) азаматтық қоғамның мемлекеттік саяси
билікті жүзеге асыруға сайлау жүйесі, бұқаралық ақпарат құралдары арқылы
және т.б. қатысуы; сонымен қатар, жергілікті өзін-өзі басқару органдары
арқылы саяси билікті жүзеге асыруы; д) азаматтық қоғам мен мемлекеттің
өзара жауаптылығы; е) азаматтық қоғам мен мемлекеттің кең ауқымды сипаттағы
проблемаларды шешу кезінде мемлекетаралық жүйемен өзара әрекеттесуі
Зерттеу жұмысының жұмысының сыннан өтуі. Диссертацияның негізгі
тұжырымдары мен қорытындылары Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық
университетінде 2010-2012 жылғы өткен Халықаралық ғылыми-тәжірибелік
конференцияда үш ғылыми баяндама түрінде талқыланды.
Диссертациялық жұмыс Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық
университетіндегі құқықтану және экономика пәндер кафедрасының мәжілісінде
талқыланып, қорғауға ұсынылды.
Магистрлік диссертациялық зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі.
Диссертация кіріспеден, үш тарау мен соған сай жеті тараудан, қорытындыдан
және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
2. АЗАМАТТЫҚ ҚОҒАМ: МӘНІ, БЕЛГІЛЕРІ ЖӘНЕ ДАМУЫНЫҢ НЕГІЗГІ КЕЗЕҢДЕРІ
1.1 Азаматтық қоғам: мәні және белгілері
Кез келген қоғамның құрылуы мен қалыптасу процесі оның неғұрлым
өркениетті, толысқан қоғамға айналуының белгілі бір тарихи кезеңдерімен
(сатыларымен ) сипатталады.
Қоғамдық санада демократиялық қағидаттар мен институттар бекітілді.
Олардың одан әрі дамуында маңызды бағдар болған Қазақстанның демократиялық
құқықтық мемлекетті құруға және азаматтық қоғамды қалыптастыруға
талпынысы болды.
Қазақстанда азаматтық қоғамның қалыптасу мүмкіндіктерін зерттеуді
азаматтық қоғам, мемлекет, демократиялық қоғам сияқты терминдердің
мазмұнын ашудан бастаған жөн [30, С.9-10.]. Қазақстанда азаматтық
қоғамның қалыптасуы - жеткілікті деңгейде ұзақ әрі күрделі, белгілі бір
тарихи кезеңге есептелген процесс. Алайда мұндай қоғам идеясы (тұжырымы)
өз тамырын ғасырлар тереңіне жайған.
Азаматтық қоғамның философиялық анықтамасын ғылымға тұңғыш рет
атақты ойшыл және философ Аристотель енгізген. Мемлекет деген не
екендігін анықтап алмастан бұрын деп көрсетеді ол: азамат түсінігін
анықтап алу қажет, өйткені мемлекет бұл басқа емес азаматтардың жиынтығы,
азаматтық қоғам. Бұлай тұжырымдау, бұл түсініктің антикалық философиялық
ойға белгілі бір көне идеялық-теориялық бастауға ие екендігі туралы
қорытынды шығаруға мүмкіндік береді.
Алайда, тарихи қалыптасқан азаматтық қоғам деген қоғамды (адамдардың
саяси емес қауымдастығын) білдіретін сөз тіркесі өзінің мемлекетпен (саяси
қауымдастықпен) арақатынасында олар берген мағынаға сөзсіз сәйкес келмейді.
Өйткені азаматтық қоғам бұл - азаматтардың (саяси субъектілердің) қоғамы
емес, керісінше, жеке (саяси емес) тұлғалардың жеке мақсаттар мен
мүдделерді ұстанушылардың қауымдастығы. Ал азаматтардың қауымдастығы -
саяси қауымдастық, яғни мемлекеттің (саяси мемлекет) қоғамнан (азаматтық
қоғамнан) ерекшелігі. Ескере кететін жай, азаматтық құқықтың өзі (құқық
саласы ретінде) - бұл азаматтардың құқығы емес, жеке тұлғалардың құқығы
[31, С.70.]. Бұл азаматтық қоғамның негізгі субъектісі жеке тұлға ретінде
адам, бюргер, қалыптасып келе жатқан буржуа болды. Ыдырап бара жатқан
феодализм жағдайында қалыптаса бастаған мұндай азаматтық қоғам өзінің мәні
бойынша рулық құрылыстың бекітілуіне, азаматтық қоғамның талаптары мен
қажеттіліктеріне сәйкес келетін мемлекетті бекітуге деген табиғи және
бөлінбейтін құқығы сипатында жеке адамның бостандығы мен дербестігін
мойындауға бағытталды.
Ал Б.Спиноза өзінің әлеуметтік-саяси көзқарастарына сәйкес адамды өзін-
өзі сақтау заңдылықтарына бағынатын табиғи тіршілік иесі ретінде
қарастырады. Бұл табиғи заң әрбір адамның өмір сүруге, ойлау және іс-
әрекет жасау бостандығына табиғи құқықтарымен сәйкес келеді. Философ
мемлекет пен азаматтық қоғамды ұқсастырады, өйткені адамдардың табиғи өзара
әрекеттесу жағдайы олардың өзі мен мемлекет арасындағы қоғамдық шарт
негізінде өзара әрекеттесуімен алмасады, барлық адамдар біртұтас
қауымдастықтың азаматтарына айналады деп есептейді [32, С.7-8.].
Заң, азаматтардың оны бұлжытпай орындауын және олардың еркін заңды
түрде жүзеге асыруын ғана емес, сонымен қатар күшті мемлекеттің өмір
сүруін талап етеді [33, С.10.].
Ол Американың тәжірибесі негізінде пайда болды. Оның басты назарында
индивидтің (жеке тұлғаға) ерік білдіруін, шаруашылық және қоғамдық
қызметпен айналысуын қамтамасыз ететін нақты институттар жүйесі қалыптасты.
Қоғамдық теңдік пен демократиялық басқарудың әдет-ғұрыптарға, ұғымдар мен
өнегеге ықпалын бейнелеу мақсатын көздегенде Токвиль дәл осы американдық
қоғамның ерекшелігіне жүгінеді. Ол американдық әлеуметтік жүйені еуропалық
теоретиктер қоғамдық шарт және азаматтық қоғамның келешекке бағытталған
үлгісі ретінде ұсынған қағидаларының жүзеге асырылуы деп қарастырады. Бұл
қағидалардың жүзеге асырылуы Еуропаның кейбір елдерінде ізбе-ізділіксіз,
жартылай енді-енді ғана басталды, ал екінші бірінде билікке қайта оралған
аристократиямен жасанды түрде ұсталып отырды. Ал Америкада ол қоғам мен
мемлекеттің тарихи қалыптасқан ерекше белгілеріне ғана емес, сондай-ақ
американдық ерекше мінез-құлыққа, өзіндік ұлттық рухқа да байланысты болды
[34, С.35.].
Гегель азаматтық қоғамды өмірдің әртүрлі салаларындағы дамудың неғұрлым
жоғары деңгейіне жеткен буржуазиялық қоғам шеңберіндегі неғұрлым жетілген
қоғамдық қатынастар деп түсінеді. Оның тұжырымының мәні мынада: заңдар,
мораль, парыз маңызға ие болмайтын артта қалған өркениетсіз, экономикалық
дамымаған қоғам азаматтық қоғам қатарына жатпайды, өйткені соңғысына
экономиканың көпқырлы сипаты тән, ал құқық пен мораль онда жасайтын
адамдарға қызмет етеді. Мүмкін, Гегель, азаматтық қоғамға оның тарихи
дамуының барлық кезеңдерінде діннің, моральдің, отбасы мен өзге де
факторлардың ықпалымен қалыптасатын жалпы және құқықтық мәдениеттің де
жоғары деңгейі тән деп пайымдаған болар. Гегельдің азаматтық қоғам туралы
іліміндегі негізгі элемент - адам, оның ролі, қызметі және жағдайы. Алайда
тұлға өзінің қажеттіліктерін тек басқа адамдармен белгілі бір қарым-
қатынас арқылы ғана қанағаттандыра алады. Азаматтық қоғамда әркім өзі
үшін өзі – мақсат, басқалардың бәрі ол үшін түк емес, бірақта, басқалармен
ара-қатынассыз ол өзінің барлық мақсаттарына жете алмайды.
Жоғарыда аталғанның бәрі, өткен заманның ойшылдары азаматтық қоғамды
әлеуметтік тұрғыдан түсіндіргенін дәлелдейді, оның мақсаты мен мәні -
адамдардың қажеттіліктерін қамтамасыз ету, оларға қоғамды неғұрлым
жетілдіру, өркениеттендіру мақсатында, бүкіл қоғам үшін құндылықтарды
жасайтындай жағдай туғызу. Неміс тілінде азаматтық қоғам (burgerliche
Gesellschaft) термині екі түрлі мағынаға ие. Burger – бұл әрі азамат, әрі
буржуа. Жеке меншіктік әлеуметтік құрылым ретінде қатыса отырып, азаматтық
қоғам нарықтық қатынастар жүйесін білдіреді және бұл қатынастарда
қажеттілік бәсекелестікпен және әкімшілік билікпен басқарылмайтын өзге де
процестер арасынан жол ашады [35, С.421-423.].
Тиісінше, Гегель азаматтық қоғамды асыра әспеттемейді ал оны нақтылық
тұрғысынан қарастырады, өйткені, ... қоғам қылмысты жазалаусыз қалдыра
алмайды. Қоғамның өзінің бекемдігі арқасында қылмыс қандайда бір таза
субъективтілік мәнге ие болады дей отырып, соңғысының қылмыстылыққа қарсы
тұру қабілетін ескереді.[35, 229-257бб.].
Гегельдің пікірі бойынша, азаматтық қоғам төмендегідей үш элементті
қамтиды: а) бірегейлер мен басқалардың барлығының жұмысы арқылы
қанағаттандырылатын қажеттіліктер жүйесі; ә) әділсоттылық арқылы жалпы
еркіндікті және меншікті қорғау; б) полиция және корпорация.
Полицияны азаматтық қоғамның элементі ретінде қарастыра отырып Гегель,
оны бұрында муниципальдық шаруашылықты басқару бойынша белгілі бір
функцияларды атқарғанымен байланысты.
Тіпті, азаматтық қоғам туралы осындай тар пікірдің өзі азаматтық
сөзі - қоғам сөзіне жай ғана сын сөз емес екендігін көрсетеді. Ол тек
қана тұлғалардың шығармашылық мүмкіндіктері әлеуметтік байланыстардың
барлық салаларында белсенді түрде байқалғанда, оның еркіндігі қан мен
тәнге ие болғанда ғана мүмкін болады. Осының өзі қоғам түсінігі мен
азаматтық қоғам түсінігі арасына теңдік белгісін қоюға болмайтынын
көрсетеді. Екіншісі біріншісінен неғұрлым тар және жаңа көзқарас [35,
233б.].
Мұнымен келіспеске болмайды. Өйткені қоғам өз дамуында бірнеше
кезеңдерден өтеді. Мүмкін, азаматтық қоғамның алғашқы белгілерін
(элементтерін) оның дамуының неғұрлым ұйымдасқан - адамзат дамуының алдыңғы
кезеңдерінен ерекше адам және азамат құқықтары мен бостандықтарының
басымдығы, заңдардың үстемдігі, мемлекеттің әлеуметтік сипаты, қоғамның
тұтас алғанда әлеуметтік - экономикалық, рухани - мәдени дамуының жоғары
деңгейі қағидаттарына негізделмейтін сатысына өтуі ретінде қарастырған жөн
болар.
Гегельдің кестесі бойынша, азаматтық қоғам сатысында нағыз бостандыққа
қол жеткізілген жоқ, өйткені, жеке мүдделердің қақтығысы ақылмен емес
жалпының қажетті билігімен, сыртқы және кездейсоқ мән жайлармен шектеледі.
Сондықтан да мұндай қоғам қарама-қайшы мүдделермен бөлінеді, антогонистік
яғни, баршаның баршаға қарсы күресі болып табылады. Гегель азаматтық
қоғамның үш негізгі кезеңін атап көрсетеді: қажеттіліктер жүйесі,
әділсоттылықты жүзеге асыру, полиция және корпорация. Азаматтық қоғамның
жүйесінде ол үш сословиені бөліп қарастырады: 1) субстанциальдық (жер
иеленушілер дворяндар мен шарушалар); 2) өндірістік (фабриканттар,
саудагерлер,қолөнершілер); 3) жалпы (шенеуніктер). Сонымен қатар, Гегель
заңдардың ашық жариялануы, жария сот төрелігін және алқа билер сотын
жүзеге асыру қажеттілігін негіздейді.
Ескере кететін жай, бұл мәселе жөнінде И. Бентам, Ж. Сисмонди, Л. Фон
Штейннің көзқарастары да осыған ұқсас. Алайда азаматтық қоғамның
мемлекеттен үстемдігін бейнелейтін екінші бір бағыт бар. (Т. Спейс, Т.
Ходжскин, Т. Пейн). Бұл бағыт Т. Пейннтің еңбектерінде өте айқын
бейнеленген, оның пікірінше, мемлекет бұл тек қажетті зұлымдық ғана, және
оның әсер ету сферасы қаншалықты аз болса, соншалықты тиімді. Бұл
көзқарас А. Токвиль және Дж.С. Миллге де тән.
Жоғарыда келтірілген бағыттар, автордың пікірі бойынша, шектен тыс
болып саналады. Алайда, нақты өмірде, азаматтық қоғам мен мемлекет
жеткілікті деңгейде тығыз байланысты болды және болып қала береді [36,
С.112.]. Осылайша, Гегель азаматтық қоғамды әлеуметтен бөліп
қарастырды, оның мемлекетке ұқсас еместігін атап көрсетті және оған
адамдардың мүдделері мен қажеттіліктерінің үш: жеке, ерекше және жалпы,
деңгейін білдіретін отбасын, қоғамды, мемлекетті кіргізді. Ол азаматтық
қоғамды индивидтердің және олардың арасындағы қатынастардың, құрылған
шаруашылықтар, қауымдар мен корпорациялардың қызметтері сферасының жиынтығы
ретінде қарастырды.
Азаматтық қоғамның маркстік және гегельдік тұжырымдарының арасында, деп
атап өтеді В.В. Витюк, қарама-қайшылықпен бірге органикалық байланыс та
бар. Олардың екеуі де азаматтық қоғамның қалыптасуын тарихи заңдылық
процесс ретінде түсінеді және бұл қалыптасуды әлеуметтің дамуының белгілі
бір сатысымен байланыстырады. Гегель де, Маркс та азаматтық қоғамның
қалыптасуы кезеңін оның тарихи алғышарттары – жеке меншік бостандығы
қағидасының бекітілуімен байланыстырады. Егер Гегель азаматтық қоғамды
қажеттіліктердің, қатынастардың және институттардың жеткілікті дәрежеде кең
ауқымы түрінде ұғынса, Маркс оны неғұрлым тар таза экономикалық сфера
түрінде түсіндіреді [37, 14-15б.б.].
Көріп отырғанымыздай, Гегель мен Маркстің көзқарастары, біздің
пікірімізше, өте өзекті және мазмұнды, мәнін жоймаған, тіпті қазіргі
Қазақстан жағдайында азаматтық қоғамның қалыптасуы проблемаларына септігін
тигізетіні сөзсіз. Азаматтық қоғам тұжырымына, азаматтық қоғам түсінігіне
белгілі ойшылдардың еңбектерінде әртүрлі бағытта, әртүрлі көзқараста
анықтама берілгенін ескеру қажет. Осындай әртүрлілік қазіргі кездегі
отандық қоғамтану және заң әдебиеттерде де байқалады.
Азаматтық қоғам түсінігін әзірлеуді, жетілдіруді маркстік бағдардың
көрнекті ойшылдарының соңғыларының бірі А. Грамшидің қосқан үлесінсіз
елестету мүмкін емес. Оның түрмедегі дәптерлерінен азаматтық қоғамның
қазіргі күнге дейін ғылым сүйеніп келген тұжырымдамасы келіп шықты деген
пікір кеңінен таралған. Бұл тұжырымда ХХ ғасырға кірудің шиеленіскен
тәжірибесі өзінің алғашқы мәніне ие болды: дүние жүзілік соғыс және
төңкеріс, азаматтық соғыс және КСРО дағы социализмнің жеңісі, ұлы
депрессия және фордизмнің, дағдарысқа қарсы реттеудің дамуы, тоталитарлық
режимнің бекітілуі. Бұл тәжірибе негізінде мемлекетке қатысты да, сондай-
ақ экономикаға қатысты да азаматтық қоғамның өзінің шеңбері қайтадан
сызылған еді.
Экономикалық базис және мемлекет арасында, оның заңнамалары және
мәжбүрлеуімен бірге азаматтық қоғам орналасқан. Алайда мұндай ара
қашықтық енжарлықты да, бейтараптықты да білдірмейді. Азаматтық қоғам
экономика жіберген дабылды қабылдап, оларды мемлекетке түсінікті етіп
қайта жаңғыртады, және бір мезетте мемлекет бекіткен ойын шартын белсенді
түрде реттейді. Бұл жерде азаматтық қоғам мемлекеттің қатал құрылымдарына
қарағанда бұл функцияларды неғұрлым ұйымшылдықпен тиімдірек орындайды.
Саяси қоғам (мемлекет) және азаматтық қоғам) қосарласқан формуласы үшін
Грамши мынадай синонимдік қатарды қолданады: күш және келісім, мәжбүрлеу
және көндіру, мемлекет және шіркеу, саясат және мораль, құқық және
бостандық, тәртіп және реттілік [38, С.24.].
Таптық құрылымдық қоғамның жалпы қоғамға айнала бастауының замандасы,
Грамши азаматтық қоғам институттарының жиынтығын тіпті апаттық ұлттық
дағдарыс жағдайында да әлеуметтің тұтастығына кепілдік беруге қабілетті
өзінше бір екінші немесе резервтегі мемлекет ретінде анықтады. Бұл
жайға оның 1917-1920 жылдардағы Ресейдегі және батысеуропалық елдердегі
әрқилы жағдайларды талдауы мысал болады: Шығыста мемлекет барлығын
білдірді, ал азаматтық қоғам бастапқы және мұз қатқан күйінде болды; ал
Батыста мемлекет пен азаматтық қоғам арасында дұрыс қарым-қатынас
орнатылды, және мемлекет сәл де болса шайқалған жағдайда дереу азаматтық
қоғамның бекем құрылымы байқалып отырды. Мемлекет тек алғашқы траншея ғана
болды, ал оның артынан қорғандар мен казематтардың нығыз шынжырын табуға
болатын еді [38, 215б.].
Ескере кететін жай, ХХ ғасырда азаматтық қоғам тек 1970-1980 жылдары
ғана қайта оралу үшін қоғамтанудың талдаушы алаңынан шығып қалған тәрізді.
Көптеген авторлар байқаған бұл таңқаларлық жағдайды мынадай себептермен
толық түсіндіруге болады.
ХХ ғасыр мемлекеттің азаматтардың жеке өмірі саласындағы үлгісіз
өктемдік жүргізуінің кезеңі болды. Тіпті бұл өктемдік жүргізудің шектен
тыс тоталитарлық нысандарын қозғамай жайына қалдырған күннің өзінде, оның
дамыған елдердің барлық аймақтарында болғанын байқамау мүмкін емес.
Осылайша, азаматтық қоғам тұжырымының әртүрлі бағыттары белгілі
ойшылдардың еңбектерінде, әдетте азаматтық қоғам түсінігінің өзінің
анықтамасындағы айырмашылықтармен бірге жүреді. Мұндай әртүрлілік қазіргі
кездегі қоғамтану және заң әдебиеттерінде де байқалады.
Азаматтық қоғам терминінің өзі тұрақты түрде тек XVIII ғасырда ғана
қолданыла бастады, өйткені осы уақытқа дейін мемлекет пен қоғам бірыңғай
тұтас ретінде қарастырылған еді. Алайда кейін де қоғам мен мемлекет
арасында қағидалы түрде ерекшелік жүргізілген жоқ. Оларды бөлу оңай емес
еді, өйткені мемлекет - қоғамды ұйымдастыру нысаны. Бұдан әрине, қоғамдық
және мемлекеттік - биліктік құрылымдар, механизмдер толығымен және барлық
жағдайда сәйкестендіріледі деп айтуға болмайды.
Жаңа формацияның философтары - Гумбольдт, Кант, Гегель, Маркс, Энгельс,
Грамши, Вебер және басқалар – бұл тұрғыдан нақты теория әзірленбегеніне
қарамастан, бұл құбылыстарды шектеп отырды.
Бұл жағдайда мемлекет те, қоғам да өмір сүріп тұрған кезең
қарастырылады, алайда, ұзақ уақыт бойы бұл санаттар – бірдей деп есептеліп
келді. Теоретиктер оларды бөліп тұрған шекті көруі және оның біреуі
екіншісінің бір бөлігі екеніне көз жеткізуі үшін уақыт қажет болды.
Азаматтық қоғам деп қатынастардың ерекше тобын, атап айтқанда, мүліктік,
нарықтық, отбасылық, адамгершілік қатынастарды түсіне бастады, ол
қатынастар мемлекеттен белгілі бір тәуелсіздікте болуы тиіс еді [39, 45
б.].
Н.И. Матузовтың пікірі бойынша, азаматтық қоғам сөз тіркесі шартты,
өйткені азаматтық емес немесе азаматтыққа қарсы қоғам болмайды. Кез-
келген қоғам азаматтардан тұрады және оларсыз болуы мүмкін емес. Тек
мемлекетке дейінгі, өркениетті емес (рулық) қоғамды азаматтық деп айтуға
болмайтын еді, біріншіден, дамымағандығы, қарабайырлығына байланысты;
екіншіден, ол кезеңде азамат, азаматтық деген түсініктердің өзі болған
жоқ [39, 89б.].
Алайда Н.И. Матузовтың пікірінше, азаматтық қоғам – бұл ерікті тұлғалар
– меншік иелері мен олардың бірлестіктерінің спецификалық мүдделерінің
айрықша аясын құрайтын, мемлекет ішіндегі және сыртқы саяси қатынастардың
жиынтығы (экономикалық, әлеуметтік, мәдени, адамгершілік, рухани, отбасы,
діни).
Біздің пікірімізше, бұл толықтай дұрыс емес. Азаматтық қоғам -
мемлекеттің еркінен тыс өздерінің құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау
мақсатында азаматтар тікелей құрған, бірақта конституциялық құрылымның
қағидаттарына сай қызмет етуші: одақтар, ассоциациялар, қозғалыстар,
қорлар, клубтар, жергілікті өзін-өзі басқару, қоғамдық бірлестіктер,
қоғамдық ұйымдар сияқты ерікті қоғамдық құрылымдарпдың бірігуінен
көрінетін, мемлекеттік емес табиғ: одақтар, ассоциациялар, қозғалыстар,
қорлар, клубтар, жергілікті өзін-өзі басқару, қоғамдық бірлестіктер,
қоғамдық ұйымдар сияқты ерікті қоғамдық құрылымдарпдың бірігуінен
көрінетін, мемлекеттік емес табиғат тән ерекше санат. Әрине, мемлекеттік
емес құрылымдар мемлекетпен және оның органдарымен тығыз байланысты болады.
О.Г. Румянцевтің азаматтық қоғамды Ресейдің конституциялық құрылымы
тұжырымында қарастырған көзқарасы өте қызықты. Оның пікірінше, азаматтық
қоғамның үш бастауы болады: жеке тұлға, ұжым, өркениетті билік. Азаматтық
қоғам түсінігінің өзін ол өз этажында аталған өзара арақатынасты
қайталаушы конституциялық үлгінің шағын (микро) әлемі ретінде қарастырады
[40, С.65.].
О.Г. Румянцевтің көзқарасы бойынша, азаматтық қоғам проблемасы
ұйымдардың нысанын қысқартуға, соның ішінде қоғам мүшелерінің ішкі мүддесі
аппараттың сыртқы мүдделерімен ауыстырылатын мемлекеттік ұйымдарды да
қысқартуға әкеп соғады. Ол сонымен қатар жеке және отбасы өмірі саласына
биліктің араласуына тыйым салу деңгейін – мемлекет пен азаматтық қоғамның
құқықтық байланысының кемелділігінің көрсеткіші ретінде қарастырады. Алайда
бұл үшін қоғамның өзі де, бұл құқықтық байланыс та бекем конституциялық
жағдайларға (шарттарға) ие болуы тиіс.
В.Д. Зорькин, В.А. Кикоть және тағы басқалар азаматтық қоғамды ақылға,
бостандыққа, құқыққа және демократияға негізделген адамдардың әлеуметтік
өмір сүруінің қажетті және ұтымды тәсілі ретінде қарастырады. Мұнда жеке
тұлғаның және адамдар ұжымының өзін-өзі жүзеге асыруының нақты мүмкіндігі
пайда болады және сонымен қатар экономикалық, әлеуметтік және рухани
процеске ықпал етудің оңтайлы шарасы бекітіледі [49, С.4.].
Б.И. Славный азаматтық қоғам туралы: Мемлекет пен саяси қоғам
институттарынан өзінің биліктік емес сипатымен ерекшеленетін азаматтық
институттардың кейбір жиынтығы деп жазады [41, С.2].
К.С. Гаджиев азаматтық қоғамды әлеуметтік мәдени, рухани салаларды
қамтамасыз ету, оларды ұдайы өндіру және атадан балаға қалдыру жүйесі, жеке
институттар мен ұжымдардың өзін-өзі жүзеге асыруын, жеке мүдделер мен
қажеттіліктерді жекеше немесе ұжымдық болуына қарамастан, қамтамасыз етуге
бағытталған өзіндік және мемлекеттен тәуелсіз қоғамдық институттар мен
қатынастардың жүйесі ретінде қарастырады [42, С.12.].
Әлеуметтік кемелділіктің белгілі бір деңгейіне қол жеткізген соң,
азаматтық қоғам мемлекеттің өз үстінен өктем шартын болдырмау, онымен
белгілі бір тепе теңдікті орнату, үйлесімді қарым қатынас пен өзара
әрекеттесу жағдайына түседі. М.Т. Баймахановтың пікірінше: Азаматтық
қоғамның одан әрі жетілуі шамасына қарай онда мемлекеттің, әлеуметтің
және жеке тұлғалардың байланысы жаңа деңгейге көтеріледі, бірінің
екіншісінің үстінен басымдығы жоққа шығарылады[43, 29 б.].
Ал көрнекті ғалым И.И.Кальной былай деп жазды: Азаматтық қоғам,
мемлекет институттары қоғамдық қатынастардың реттеушісі функциясын оңтайлы
атқаруға шамасы келмейтіндей жағдайда ғана, атап айтқанда: азаматтық
келісімге келушілік және дүниетанымдық көптүрлілік алғышарттары пісіп
жетілген; өзіндік мәртебеге ие және мемлекет институттарымен тепе-тең
сұхбаттасуға қабілетті, мемлекеттің саяси өктемдік жүргізуіне қарсы тұра
алатын қабілетке ие, оған қарсылас бола алатын; оның монополияға
ұмтылысын, қоғамды дамытуды қамтамасыз ету жүйесінен өзін-өзі қамтамасыз
ету жүйесіне айналуын тежеп тұра алатындай қоғамдық институттардың
жиынтығы қалыптасатын кезде ғана пайда болады [44, 28 б.]. Азаматтық
қоғамды 2006-2011 жылдарда дамыту тұжырымдамасында мынадай анықтама
беріледі, . . . өзінің құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін
қорғау, материалдық және рухани қажеттіліктердің кең ауқымын шешу,
мемлекеттік басқару, мемлекеттік шешімдерді қабылдау жүйесіне азаматтық
қатысуды қамтамасыз ету мақсатында халыққа өзін-өзі ұйымдастыру
жағдайлары қамтамасыз етілген қоғам. Мұндай қоғамда басты әрекет етуші
тұлға және қоғамдық процесстердің субъектісі ретінде өзінің барлық
қажеттіліктері, мүдделері және құндылықтары жүйесін қамтамасыз етуші адам
болып табылады. [2, С.68.].
Азаматтық қоғамда кем дегенде мынадай екі ұшқарылық болмауы тиіс:
мемлекеттік органдар түріндегі мемлекеттің басымдығы және хаос(анархия);
құқыққа қатысты нигилизм, қоғамдық істерді басқарудағы сәйкессіздік.
Азаматтық қоғамда мұндай теңдікті (теңгерімді) қалыптастыру оның өмір
сүруінің және одан әрі жетілдірілуінің негізгі шарттарының бірі болып
табылады.
Осыған байланысты З.М. Черниловскийдің көзқарасы назар аударуға
тұрарлық, оның пікірінше: біріншіден, азаматтық қоғам мемлекетке дейін және
мемлекеттен тыс өмір сүрмейді; екіншіден, өз шеңберінде азаматтық қоғам
өмір сүретін мемлекет, оны тиісінше азаматтардың әл ауқатына қатысты және
егер ол заңға қайшы келмесе, олардың ерекше мақсаттарына қатысты қорғауды
жүзеге асырады; үшіншіден, азаматтық қоғам мемлекеттен өз мүшелерінің
өмірін, денсаулығын және қауіпсіздігін қорғауды талап етуге құқылы;
төртіншіден, мемлекетке байлық пен кедейлік арасындағы қарама қайшылықты
жеңілдете алатын әлеуметтік бағдарламаларды жүзеге асыру міндеті
жүктеледі; бесіншіден, мемлекетпен, оның сыртқы саясатымен және қорғаныс
күші арқылы бұл қауымдастықтың өзінің өмір сүруі, оның басқалармен
материалдық жағынан да рухани жағынан да материалдық және рухани
жақындасуы қамтамасыз етілуі тиіс [45, С.18.].
Алайда, азаматтық қоғамның батыстық үлгісі өзінің ұлттық
ерекшеліктеріне қарай Ресей үшін тиімді емес екендігін ескере кету қажет,
және сондықтан да бұл модельдің ерекше жағдайларға байланысты қайта
бейімделуі мүмкіндігі де талқыланбайды.
Кейбір отандық ғалымдар азаматтық қоғамды теориялық тұжырымдаманың
түсінігі не пәні деп қарастыру идеясынан бас тартты және посткоммунистік
Қазақстан жағдайында жеке саланың дамуын анықтайтын жергілікті
құрылымдарға, олардың құрылуына және қандай болуына қарамастан мемлекеттік
билік институттарымен өзара әрекеттесуіне назар аударуда.
Осылайша, Қазақстан Республикасында азаматтық қоғамды дамытудың 2006-
2011 жылдарға арналған тұжырымдамасында мынадай анықтама берілді:
Азаматтық қоғам - өзінің құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін
қорғау, материалдық және рухани қажеттіліктердің кең ауқымын шешу,
мемлекеттік басқару, мемлекеттік шешімдерді қабылдау жүйесіне азаматтық
қатысуды қамтамасыз ету мақсатында халыққа өзін өзі ұйымдастыруы үшін
жағдайларды қамтамасыз ететін қоғам. Азаматтық қоғам онда болып жатқан
үдерістер мен қатынастардың басты әрекет етуші тұлғасы мен субъектісі
ретінде өз қажеттіліктерінің, мүдделері мен құндылықтарының барлық жүйесін
қамтамасыз ететін адам болып табылатын қоғам. Мұндай қоғамда басты әрекет
етуші тұлға және қоғамдық процесстердің субъектісі ретінде өзінің барлық
қажеттіліктері, мүдделері және құндылықтарының барлық жүйесіне адам
қатысады [2, С.16.].
Азаматтық қоғам – бұл өзін-өзі дамытатын және өзін-өзі басқаратын жүйе.
Жеке тұлғалар әртүрлі ұйымдарға бірігіп, өзара сан-алуан қатынастарды
қалыптастыра отырып, өздерінің кейде тіпті қарама-қайшы мүдделерін жүзеге
асырып, саяси билік күші ретінде мемлекеттің араласуынсыз қоғамның
үйлесімді әрі нысаналы түрде дамуын қамтамасыз етеді. Азаматтық қоғам өзін-
өзі дамытудың мемлекеттен тәуелсіз өзіндік ішкі қайнар көзіне ие болады.
Сонымен қатар, осының арқасында ол мемлекеттің билеуші қызметін шектеуге
қабілетті. Қоғамның өсуінің маңызды сипаттамаларының бірі қоғам мүддесі
үшін түсінілген және белсенді қызмет ретінде бастама болады. Азаматтық
парыз, азаматтық ар-ұят сияқты адамгершілік санаттарымен үйлесімді түрде ол
азаматтық қоғамның одан әрі дамуының сенімді тәсілі болып табылады.
Азаматтық қоғам – бұл құқықтық, демократиялық қоғам, мұнда адам және
азаматтың табиғи және қабылданған құқықтары мойындалады, қамтамасыз етіледі
және қорғалады. Азаматтық қоғамның биліктің әділдігі мен ақылға
қонымдылығы туралы, жеке тұлғаның бостандығы мен ырыс-берекесі туралы
идеяларына құқықтың басымдығы, құқық пен заңның бірлігі, мемлекеттік
биліктің әрқилы тармақтарының қызметін құқықтық шектеу идеялары сәйкес
келеді. Азаматтық қоғам құқықтық жолға мемлекетпен бірге дамиды. Құқықтық
мемлекетті азаматтық қоғамның дамуының нәтижесі және оның одан әрі
жетілдірілуінің шарты деп есептеуге болады.
Құқықтық мемлекет азаматтық қоғамға қарама-қарсы тұрмайды, керісінше,
оның қалыпты жағдайда дамуы мен қызмет етуіне неғұрлым қолайлы жағдайларды
туғызады. Мұндай өзара әрекеттесу барысында пайда болған қарама
қайшылықтарды құқықтық өркениеттілік жолмен шешу кепілі, әлеуметтік
апаттарды жою кепілі, қоғам дамуының күштеу мен зорлаусыз дамуының кепілі
байқалады. Азаматтық қоғам – бұл құқықтық дәстүрлер мен заңдарға, жалпы
ізгілік мұраттарына құрмет атмосферасын қалыптастыратын, шығармашылық және
кәсіпкерлік қызмет бостандығын қамтамасыз ететін, адам және азаматтың
құқықтарын жүзеге асыру мен ырыс-берекеге қол жеткізуге мүмкіндік жасайтын,
мемлекеттің қызметін бақылау мен оны шектеу механизмін өңдейтін нақты
адамға бейімделген ерікті, демократиялық, құқықтық қоғам.
Осылайша, азаматтық қоғамның мақсаты мен міндеті халықтың барлық
әлеуметтік таптарының әл-ауқатын қамтамасыз ету, азаматтардың өмір сүру
(әлеуметтік экономикалық) деңгейін көтеруге ықпал етуші жағдайды жасау,
жеке тұлғаның шығармашылық қабілеттерін ашуға және жүзеге асыруға мүмкіндік
беретін қоғамдық қатынастардың әрқилы сфераларында олардың барлық
қажеттіліктерін қанағаттандыруға жағдайды жасау деп атап көрсетуге болады.
Диссертанттың пікірінше, қазіргі кездегі азаматтық қоғамның қалыптасуы
мен дамуы проблемасы отандық заң ғылымының, соның ішінде Қазақстанның
конституциялық құқығы ғылымының дербес бағытын білдіреді.
Азаматтық қоғам – бұл қоғамның бір бөлігі, оның өзегі немесе жүрегі
және оның қызмет етуінің салалары, мұнда жеке тұлға мен ерікті және тең
құқылы азаматтардың ұйымы мемлекеттік саяси биліктің тікелей қол
сұғушылығынан құқықпен қорғалады. Ол азаматтарды біріктіретін, өзара
байланыстар мен қатынастардың өзін-өзі реттеуші тұтас жүйесін білдіреді, ал
сонымен қатар, конституциялық құрылым қағидаттарына негізделген және соған
сәйкес қызмет ететін материалдық және мемлекеттік емес сипаттағы
материалдандырылған құрылымдарды білдіреді. Олардың қатарына: отбасы,
коммерциялық оқу орындары мен денсаулық сақтау мекемелері, діни
конфессиялардың барлық түрлері, саяси партиялар, қозғалыстар,
ассоциациялар, одақтар, қорлар, қоғамдық бірлестіктер, коммерциялық
кәсіпорындар, банктер, акционерлік қоғамдар, еңбек ұжымдары, фермерлік
(шаруа) қожалықтар, жергілікті өзін-өзі басқару органдары, құқық қорғау
қозғалыстары, ортақ мүдделері бойынша клубтар және азаматтардың өзге де
бірлестіктері, мемлекеттік емес бұқаралық ақпарат құралдары (БАҚ) жатады.
Азаматтық қоғам іштей қарама-қайшылықтарға толы, өйткені ол көбінше
әрқилы қарама-қайшы мүдделер мен мақсаттарға ие болатын мемлекеттік емес
институттардан құралады, ал оларсыз ол дами алмайды.
Азаматтық қоғамның құрылымы және оның институттары арасындағы қарама-
қайшылықтардың сипаты өлшемі бойынша азаматтық қоғамды түсінудің екі мәндік
кеңістігін (ареалын) атап көрсетуге болады: а) мінсіз (идеалды) азаматтық
қоғам және ә) нақты (реалды).
Идеалды азаматтық қоғам теориялық құрылым ретінде реалды азаматтық
қоғамға қарағанда неғұрлым қарама-қайшылықсыз. Оның негізгі сипаттамасына
мыналар жатады: дамыған өзін-өзі басқару жүйесі, жеке (коммерциялық) оқу
білім беру орындары мен медициналық мекемелер, мемлекеттің экономика
саласына неғұрлым аз араласуы, көппартиялылық, отбасының қолдауы, орта
таптың болуы, діни конфессиялардың салыстырмалы түрде бейбіт қатар өмір
сүруі, сондай-ақ барлық түрдегі рухани мәдениеттердің және тұтас алғанда
қоғамдық сананың жоғарғы деңгейі. Басқаша айтқанда, қоғамдық қатынастардың
барлық түрлерінің неғұрлым толысқандығы.
Идеалды азаматтық қоғамға адам және азаматтың құқықтары, бостандықтарын
және заңды мүдделері көлемінің кеңею үрдісін, олардың нақтылығының жоғары
деңгейін қамтамасыз ету тән. Идеалды азаматтық қоғам жағдайында халықтың
неғұрлым жоғары (жеткілікті) өмір деңгейі, әлеуметтік қамтамасыз етудің
дамыған жүйесі, сондай-ақ бұқаралық ақпарат құралдарының (БАҚ) салыстырмалы
түрде тәуелсіздігі қалыптасады. Идеалды азаматтық қоғамның институттары
оның ішіндегі азаматтардың және олардың бірлестіктерінің жағымсыз
үрдістеріне, бастамаларына белсенді түрде қарсы тұра алады.
Қоғамдық сананың және кәсіби құқықтық сананың мазмұнында, сондай-ақ заң
әдебиеттерінде азаматтық қоғам туралы, құқықтық және әлеуметтік мемлекетке
ұқсас идеалды санат ретінде түсінік қалыптасқандықтан, оның құрылымына
қылмыстық қауымдастықтар, дәстүрден тыс діни конфессиялар (ваххабизм,
Талибан қозғалысы, неофашистік қозғалыстар және т.б. сияқты) кірмейді.
Реалды азаматтық қоғам - іштей қарама-қайшылықтарға және дау-
жанжалға толы. Реалды азаматтық қоғамның өзіндік сипаттамасына мыналар
жатады: жергілікті өзін-өзі басқарудың, жеке (коммерциялық) білім беру және
денсаулық сақтаудың, құқық қорғау қозғалыстарының туындап келе жатқан
институттарының болуы, өткір әлеуметтік қарама-қайшылықтардың (ұлтаралық
және конфессияаралық жанжалдардың) болуы, орта таптың жеткілікті дамымауы
және т.б. Ол идеалды азаматтық қоғамға тән барлық институттарда қамтиды,
бірақ олардың оң сипаты, деңгейі неғұрлым төмен болады. Оның құрылымына
көрінеу әлеуметтікке қарсы құрылымдар да кіруі мүмкін: қылмыстық
қауымдастықтар, дәстүрден тыс діни конфессиялар және іс-әрекеті
конституциялық құрылыс қағидаларына қарама-қайшы келетін қоғамдық
бірлестіктер.
Бұл жерде реалды азаматтық қоғам сияқты, идеалды азаматтық қоғам үшін
де қолданылатын даму деңгейін анықтап алу қажет: бастапқы, ортаңғы және
жоғарғы. Азаматтық қоғам дамуының жоғарғы деңгейі мемлекетті өзіне
бағындыруды және барлық тармақтағы және барлық билік деңгейіндегі
мемлекеттік органдарды өз мүддесіне қызмет етуге қоюды болжайды.
Осылайша, азаматтық қоғам жүйе ретінде қоғамның саяси ұйымының
мемлекеттен басқа барлық элементтерін, сонымен қатар әлеуметтік нормалардың
барлық түрін, қоғам мен бұқаралық ақпарат құралдарының (БАҚ) идеологиялық
негізін қамтитын азаматтық қоғамның ұйымдастырылуы мен қызмет етуінің
нормативтік негізін қамтиды.
Азаматтық қоғамның мәні қалай болғанда да ұйымдасқан халықтың еркін
білдіруі және оның мүдделеріне қызмет етуі болып табылады.
Қазақстан Республикасында азаматтық қоғам институтының қалыптасуы үшін
белгілі бір алғышарттар қажет: идеологиялық, саяси, әлеуметтік
экономикалық, рухани-мәдени, ізгілік және жоғарыда аталған басқа да
шарттар.
Бұл процеске сыртқы факторлар да (халықаралық құқық және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. АЗАМАТТЫҚ ҚОҒАМ ДАМУЫНЫҢ НЕГІЗГІ КЕЗЕҢДЕРІ
1. Азаматтық қоғам: мәні және белгілері
1.2 Азаматтық қоғамның қалыптасуы мен қызыметін жүйелеу
1.3 Қазақстан Республикасы Конституциясының қоғамдық қатынастар жүйесіндегі
орны
2 Азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет құрудың теориясы
2.1 Құқықтық мемлекет қалыптастыру саясатының рухани құндылықтарын іске
асыру
2.2 Азаматтық қоғам және құқықтық мемлекеттің құрлым нысандары
3 Қазақстан Республикасында азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет
қалыптастырудың мәселелері
3.1 Сот-құқықтық реформа - Қазақстандағы құқықтық мемлекет қалыптасуы мен
дамуының негізі
3.2 Сот қызметін жетілдіру - Қазақстан Республикасының құқықтық мемлекет
қалыптастыру саясатының құрлымы
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Анықтамалар
Азаматтық қоғам – бұл әлемдік қауымдстықтың дамуындағы неғұрлым жоғары
сатысы, оның жетілгендігі, ақылдылығы, әділдігі, адамилығының өлшемі.
Заң әдебиеттерінде, азаматтық қоғам - бұл тек құқық нормаларымен ғана емес,
сондай-ақ мораль, әдет- ғұрып нормаларымен реттелетін кешенді құбылыс деген
анықтама беріледі.
Азаматтық қоғам- термині рим азаматтарының қауымдастығын, римдіктердің
азаматтық қауымын білдіретін көнеримдік civitas сөзінен келіп шығады.
Табиғи қауымдастық - үйдегі басқару жүзеге асырылатын отбасыларының
жиынтығы.
Азаматтық құқық- (құқық саласы ретінде) - бұл азаматтардың құқығы емес,
жеке тұлғалардың құқығы.
Бостандық дегеніміз бұл - заңдармен рұқсат етілген іс-әрекеттер.
Мемлекет – бұл құқықтық заңдарға бағынған көптеген адамдардың бірлестігі,
негізгі мақсаты – коғамның біртұтастығын сақтап, түрлі мүдделі топтардың
ара-қатынастарын реттеу.
Құқықтық мемлекет – бұл тек ғана көптеген заңдар қабылданып, құқық
қалыптасатын мемлекет қана емес. Құқықтық мемлекет сонымен қатар
мемлекеттік органдар мен мекемелердің қызметі тек қана қабылданған заңдарға
ғана негізделетін мемлекет болып табылады.
Құқықтық мемлекет тірегі – адам теңдігі, бостандығы мен қорғалуы.
Конституциялық мемлекет – бұл Негізгі Заң өзіне тән функцияларды атқаратын
және құқықтық мемлекет үшін негіз болатын мемлекет.
Қоғамның тұтастығы мен көптүрлілігі – мемлекетінің болмысының мәні, мұндай
қоғам – азаматтық қоғам болып табылады және ол күрделі саяси – құқықтық
феномен ретінде қалыптасады.
Конституциялық құрылыс – бұл қалыптасқан әлеуметтік құрылымның қоғамдық
қатынастарының жекелеген түрлерін реттейтін конституциялық нормалар мен
конституциялық институттар.
Конституциялық құрылым - бұл мемлекеттің құқыққа бағынуын қамтамасыз ететін
және оны конституциялық мемлекет ретінде сипаттайтын, мемлекетті
ұйымдастырудың тәсілі немесе нысаны.
Конституциялық құрылыстың мәні - конституцияда адам, азаматтық қоғам және
мемлекет арасындағы адамгершілікті құқықтық қатынастарды жариялайтын
мызғымас негізгі құндылықтардың жиынтығын бекіту және оларды құқық қолдану
тәжірибесінде қамтамасыз ету.
Конституциялық құрылыстың негізі – бұл белгілі бір мемлекетте және қоғамда
қалыптасқан, қоғамның барлық мүшелері таныған және елдің конституциясында
заңды негізін тапқан, негізгі қағидаттар (ұстанымдар).
Заңға бағынушылық – мемлекеттің ұйытқысы, рухани түсіністіктің, азаматтар
теңдігі мен бостандығының қайнар бұлағы.
Мақсат – әлем халықтарының саяси және экономикалық тәжірибелерінің озық
үлгісін алу.
Құқықтық мемлекеттің негізгі белгілері – заңдардың Конституцияға сәйкестігі
және мүлтіксіз орындалуы.
“Омбудсмен” терминінің түпкі мағынасы швед тілінде - “umbud” - күш, бедел
деген мағына береді. Омбудсмен - чиновниктердің қызмет бабын жеке басына
арам пиғылмен пайдаланғаны, құқықтары мен бостандықтарын аяққа таптағаны
туралы азаматтардың арыз-шағымын қарауға арналған парламенттің өкілеттігі.
Алқа билер соты – отандық әділсот тарихындағы принципиалды жаңалық және
халықтың сот билігі тармағындағы жұмысқа қатысуына берілген мүмкіндік.
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН ТІЗІМДЕР
КСРО-Кеңестік Социалистік Республика Одағы
РФ-Ресей Федерациясы
ТМД-Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
КСР-Қазақстан Социалистік Республикасы
ҚКО-Қазақстан Кеңес Одағы
АҚШ- Америка Құрама Штаттары
ППБ-Президенті постын бекіту
БАҚ-бұқаралық ақпарат құралдары
КХДР -Корея Халықтық Демократиялық Республикасы
ІЖӨ-ішкі жалпы өнім
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертацияда Қазақстан
Республикасындағы азаматтық қоғамның қалыптасуы мен дамуының конституциялық-
құқықтық негіздері, азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекеттің арақатынасы
мәселелері қарастырылып, азаматтық қоғам ұғымына толық түсінік беріледі.
Қазақстандағы адам және азамат құқықтары мен бостандықтарының қазіргі
кездегі өзекті мәселелері қарастырылып, азаматтық қоғамның қалыптасуының
негізі ретінде жеке тұлғаның конституциялық құқықтары мен бостандықтарын
қамтамасыз етудегі жергілікті өзін-өзі басқару, ішкі істер органдарының
қызметіне талдау жасалады.
Жұмыстың нәтижесінде азаматтық қоғамның дамуы мен қызмет етуін
реттейтін қоғамдық қатынастар сферасында кездесетін теориялық және
тәжірибелік мәселелерді шешуге бағытталған ғылыми ұсыныстар мен
қорытындылар тұжырымдалған. Азаматтық қоғамның қалыптасуы мәселелеріне
қатысты ұлттық заңнаманың кемшіліктері анықталып, оны әрі қарай жетілдіру
бойынша ұсыныстар енгізілген.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Адамзаттың саяси өмірі мен ол құрған
мемлекеттердің саяси жүйелерінің дамуының басым бағыттарының бірі –
құқықтық мемлекет болуына байланысты. Сондықтан құқықтық мемлекет құру
мәселесін жалпыадамзаттық құндылықтар қатарына батыл жатқызуға болады.
Құқықтық мемлекеттің жалпылық сипаты болғанымен, бұл құбылыс өте күрделі
саяси феномен. Құқықтық мемлекеттің әр елде қалыптасу үрдісін зерттеудің
қиындығы да күрделілігі де оның осындай санқырлы қасиеті мен табиғатына
байланысы. Құқықтық мемлекет фундаментінде демократиялық, әлеуметтік және
өркениетті мемлекетте жасалады. Құқықтық мемлекет әлеуметтік әділеттілік
саясатын, демократиялық бостандықтар мен еріктерді қамтамасыз ету саясатын,
басқарушы билікті тежеу саясатын жүзеге асырудың кепілі болып табылады.
Қазақстандағы тоталитарлық коммунизмнің саяси және басқару жүйелері
күйрегеннен кейін толыққанды құқықтық мемлекет құру мәселесі күн тәртібіне
қойылды. Сонымен бірге құқықтық мемлекет Қазақстан Республикасының
конституциялық міндеті, саяси жүйе дамуының басты стратегиясын айқындайтын
мазмұндық белгісі ретінде жарияланады. Егемен Қазақстанда қоғамдық-саяси
өмірдің барлық салаларын заңмен реттеу міндеті біртіндеп шешілуде. Мәселе
осы тағдырлық қызметтің пәрменділігін арттыруда, заңның салтанат құруына
қол жеткізуде.
Сонымен бірге Қазақстанда құқықтық мемлекет қалыптастыру идеялары, ой-
пікірлері мен тарихи тәжірибесі де бар. Қазақстанда құқықтық, заңға
бағынатын мемлекеттер құру идеяларын көне түркі қағандары, орта ғасыр
ойшылдары мен Алаш қайраткерлері мәселе етіп көтерсе, қазақ хандығы
дәуірінде заңға бағынатын қазақ мемлекетін құру тәжірибесі де болды.
Өкінішке орай, этникалық саяси тәжірибе тарихи шындықта іске толық
асырылмады. Қазақ халқы Ресей империясының боданына айналғаннан кейін де,
кеңестік империя заманында да қазақ жұрты отаршыл империяның заңдарына
бағынып өмір сүрді. Елде тоталитарлық саяси жүйеге қызмет ететін этатистік
заңдар үстемдік етті. Қазақ халқы өзінің ұлттық құндылықтарын қорғайтын
заңдар жүйесінде өмір сүре алмады, этникалық өмірді жандандыратын саясат
жүргізе алмады. Зерттеу тақырыбының өзектілігі жоғарыда аталған құқықтық
мемлекет жасау жолындағы саяси тәжірибені сын көзбен қарап, сараптаудан
өткізумен анықталады.
Сондай-ақ зерттеу тақырыбының өзектілігі қазіргі Қазақстан қоғамын
жаңарту саясатымен тікелей байланысты болуында. Экономикалық өмірдің
жандануы, әлеуметтік сала мен инфрақұрылымның Қазақстан халқына қызмет
етуі, рухани саланың ғаламдану шақыруларына жауап беруге қабілеттілігі,
саяси жүйенің демократиялануы процестері құқықтық қоғам құруға тәуелді. Сол
себепті, құқықтық мемлекет өркениетті қоғамдық қатынастар жасаудың негізгі
құралы болып табылады. Нарықтық экономикада болатын әлеуметтік
әділетсіздікті, әлеуметтік жікшілдікті тежеуге қабілетті фактор – құқықтық
мемлекет. Қатардағы қазақстандық азаматтан бастап басқарушы элитаның
мүшелеріне дейін заңды басшылыққа алып қызмет етіп, өмір сүруі елдің әділет
пен тәртіпті ұстанып өмір сүруінің кепілі.
Қазақстанның өркениетті мемлекет белгілерін қалыптастыру әрекеттеріне
бағыт-бағдар беретін маңызды заңдық күші бар құжаттардың бірі – “Қазақстан
Республикасының Құқықтық саясат тұжырымдамасының” орындалуының маңызы зор.
Бұл тұжырымдама елдің саяси билігінің және бүкіл саяси жүйесінің құқықтық
мемлекет принциптеріне сәйкес қызмет жасауына бетбұрыс жасады. Зерттеудің
өзектілігі Қазақстанда осы аталған құқықтық саясат тұжырымдамасына сәйкес
келетін құқықтық мемлекет қалыптастыру эволюциясын сараптауға және бұл
үрдістердегі кемшіліктер мен қайшылықтарды анықтауға да тікелей байланысты.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Өмір тәжірибесі дәлелдегендей, саясат,
идеология, яғни ілімдер мен теориялар бір қалыпта тұрмайды, бұл қағиданы
құқықтық мемлекеттің қалыптасуындағы пайда болған жаңа көзқарастар мен
теориялар дәлелдей түседі. Біз құқықтық мемлекет тұжырымының негізін
қалаушылар қатарында И.Кант, Ш.Монтескье сияқты зерттеушілерді ерекше
көрсеткенді жөн көрдік. Адамзаттың болашағын И.Кант: Бүкіл құқықтық
республикалық мемлекеттің бірігуінде, – деп санады [1]. Ал Монтескье ілімі
бойынша, республикалық құрылысқа жету, қоғамдағы субъектілердің толық
бостандығын алуын білдірмейді. Монтескье пікірінше бостандыққа және
заңдылыққа жету үшін республика болсын, немесе монархия болсын мемлекетте
биліктің бөлінуін өткізу өте қажет екендігін көруге болады [2].
Жалпы құқықтық мемлекет терминін Роберт фон Моль енгізді. ХІХ
ғасырдың ІІ-жартысында немістің юриспруденциясында құқықтық мемлекетке
байланысты көптеген шығармалар жарық көрді. Германияда, бірте-бірте көп
жақтаушыларға ие бола отырып, құқықтық мемлекет тұжырымдары басқа
мемлекетте пайда болған теорияларға сіңе бастады. Мысалы, итальян тіліндегі
құқықтық мемлекет терминінің пайда болуы Отто Бэр мен Рудольф фон Тейст
сияқты зерттеушілер аудармаларымен тығыз байланысты. Ал Ресейде Германияның
университеттерімен ежелгі берік қатынастарда болған ұғымдар аудармасыз
қолданыла бастады. Сондықтан кезінде Ресейде құқықтық мемлекетті
жақтаушыларды рехистатистер (неміс термині) деп атады. Ресей заң
ғылымында құқықтық мемлекет мәселелеріне арналған көптеген еңбектер пайда
бола бастады. Олардың қатарында Б.Н.Чичерин [3], П.И. Новгородцев [4], М.М.
Ковалевский [3], И.И. Коркунов [3], Б.А.Кистяковский [5] еңбектерінің орны
ерекше.
Сонымен бірге аталмыш тақырыпты зерттеуде Иассауи Қожа Ахмет,
Ж.Баласағұн, Әл-Фараби, А.Құнанбаев, Шәкәрім сияқты қазақ ойшылдарының да
көзқарастары құнды болып табылады [6].
Отандық зерттеушілер Л.А. Байдельдинов[7], К.Н. Бұрханов [8], С.М.
Борбасов [9], Ә.М. Жүнісов [10], Ж.Х. Жүнісова [11], Г.Ж. Ибраева [12],
А.Ш. Ишмухамедов [13], М.С. Машан [14], С.З. Нарматов [15], Н.В. Романова
[16], И.Н. Тасмағамбетов [17], М.Б. Тәтімов [18] еңбектерінде
Қазақстандағы қоғамды саяси трансформациялау, саяси жүйені модернизациялау
мәселелері шеңберінде диссертациялық тақырып мәселесі қамтылған. Сонымен
бірге еліміздегі азаматтық қоғамды қалыптастыру мәселесін зерттеуші Ә.Н.
Нысанбаев [19], М.Б. Мұхамедов [20], Қ.Нұғманова [21] еңбектері де біз үшін
өте маңызды.
Ал Қазақстандағы кәсіби парламенттің қалыптасуын зерттеген Ә. Бәкір
[22], Н. Қалиев [23] еңбектерінде парламентаризм мен құқықтық мемлекеттің
өзара байланыстылығы атап өтілген.
Сонымен қатар Қазақстанда құқықтық мемлекет қалыптастырудың бағыттары,
соның ішінде адам мен азамат құқығы мен бостандықтары отандық зерттеушілер
А.Айталы [24], Т.Сарсенбаев [25], Г.Искакова [26] еңбектерінде орын алған.
Әрине, біз өз зерттеуімізде отандық заңгер-ғалымдар С.Зиманов [27],
Қ.Сапарғалиев [28], Е.Нүрпейісов [29] еңбектерін айрықша айтуымыз керек.
Осы жоғарыда көрсетілген еңбектерде қалыптастырылған тұжырымдар мен
пікірлердің Қазақстанда құқықтық мемлекетті қалыптастыру саясатын, оның
бағыттарын анықтауда маңызы зор болды.
Зерттеудің пәні демократиялық даму жолына түскен тәуелсіз Қазақстанның
құқықты мемлекет ретінде қалыптасып даму процесі болып табылады.
Зерттеудің обьектісі құқықты мемлекет қалыптастыру жағдайындағы
Қазақстан Республикасы азаматтарының құқықтары мен бостандықтары, оларды
сақтауға бағытталған құқықтық-саяси, әлеуметтік және экономикалық
механизмдер мен тұжырымдамалар, билік тармақтарының қызметі, азаматтық
қоғам институттарының құқықтық мемлекеттегі ролі, құқықтық мемлекет
қалыптастырудағы әлемдік тәжірибенің қазақстандық үлгіде ұлттық
ерекшеліктерімізбен сабақтасуы болып табылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың негізгі
мақсаты - өзін адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын ең жоғары
құндылықтар деп санайтын өркениетті демократиялық ел ретінде айқындаған
Қазақстан Республикасының құқықтық мемлекет қалыптастырудағы мемлекеттік
саясатын кешенді түрде зерттеу. Диссертациялық жұмыстың мақсаты
төмендегідей зерттеу міндеттерін туындатады:
қазіргі заманғы саяси теориядағы құқықтық мемлекет ұғымының мәні мен
мазмұнын, табиғаты мен даму эволюциясын айқындау арқылы құқықтық мемлекет
құру саясатының тұжырымдамасы және әдістемелік принциптерін негіздеу;
қазақстанда құқықтық мемлекет қалыптастырудың конституциялық және
заңдық негіздерін саралау;
құрылымдық-қызметтік талдау арқылы құқық қорғау органдарының қызметін
демократияландырудың құқықтық мемлекетті құруға ықпалын анықтау;
салыстырмалы-саяси тәсілді қолдана отырып, әлемдік саяси тәжірибедегі
құқықтық мемлекет қалыптастырудағы заң-құқықтық реформаның маңызын көрсету;
Қазақстан Республикасының жалпыұлттық идеяны құқықтық мемлекет
қалыптастырудағы мемлекеттік саясатына, оның басты принциптері мен басым
тұстарына кешенді саясаттанулық сараптамалар жасау;
Қазақстанның құқықтық мемлекет ретінде қалыптасып дамуына азаматтық
қоғамның әсерін, өзара байланыстары мен өзара тәуелділіктерін анықтау.
Зерттеудің әдістемелік және теориялық негіздері саяси ғылымдағы кең
танымал жүйелілік, салыстырмалы-құрылымдық, құрылымды-функционалдық, саяси-
салыстырмалы талдаулар, контент-анализ, сараптамалық және логикалық талдау
және сонымен қатар әдістемелік негізін философияда, әлеуметтануда,
әлеуметтік психология, құқық тарихы және теориясында, азаматтық құқықта
қалыптасқан ұстанымдар мен таным категориялары құрады. Жұмысты жазу
барысында құқықтық мемелекет құру идеясы істерін таңдамалы түрде оқып,
зерттеп, талдау жасалды және статистикалық мәліметтер талданды. Сонымен
бірге мерзімді баспасөзге жарияланған материалдар пайдаланылды.
Магистрлік диссертациялық зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Қазақстан
Республикасында мемлекет құру саясатының қалыптасуы, негізгі принциптері
мен бағыт-бағдарлары құқықтану ғылымының зерттеу объектісі ретінде және
сонымен бірге этникалық саяси-рухани ойлау жетістіктері болып есептелетін
Күлтегін жырларындағы, Қожа Ахмет Иассауи хикметтеріндегі, әл-Фараби
трактаттарындағы, Жүсіп Баласағұн бәйіттеріндегі, Абай, Шәкәрім т.б.
шығармаларындағы заңның қажеттілігі, заң билігі, саяси құрылысты заңмен
реттеу туралы пікірлер мен ойлардың Қазақстанда құқықтық мемлекет құру
саясаты мен үрдісіне тікелей әсері алғаш рет кешенді талданды.
Қазақстандағы азаматтық қоғам мен орта таптың орнығып бекуі құқықтық
мемлекетті қалыптастыру негіздері ретінде бір-бірімен өзара тығыз
байланыстары көрсетіле отырып қарастырылды.
Қорғауға шығарылатын тұжырымдар Азаматтық қоғамның мәні халықтың өзінің
түсінігінде қандай да бір деңгейде ұйымдастырылған халықтың еркін білдіруі
және олардың мүдделері үшін қызмет ету болып табылады.
- Азаматтық қоғамның одан әрі қалыптасуы жағдайында мемлекет пен
азаматтық қоғамның өзара арақатынасының нысаны ретінде мыналар болуы
мүмкін: а) өз міндеттері мен функцияларын тиімді әрі сапалы орындауы
мақсатында бір-бірінің ісіне белгілі бір шекте араласа отырып, мемлекеттің
азаматтық қоғамға және азаматтық қоғамның мемлекетке өзара мақсатты ықпал
етуі; б) тәуелсіз әділсоттылық болған жағдайда және құқықтық нысанда
мемлекет пен азаматтық қоғамның өзара көмек көрсетуі; в) мемлекет пен
азаматтық қоғамның өзара бақылауы, соның ішінде құқық қорғау ұйымдарының,
Қазақстан Республикасындағы адам құқықтары бойынша Уәкілетті институттың
және тағы басқалардың күшімен; г) азаматтық қоғамның мемлекеттік саяси
билікті жүзеге асыруға сайлау жүйесі, бұқаралық ақпарат құралдары арқылы
және т.б. қатысуы; сонымен қатар, жергілікті өзін-өзі басқару органдары
арқылы саяси билікті жүзеге асыруы; д) азаматтық қоғам мен мемлекеттің
өзара жауаптылығы; е) азаматтық қоғам мен мемлекеттің кең ауқымды сипаттағы
проблемаларды шешу кезінде мемлекетаралық жүйемен өзара әрекеттесуі
Зерттеу жұмысының жұмысының сыннан өтуі. Диссертацияның негізгі
тұжырымдары мен қорытындылары Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық
университетінде 2010-2012 жылғы өткен Халықаралық ғылыми-тәжірибелік
конференцияда үш ғылыми баяндама түрінде талқыланды.
Диссертациялық жұмыс Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық
университетіндегі құқықтану және экономика пәндер кафедрасының мәжілісінде
талқыланып, қорғауға ұсынылды.
Магистрлік диссертациялық зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі.
Диссертация кіріспеден, үш тарау мен соған сай жеті тараудан, қорытындыдан
және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
2. АЗАМАТТЫҚ ҚОҒАМ: МӘНІ, БЕЛГІЛЕРІ ЖӘНЕ ДАМУЫНЫҢ НЕГІЗГІ КЕЗЕҢДЕРІ
1.1 Азаматтық қоғам: мәні және белгілері
Кез келген қоғамның құрылуы мен қалыптасу процесі оның неғұрлым
өркениетті, толысқан қоғамға айналуының белгілі бір тарихи кезеңдерімен
(сатыларымен ) сипатталады.
Қоғамдық санада демократиялық қағидаттар мен институттар бекітілді.
Олардың одан әрі дамуында маңызды бағдар болған Қазақстанның демократиялық
құқықтық мемлекетті құруға және азаматтық қоғамды қалыптастыруға
талпынысы болды.
Қазақстанда азаматтық қоғамның қалыптасу мүмкіндіктерін зерттеуді
азаматтық қоғам, мемлекет, демократиялық қоғам сияқты терминдердің
мазмұнын ашудан бастаған жөн [30, С.9-10.]. Қазақстанда азаматтық
қоғамның қалыптасуы - жеткілікті деңгейде ұзақ әрі күрделі, белгілі бір
тарихи кезеңге есептелген процесс. Алайда мұндай қоғам идеясы (тұжырымы)
өз тамырын ғасырлар тереңіне жайған.
Азаматтық қоғамның философиялық анықтамасын ғылымға тұңғыш рет
атақты ойшыл және философ Аристотель енгізген. Мемлекет деген не
екендігін анықтап алмастан бұрын деп көрсетеді ол: азамат түсінігін
анықтап алу қажет, өйткені мемлекет бұл басқа емес азаматтардың жиынтығы,
азаматтық қоғам. Бұлай тұжырымдау, бұл түсініктің антикалық философиялық
ойға белгілі бір көне идеялық-теориялық бастауға ие екендігі туралы
қорытынды шығаруға мүмкіндік береді.
Алайда, тарихи қалыптасқан азаматтық қоғам деген қоғамды (адамдардың
саяси емес қауымдастығын) білдіретін сөз тіркесі өзінің мемлекетпен (саяси
қауымдастықпен) арақатынасында олар берген мағынаға сөзсіз сәйкес келмейді.
Өйткені азаматтық қоғам бұл - азаматтардың (саяси субъектілердің) қоғамы
емес, керісінше, жеке (саяси емес) тұлғалардың жеке мақсаттар мен
мүдделерді ұстанушылардың қауымдастығы. Ал азаматтардың қауымдастығы -
саяси қауымдастық, яғни мемлекеттің (саяси мемлекет) қоғамнан (азаматтық
қоғамнан) ерекшелігі. Ескере кететін жай, азаматтық құқықтың өзі (құқық
саласы ретінде) - бұл азаматтардың құқығы емес, жеке тұлғалардың құқығы
[31, С.70.]. Бұл азаматтық қоғамның негізгі субъектісі жеке тұлға ретінде
адам, бюргер, қалыптасып келе жатқан буржуа болды. Ыдырап бара жатқан
феодализм жағдайында қалыптаса бастаған мұндай азаматтық қоғам өзінің мәні
бойынша рулық құрылыстың бекітілуіне, азаматтық қоғамның талаптары мен
қажеттіліктеріне сәйкес келетін мемлекетті бекітуге деген табиғи және
бөлінбейтін құқығы сипатында жеке адамның бостандығы мен дербестігін
мойындауға бағытталды.
Ал Б.Спиноза өзінің әлеуметтік-саяси көзқарастарына сәйкес адамды өзін-
өзі сақтау заңдылықтарына бағынатын табиғи тіршілік иесі ретінде
қарастырады. Бұл табиғи заң әрбір адамның өмір сүруге, ойлау және іс-
әрекет жасау бостандығына табиғи құқықтарымен сәйкес келеді. Философ
мемлекет пен азаматтық қоғамды ұқсастырады, өйткені адамдардың табиғи өзара
әрекеттесу жағдайы олардың өзі мен мемлекет арасындағы қоғамдық шарт
негізінде өзара әрекеттесуімен алмасады, барлық адамдар біртұтас
қауымдастықтың азаматтарына айналады деп есептейді [32, С.7-8.].
Заң, азаматтардың оны бұлжытпай орындауын және олардың еркін заңды
түрде жүзеге асыруын ғана емес, сонымен қатар күшті мемлекеттің өмір
сүруін талап етеді [33, С.10.].
Ол Американың тәжірибесі негізінде пайда болды. Оның басты назарында
индивидтің (жеке тұлғаға) ерік білдіруін, шаруашылық және қоғамдық
қызметпен айналысуын қамтамасыз ететін нақты институттар жүйесі қалыптасты.
Қоғамдық теңдік пен демократиялық басқарудың әдет-ғұрыптарға, ұғымдар мен
өнегеге ықпалын бейнелеу мақсатын көздегенде Токвиль дәл осы американдық
қоғамның ерекшелігіне жүгінеді. Ол американдық әлеуметтік жүйені еуропалық
теоретиктер қоғамдық шарт және азаматтық қоғамның келешекке бағытталған
үлгісі ретінде ұсынған қағидаларының жүзеге асырылуы деп қарастырады. Бұл
қағидалардың жүзеге асырылуы Еуропаның кейбір елдерінде ізбе-ізділіксіз,
жартылай енді-енді ғана басталды, ал екінші бірінде билікке қайта оралған
аристократиямен жасанды түрде ұсталып отырды. Ал Америкада ол қоғам мен
мемлекеттің тарихи қалыптасқан ерекше белгілеріне ғана емес, сондай-ақ
американдық ерекше мінез-құлыққа, өзіндік ұлттық рухқа да байланысты болды
[34, С.35.].
Гегель азаматтық қоғамды өмірдің әртүрлі салаларындағы дамудың неғұрлым
жоғары деңгейіне жеткен буржуазиялық қоғам шеңберіндегі неғұрлым жетілген
қоғамдық қатынастар деп түсінеді. Оның тұжырымының мәні мынада: заңдар,
мораль, парыз маңызға ие болмайтын артта қалған өркениетсіз, экономикалық
дамымаған қоғам азаматтық қоғам қатарына жатпайды, өйткені соңғысына
экономиканың көпқырлы сипаты тән, ал құқық пен мораль онда жасайтын
адамдарға қызмет етеді. Мүмкін, Гегель, азаматтық қоғамға оның тарихи
дамуының барлық кезеңдерінде діннің, моральдің, отбасы мен өзге де
факторлардың ықпалымен қалыптасатын жалпы және құқықтық мәдениеттің де
жоғары деңгейі тән деп пайымдаған болар. Гегельдің азаматтық қоғам туралы
іліміндегі негізгі элемент - адам, оның ролі, қызметі және жағдайы. Алайда
тұлға өзінің қажеттіліктерін тек басқа адамдармен белгілі бір қарым-
қатынас арқылы ғана қанағаттандыра алады. Азаматтық қоғамда әркім өзі
үшін өзі – мақсат, басқалардың бәрі ол үшін түк емес, бірақта, басқалармен
ара-қатынассыз ол өзінің барлық мақсаттарына жете алмайды.
Жоғарыда аталғанның бәрі, өткен заманның ойшылдары азаматтық қоғамды
әлеуметтік тұрғыдан түсіндіргенін дәлелдейді, оның мақсаты мен мәні -
адамдардың қажеттіліктерін қамтамасыз ету, оларға қоғамды неғұрлым
жетілдіру, өркениеттендіру мақсатында, бүкіл қоғам үшін құндылықтарды
жасайтындай жағдай туғызу. Неміс тілінде азаматтық қоғам (burgerliche
Gesellschaft) термині екі түрлі мағынаға ие. Burger – бұл әрі азамат, әрі
буржуа. Жеке меншіктік әлеуметтік құрылым ретінде қатыса отырып, азаматтық
қоғам нарықтық қатынастар жүйесін білдіреді және бұл қатынастарда
қажеттілік бәсекелестікпен және әкімшілік билікпен басқарылмайтын өзге де
процестер арасынан жол ашады [35, С.421-423.].
Тиісінше, Гегель азаматтық қоғамды асыра әспеттемейді ал оны нақтылық
тұрғысынан қарастырады, өйткені, ... қоғам қылмысты жазалаусыз қалдыра
алмайды. Қоғамның өзінің бекемдігі арқасында қылмыс қандайда бір таза
субъективтілік мәнге ие болады дей отырып, соңғысының қылмыстылыққа қарсы
тұру қабілетін ескереді.[35, 229-257бб.].
Гегельдің пікірі бойынша, азаматтық қоғам төмендегідей үш элементті
қамтиды: а) бірегейлер мен басқалардың барлығының жұмысы арқылы
қанағаттандырылатын қажеттіліктер жүйесі; ә) әділсоттылық арқылы жалпы
еркіндікті және меншікті қорғау; б) полиция және корпорация.
Полицияны азаматтық қоғамның элементі ретінде қарастыра отырып Гегель,
оны бұрында муниципальдық шаруашылықты басқару бойынша белгілі бір
функцияларды атқарғанымен байланысты.
Тіпті, азаматтық қоғам туралы осындай тар пікірдің өзі азаматтық
сөзі - қоғам сөзіне жай ғана сын сөз емес екендігін көрсетеді. Ол тек
қана тұлғалардың шығармашылық мүмкіндіктері әлеуметтік байланыстардың
барлық салаларында белсенді түрде байқалғанда, оның еркіндігі қан мен
тәнге ие болғанда ғана мүмкін болады. Осының өзі қоғам түсінігі мен
азаматтық қоғам түсінігі арасына теңдік белгісін қоюға болмайтынын
көрсетеді. Екіншісі біріншісінен неғұрлым тар және жаңа көзқарас [35,
233б.].
Мұнымен келіспеске болмайды. Өйткені қоғам өз дамуында бірнеше
кезеңдерден өтеді. Мүмкін, азаматтық қоғамның алғашқы белгілерін
(элементтерін) оның дамуының неғұрлым ұйымдасқан - адамзат дамуының алдыңғы
кезеңдерінен ерекше адам және азамат құқықтары мен бостандықтарының
басымдығы, заңдардың үстемдігі, мемлекеттің әлеуметтік сипаты, қоғамның
тұтас алғанда әлеуметтік - экономикалық, рухани - мәдени дамуының жоғары
деңгейі қағидаттарына негізделмейтін сатысына өтуі ретінде қарастырған жөн
болар.
Гегельдің кестесі бойынша, азаматтық қоғам сатысында нағыз бостандыққа
қол жеткізілген жоқ, өйткені, жеке мүдделердің қақтығысы ақылмен емес
жалпының қажетті билігімен, сыртқы және кездейсоқ мән жайлармен шектеледі.
Сондықтан да мұндай қоғам қарама-қайшы мүдделермен бөлінеді, антогонистік
яғни, баршаның баршаға қарсы күресі болып табылады. Гегель азаматтық
қоғамның үш негізгі кезеңін атап көрсетеді: қажеттіліктер жүйесі,
әділсоттылықты жүзеге асыру, полиция және корпорация. Азаматтық қоғамның
жүйесінде ол үш сословиені бөліп қарастырады: 1) субстанциальдық (жер
иеленушілер дворяндар мен шарушалар); 2) өндірістік (фабриканттар,
саудагерлер,қолөнершілер); 3) жалпы (шенеуніктер). Сонымен қатар, Гегель
заңдардың ашық жариялануы, жария сот төрелігін және алқа билер сотын
жүзеге асыру қажеттілігін негіздейді.
Ескере кететін жай, бұл мәселе жөнінде И. Бентам, Ж. Сисмонди, Л. Фон
Штейннің көзқарастары да осыған ұқсас. Алайда азаматтық қоғамның
мемлекеттен үстемдігін бейнелейтін екінші бір бағыт бар. (Т. Спейс, Т.
Ходжскин, Т. Пейн). Бұл бағыт Т. Пейннтің еңбектерінде өте айқын
бейнеленген, оның пікірінше, мемлекет бұл тек қажетті зұлымдық ғана, және
оның әсер ету сферасы қаншалықты аз болса, соншалықты тиімді. Бұл
көзқарас А. Токвиль және Дж.С. Миллге де тән.
Жоғарыда келтірілген бағыттар, автордың пікірі бойынша, шектен тыс
болып саналады. Алайда, нақты өмірде, азаматтық қоғам мен мемлекет
жеткілікті деңгейде тығыз байланысты болды және болып қала береді [36,
С.112.]. Осылайша, Гегель азаматтық қоғамды әлеуметтен бөліп
қарастырды, оның мемлекетке ұқсас еместігін атап көрсетті және оған
адамдардың мүдделері мен қажеттіліктерінің үш: жеке, ерекше және жалпы,
деңгейін білдіретін отбасын, қоғамды, мемлекетті кіргізді. Ол азаматтық
қоғамды индивидтердің және олардың арасындағы қатынастардың, құрылған
шаруашылықтар, қауымдар мен корпорациялардың қызметтері сферасының жиынтығы
ретінде қарастырды.
Азаматтық қоғамның маркстік және гегельдік тұжырымдарының арасында, деп
атап өтеді В.В. Витюк, қарама-қайшылықпен бірге органикалық байланыс та
бар. Олардың екеуі де азаматтық қоғамның қалыптасуын тарихи заңдылық
процесс ретінде түсінеді және бұл қалыптасуды әлеуметтің дамуының белгілі
бір сатысымен байланыстырады. Гегель де, Маркс та азаматтық қоғамның
қалыптасуы кезеңін оның тарихи алғышарттары – жеке меншік бостандығы
қағидасының бекітілуімен байланыстырады. Егер Гегель азаматтық қоғамды
қажеттіліктердің, қатынастардың және институттардың жеткілікті дәрежеде кең
ауқымы түрінде ұғынса, Маркс оны неғұрлым тар таза экономикалық сфера
түрінде түсіндіреді [37, 14-15б.б.].
Көріп отырғанымыздай, Гегель мен Маркстің көзқарастары, біздің
пікірімізше, өте өзекті және мазмұнды, мәнін жоймаған, тіпті қазіргі
Қазақстан жағдайында азаматтық қоғамның қалыптасуы проблемаларына септігін
тигізетіні сөзсіз. Азаматтық қоғам тұжырымына, азаматтық қоғам түсінігіне
белгілі ойшылдардың еңбектерінде әртүрлі бағытта, әртүрлі көзқараста
анықтама берілгенін ескеру қажет. Осындай әртүрлілік қазіргі кездегі
отандық қоғамтану және заң әдебиеттерде де байқалады.
Азаматтық қоғам түсінігін әзірлеуді, жетілдіруді маркстік бағдардың
көрнекті ойшылдарының соңғыларының бірі А. Грамшидің қосқан үлесінсіз
елестету мүмкін емес. Оның түрмедегі дәптерлерінен азаматтық қоғамның
қазіргі күнге дейін ғылым сүйеніп келген тұжырымдамасы келіп шықты деген
пікір кеңінен таралған. Бұл тұжырымда ХХ ғасырға кірудің шиеленіскен
тәжірибесі өзінің алғашқы мәніне ие болды: дүние жүзілік соғыс және
төңкеріс, азаматтық соғыс және КСРО дағы социализмнің жеңісі, ұлы
депрессия және фордизмнің, дағдарысқа қарсы реттеудің дамуы, тоталитарлық
режимнің бекітілуі. Бұл тәжірибе негізінде мемлекетке қатысты да, сондай-
ақ экономикаға қатысты да азаматтық қоғамның өзінің шеңбері қайтадан
сызылған еді.
Экономикалық базис және мемлекет арасында, оның заңнамалары және
мәжбүрлеуімен бірге азаматтық қоғам орналасқан. Алайда мұндай ара
қашықтық енжарлықты да, бейтараптықты да білдірмейді. Азаматтық қоғам
экономика жіберген дабылды қабылдап, оларды мемлекетке түсінікті етіп
қайта жаңғыртады, және бір мезетте мемлекет бекіткен ойын шартын белсенді
түрде реттейді. Бұл жерде азаматтық қоғам мемлекеттің қатал құрылымдарына
қарағанда бұл функцияларды неғұрлым ұйымшылдықпен тиімдірек орындайды.
Саяси қоғам (мемлекет) және азаматтық қоғам) қосарласқан формуласы үшін
Грамши мынадай синонимдік қатарды қолданады: күш және келісім, мәжбүрлеу
және көндіру, мемлекет және шіркеу, саясат және мораль, құқық және
бостандық, тәртіп және реттілік [38, С.24.].
Таптық құрылымдық қоғамның жалпы қоғамға айнала бастауының замандасы,
Грамши азаматтық қоғам институттарының жиынтығын тіпті апаттық ұлттық
дағдарыс жағдайында да әлеуметтің тұтастығына кепілдік беруге қабілетті
өзінше бір екінші немесе резервтегі мемлекет ретінде анықтады. Бұл
жайға оның 1917-1920 жылдардағы Ресейдегі және батысеуропалық елдердегі
әрқилы жағдайларды талдауы мысал болады: Шығыста мемлекет барлығын
білдірді, ал азаматтық қоғам бастапқы және мұз қатқан күйінде болды; ал
Батыста мемлекет пен азаматтық қоғам арасында дұрыс қарым-қатынас
орнатылды, және мемлекет сәл де болса шайқалған жағдайда дереу азаматтық
қоғамның бекем құрылымы байқалып отырды. Мемлекет тек алғашқы траншея ғана
болды, ал оның артынан қорғандар мен казематтардың нығыз шынжырын табуға
болатын еді [38, 215б.].
Ескере кететін жай, ХХ ғасырда азаматтық қоғам тек 1970-1980 жылдары
ғана қайта оралу үшін қоғамтанудың талдаушы алаңынан шығып қалған тәрізді.
Көптеген авторлар байқаған бұл таңқаларлық жағдайды мынадай себептермен
толық түсіндіруге болады.
ХХ ғасыр мемлекеттің азаматтардың жеке өмірі саласындағы үлгісіз
өктемдік жүргізуінің кезеңі болды. Тіпті бұл өктемдік жүргізудің шектен
тыс тоталитарлық нысандарын қозғамай жайына қалдырған күннің өзінде, оның
дамыған елдердің барлық аймақтарында болғанын байқамау мүмкін емес.
Осылайша, азаматтық қоғам тұжырымының әртүрлі бағыттары белгілі
ойшылдардың еңбектерінде, әдетте азаматтық қоғам түсінігінің өзінің
анықтамасындағы айырмашылықтармен бірге жүреді. Мұндай әртүрлілік қазіргі
кездегі қоғамтану және заң әдебиеттерінде де байқалады.
Азаматтық қоғам терминінің өзі тұрақты түрде тек XVIII ғасырда ғана
қолданыла бастады, өйткені осы уақытқа дейін мемлекет пен қоғам бірыңғай
тұтас ретінде қарастырылған еді. Алайда кейін де қоғам мен мемлекет
арасында қағидалы түрде ерекшелік жүргізілген жоқ. Оларды бөлу оңай емес
еді, өйткені мемлекет - қоғамды ұйымдастыру нысаны. Бұдан әрине, қоғамдық
және мемлекеттік - биліктік құрылымдар, механизмдер толығымен және барлық
жағдайда сәйкестендіріледі деп айтуға болмайды.
Жаңа формацияның философтары - Гумбольдт, Кант, Гегель, Маркс, Энгельс,
Грамши, Вебер және басқалар – бұл тұрғыдан нақты теория әзірленбегеніне
қарамастан, бұл құбылыстарды шектеп отырды.
Бұл жағдайда мемлекет те, қоғам да өмір сүріп тұрған кезең
қарастырылады, алайда, ұзақ уақыт бойы бұл санаттар – бірдей деп есептеліп
келді. Теоретиктер оларды бөліп тұрған шекті көруі және оның біреуі
екіншісінің бір бөлігі екеніне көз жеткізуі үшін уақыт қажет болды.
Азаматтық қоғам деп қатынастардың ерекше тобын, атап айтқанда, мүліктік,
нарықтық, отбасылық, адамгершілік қатынастарды түсіне бастады, ол
қатынастар мемлекеттен белгілі бір тәуелсіздікте болуы тиіс еді [39, 45
б.].
Н.И. Матузовтың пікірі бойынша, азаматтық қоғам сөз тіркесі шартты,
өйткені азаматтық емес немесе азаматтыққа қарсы қоғам болмайды. Кез-
келген қоғам азаматтардан тұрады және оларсыз болуы мүмкін емес. Тек
мемлекетке дейінгі, өркениетті емес (рулық) қоғамды азаматтық деп айтуға
болмайтын еді, біріншіден, дамымағандығы, қарабайырлығына байланысты;
екіншіден, ол кезеңде азамат, азаматтық деген түсініктердің өзі болған
жоқ [39, 89б.].
Алайда Н.И. Матузовтың пікірінше, азаматтық қоғам – бұл ерікті тұлғалар
– меншік иелері мен олардың бірлестіктерінің спецификалық мүдделерінің
айрықша аясын құрайтын, мемлекет ішіндегі және сыртқы саяси қатынастардың
жиынтығы (экономикалық, әлеуметтік, мәдени, адамгершілік, рухани, отбасы,
діни).
Біздің пікірімізше, бұл толықтай дұрыс емес. Азаматтық қоғам -
мемлекеттің еркінен тыс өздерінің құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау
мақсатында азаматтар тікелей құрған, бірақта конституциялық құрылымның
қағидаттарына сай қызмет етуші: одақтар, ассоциациялар, қозғалыстар,
қорлар, клубтар, жергілікті өзін-өзі басқару, қоғамдық бірлестіктер,
қоғамдық ұйымдар сияқты ерікті қоғамдық құрылымдарпдың бірігуінен
көрінетін, мемлекеттік емес табиғ: одақтар, ассоциациялар, қозғалыстар,
қорлар, клубтар, жергілікті өзін-өзі басқару, қоғамдық бірлестіктер,
қоғамдық ұйымдар сияқты ерікті қоғамдық құрылымдарпдың бірігуінен
көрінетін, мемлекеттік емес табиғат тән ерекше санат. Әрине, мемлекеттік
емес құрылымдар мемлекетпен және оның органдарымен тығыз байланысты болады.
О.Г. Румянцевтің азаматтық қоғамды Ресейдің конституциялық құрылымы
тұжырымында қарастырған көзқарасы өте қызықты. Оның пікірінше, азаматтық
қоғамның үш бастауы болады: жеке тұлға, ұжым, өркениетті билік. Азаматтық
қоғам түсінігінің өзін ол өз этажында аталған өзара арақатынасты
қайталаушы конституциялық үлгінің шағын (микро) әлемі ретінде қарастырады
[40, С.65.].
О.Г. Румянцевтің көзқарасы бойынша, азаматтық қоғам проблемасы
ұйымдардың нысанын қысқартуға, соның ішінде қоғам мүшелерінің ішкі мүддесі
аппараттың сыртқы мүдделерімен ауыстырылатын мемлекеттік ұйымдарды да
қысқартуға әкеп соғады. Ол сонымен қатар жеке және отбасы өмірі саласына
биліктің араласуына тыйым салу деңгейін – мемлекет пен азаматтық қоғамның
құқықтық байланысының кемелділігінің көрсеткіші ретінде қарастырады. Алайда
бұл үшін қоғамның өзі де, бұл құқықтық байланыс та бекем конституциялық
жағдайларға (шарттарға) ие болуы тиіс.
В.Д. Зорькин, В.А. Кикоть және тағы басқалар азаматтық қоғамды ақылға,
бостандыққа, құқыққа және демократияға негізделген адамдардың әлеуметтік
өмір сүруінің қажетті және ұтымды тәсілі ретінде қарастырады. Мұнда жеке
тұлғаның және адамдар ұжымының өзін-өзі жүзеге асыруының нақты мүмкіндігі
пайда болады және сонымен қатар экономикалық, әлеуметтік және рухани
процеске ықпал етудің оңтайлы шарасы бекітіледі [49, С.4.].
Б.И. Славный азаматтық қоғам туралы: Мемлекет пен саяси қоғам
институттарынан өзінің биліктік емес сипатымен ерекшеленетін азаматтық
институттардың кейбір жиынтығы деп жазады [41, С.2].
К.С. Гаджиев азаматтық қоғамды әлеуметтік мәдени, рухани салаларды
қамтамасыз ету, оларды ұдайы өндіру және атадан балаға қалдыру жүйесі, жеке
институттар мен ұжымдардың өзін-өзі жүзеге асыруын, жеке мүдделер мен
қажеттіліктерді жекеше немесе ұжымдық болуына қарамастан, қамтамасыз етуге
бағытталған өзіндік және мемлекеттен тәуелсіз қоғамдық институттар мен
қатынастардың жүйесі ретінде қарастырады [42, С.12.].
Әлеуметтік кемелділіктің белгілі бір деңгейіне қол жеткізген соң,
азаматтық қоғам мемлекеттің өз үстінен өктем шартын болдырмау, онымен
белгілі бір тепе теңдікті орнату, үйлесімді қарым қатынас пен өзара
әрекеттесу жағдайына түседі. М.Т. Баймахановтың пікірінше: Азаматтық
қоғамның одан әрі жетілуі шамасына қарай онда мемлекеттің, әлеуметтің
және жеке тұлғалардың байланысы жаңа деңгейге көтеріледі, бірінің
екіншісінің үстінен басымдығы жоққа шығарылады[43, 29 б.].
Ал көрнекті ғалым И.И.Кальной былай деп жазды: Азаматтық қоғам,
мемлекет институттары қоғамдық қатынастардың реттеушісі функциясын оңтайлы
атқаруға шамасы келмейтіндей жағдайда ғана, атап айтқанда: азаматтық
келісімге келушілік және дүниетанымдық көптүрлілік алғышарттары пісіп
жетілген; өзіндік мәртебеге ие және мемлекет институттарымен тепе-тең
сұхбаттасуға қабілетті, мемлекеттің саяси өктемдік жүргізуіне қарсы тұра
алатын қабілетке ие, оған қарсылас бола алатын; оның монополияға
ұмтылысын, қоғамды дамытуды қамтамасыз ету жүйесінен өзін-өзі қамтамасыз
ету жүйесіне айналуын тежеп тұра алатындай қоғамдық институттардың
жиынтығы қалыптасатын кезде ғана пайда болады [44, 28 б.]. Азаматтық
қоғамды 2006-2011 жылдарда дамыту тұжырымдамасында мынадай анықтама
беріледі, . . . өзінің құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін
қорғау, материалдық және рухани қажеттіліктердің кең ауқымын шешу,
мемлекеттік басқару, мемлекеттік шешімдерді қабылдау жүйесіне азаматтық
қатысуды қамтамасыз ету мақсатында халыққа өзін-өзі ұйымдастыру
жағдайлары қамтамасыз етілген қоғам. Мұндай қоғамда басты әрекет етуші
тұлға және қоғамдық процесстердің субъектісі ретінде өзінің барлық
қажеттіліктері, мүдделері және құндылықтары жүйесін қамтамасыз етуші адам
болып табылады. [2, С.68.].
Азаматтық қоғамда кем дегенде мынадай екі ұшқарылық болмауы тиіс:
мемлекеттік органдар түріндегі мемлекеттің басымдығы және хаос(анархия);
құқыққа қатысты нигилизм, қоғамдық істерді басқарудағы сәйкессіздік.
Азаматтық қоғамда мұндай теңдікті (теңгерімді) қалыптастыру оның өмір
сүруінің және одан әрі жетілдірілуінің негізгі шарттарының бірі болып
табылады.
Осыған байланысты З.М. Черниловскийдің көзқарасы назар аударуға
тұрарлық, оның пікірінше: біріншіден, азаматтық қоғам мемлекетке дейін және
мемлекеттен тыс өмір сүрмейді; екіншіден, өз шеңберінде азаматтық қоғам
өмір сүретін мемлекет, оны тиісінше азаматтардың әл ауқатына қатысты және
егер ол заңға қайшы келмесе, олардың ерекше мақсаттарына қатысты қорғауды
жүзеге асырады; үшіншіден, азаматтық қоғам мемлекеттен өз мүшелерінің
өмірін, денсаулығын және қауіпсіздігін қорғауды талап етуге құқылы;
төртіншіден, мемлекетке байлық пен кедейлік арасындағы қарама қайшылықты
жеңілдете алатын әлеуметтік бағдарламаларды жүзеге асыру міндеті
жүктеледі; бесіншіден, мемлекетпен, оның сыртқы саясатымен және қорғаныс
күші арқылы бұл қауымдастықтың өзінің өмір сүруі, оның басқалармен
материалдық жағынан да рухани жағынан да материалдық және рухани
жақындасуы қамтамасыз етілуі тиіс [45, С.18.].
Алайда, азаматтық қоғамның батыстық үлгісі өзінің ұлттық
ерекшеліктеріне қарай Ресей үшін тиімді емес екендігін ескере кету қажет,
және сондықтан да бұл модельдің ерекше жағдайларға байланысты қайта
бейімделуі мүмкіндігі де талқыланбайды.
Кейбір отандық ғалымдар азаматтық қоғамды теориялық тұжырымдаманың
түсінігі не пәні деп қарастыру идеясынан бас тартты және посткоммунистік
Қазақстан жағдайында жеке саланың дамуын анықтайтын жергілікті
құрылымдарға, олардың құрылуына және қандай болуына қарамастан мемлекеттік
билік институттарымен өзара әрекеттесуіне назар аударуда.
Осылайша, Қазақстан Республикасында азаматтық қоғамды дамытудың 2006-
2011 жылдарға арналған тұжырымдамасында мынадай анықтама берілді:
Азаматтық қоғам - өзінің құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін
қорғау, материалдық және рухани қажеттіліктердің кең ауқымын шешу,
мемлекеттік басқару, мемлекеттік шешімдерді қабылдау жүйесіне азаматтық
қатысуды қамтамасыз ету мақсатында халыққа өзін өзі ұйымдастыруы үшін
жағдайларды қамтамасыз ететін қоғам. Азаматтық қоғам онда болып жатқан
үдерістер мен қатынастардың басты әрекет етуші тұлғасы мен субъектісі
ретінде өз қажеттіліктерінің, мүдделері мен құндылықтарының барлық жүйесін
қамтамасыз ететін адам болып табылатын қоғам. Мұндай қоғамда басты әрекет
етуші тұлға және қоғамдық процесстердің субъектісі ретінде өзінің барлық
қажеттіліктері, мүдделері және құндылықтарының барлық жүйесіне адам
қатысады [2, С.16.].
Азаматтық қоғам – бұл өзін-өзі дамытатын және өзін-өзі басқаратын жүйе.
Жеке тұлғалар әртүрлі ұйымдарға бірігіп, өзара сан-алуан қатынастарды
қалыптастыра отырып, өздерінің кейде тіпті қарама-қайшы мүдделерін жүзеге
асырып, саяси билік күші ретінде мемлекеттің араласуынсыз қоғамның
үйлесімді әрі нысаналы түрде дамуын қамтамасыз етеді. Азаматтық қоғам өзін-
өзі дамытудың мемлекеттен тәуелсіз өзіндік ішкі қайнар көзіне ие болады.
Сонымен қатар, осының арқасында ол мемлекеттің билеуші қызметін шектеуге
қабілетті. Қоғамның өсуінің маңызды сипаттамаларының бірі қоғам мүддесі
үшін түсінілген және белсенді қызмет ретінде бастама болады. Азаматтық
парыз, азаматтық ар-ұят сияқты адамгершілік санаттарымен үйлесімді түрде ол
азаматтық қоғамның одан әрі дамуының сенімді тәсілі болып табылады.
Азаматтық қоғам – бұл құқықтық, демократиялық қоғам, мұнда адам және
азаматтың табиғи және қабылданған құқықтары мойындалады, қамтамасыз етіледі
және қорғалады. Азаматтық қоғамның биліктің әділдігі мен ақылға
қонымдылығы туралы, жеке тұлғаның бостандығы мен ырыс-берекесі туралы
идеяларына құқықтың басымдығы, құқық пен заңның бірлігі, мемлекеттік
биліктің әрқилы тармақтарының қызметін құқықтық шектеу идеялары сәйкес
келеді. Азаматтық қоғам құқықтық жолға мемлекетпен бірге дамиды. Құқықтық
мемлекетті азаматтық қоғамның дамуының нәтижесі және оның одан әрі
жетілдірілуінің шарты деп есептеуге болады.
Құқықтық мемлекет азаматтық қоғамға қарама-қарсы тұрмайды, керісінше,
оның қалыпты жағдайда дамуы мен қызмет етуіне неғұрлым қолайлы жағдайларды
туғызады. Мұндай өзара әрекеттесу барысында пайда болған қарама
қайшылықтарды құқықтық өркениеттілік жолмен шешу кепілі, әлеуметтік
апаттарды жою кепілі, қоғам дамуының күштеу мен зорлаусыз дамуының кепілі
байқалады. Азаматтық қоғам – бұл құқықтық дәстүрлер мен заңдарға, жалпы
ізгілік мұраттарына құрмет атмосферасын қалыптастыратын, шығармашылық және
кәсіпкерлік қызмет бостандығын қамтамасыз ететін, адам және азаматтың
құқықтарын жүзеге асыру мен ырыс-берекеге қол жеткізуге мүмкіндік жасайтын,
мемлекеттің қызметін бақылау мен оны шектеу механизмін өңдейтін нақты
адамға бейімделген ерікті, демократиялық, құқықтық қоғам.
Осылайша, азаматтық қоғамның мақсаты мен міндеті халықтың барлық
әлеуметтік таптарының әл-ауқатын қамтамасыз ету, азаматтардың өмір сүру
(әлеуметтік экономикалық) деңгейін көтеруге ықпал етуші жағдайды жасау,
жеке тұлғаның шығармашылық қабілеттерін ашуға және жүзеге асыруға мүмкіндік
беретін қоғамдық қатынастардың әрқилы сфераларында олардың барлық
қажеттіліктерін қанағаттандыруға жағдайды жасау деп атап көрсетуге болады.
Диссертанттың пікірінше, қазіргі кездегі азаматтық қоғамның қалыптасуы
мен дамуы проблемасы отандық заң ғылымының, соның ішінде Қазақстанның
конституциялық құқығы ғылымының дербес бағытын білдіреді.
Азаматтық қоғам – бұл қоғамның бір бөлігі, оның өзегі немесе жүрегі
және оның қызмет етуінің салалары, мұнда жеке тұлға мен ерікті және тең
құқылы азаматтардың ұйымы мемлекеттік саяси биліктің тікелей қол
сұғушылығынан құқықпен қорғалады. Ол азаматтарды біріктіретін, өзара
байланыстар мен қатынастардың өзін-өзі реттеуші тұтас жүйесін білдіреді, ал
сонымен қатар, конституциялық құрылым қағидаттарына негізделген және соған
сәйкес қызмет ететін материалдық және мемлекеттік емес сипаттағы
материалдандырылған құрылымдарды білдіреді. Олардың қатарына: отбасы,
коммерциялық оқу орындары мен денсаулық сақтау мекемелері, діни
конфессиялардың барлық түрлері, саяси партиялар, қозғалыстар,
ассоциациялар, одақтар, қорлар, қоғамдық бірлестіктер, коммерциялық
кәсіпорындар, банктер, акционерлік қоғамдар, еңбек ұжымдары, фермерлік
(шаруа) қожалықтар, жергілікті өзін-өзі басқару органдары, құқық қорғау
қозғалыстары, ортақ мүдделері бойынша клубтар және азаматтардың өзге де
бірлестіктері, мемлекеттік емес бұқаралық ақпарат құралдары (БАҚ) жатады.
Азаматтық қоғам іштей қарама-қайшылықтарға толы, өйткені ол көбінше
әрқилы қарама-қайшы мүдделер мен мақсаттарға ие болатын мемлекеттік емес
институттардан құралады, ал оларсыз ол дами алмайды.
Азаматтық қоғамның құрылымы және оның институттары арасындағы қарама-
қайшылықтардың сипаты өлшемі бойынша азаматтық қоғамды түсінудің екі мәндік
кеңістігін (ареалын) атап көрсетуге болады: а) мінсіз (идеалды) азаматтық
қоғам және ә) нақты (реалды).
Идеалды азаматтық қоғам теориялық құрылым ретінде реалды азаматтық
қоғамға қарағанда неғұрлым қарама-қайшылықсыз. Оның негізгі сипаттамасына
мыналар жатады: дамыған өзін-өзі басқару жүйесі, жеке (коммерциялық) оқу
білім беру орындары мен медициналық мекемелер, мемлекеттің экономика
саласына неғұрлым аз араласуы, көппартиялылық, отбасының қолдауы, орта
таптың болуы, діни конфессиялардың салыстырмалы түрде бейбіт қатар өмір
сүруі, сондай-ақ барлық түрдегі рухани мәдениеттердің және тұтас алғанда
қоғамдық сананың жоғарғы деңгейі. Басқаша айтқанда, қоғамдық қатынастардың
барлық түрлерінің неғұрлым толысқандығы.
Идеалды азаматтық қоғамға адам және азаматтың құқықтары, бостандықтарын
және заңды мүдделері көлемінің кеңею үрдісін, олардың нақтылығының жоғары
деңгейін қамтамасыз ету тән. Идеалды азаматтық қоғам жағдайында халықтың
неғұрлым жоғары (жеткілікті) өмір деңгейі, әлеуметтік қамтамасыз етудің
дамыған жүйесі, сондай-ақ бұқаралық ақпарат құралдарының (БАҚ) салыстырмалы
түрде тәуелсіздігі қалыптасады. Идеалды азаматтық қоғамның институттары
оның ішіндегі азаматтардың және олардың бірлестіктерінің жағымсыз
үрдістеріне, бастамаларына белсенді түрде қарсы тұра алады.
Қоғамдық сананың және кәсіби құқықтық сананың мазмұнында, сондай-ақ заң
әдебиеттерінде азаматтық қоғам туралы, құқықтық және әлеуметтік мемлекетке
ұқсас идеалды санат ретінде түсінік қалыптасқандықтан, оның құрылымына
қылмыстық қауымдастықтар, дәстүрден тыс діни конфессиялар (ваххабизм,
Талибан қозғалысы, неофашистік қозғалыстар және т.б. сияқты) кірмейді.
Реалды азаматтық қоғам - іштей қарама-қайшылықтарға және дау-
жанжалға толы. Реалды азаматтық қоғамның өзіндік сипаттамасына мыналар
жатады: жергілікті өзін-өзі басқарудың, жеке (коммерциялық) білім беру және
денсаулық сақтаудың, құқық қорғау қозғалыстарының туындап келе жатқан
институттарының болуы, өткір әлеуметтік қарама-қайшылықтардың (ұлтаралық
және конфессияаралық жанжалдардың) болуы, орта таптың жеткілікті дамымауы
және т.б. Ол идеалды азаматтық қоғамға тән барлық институттарда қамтиды,
бірақ олардың оң сипаты, деңгейі неғұрлым төмен болады. Оның құрылымына
көрінеу әлеуметтікке қарсы құрылымдар да кіруі мүмкін: қылмыстық
қауымдастықтар, дәстүрден тыс діни конфессиялар және іс-әрекеті
конституциялық құрылыс қағидаларына қарама-қайшы келетін қоғамдық
бірлестіктер.
Бұл жерде реалды азаматтық қоғам сияқты, идеалды азаматтық қоғам үшін
де қолданылатын даму деңгейін анықтап алу қажет: бастапқы, ортаңғы және
жоғарғы. Азаматтық қоғам дамуының жоғарғы деңгейі мемлекетті өзіне
бағындыруды және барлық тармақтағы және барлық билік деңгейіндегі
мемлекеттік органдарды өз мүддесіне қызмет етуге қоюды болжайды.
Осылайша, азаматтық қоғам жүйе ретінде қоғамның саяси ұйымының
мемлекеттен басқа барлық элементтерін, сонымен қатар әлеуметтік нормалардың
барлық түрін, қоғам мен бұқаралық ақпарат құралдарының (БАҚ) идеологиялық
негізін қамтитын азаматтық қоғамның ұйымдастырылуы мен қызмет етуінің
нормативтік негізін қамтиды.
Азаматтық қоғамның мәні қалай болғанда да ұйымдасқан халықтың еркін
білдіруі және оның мүдделеріне қызмет етуі болып табылады.
Қазақстан Республикасында азаматтық қоғам институтының қалыптасуы үшін
белгілі бір алғышарттар қажет: идеологиялық, саяси, әлеуметтік
экономикалық, рухани-мәдени, ізгілік және жоғарыда аталған басқа да
шарттар.
Бұл процеске сыртқы факторлар да (халықаралық құқық және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz