Биоценоздың экологиялық құрылымы
Мазмұны:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 БИОЛОГИЯЛЫҚ АЛУАНТҮРЛІЛІКТІ ҚОРҒАУ – ТІРШІЛІК
ТҰРАҚТЫЛЫҒЫНЫҢ
АЛҒЫШАРТЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5
1. Биоценоз және
биоалуантүрлілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...5
2. Биоценоздар құрылымы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .8
1.3 Табиғаттағы биоалуантүрлілікті сақтап қалу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
2 АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНЫҢ БИОАЛУАНТҮРЛІЛІГІНІҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... 12
2.1 Алматы облысының жануарлары мен өсімдіктерінің
алуантүрлілігі ... ... ... 12
2.2 Қазақстандағы ерекше қорғауға алынған аумақтар – биоалуантүрлілікті
сақтаудың
кепілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..4 0
2.3. Алматы облысындағы ерекше қорғауға алынған
аумақтар ... ... ... ... ... ... ... 47
3 АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНЫҢ
ЭНДЕМИКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
3.1 Алматы облысы жерін мекендеген қорғауға алынған
жануарлар ... ... ... ... 61
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...66
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Адам баласы ХХ-ХХІ ғасырлар аралығында негізгі
қауіп-катердің бірі - қоршаған ортаның нашарлауына тап болды. Осыған
байланысты экожүйені әлемдік, аймақтық және ұлттық дәрежеде қорғау мақсатқа
жетудегі міндеті болып табылады.
Биологиялық алуантүрлілік - Жердегі тіршіліктің тұрақтылығының басты
шарты. Осы алуантүрлілікке байланысты Жердегі тіршілік миллиардтаған жылдар
бойы сақталып келеді.
Геологиялық тарихтың қиын кезеңдерінде көптеген түрлер жойылып, алуан
түрлілік төмендеген, бірақ материктер мен мұхиттардың экожүйелері бұл
принциптарды басынан өткізді. Өмір жалғасып отырды. Жаңа түрлер пайда болды
және олар энергия айналымдары жойылған түрлердің орнын басып отырды.
Сондықтан табиғи және антропогенді жүйелердің тұрақтылығына нұқсан
келтіретін биологиялық алуантүрліліктің төмендеуіне жол бермеу керек.
Жер көлемі жағынан әлемде тоғызыншы орын алатын Қазақстан, қорғалатын
табиғи территориялардың әлемдік жүйесінің дамуында маңызды рөл атқарады.
Біздің мемлекетімізде қорық құру тарихы 1992 жылдан басталады. Бұл жылы
мәдени және табиғи ескерткіштерді қорғау жөніндегі Түркістан комитеті
құрылған, ол алғаш рет сол аймақта қорық құру қажеттілігі мәселесін
көтерді. 1926 жылы Орта Азия мен Қазақстанда біріші рет Ақсу-Жабағылы
қорығы ұйымдастырылды. 5 жылдан кейін, яғни 1931 жылы Наурызым мен Алматы
қорықтары, 1936 жылы Бурабай қорығы 1939 жылы Барсакелмес қорығы құрылды.
Одан әрі қорықтармен бірге қорғалатын табиғи территориялардың басқа да
түрлері - геологиялық, зоологиялық және ботаникалық қорықшалар, табиғи
ескерткіштер және т.б. ұйымдастырылды. 1985 жылы біздің елімізде алғаш рет
Баянауыл мемлекеттік ұлттық қорығы құрылды.
Кеңес Одағы кезінде Қазақстанның қорықтары, ұлттық бақтары, қорықшалары
мен табиғи ескерткіштері құрлықтың алтыдан бір бөлігі алып жатқан, үлкен
мемлекеттің қорғалатын территорияның біртұтас жүйесінде болатын.
Тәулсіздіктің алғашқы жылдарында Қазақстан ауыр экономикалық жағдайды
бастан өткізді, бұл жағдай қорғалатын табиғи территорияларды зор шығынға
ұшыратты. Қаржының жетіспеушілігі жұмысшы адамдар санын кысқартуға және
табиғат қорғау жөніндегі көптеген жете зерттелген мәселелердің жабылуына
әкелді. Жағдай тек соңғы 6-7 жыл шамасында ғана оңалып келеді.
Қазіргі кезде Қазақстан әлемдік бірлестіктің толық құқықты мүшесі
болуға талпынып жатыр. Осындай талаптардың бірі - ҚТТ ұлттық жүйесінің
дамуы болып табылады, оның көлемі мемлекеттің бар территориясының 10 %-ынан
жоғары, сонымен қатар орналатын табиғи территорияның жалпы жүйесіне енген
болуы керек. Осы жолда біздің мемлекетіміз айтарлықтай жетістіктерге жетті.
1997 жылдың 17 шілдесінде қабылданған Ерекше қорғалатын табиғи
территориялар жөніндегі ҚР Заңы негізін құрайтын заң шығару базасы жете
дайындалды. Заң табиғат қорғау мекемелерін құру және олардың жұмыстары
жөніндегі мәселелерді реттейді.
Қазіргі заң шығаруға сәйкес ерекше қорғалатын табиғи территориялар -
бұлар мемлекеттік табиғи-қорықтық қорын қорғау және қалпына келтірумен
қамтамасыз ететін қорғаудың құқықты шаралар жүйесі немесе шаруашылық
жұмыстардың реттелетін ережелері бар жер, су, орман және қоршаған ортаның
табиғи жағдайын бүлдіретін кез келген шаруашылық жүмыстарын жүргізуе тыйым
салынады; қорықшалық, яғни мемлекеттік табиғи-қорықтық қор нысаналарын
сақтауға қауіп төндірмейтін және олардың өсіп-дамуына зиян келтірмейтін
шаруашылық және кез келген жұмыстарға тек белгілі маусым мен уақытта рұқсат
беріледі.
Алматы облысы - Қазақстан жерінің көрікті де қайталанбас табиғатымен
көз қуантатын аумақтарының бірі. Осы облыста бүкіл әлемге әйгілі
мемлекеттік табиғи ескерткіштер, әсем қорықтар, ұлттық саябақтар
орналасқан. Қорғалатын аумақтарда өсімдіктер мен жануарлардың мыңдаған
түрлері қазіргі кезде мемлекеттік қорғауға алынып отыр. Осы табиғаттың
кереметтерін біз ұрпағымызға жеткізуіміз - әрқайсымыздың борышымыз.
Диплом жұмысының мақсаты – Алматы облысының биологиялық
алуантүрлілігінің экологиялық ерекшелігін анықтау.
Осы мақсатты жүзеге асыру барысында келесі міндеттер қойылды:
- биологиялық алуантүрлілік туралы, Қазақстанның табиғатын қорғау және
органикалық дүниесі туралы ғылыми әдебиеттерге шолу жасау;
- Алматы облысында орналасқан ерекше қорғауға алынған
аумақтарын сипаттау;
- зерттеліп отырған аумақтағы флора мен фаунаның
алуантүрлілігіне сараптама жасау;
- Алматы облысындағы Қызыл кітапқа енген өсімдіктер мен
жануарлар жайлы деректер жинау;
- Алматы облысының биологиялық алуантүрлілігінің экологиялық
аспектісіне аса назар аудару;
- Қазақстандағы биоалуантүрлілікті қорғауға арналған заңдарын
сараптау.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тарау,
қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 БИОЛОГИЯЛЫҚ АЛУАНТҮРЛІЛІКТІ ҚОРҒАУ – ТІРШІЛІК
ТҰРАҚТЫЛЫҒЫНЫҢ АЛҒЫШАРТЫ
3. Биоценоз және биоалуантүрлілік
Биологиялық алуантүрлілік — популяциялар, биоценоздар мен экожүйелердің
тұрақтылығының шарты.
Табиғатта әр түрлі популяциялар бірегей жүйелерге бірігіп ірі
бірлестіктер құрады. Оларды ғылым тілінде "бірлестіктер" немесе
"биоценоздар" деп атайды. Биоценоз - табиғи жағдайлары бірегей жерлерде
тіршілік ететін өсімдіктер, жануарлар және микроорганизмдердің жиынтығынан
тұрады.
Биоценоз ұғымын алғаш рет ұсынған неміс зоологі К.Мебиус (1877 ж.)
биоценоз құрамындағы организмдердің бір-бірімен қарым-қатынасын
биоценотикалық тұрғыда қарастыру қажет [1]. Өйткені, кез келген биоценоз
өзімен-өзі жеке дамымайды. Ол әрқашан да әлі табиғатпен бірлестікте ғана
өмір сүреді. Сондықтан биоценоз компоненттерінің қолайлы тіршілік ортасы -
биотоптардан тұрады. Яғни, биотоп - тірі организмдердің жиынтығы, тіршілік
ететін орта. Нәтижесінде биоценоз бен биотоп бірлесіп биогеоценозды
құрайды.
Алғаш рет бұл терминді ғылымға 1940 жылы В.Н.Сукачев енгізген. Сонымен
биогеоценоз дегеніміз биоценоз + биотоптың (экотоп) диалектикалық
бірлестігі. Ол төмендегі құрамдас бөліктерден тұрады: өндірушілер (жасыл
өсімдіктер); талап етушілер (бірінші - өсімдік қоректі жәндіктер; екінші -
жануар тектес қоректілер); ыдыратушылар (микроорганизмдер) және өлі табиғат
компоненттері. Міне, осы компоненттер арасында үнемі қарым-қатынастар жүріп
жатады.
Биоценозды зерттеуші ғылым саласы биоценология деп аталады. Ал
биогеоценоз ұғымы тек биоценоз бен биотоп жиынтығы гана емес, ол табиғаттың
біртұтас және өзінің даму заңдылығы бар күрделі жүйе. Сондықтан табиғаттағы
биологиялық бірлестіктер — кез келген популяциялар мен биотоптардан тұратын
кішігірім жәндік (жануар) інінен бастап, мұхиттардың биотасын қамтитын
табиғат бірлестіктер.
Ең үлкен биологиялық жүйе - биосфера немесе экосфера. Ол жер шарының
барлық тірі организмдері мен оның тіршілік ететін физикалық ортасын
қамтиды. Ғылымда биоценоз ұғымының баламасы ретінде "Экожүйе" термині жиі
қолданылады. Оны 1935 жылы А.Тенсли енгізген. Шын мәнінде, екі ұғымда
бірдей мағынаны білдіреді, әрі бірін-бірі толықтыра түседі.
Биоценоз трофикалық сипаты тұрғысынан уақыт пен кеңістікке байланысты
автотрофты және гетеротрофты организмдерге жіктеледі. Егер де биогеоценоз
ұғымы көбінесе зерттелетін объектінің құрамына сипаттама берумен шектелсе,
ал экожүйе ондағы атқаратын функциясын көбірек сипаттайды. Мәселен,
экожүйелер: 1) энергия ағымына, 2) қоректік тізбектер, 3) кеңістік пен
уақытқа байланысты көптүрлілік құрылым, 4) биогенді элементтер айналымы, 5)
эволюция және даму, 6) басқару, 7) компоненттердің қарым-қатынастарын толық
қарастырады.
Сондықтан экожүйе — экологияның функциялды бірлік өлшемі. Оның ең басты
қызметі - ондағы компоненттердің бір-бірімен қарым-қатынас жағдайында ықпал
етуі.
Биоценоздағы қарым-қатынастардың ең бастылары қоректік және
кеңістіктегі байланыстар. Қоректік қарым-қатынастарды ғылымда биотикалық
факторлар деп атайды [2]. Яғни, биотикалык факторлар дегеніміз - тіршілік
барысындағы организмдердің бір-біріне тигізетін әсері немесе ықпалы.
Аталған факторлар біртүрлі сипат ала отырып, бір ортада тіршілік ететін
организмдер арасында аның немесе байқаусыз түрде білініп отырады. Мәселен,
өсімдік — өсімдік қоректі организм (фитофаг) үшін ең қажетті роль
атқарғанымен, кезегінде фитофагтар да өсімдіктің өнімділігін азайтып,
қолайсыз жағдай туғызады.
Сол сияқты гүлді өсімдіктер үшін оны тозандататын аралар, т.б.
жәндіктер үлкен роль атқарады. Осының бәрі биоценоз құрылымының
күрделілігін және ондағы тіршілік иелерінің бір-біріне тәуелді, пайдалы
немесе кері әсер ете отырып, үнемі даму үстінде екендігін көрсетеді.
Биологиялық алуантүрлілік - популяциялар, биоценоздар мен экожүйелердің
тұрақтылығының шарты
Табиғатта абсолютті түрде ұқсас даралар, популяциялар, түрлер мен
экожүйелер болмайды. Тіпті 61 жұмыртқадан дамыған егіздердің өзі бір-
бірінен ерекшеленеді Сондықтан жер бетінде түрлердің саны өте көп, бұл
алуантүрлілік адамзат ақылына сыйлайтын жұмбақ және еш уақытта
таусылмайтындай көрінеді.
Жеке түрлер адамның кінәсінен жойыла бастағанда, алғашқыда оған көңіл
аударылмады. Себеп палеонтология көрсеткендей, табиғаттағы көптеген
түрлердің жойылып біту процестері байқалып отырған.
Бірақ қазіргі уақытта тіршіліктің алуантүрлілігінің кедейленуі
адамзаттық іс-әрекеті нәтижесінде үлкен жылдамдығымен жүріп отыр. Орасан
зор территорияларды таза тұқымды, тұқым қуалау қасиеттері біртекті аздаған
мәдени өсімдіктер алып жатыр. Табиғи экожүйелер бұзылып, мәдени
ландшафттары ауыстырылуда, практикалық жағынан да биологиялық
алуантүрліліктің биологиялық маңызын түсіндірудің маңызы зор.
Табиғи бірлестіктер бактериялардан бастап ғасырлар бойы өмір сүріп келе
жатқан ағаштар мен ірі тауарларға дейін жүздеген және мыңдаған түрлерінен
құралуы мүмкін. Түрлік алуантүрліліктің жоғары алуы осы күрделі
жүйелердің төмендегі қасиеттерін қамтамасыз етеді:
1. Бөліктерінің өзара бір-бірін толықтыруы. Бірлестікктерде қоршаған
орта ресурстарын пайдалануда бір-бірін толықтыратын түрлер бірігіп тіршілік
етеді. Мысалы, жалпақ жапырақты орманда бірінші белдеудің өсімдіктері жарық
ағынының 70-80%-ын сіңіріп алады. Екінші белдеуде толық жарықтың 10-20%-ы
жеткілікті болатын ағаштар мен бұталар өседі, ал шөптесін өсімдіктер мен
мүктер жарық ағынының бар болғаны жүзден 1-2 үлесінің өзінде фотосинтез
жүргізуі қабілетті. Бір-бірін толықтыра отырып, өсімдіктер күн энергиясын
толық пайдаланады. Осындай толықтырулар әр түрдің өсімдіктерінің топырақ
бетінде таралуы, олардың тамыр жүйелерінің орналасуы, минералдық заттарды
толық пайдадануы және т.б. көрінеді. Жануарлардағы еңбек бөлінісін әр
түрлердің тамақты, тәуліктік және маусымдық белсенділікті, кеңістіктер
орналасуды пайладануынан көруге болады. Түрлердің өзара бір-бірін
толықтыруы, яғни органикалық затты жасаушылар мен ыдыратушылар, экологиялық
зат алмасулардың негізінде жатыр [3].
2. Түрлердің бір-бірін ауыстыруы. Биоценоздың кез келген түрін басқа
экологиялық талаптары мен функциялары ұқсас түрлермен алмастыруға. болады.
Мысалы, қылқан жалырақты ормандағы шыршаның және самырсынның әр түрлі
түрлері немесе әр түрлі шалғындықтағы тозаңдандырушы — бунақденелілер.
Көптеген түрлердің экологиялық орны ұқсас болғандықтан қандай да бір түрдің
кемуі немесе жойылуы экожүйе үшін қауіпті емес. Түрлердің бір-бірін
ауыстыруы табиғат жағдайларының үнемі өзгеріп отыруынан болады. Мысалы
шалғындықтарда ылғалды жылдары қысқа, ал құрғақшылық жылы - ұзын
тамырлы өсімдіктері басым болады.
3. Реттеушілік қасиеті. Өздігінен реттелуге қабілеттілік - күрделі
жүйелердің өмір сүруінің негізгі шарты. Өздігінен реттелу кері байланыстар
негізінде пайда болады. Теріс кері байланыс принципі дегеніміз - жүйенің
қалыпты күйден ауытқуы, оны қалыпты күйге қайтаруға бағытталған күштерді
іске қосады. Бұл принцип биоценоздардағы популяция ішілік және түраралық
өзара қарым-қатынастардан көрінеді. Жемтіктердің санының артуы жыртқыштар
мен паразиттердің санының артуына алып келеді. Популяцияның тығыздығының
белгілі бір деңгейден артып кетуі, түрдің ішкі байланыстарын өзгертеді,
яғни көбею қабілеті төмендейді немесе кеңістікте даралардың таралуы
күшейеді. Биоценозда түрлердің алуантүрлілігі артқан сайын популяциялар
құрылымы күрделенген сайын олардың өздігінен реттелуі жақсы жүреді.
4. Функцияларды қамтамасыз етудің сенімділігі. Биоценоздың экожүйе-
дегі негізгі қызметі - әрі органикалық затты жасау, оны ыдырату және
түрлердің санын реттеу болып табылады. Бұл функцияның көптеген бір-
бірін сақтандырушы түрлер қамтамасыз етеді. Мысалы, бунақденелілердің
санын көптеген әр түрлі тамақпен қоректенетін жыртқыштар, одан артып
кеткенде - арнайы паразиттер, өте жоғары болғанда - инфекцияның
ауруларды туғызушылар немесе бәсекелестік қатынастар мен популяция
ішілік өзара әсерлердің күшеюі реттеп отырады.
Өсімдік ұлпаларындағы күрделі және берік компонент - целлюлозаны
ыдыратуды маманданған бактериялар әр түрлі зең саңырауқұлақтары, ұсақ
тонырақ иенелері - сапрофагтар бунақденелілердің дернәсілдері, жауын
құрттары және басқа да ішінде бұл процеске қажет ферменттері бар жануарлар
да жүзеге асыра алады. Экожүйелердегі түрлердің алуантүрлілігі олардың
тіршілік қызметінің сенімділігін қамтамасыз етеді.
2. Биоценоздар құрылымы
Экологиялық орын. Әрбір жеке организмнің тек өзіне тән қолайлы тіршілік
ететін орны болады. Ол көбінесе биоценоздың құрылымына байланысты өзінің
атқаратын ерекше функциясымен сипатталады. Мәселен, шөптесін өсімдіктер мен
орман ағаштары Австрияда немесе Еуропада болсын олардың экологиялық орны
мен атқаратын қызметі ұқсас болып келеді.
Экологиялық орнының тұрақты болуы көбінесе қоректік бәсекелестікке де
тікелей байланысты. Ал, бір систематикалық түрде жататын туыс түрлер тіптен
қоректік тұрғыда өте тиімді жіктелген. Мәселен, суда кездесетін ескек аяқты
су қандалаларының екі түрі бір жерде тіршілік ете береді. Себебі, бірі
жыртқыш болса, екіншісі қалдық қоректі. Мұндай жағдайда, организмдердің
экологиялық орны тұрақты келеді.
Өсімдіктерде де экологиялық орын жақсы жіктелген. Мәселен, өсімдік
гүлінің шырынымен қоректенетін аралар, оның жапырағында, сабағында немесе
тамырында тіршілік ететін түрлердің өкілдерімен ешбір бәсекелестікке
бармайды. Сол сияқты ормандағы ағаш тектес немесе өсімдіктер ярустылыққа
(қатарлар байланысты реттеліп орналасқан.
Биоценоздың түрлік құрылымы. Әрбір биоценоздың өзіндік түрлік құрамы
қалыптасқан. Сондықтан биоценозда бір түрдің популяциялары өте көп болса,
ал екіншілері керісінше болуы мүмкін. Осыған байланысты биоценоз ондағы
түрлердің сапасымен сипатталады. Егер де биоценозда бір немесе әр түрі оның
90% құраса доминантты (басым) өсімдік болады. Кейде мұндай өсімдіктерді сол
биоценоздық деп те атайды. Мәселен, қарағайлы орманда қараға торы болып
саналады.
Биоценоздың кеңістік құрылымы. Биоценоздарға организмдер алғаш рет
қоныстанғаннан бастап көптеген экологиялық факторлаға байланысты
орналасады. Организмдер жердің релъефіне қарай горизонталъды немесе
вертикалъды бағытта орналасуы мүмкін. Ол үшін әрбір жеке түр бір-біріне
кедергі келтірмеуі тиіс. Соның биоценоздағы бір көрінісі - ярустылық
(қатарлық).
Ярустылық биоценоздардың биіктік бойынша жиіктелуі. Ярустылықты
өсімдіктер бірлестігінен көруге болады. Мәселен, орманнан 6 ярустылықты
кездестіреміз: I ең ұзын ағаштар (шырша, қарағай, емен, т.б.); II екінші
қатарлы ағаштар (шетен, ырғай); Ш бұталы ағаштар (шие, итмұрын, т.б.); IV
жартылай бұталы ағаштар (тобылғы, сасырлар); V шөптесін өсімдіктер
(қымыздық, шайқурай); VI қыналар мен мүктер [4].
Тіпті ярустылықты жер асты бөлімдерінде айқындауға болады. Әрбір
ярусқа тән оның микроклиматы, түрлік құрамы, бейімделу белгілері жіктелген.
Топырақтағы, судағы организмдерден де өзіне тән ярустылықты байқауға
болады. Бірақ, мұндағы экологиялық факторлар мен талаптар әр түрлі болуы
мүмкін. Сол сияқты ярустылық заңына бағынбайтын түрлер де бар. Мәселен,
олардың қатарына көптеген паразиттерді, ірі аңдар мен құстарды жатқызуға
болады. Ярустылық пен горизонталъды биоценоздардың да кеңістік құрылымы
ерекшеленеді.
Биоценоздың экологиялық құрылымы. Әрбір биоценоз организмдердің белгілі
бір экологиялық топтарынан тұрады. Олар көшесе ылғал, жарық, қорек т.б.
факторларға байланысты жіктеліп отырады және өзіндік қызмет атқарады.
Экологиялық құрылым - биоценоздағы түрлері, жиынтығы мен кеңістігі арқылы
сипатталады.
Биоценоз - уақыт пен кеңістікке қатысты және антропогендік факторларға
байланысты өзгеріп отырады. Сондықтан биоценоздардың жәй және түрлі
типтерін ажыратуға болады. Мәселен, тропика биоценоздары мен Қазақстанның
орманды дала биоценоздарын ешбір салыстыруға болмайды. Олар бір-бірімен
түрдің көптүрлілігімен де, биомассамен де ерекшеленеді. Атап айтқанда, шөл-
шөлейтті, тундра биоценоздары жай биоценоздар қатарына жатады, ал орман,
орманды дала, тропикалық биоценоздары күрделі биоценоздар болып есептеледі.
Су биоценоздары құрлықпен салыстырғанда қарапайым болып келеді. Ол
көбінесе су жүйесінде құрлықтағыдай атмосфера мен топырақтың болмауы, әрі
жетекші факторлардың (жарық, температура, қорек, қысым, оттегі, т.б)
бірегей болмауы үлкен роль атқаратыны белгілі.
1.3 Табиғаттағы биоалуантүрлілікті сақтап қалу жолдары
Жер бетінің өсмідіктерден тұратын жамылғылары азайған сайын топыраққа
су аз жиналып, жауын-шашын да аз түседі. Тропикалық ылғалды орманның әр
гектарынан жылына 1400 мм су буға айналса, сол ендікте орналасқан мұхиттан
қашықтығы бірдей даланың әр гектарынан болғаны: 1000 мм су буланады. Судың
бірқалыпты айналуына жер бетіндегі өсімдіктердің маңызы өте зор. Сонымен
қатар көміртегі өсіміктердің құрамында болады. Ауадағы көмірқышқыл газы
өсімдіктердің тез өсуіне, мол өнім беруіне зор әсер етеді. Сол себепті
бақшалар, парниктерде қыс айларының өзінде көкөністер пен гүлдер өсіріп,
табыс табады. Өсімдіктердің азот айналымы кезінде азотты нитрат (N03) және
(N02) түрінде пайдаланып, қоректік тізбек арқылы адамдарға, жануарларға
береді.
Қазірігі уақытта әлемде жүзден аса халықаралақ бірлестіктер қоршаған
ортаны сақтап қалу проблемаларымен айналысады. Солардың ішінде ең беделдісі
- Біріккен Ұлттар Ұйымы (БҰҰ).
БҰҰ қоршаған ортаны қорғау мен дамыту проблемаларына арналған екінші
Конференциясы мемлекет және үкімет басшыларының қатысуымен 1992 жылы Рио-де-
Жанейрода өтті. Бұл маңызды конференцияда 114 елдің басшысы мен 178 елдің
дипломаттары, 1600 мемлекеттік емес бірлестіктердің өкілдері болды. Осы
конференцияда қоршаған ортаның проблемалары мен дамуын бір-бірінен бөліп
қарастыруға болмайтыны атап көрсетілді, елдің экологиялық, кедейлік және
даму деңгейінің бір-бірімен байланыстылығы айтылды, сол сияқты әлемдік
қоғамдастықтың ХХІ ғасырда тұрақты түрде даму жолына түсу керектігі жайлы
шешім қабылданды.
Осы конференцияда 5 маңызды құжат қабылданды:
1."Қоршаған орта мен оның дамуы туралы Рио декларациясы".
2."21 ғасыр күн тәртібі".
3."Орманның барлық түрінің тұрақты даму, басқарылу мен сақталу
принциптері туралы Өтініш".
4."Климатттың өзгеру проблемаларының Конвенциясы".
5."Биоәртүрлілік Конвенциясы".
Осы конференцияда қабылданған құжаттардың ең маңыздыларының бірі -
"21 ғасыр күн тәртібі". Бұл жалаңаштық пен аштықты жеңу, қоғамның табиғатты
қорғаудағы ролі, т.б. осылар сияқты 100-ден аса ғаламдық мәселелерді
қамтыған программалардан құралған. "Күн тәртібінде..." барлық елдердің
тұрақты түрде дамуын қамтамасыз ететін бағыттамалар айқындалды.
Нью-Йоркте 1972 ж. өткен БҰҰ-ның Генералдық ассамблеясында тұрақты
даму стратегиясының орындалу жағдайларына талдау жүргізіліп, мына
мәселелердің әлі шешімін таппағаны көрсетілді [5]:
-аштық пен жалаңаштықты құрту бағытында;
-дамыған және дамушы елдеріндегі өмір сүру деңгейінің ара-қашықтығын
жақындату;
-ғаламдық масштабта қоршаған ортаға түсетін антропогендік қысымды
азайту жолдары мен әдістерін табу.
Адамзаттың алдағы онжылдықтағы бірінші рет тік назар аударатын
маңызды проблемалары: таза ауыз су, энергетика, көлік пен қоршаған орта,
орман, әлемдік мұхит мәселелері көрсетілді. Негізігі кешенді (комплексті)
мәселе болып аштықты құрту, өндіру мен қолдану арасындағы қалыптасқан
құрылымды өзгерту айтылды.
Қазіргі уақытта адамзатты тек қана аштық мәселесі ғана емес, сондай-ақ,
табиғи ресурстарының ластану мәселелері қиналтып отыр. Бірақ, бұл фактор
халық санының өсуіне әсер етіп отырған жоқ.
Табиғи ресурстар деп материалды өндірістің барлық сұраныстарын
(минералды, жерлік, ормандық, сулық ресурстар) қанағаттандыруға
қолданылатын барлық табиғи байлықты айтамыз. Табиғи ресурстармен қатар
табиғи жағдайларды да қарастырады.
Қазіргі даму жағдайында табиғат барлық ресурстардың кені - өндірістік
(өнеркәсіптік шикізат пен энергия), ауыл шаруашылық, денсаулықтық және
рекрациондық, эстетикалық және ғылымдық, аймақтық және экологиялық ретінде
қарастырылады.
Адамның шаруашылық іс-әрекетіне қолданылатын жер мен оған жақын
космос аймағы табиғи ресурсты потенциал деп аталынды. Көп елдерде, оның
ішінде Ресейде, табиғи ресурстардың экономикалық және экологиялық бағасы
туралы деректер жинағы - табиғи ресурстар кадастры жүргізіледі. Бұл
деректер табиғи ресурстардың орналасуының аймақтық біркелкі еместігін
көрсетеді. Бұл біркелкіліксіздік жер, су, энергетикалық және минералды
сияқты негізгі ресурстардың орналасуынан жақсы көрінеді.
Жер ресурсы. 1980 ж. аэрокосмостық деректер бойынша шаруашылыққа
қолданылмаған жер көлемі бағаланды. Мұндай өңделмеген жерлер 38 млн шаршы
км. ғана құрайды екен немесе құрлықтың 28 пайызы. Барлық егінді жерлердің
жартысы мен өндірістік құрлыстардың салынуымен қысқаруда. Егісті аймақтарға
құрғақшылықтың әсерінен шөлдену процесі де үлкен зиянкестік жасауда.
Шөлдену қаупі Жердің шамамен 30 млн шаршы км аймағына (19 пайыз) қауіп
тудыруда [6].
Жаңа территорияларды игеру негізінен олардың адамының тұруына (өмір
сүруіне) ыңғайлылығымен байланысты. Еуропалық стандарт бойынша жылдық
орташа температурасы - 2 гр. С жоғары және теңіз деңгейінен 2000 метрден
төмен аймақтар қолайлы есептеледі.
Су ресурстары. Планетамыздағы негізгі тіршілік иелері таза суды
керек қылады. Таза ауыз сулар да жер бетінде әркелкі орналасқан. Құрлықтың
әр аудандарындағы орташа жылдық жауын-шашын көлемі 0-ден 12500 мм-ге дейін
мөлшерде. Судың булануы да әрқилы - 150-4000 мм. Құрғақ жерлердің 63
пайызын теріс су баланысы бар аймақтар алып жатыр. Бұл жерлерде булану
арқылы кететін су мөлшері түсетін жауын-шашын көлемінен көп. Орталық Азия
мемлекеттеріндегі су проблемалары ғаламдық масштабқа айналып отыр.
Энергетикалық ресурстар. Мұнай, газ, көмір - орны толмайтын
ресурстарға жатады. Олардың орналасуы да әркелкі. Бүкіл әлемдег көмір мен
газдың үштен бір бөлігі және мұнайдың 20 пайызы Ресейде жатыр. Мұнайдың 35
пайызы және газдың 17 пайызы Орта Шығыста. Мұнай, газ, көмірдің көп шамасы
Солтүстік Америкада да бар. Осы үш аймақта барлық барланған қазба
отындардың 70 пайызы орналасқан.
Минералды ресурстар. Экономикаға қажетті маңызды минералды ресурсқа
темір рудасы өндіріледі. Бұл руданы ең көп өндіретін мемлкеттер - Қытай,
Бразилия, Австралия және Ресей. Басқа металдар геохимиялық сирек
материалдарға жатады.
И.Ф. Реймерстің болжамы бойынша калий тұздары, тас көмір мен
фосфаттар 2100 жылы, марганец рудасы - 2090 жылы, бокситтер, никель - 2040
жылы, мыс, молибден, табиғи газ - 2020-2030 жж., кобальт, қоғасын, сынап,
қалайы - 2010-2015 жж. таусылуы мүмкін.
Кейбір елдер мен аймақтар үшін бұл мерзімдер аздап өзгешелеу болуы
мүмкін. Мысалы, марганец рудасының әлемдік қорының 75 пайызы Украина мен
Грузияда жинақталған.
2 АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНЫҢ БИОАЛУАНТҮРЛІЛІГІНІҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Алматы облысының жануарлары мен өсімдіктерінің алуантүрлілігі
Басына көз шағылысатын мәңгілік аппақ қардан сәуле ораған зәулім Іле
Алатауының климаты, сол енділіктегі шөл мен дала климатынан мүлдем өзгеше
болумен қатар, тау бөктеріндегі жазықтардағы тіршілік жағдайларына үлкен
әсер етеді.
Биік Алатаудағы мұздан бұлақтар басталып, олар бір-бірімен қосылып
өзендерге айналады [7]. Ол өзен сулары шыжыған күн кептірген, ылғалдан
зәбір шеккен шөлдерге жетеді. Ылғал жеткен шөл - құлпырған тіршілік
құшағына бөленеді.
Таудың басына қарай көтерілген сайын, ондағы аймақтар жиі ауысып
отырады: тау етегіндегі шөл мен дала орнын жапырақты ормандар, одан жоғары
қылқан жапырақты ормандар алады, одан да жоғары биік таулық шалғын, оған
жалғаса жалаңаш құздар мен мұз басқан шыңдар. Осыған байланысты тау
аймағындағы өмір сүретін жануарлар да алуан түрлі болады.
Сурет 1. Іле Алатауы
Іле Алатауы етегінің солтүстік жағы сазды, тастақты шөл болып келіп,
тауға таяу жері түрлі шөпті құрғақ далаға айналған. Бұл өңірде суармалы
егіншілік жақсы дамыған. Көз ұшына дейін жайқалған егістік, бақтар,
жүзімдіктер көресіз. Тау өзендерінің сулары арықтармен егістікке
жеткізіледі. Жолдардың жиектерінде қаз-қатар бәйтеректер өседі. Оның
саясында мыңдаған торғайлар паналайды. Бұл кішкене қарақшылардың астың
егісіне тигізетін зияны кемірушілер зиянынан кем емес.
Аласа төбелердің беткейлерін кебіне егіс пен жеміс бақтары алып жатыр.
Тау қойнауында жабайы алма, өрік, алмұрт, долана, итмұрындар қалың өседі.
Бұлар-дың ішінде бізге таныс көптеген құстар мекендейді.
Бұл жерде мысық торғайдың құйқылжыта ысқырған дауысын, тағанақтың
шықылдаған дыбысы естіледі; кептер және қара шымшықтарды да көресіз. Ел
қонысынан қашығырақ қырғауыл мен сақалды кекіліктер кездеседі.
Іле Алатау тауларының күнгей беткейлерінде злактар мен жусан, ал
теріскей беткейлерінде орман ағаштары өседі. Орманның етек жағында көк
терек, алма, жабайы өрік өседі. Бұл орманда жануарлар көп болады. Мұнда
кептерлер, қара шымшықтар, мысық торғайлар да бар. Іле Алатауында
кемірушілердің алуан түрі: сұр тышқан, кәдімгі тышқан, аламан тышқандар
болады.
Альпі шалғындығының жоғары жағында - қорымдардың, зәулім жартастардың,
мәңгі қардың араларында жабайы қой - арқар, ешкі - таутеке, барыс, ұлар
кездеседі.
Сурет 2. Таутеке мен арқар
Таутеке альпілік шалғындыққа таяу жатқан тау құздарында мекендейді.
Олар жартастардың арасындағы аңғарларда түнеп, таңертең жайылымға шығады.
Шаңқай түске дейін жайылып, одан кейін суатқа келеді. Күн ысыған кезде жан-
жақ жақсы шолынатындай жердегі тастың арасында көлеңкелеп жатып тынығады.
Кешке таман тағы да жайылымға шығып жайлап жайылып, жататын орнына қарай
беттейді. Күз түсіп, тауға қар жауа бастаған кезде таутекелер төмендеп
түсіп, арша және басқа да бұталар өскен өңірге келеді.
Өте ірі жануардың бірі – арқар. Оның салмағы 160-180 кг тартады.
Олардың артқа қарай йіріле ширатылған шаңырақтай үлкен мүйіздері болады.
Арқар биік таулардың ашық жазығында мекендейді. Олар түнде таудың мұз
жатқан жеріне дейін өрлеп барып, қаннен-қаперсіз дем алып түнеп шығады,
ертеңгісін қайтадан төмендеп жайылымға түседі [8].
Арқарлардың көнбістігі, салмағы, жыл бойы биік тау жайылымында жайылып
шығуы мал маманы ғалымдарының зейінін еріксіз аударған болатын.
Ғалымдар меринос қойымен арқарды будандастырып, қойдың арқар-меринос деп
аталатын жаңа тұқымын шығарды. Қойдың бұл тұқымы көнбісті, биік тау
басындағы шалғындарда жайылып тіршілік ете алады. Бұлардың жүні сапалы,
салмағы ауыр.
Таутекелердің ізінен қалмай барыстар аңдып жүреді. Бұлар
сыбдырсыз, үнсіз, жерге бауырын төсеп, жайбарақат жайылып жүрген
таутекелерге жартастардың тасасынан келіп тиіседі, немесе оларды суатқа
келетін жолынан тосады. Барыс пәрменімен секіріп, таутекені табанымен бір
соғып ұрып жығады да, ақсиған тісімен алқымынан ала түседі. Барыс кәдімгі
жолбарыстан кішірек келеді. Барыстың дене тұрқы екі метрден астам болады.
Реңі сарғыштау келген күңгірт қоңыр болады, денесін қара тең-білдер түгел
алып жатады. Барыстар таутекеден басқа арқар, жабайы шошқа, елік, ұларды
аулайды.
Сурет 3. Аршалық ементұмсық пен сасық көкек
Биік тауларда құстар онша көп болмайды. Мұнда аршалық ементұмсық, көк
кептер, ұлар, тау қарға кездеседі. Жан бара алмайтын құздарда өте үлкен
қозықұмай ұялайды. Олардың жайыл-ған ңанаты екі жарым метрден артады.
Қозыңұмай суыр, еліктің лақтарын, қозыны аулайды, өлекселерді де жейді.
Қозықұмай тұяқты ірі жануарларға да шабуыл жасайды: екпіндеп ұшып келіп,
оларды күшті қанатымен соғып құздардан құлатуға тырысады. Егер ол жануар
құздан құлап мертіксе қозықұмайға жем болады.
Суарылған жердің климаты маңайындағы шөл жерлерге қарағанда өзгеше
болады. Оның климаты ылғалды және қоңыржай болып келеді. Бұл жағдай -
көптеген жануарларға қолайлы. Жалпы алғанда, оазис жануарлары — шөлден,
даладан, орманнан ауып келген - келімсек жануарлар.
Ағаштарға мысық торғайлар, қара торгайлар, тағанақтар, көк қарғалар,
көк торғайлар, сасық көкек мекендейді.
Үйдің, сарайдың, қой қоралардың төбелеріне қарлығаштар ұялайды.
Көк қарғаның ірілігі ұзақ қарғадай. Оның реңі алашұбар - көгілдір, көк,
қызғылт болып келеді. Көк қарғалар ұяларын ағаштардың кеуектеріне,
жарлардағы індерге салады. Олар насекомдарды, көбіне қоңыздарды және түзу
қанаттыларды - шегірткелерді қорек етеді.
Көкторғайлар (щурки или пчелоеды) - аралардың жауы. Бұлар тек араларды
ғана емес, сонымен қатар басқа насекомдарды да, соның ішінде көптеген
зияндыларын да ұстайды. Көкторғайлар - топтанып жүретін құс. Ертеңгісін
және кешкісін насекомдар іздеп бақтардың үстінде топтанып ұшып жүреді. Олар
ұшып жүргенде қарлығаш не ұзынқанатқа ұқсас.
Сасық көкек - өте әдемі құс. Ала-шүбар түсіне және ұзын қауырсынды
айдарына қарай оны басқа құстардан оңай ажыратуға болады. Сасық көкек өте
ептейлі құс. Айдарын біресе көтеріп, біресе түсіріп, жан-жаққа жалтақтап,
асығып жылдам жүгіріп жүреді. Үш қырлы ұзын тұмсығымен сасық көкек қандай
жарықтардан болса да жәндіктерді суырып алады. Жәндіктерді жарықтардан
шығарып алысымен, аспанға қарай лақтырып жібереді де, ол төмен түсіп келе
жатқан кезде ұшынан қайта ұстауға тырысады; егер жәндіктерді ортан белінен
ұстаса, оны қайтадан лақтырады. Сонымен, жәндіктерді бір ұшынан ұстағанша
лақтыра береді. Лақтырған жәндіктерді бір ұшынан ұстап алғанда ғана жұта
алады. Тұмсығына көлденең түскендерін жұта алмайды.
Алматы облысындағы Қапшағай маңындағы кемірушілердің бір түрі — ондатра
өзен-көлдерге жерсіндірілді [9]. Ондатраның қорегі - су өсімдіктері:
қамыс, жалпақ қоға, қара өлең, жұмыр қоға. Бұл өсімдіктердің қоры бізде өте
көп. Сондықтан ондатраны жерсіндіру осы табиғат байлығын тиімді пайдалану
жөніндегі шараның бірі.
Ондатра республикамыздың өзен-көлдеріне 1935 жылы тұңғыш рет жіберілді.
Қазір бұл бағалы терілі аң жылына жүз мыңдан ауланады.
Ондатраның сыртқы пішіні су тышқанына ұқсайды, бірақ одан үлкендеу.
Ересегінің салмағы бір килограмға жетеді.
Ондатра ін қазады және үйшік жасайды. Іні су жағасында болады. Оның
кірер аузы су ішінде, су деңгейінен 10-80 см төмен болады. Іннің аузына
жақын алдыңғы үйі болады. Одан бірнеше тарау шығып үлкен ұяға асханаға
қосылады, одан әрі жоғарырақ ұялы камерасы болады, ұрғашысы осы жерде
балалайды. Ондатра інінің жер бетіне шығатын аузы болмайды. Су деңгейі
төмендеп кетіп інінің кірер аузы судан жоғары қалып қойса, ондатра ол інді
тастап кетеді.
Ондатра салындылардың, құлаған қамыстардың үстіне, тіпті таяз суға
үйшік жасайды. Үйшіктің табаны 4 м, биіктігі су деңгейінен 1,5 м жетеді.
Үйшікті қамыс пен лай балшықтан жасайды. Үйшіктің ішінен төмен қарай суға
жеткізіп жол жасайды.
Ондатраның қоректенетін жерін табу қиын емес. Бұлар, борықты, өсімдік
сабақтарын жағаға не салға тасып, сол жерде қоректенеді. Сол өсімдік
қалдығы олардың азықтанатын жерін көрсетеді.
Ұрғашылары бір жазда 2-3 рет балалайды. Әр рет 8-9 бала туады. Балалары
тез жетіліп кетеді. Олардың кейбіреулері сол жылы балалайды. Біздің өзен-
көлдеріміздегі ондатраның тез көбейіп кетуі де осыдан [10].
Суармалы жерлерде көптеген кемірушілер мекендей алмайды. Алайда, егін
жайдың арасында айдалмаған дөңестерге, сортаң топырақты жерлерге, адам
суармайтын, егістік, бау-бақша, бақ егілмей бос қалған жерлерге сол
жерлерге таяу шөлде болатын кемірушілер мекендейді. Солардың бірі соқыр
тышқандар. Бұлар тіпті қалада да кездеседі.
Соқыр тышкан үй тышқанынан ірілеу, одан гөрі құйрығы қысқа болады.
Алдыңғы аяқтарының табаны жалпақ болады да, оның үстіне шыккан қылшық жүні
оны онан әрі үлкейтіп жібереді. Бұл - топырақты іннен шығаруға өте ыңғайлы
келеді. Соқыр тышқандар ілгері шығып сорайып тұрған үлкен күрек тістерімен
жеке алдыңғы аяқтарымен жерді қазып, шегініп, артқы аяқтарымен топырақты
сыртқа шығарады.
Соқыр тышқан інінде 10-30 см тереңдікте көптеген тармақтары болады. Бұл
соқыр тышқанның азықтарын: өсімдіктердің жер астындағы бөлімін,
жәндіктерді, ұлуларды іздеп қазған жолдары. Бұл азық жолдарындағы
топырақтарын олар сыртқа шығарып тастап отырады, сол шығарылған топырақ
үймектеріне қарай, азық жолы қалай қарай қазылып бара жатқаны оңай-ақ
байқалады
Соқыр тышқан ұясын, қоймаларын және дәретханаларын 1,5-2 м тереңдікке
жасайды. Қоймаларына азық қорын - жуашық, борық, өсімдік тамырларын -
сақтайды.
Үйлердің шатырларында, сарай төбесінде, ағаштардың кеуектерінде әр
түрлі жарғанаттар - ымырттық жарғанат, құлақты жарғанат, тағатұмсық
жарғанат т. б.- мекендейді. Бұлар республикамыздың солтүстік бөлімінде
жылдың жылы кезінде ғана болып, қысқа қарсы оңтүстікке ұшып келеді.
Оңтүстік аймақтағы жарғанаттардың көбі қайтпайды.
Адам бақтарда сыңар жібек көбелегі, долана көбелегі, алма көбе-
лектеріне және басқа зиянды жәндіктерге қарсы үнемі күрес жүргізіп отыруға
мәжбүр болады.
Сыңар жібек көбелегі деп аталуы - бұлардың еркегі мен
ұрғашысының сыртқы бейнесі жөнінде айырмашылығы үлкен. Еркегі - ұсақ,
қонғанда қанаттарын жайып жіберіп отырады, ал ұрғашысы - еркегінен ірілеу
келеді және қонған кезде қанаттарын қомдап отырады.
Тамыз айында сыңар жібек көбелектері ағаш қабығының ойлы-қырлы
жерлеріне жұмыртқаларын салады да, оның үстін құрсағының түктерімен бүркеп
кетеді. Көктемде осы жұмыртқалардан гусеницалар шығады; олар ағаш қабығында
айна тәрізденіп жалтырап көрініп тұрады. Ағаштың жапырақтары шығысымен-ақ
гусеницалар оны жеуге кіріседі. Егер бұл мешкей зиянкестерге қарсы шара
қолданылмаса, ағаш жапырағын түгел жеп қоюы мүмкін. Ондай ағаш 2-3 жыл бойы
жеміс бермейді. Жаз бойы гусеницалар бірнеше рет түлеп, денесі өсіп,
олардың ұзындығы 6-7 сантиметрге жетеді. Сол ағашта олар қуыршақ дәуірін
өткізеді [11].
Сыңар жібек көбелектері жеміс ағаштарына, сонымен қатар, емен, шамшат
тәрізді әсемдік үшін өсірілетін ағаштарға да зақым келтіреді. Бұларға қарсы
негізгі шара - көктемнің бас кезінде ағаш діңдеріндегі көбелек
жұмыртқаларын жинап алып, қыру.
Долана көбелегін күңгірт жолақты ақ қанаты арқылы басқа көбелектерден
ажырату оңай. Ол жаздың алғашқы жартысында жапырақтардың астыңғы бетіне
үйіп жұмыртқаларын салады. Олардан көптеген кішкене гусеницалар шығады да,
жапырақтарды жей бастайды. Бұлар топтанып тіршілік етеді. Күзде жапырақты
қусырып, сыртын тормен шырмап, ұя жасап алып, сонда қыстап қалады.
Көктемде, қуыршаққа айналу алдында ғана, олар жан-жаққа таралып кетеді.
Бұларға қарсы шаралардың бірі - қураған жапырақтарды күзде жинап, өртеп
жіберу.
Алма ағаштарына алма көбелектері зақым келтіреді. Бұлар күзде
жұмыртқаларын бұтақтарға салып, оның сыртын ауада тез қатып қалатын
сұйықпен қоршайды.
Сурет 4. Долана көбелегі
Қалқан тәрізді болып қатып қалған заттың астында көбелек жұмыртқасынан
майда гусеницалар шығады да, қыстап жатып қалады. Көктемнің бас кезінде
гусеницалар оянып, ағаштың бүршіктерін, одан кейін жапырақтарын жейді.
Гусеницалар бұтақтарға өрмек құрады да сол өрмектен жасалған ұяда қуыршаққа
айналады. Жаз ортасында одан көбелек шығады.
Алма көбелектерін сәуір-мамыр айларында жеміс ағаштарына улы дәрі шашу
арқылы қырады.
Жетісудың далалы өңірінде түлкі көп болады. Олар кемірушілерді,
құстарды, жәндіктерді аулап қоректенеді. Осы еңірде қарсақ та кездеседі.
Қарсақтың жалпы бейнесі түлкіге ұқсас, бірақ одан кішірек, реңі қызғылт сұр
түсті болады. Түлкі қамысты қопаларда, өзен алқабында, бұталардың ішінде
мекендейтін болса, қарсақ ондай жерлерге жоламайды, ашық даланы тәуір
көреді [12].
Түлкі өзіне ін қазып немесе борсық пен суырдан қалған ескі індерді
пайдаланады. Қарсақ та көбіне суырлардың тастап кеткен індерін пайдаланады,
немесе құм сарышұнақтарының індерін кеңітіп алып мекендейді.
Сурет 5. Іле Алатауындағы қасқыр
Егін шаруашылығы дамыған аудандарда бұл жыртқыш жануарлар пайдалы: олар
зиянды кемірушілерді аулап құртады. Ал аң шаруашылығы ұйымдастырылған
жерлерде: ондатра, құм сарышұнақтарын (терісі үшін) өсіретін жерлерде,
кәсіптік жабайы құстардың қорықтарында түлкілер мен қарсақтар зиянын
тигізеді.
Жығылып жатқан шөңге ескі қамыстардың арасынан қасқыр үңгір жасап
алады. Жаз кезінде қасқыр негізінде су құстарымен қоректенсе де, олардың
негізгі азығы кемірушілер болады.
Қазақстанның әр жеріндегі қасқыр ірілігі және реңі жөнінен әр түрлі
болады. Қазақстанның оңтүстік-батыс бөліміндегі қасқырлар шағын (5 сурет),
салмақтары 80-40 кг ғана болады. Бұлардың реңі сарғыш сұр, жүні дөрекі,
қысқа келеді.
Ежелден-ақ қасқыр адамның және басқа да көптеген жануарлардың қас жауы.
Ірі аңдар да, ұсақ аңдар да, құстар да қасқырдан құтыла алмайды. Елік пен
ақбөкендерді былай қойғанда, қасқыр жабайы қабандарды да аулайды. Қасқырдың
өзі көтере жеп кеткен жануарларынан гөрі, өлтіріп кететіндері көп болады.
Қасңырлар мал шаруашылығына орасан үлкен зиянын келтіреді. Олар жыл
сайын он мыңдаған қойды қырып кетеді. Қотандағы қойға екі-үш қасқыр шауып,
ондаған қойды өлтіріп кетеді. Жабық қой қораға қасқыр түссе, қойлар үркіп
бірінің үстіне бірі шығып, бірін-бірі басып, тұншығып қырылып та қалады.
Қасқырды әр түрлі әдіспен аулайды: қасқырды мылтықпен атып аулайды,
бүркіт салады, бөлтіріктерін үңгірінен қазып алып қырады. Кейінгі кезде
қасқырларды вертолетпен аулау етек алуда [13].
Бұл аймақтың жалпы сипаттамасында дала аймағында сүт қоректілерге
қарағанда, құстар кем болатынын қысқаша айтып өткен болатынбыз. Барлық ашық
жердегі тәрізді, мұнда бозторғайлар көп кездеседі. Ормандыдаладан
оңтүстікке қарай басқан сайын дала бозторғайы біртіндеп сиреп, оның орнына
ақ қанат және қара түсті бозторғай көбейе түседі.
Сурет 6. Ақ қанат торғай мен кірпі
Қала аймағының оңтүстігінде кішкене сұр бозторғай да кездеседі; олар
жусанды шөлдерде өте көп болады. Таяу уақытта бетегелі далада безгелдек
(стрепет) көп болатын. Қазір олардың сирегені соншалық, тіпті жергілікті
халық бұлардың қандай құс екенін де білмейді.
Таяу уақытта далалы жерлерде дуадақтың еңгезердей тоқтыбалақ дейтін бір
түрі көп болған. Бұл - сақ та, аңғырт та құс; жаяу адамды жақын келтірмей,
алыстан, бірнеше жүз метр жерден, үркіп ұшып кетеді. Машинадан үрікпейді.
Дуадақтың осы аңғырттығын пайдаланып, кейбіреулер машинамен жүріп атып,
оларды далалы жерлерден құртып жіберді. Қазір олар өте сирек кездеседі,
сондықтан дуадақты атуға тыйым салынды [14].
Далалы жерлерде өзіне тән құстар ғана емес, жәндіктер мен
кемірушілердің көп болуына байланысты, кәдімгі шағала мен бізтұмсық шағала
көп кездеседі, олар жем іздеп су қоймаларынан алыстап далаға ұшып кетеді.
Мысалы ақ шағала көлден 3-5 км ұзап шығып, даладан сарышұнақ аулайды. Мұнда
бауырымен жорғалаушылар онша көп емес. Оңтүстікке таман, шөлейт және шөл
жерлерде олардың түрлері көбейеді.
Дала аймағында сұр кесіртке мен далалық әбжыланды ғана кездестіреміз.
Оның есесіне жәндіктер мен өрмекшілер өте көп. Мұнда түзу қанаттылардан -
шекшектер, саяқ шегіртке, кәдімгі шегірткелер; қос қанаттылардан - арыстан
шыбындар, пырылдақтар, ызылдақ шыбындар, шұбар қанат шы-бындар, злак
шыбындары, құмытылар, қара қоңыздар, қызыл кенелер, барылдақ қоңыздар
кездеседі. Мұнда өрмекшілер өте көп. Олардың өрмектері қадам басқан сайын
кездеседі
Кей жылдары шегірткелер (саранча) өте көбейіп кетеді. Мұндай жылдары
шегіртке құстар мен сүт қоректілердің негізгі жеміне айналып қана қоймайды,
тіпті су құстары - шағалалар мен үйректер де алыстан далаға ұзап ұшып
шығып, шегіртке аулап қоректенеді.
Галлицаларды бақылау көңіл аударарлың іс. Галлица - ұсақ, үлкендігі 4-5
мм нәзік маса. Бұлар жұмыртқаларын өсімдіктің денесіне салады. Олардың
жұмыртқадан шыққан личинкалары өсімдік денесіне зиян келтіреді. Оның
ұялаған жерінде галла деп аталатын төмпешік пайда болады. Сондай галланы
жусандардан, көделерден және басқа да бірнеше өсімдіктерден табасыз.
Галлицалардың кейбір түрлері дәнді дақылдарға елеулі зиян келтіреді.
Солардың бірі - гессен шыбыны, бидай құмыты.
Қоңыздардың кейбір түрлері (бізтұмсық қоңыз, кузька-қоңыз),
көбелектердің кейбір түрлері (күздік қоңыр көбелек, т. б.) ауыл шаруашылық
дақылдарының зиянкестері [15].
Алматы облысының селдір өсімдікті жерлері мен өсімдіксіз жалаңаш
тақырлы кең алаптар кезектесіп келетін сазды және тастақ топырақты шөлдерде
жануарлар өте сирек кездеседі. Бұл жерлерде қосаяқ тәрізді тез жүгіретін жа-
нуарлар көбірек. Бұл өңірде қосаяқтардың үш түрі бар. Түнде машинамен келе
жатқанда жол бойы машинаның жарығында ытқып жүгіріп бара жатқан қосаяқтарды
көресің де отырасың, біреуі тасаланып көрінбей қалса, екіншісі жүгіріп
қашып бара жатады. Қосаяқтың сыртқы бейнесі кенгуруға ұқсайды: алдыңғы
аяқтары қысқа, артқы аяқтары мен құйрығы тым ұзын. Олар ытқып секіріп
жүреді.
Қосаяқтар - түнде қоректенетін жануар, көру және дыбыс органдарының
түнгі тіршілікке сәйкес екендігі жақсы байқалады: бұлардың көздері мен
құлақтары үлкен. Шөлді жерлерде, түнгі тіршілік жағдайында қырағы және
есіткіш болудың қандайлық қажеттігі бар екені өзінен-өзі түсінікті болуға
тиіс, онсыз бұлар қараңғыда жыртқыштардың тісіне, тырнағына тез ілігер еді.
Қосаяқтар ойпаң ауызды індерде мекендейді. Күндіз олар інінің аузын
топырақпен тығындап бекітіп тастайды, ымырт түсе інінен шығып тіршілік
әрекетіне кіріседі. Бұлар түн бойы тыным алмайды, жем іздейді - өсімдік
тұқымдарын, тамырын, жуашықтарын, жапырақтарын, жәндік жеп қоректенеді.
Қосаяқтар артқы аяқтарымен шоңқиып отырып, азықтарын алдыңғы аяқтарымен
қысып алып аузына салады.
Тыныш кезде қосаяқтар төртаяқтап жүреді, қауіп төнгенде артқы аяқтарын
жерге тіреп ытқып секіріп жауынан қашып құтылады. Бұл кезде алдыңғы
аяқтарын иегіне қысып алады. Таң сәрісімен қосаяқтар ініне қайта кіріп
жатып қалады.
Қосаяқтар отырғызылған ағаштарға және бақшаға зиян тигізеді. Топырақты
қопсытып, ағаш тамырларын бүлдіреді, себілген өсімдік тұқымдарын теріп
жейді. Сонымен бірге зиянды жәндікті жеп, пайдасын да тигізеді.
Кесіртке, жылан және ірі жәндіктер көп жерлерде жәндік қоректі
сүтқоректілердің өкілі - құлақты кірпі жиі кездеседі. Кірпінің денесі
ебдейсіз, арқасын үшкір тікенек басқан, денесінің басқа жерін қылшың жүн
басқан. Кірпі мойнын ішіне тартып алып, доп тәрізді домаланып қалады. Бұл
оның қорғаныш бейімділігі. Ондай жұмарланып жатқан тікенді денеге кез
келген аң тие алмайды. Құлақ қалқаны үлкен болуына байланысты бұлар
құлақты кірпі деп аталған. Олардың дыбыс органының құрылысындағы мұндай
ерекшеліктердің болуы кірпі үшін өте қажет, түнде жемін аулағанда құлақтың
сақ болуының маңызы үлкен.
Кірпі күндіз тасада - бұтаның астында не інде жатады. Бұлар
жәндіктерді, кесірткелерді, жыландарды, ұсақ кемірушілерді, құстың
жұмыртқаларын қорек етеді. Кірпі жыландардың шағуынан сескенбейді, олардың
уы кірпіге дарымайды, кірпі жыландарға шабуыл жасайды. Ол жыланның құйрығын
тістеп, мойнын ішке тартып жұмарланып жатып алады. Жылан кірпіні шаға да
алмайды, тікенге соғылып қызыл ала ңан болады, кірпі оны біртіндеп жей
береді. Егер кірпі жыланды басынан, не мойнынан ұстаса жұмарланбай-ақ
бірден жеуге кіріседі.
Шөлдегі қатты жерлерде кірпілер ін қазбайды, бұталардың саясындағы
шұқыршақтарға ұя жасайды. Ал құмды жерлерде тайыз ін қазады.
Алматы облысының тастақты және сазды шөлдерге қарағанда құмды шөлдерде
жануарлар мол да, олардың түрлері де едәу-ір көп. Бұған таңдануға да
болмайды, себебі, құмды шөлдерде тіршілік жағдайлары қолайлырақ. Жауын-
шашын құмға оңай сіңеді, құмды шөлдерде жарты метр тереңдікте едәуір ылғал
болады, сондықтан мұндай жерлерде өсімдік жыл бойы болады, әсіресе бұта мен
ағаштар (қоянсүйек, сексеуіл) көп өседі. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 БИОЛОГИЯЛЫҚ АЛУАНТҮРЛІЛІКТІ ҚОРҒАУ – ТІРШІЛІК
ТҰРАҚТЫЛЫҒЫНЫҢ
АЛҒЫШАРТЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5
1. Биоценоз және
биоалуантүрлілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...5
2. Биоценоздар құрылымы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .8
1.3 Табиғаттағы биоалуантүрлілікті сақтап қалу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
2 АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНЫҢ БИОАЛУАНТҮРЛІЛІГІНІҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... 12
2.1 Алматы облысының жануарлары мен өсімдіктерінің
алуантүрлілігі ... ... ... 12
2.2 Қазақстандағы ерекше қорғауға алынған аумақтар – биоалуантүрлілікті
сақтаудың
кепілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..4 0
2.3. Алматы облысындағы ерекше қорғауға алынған
аумақтар ... ... ... ... ... ... ... 47
3 АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНЫҢ
ЭНДЕМИКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
3.1 Алматы облысы жерін мекендеген қорғауға алынған
жануарлар ... ... ... ... 61
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...66
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Адам баласы ХХ-ХХІ ғасырлар аралығында негізгі
қауіп-катердің бірі - қоршаған ортаның нашарлауына тап болды. Осыған
байланысты экожүйені әлемдік, аймақтық және ұлттық дәрежеде қорғау мақсатқа
жетудегі міндеті болып табылады.
Биологиялық алуантүрлілік - Жердегі тіршіліктің тұрақтылығының басты
шарты. Осы алуантүрлілікке байланысты Жердегі тіршілік миллиардтаған жылдар
бойы сақталып келеді.
Геологиялық тарихтың қиын кезеңдерінде көптеген түрлер жойылып, алуан
түрлілік төмендеген, бірақ материктер мен мұхиттардың экожүйелері бұл
принциптарды басынан өткізді. Өмір жалғасып отырды. Жаңа түрлер пайда болды
және олар энергия айналымдары жойылған түрлердің орнын басып отырды.
Сондықтан табиғи және антропогенді жүйелердің тұрақтылығына нұқсан
келтіретін биологиялық алуантүрліліктің төмендеуіне жол бермеу керек.
Жер көлемі жағынан әлемде тоғызыншы орын алатын Қазақстан, қорғалатын
табиғи территориялардың әлемдік жүйесінің дамуында маңызды рөл атқарады.
Біздің мемлекетімізде қорық құру тарихы 1992 жылдан басталады. Бұл жылы
мәдени және табиғи ескерткіштерді қорғау жөніндегі Түркістан комитеті
құрылған, ол алғаш рет сол аймақта қорық құру қажеттілігі мәселесін
көтерді. 1926 жылы Орта Азия мен Қазақстанда біріші рет Ақсу-Жабағылы
қорығы ұйымдастырылды. 5 жылдан кейін, яғни 1931 жылы Наурызым мен Алматы
қорықтары, 1936 жылы Бурабай қорығы 1939 жылы Барсакелмес қорығы құрылды.
Одан әрі қорықтармен бірге қорғалатын табиғи территориялардың басқа да
түрлері - геологиялық, зоологиялық және ботаникалық қорықшалар, табиғи
ескерткіштер және т.б. ұйымдастырылды. 1985 жылы біздің елімізде алғаш рет
Баянауыл мемлекеттік ұлттық қорығы құрылды.
Кеңес Одағы кезінде Қазақстанның қорықтары, ұлттық бақтары, қорықшалары
мен табиғи ескерткіштері құрлықтың алтыдан бір бөлігі алып жатқан, үлкен
мемлекеттің қорғалатын территорияның біртұтас жүйесінде болатын.
Тәулсіздіктің алғашқы жылдарында Қазақстан ауыр экономикалық жағдайды
бастан өткізді, бұл жағдай қорғалатын табиғи территорияларды зор шығынға
ұшыратты. Қаржының жетіспеушілігі жұмысшы адамдар санын кысқартуға және
табиғат қорғау жөніндегі көптеген жете зерттелген мәселелердің жабылуына
әкелді. Жағдай тек соңғы 6-7 жыл шамасында ғана оңалып келеді.
Қазіргі кезде Қазақстан әлемдік бірлестіктің толық құқықты мүшесі
болуға талпынып жатыр. Осындай талаптардың бірі - ҚТТ ұлттық жүйесінің
дамуы болып табылады, оның көлемі мемлекеттің бар территориясының 10 %-ынан
жоғары, сонымен қатар орналатын табиғи территорияның жалпы жүйесіне енген
болуы керек. Осы жолда біздің мемлекетіміз айтарлықтай жетістіктерге жетті.
1997 жылдың 17 шілдесінде қабылданған Ерекше қорғалатын табиғи
территориялар жөніндегі ҚР Заңы негізін құрайтын заң шығару базасы жете
дайындалды. Заң табиғат қорғау мекемелерін құру және олардың жұмыстары
жөніндегі мәселелерді реттейді.
Қазіргі заң шығаруға сәйкес ерекше қорғалатын табиғи территориялар -
бұлар мемлекеттік табиғи-қорықтық қорын қорғау және қалпына келтірумен
қамтамасыз ететін қорғаудың құқықты шаралар жүйесі немесе шаруашылық
жұмыстардың реттелетін ережелері бар жер, су, орман және қоршаған ортаның
табиғи жағдайын бүлдіретін кез келген шаруашылық жүмыстарын жүргізуе тыйым
салынады; қорықшалық, яғни мемлекеттік табиғи-қорықтық қор нысаналарын
сақтауға қауіп төндірмейтін және олардың өсіп-дамуына зиян келтірмейтін
шаруашылық және кез келген жұмыстарға тек белгілі маусым мен уақытта рұқсат
беріледі.
Алматы облысы - Қазақстан жерінің көрікті де қайталанбас табиғатымен
көз қуантатын аумақтарының бірі. Осы облыста бүкіл әлемге әйгілі
мемлекеттік табиғи ескерткіштер, әсем қорықтар, ұлттық саябақтар
орналасқан. Қорғалатын аумақтарда өсімдіктер мен жануарлардың мыңдаған
түрлері қазіргі кезде мемлекеттік қорғауға алынып отыр. Осы табиғаттың
кереметтерін біз ұрпағымызға жеткізуіміз - әрқайсымыздың борышымыз.
Диплом жұмысының мақсаты – Алматы облысының биологиялық
алуантүрлілігінің экологиялық ерекшелігін анықтау.
Осы мақсатты жүзеге асыру барысында келесі міндеттер қойылды:
- биологиялық алуантүрлілік туралы, Қазақстанның табиғатын қорғау және
органикалық дүниесі туралы ғылыми әдебиеттерге шолу жасау;
- Алматы облысында орналасқан ерекше қорғауға алынған
аумақтарын сипаттау;
- зерттеліп отырған аумақтағы флора мен фаунаның
алуантүрлілігіне сараптама жасау;
- Алматы облысындағы Қызыл кітапқа енген өсімдіктер мен
жануарлар жайлы деректер жинау;
- Алматы облысының биологиялық алуантүрлілігінің экологиялық
аспектісіне аса назар аудару;
- Қазақстандағы биоалуантүрлілікті қорғауға арналған заңдарын
сараптау.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тарау,
қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 БИОЛОГИЯЛЫҚ АЛУАНТҮРЛІЛІКТІ ҚОРҒАУ – ТІРШІЛІК
ТҰРАҚТЫЛЫҒЫНЫҢ АЛҒЫШАРТЫ
3. Биоценоз және биоалуантүрлілік
Биологиялық алуантүрлілік — популяциялар, биоценоздар мен экожүйелердің
тұрақтылығының шарты.
Табиғатта әр түрлі популяциялар бірегей жүйелерге бірігіп ірі
бірлестіктер құрады. Оларды ғылым тілінде "бірлестіктер" немесе
"биоценоздар" деп атайды. Биоценоз - табиғи жағдайлары бірегей жерлерде
тіршілік ететін өсімдіктер, жануарлар және микроорганизмдердің жиынтығынан
тұрады.
Биоценоз ұғымын алғаш рет ұсынған неміс зоологі К.Мебиус (1877 ж.)
биоценоз құрамындағы организмдердің бір-бірімен қарым-қатынасын
биоценотикалық тұрғыда қарастыру қажет [1]. Өйткені, кез келген биоценоз
өзімен-өзі жеке дамымайды. Ол әрқашан да әлі табиғатпен бірлестікте ғана
өмір сүреді. Сондықтан биоценоз компоненттерінің қолайлы тіршілік ортасы -
биотоптардан тұрады. Яғни, биотоп - тірі организмдердің жиынтығы, тіршілік
ететін орта. Нәтижесінде биоценоз бен биотоп бірлесіп биогеоценозды
құрайды.
Алғаш рет бұл терминді ғылымға 1940 жылы В.Н.Сукачев енгізген. Сонымен
биогеоценоз дегеніміз биоценоз + биотоптың (экотоп) диалектикалық
бірлестігі. Ол төмендегі құрамдас бөліктерден тұрады: өндірушілер (жасыл
өсімдіктер); талап етушілер (бірінші - өсімдік қоректі жәндіктер; екінші -
жануар тектес қоректілер); ыдыратушылар (микроорганизмдер) және өлі табиғат
компоненттері. Міне, осы компоненттер арасында үнемі қарым-қатынастар жүріп
жатады.
Биоценозды зерттеуші ғылым саласы биоценология деп аталады. Ал
биогеоценоз ұғымы тек биоценоз бен биотоп жиынтығы гана емес, ол табиғаттың
біртұтас және өзінің даму заңдылығы бар күрделі жүйе. Сондықтан табиғаттағы
биологиялық бірлестіктер — кез келген популяциялар мен биотоптардан тұратын
кішігірім жәндік (жануар) інінен бастап, мұхиттардың биотасын қамтитын
табиғат бірлестіктер.
Ең үлкен биологиялық жүйе - биосфера немесе экосфера. Ол жер шарының
барлық тірі организмдері мен оның тіршілік ететін физикалық ортасын
қамтиды. Ғылымда биоценоз ұғымының баламасы ретінде "Экожүйе" термині жиі
қолданылады. Оны 1935 жылы А.Тенсли енгізген. Шын мәнінде, екі ұғымда
бірдей мағынаны білдіреді, әрі бірін-бірі толықтыра түседі.
Биоценоз трофикалық сипаты тұрғысынан уақыт пен кеңістікке байланысты
автотрофты және гетеротрофты организмдерге жіктеледі. Егер де биогеоценоз
ұғымы көбінесе зерттелетін объектінің құрамына сипаттама берумен шектелсе,
ал экожүйе ондағы атқаратын функциясын көбірек сипаттайды. Мәселен,
экожүйелер: 1) энергия ағымына, 2) қоректік тізбектер, 3) кеңістік пен
уақытқа байланысты көптүрлілік құрылым, 4) биогенді элементтер айналымы, 5)
эволюция және даму, 6) басқару, 7) компоненттердің қарым-қатынастарын толық
қарастырады.
Сондықтан экожүйе — экологияның функциялды бірлік өлшемі. Оның ең басты
қызметі - ондағы компоненттердің бір-бірімен қарым-қатынас жағдайында ықпал
етуі.
Биоценоздағы қарым-қатынастардың ең бастылары қоректік және
кеңістіктегі байланыстар. Қоректік қарым-қатынастарды ғылымда биотикалық
факторлар деп атайды [2]. Яғни, биотикалык факторлар дегеніміз - тіршілік
барысындағы организмдердің бір-біріне тигізетін әсері немесе ықпалы.
Аталған факторлар біртүрлі сипат ала отырып, бір ортада тіршілік ететін
организмдер арасында аның немесе байқаусыз түрде білініп отырады. Мәселен,
өсімдік — өсімдік қоректі организм (фитофаг) үшін ең қажетті роль
атқарғанымен, кезегінде фитофагтар да өсімдіктің өнімділігін азайтып,
қолайсыз жағдай туғызады.
Сол сияқты гүлді өсімдіктер үшін оны тозандататын аралар, т.б.
жәндіктер үлкен роль атқарады. Осының бәрі биоценоз құрылымының
күрделілігін және ондағы тіршілік иелерінің бір-біріне тәуелді, пайдалы
немесе кері әсер ете отырып, үнемі даму үстінде екендігін көрсетеді.
Биологиялық алуантүрлілік - популяциялар, биоценоздар мен экожүйелердің
тұрақтылығының шарты
Табиғатта абсолютті түрде ұқсас даралар, популяциялар, түрлер мен
экожүйелер болмайды. Тіпті 61 жұмыртқадан дамыған егіздердің өзі бір-
бірінен ерекшеленеді Сондықтан жер бетінде түрлердің саны өте көп, бұл
алуантүрлілік адамзат ақылына сыйлайтын жұмбақ және еш уақытта
таусылмайтындай көрінеді.
Жеке түрлер адамның кінәсінен жойыла бастағанда, алғашқыда оған көңіл
аударылмады. Себеп палеонтология көрсеткендей, табиғаттағы көптеген
түрлердің жойылып біту процестері байқалып отырған.
Бірақ қазіргі уақытта тіршіліктің алуантүрлілігінің кедейленуі
адамзаттық іс-әрекеті нәтижесінде үлкен жылдамдығымен жүріп отыр. Орасан
зор территорияларды таза тұқымды, тұқым қуалау қасиеттері біртекті аздаған
мәдени өсімдіктер алып жатыр. Табиғи экожүйелер бұзылып, мәдени
ландшафттары ауыстырылуда, практикалық жағынан да биологиялық
алуантүрліліктің биологиялық маңызын түсіндірудің маңызы зор.
Табиғи бірлестіктер бактериялардан бастап ғасырлар бойы өмір сүріп келе
жатқан ағаштар мен ірі тауарларға дейін жүздеген және мыңдаған түрлерінен
құралуы мүмкін. Түрлік алуантүрліліктің жоғары алуы осы күрделі
жүйелердің төмендегі қасиеттерін қамтамасыз етеді:
1. Бөліктерінің өзара бір-бірін толықтыруы. Бірлестікктерде қоршаған
орта ресурстарын пайдалануда бір-бірін толықтыратын түрлер бірігіп тіршілік
етеді. Мысалы, жалпақ жапырақты орманда бірінші белдеудің өсімдіктері жарық
ағынының 70-80%-ын сіңіріп алады. Екінші белдеуде толық жарықтың 10-20%-ы
жеткілікті болатын ағаштар мен бұталар өседі, ал шөптесін өсімдіктер мен
мүктер жарық ағынының бар болғаны жүзден 1-2 үлесінің өзінде фотосинтез
жүргізуі қабілетті. Бір-бірін толықтыра отырып, өсімдіктер күн энергиясын
толық пайдаланады. Осындай толықтырулар әр түрдің өсімдіктерінің топырақ
бетінде таралуы, олардың тамыр жүйелерінің орналасуы, минералдық заттарды
толық пайдадануы және т.б. көрінеді. Жануарлардағы еңбек бөлінісін әр
түрлердің тамақты, тәуліктік және маусымдық белсенділікті, кеңістіктер
орналасуды пайладануынан көруге болады. Түрлердің өзара бір-бірін
толықтыруы, яғни органикалық затты жасаушылар мен ыдыратушылар, экологиялық
зат алмасулардың негізінде жатыр [3].
2. Түрлердің бір-бірін ауыстыруы. Биоценоздың кез келген түрін басқа
экологиялық талаптары мен функциялары ұқсас түрлермен алмастыруға. болады.
Мысалы, қылқан жалырақты ормандағы шыршаның және самырсынның әр түрлі
түрлері немесе әр түрлі шалғындықтағы тозаңдандырушы — бунақденелілер.
Көптеген түрлердің экологиялық орны ұқсас болғандықтан қандай да бір түрдің
кемуі немесе жойылуы экожүйе үшін қауіпті емес. Түрлердің бір-бірін
ауыстыруы табиғат жағдайларының үнемі өзгеріп отыруынан болады. Мысалы
шалғындықтарда ылғалды жылдары қысқа, ал құрғақшылық жылы - ұзын
тамырлы өсімдіктері басым болады.
3. Реттеушілік қасиеті. Өздігінен реттелуге қабілеттілік - күрделі
жүйелердің өмір сүруінің негізгі шарты. Өздігінен реттелу кері байланыстар
негізінде пайда болады. Теріс кері байланыс принципі дегеніміз - жүйенің
қалыпты күйден ауытқуы, оны қалыпты күйге қайтаруға бағытталған күштерді
іске қосады. Бұл принцип биоценоздардағы популяция ішілік және түраралық
өзара қарым-қатынастардан көрінеді. Жемтіктердің санының артуы жыртқыштар
мен паразиттердің санының артуына алып келеді. Популяцияның тығыздығының
белгілі бір деңгейден артып кетуі, түрдің ішкі байланыстарын өзгертеді,
яғни көбею қабілеті төмендейді немесе кеңістікте даралардың таралуы
күшейеді. Биоценозда түрлердің алуантүрлілігі артқан сайын популяциялар
құрылымы күрделенген сайын олардың өздігінен реттелуі жақсы жүреді.
4. Функцияларды қамтамасыз етудің сенімділігі. Биоценоздың экожүйе-
дегі негізгі қызметі - әрі органикалық затты жасау, оны ыдырату және
түрлердің санын реттеу болып табылады. Бұл функцияның көптеген бір-
бірін сақтандырушы түрлер қамтамасыз етеді. Мысалы, бунақденелілердің
санын көптеген әр түрлі тамақпен қоректенетін жыртқыштар, одан артып
кеткенде - арнайы паразиттер, өте жоғары болғанда - инфекцияның
ауруларды туғызушылар немесе бәсекелестік қатынастар мен популяция
ішілік өзара әсерлердің күшеюі реттеп отырады.
Өсімдік ұлпаларындағы күрделі және берік компонент - целлюлозаны
ыдыратуды маманданған бактериялар әр түрлі зең саңырауқұлақтары, ұсақ
тонырақ иенелері - сапрофагтар бунақденелілердің дернәсілдері, жауын
құрттары және басқа да ішінде бұл процеске қажет ферменттері бар жануарлар
да жүзеге асыра алады. Экожүйелердегі түрлердің алуантүрлілігі олардың
тіршілік қызметінің сенімділігін қамтамасыз етеді.
2. Биоценоздар құрылымы
Экологиялық орын. Әрбір жеке организмнің тек өзіне тән қолайлы тіршілік
ететін орны болады. Ол көбінесе биоценоздың құрылымына байланысты өзінің
атқаратын ерекше функциясымен сипатталады. Мәселен, шөптесін өсімдіктер мен
орман ағаштары Австрияда немесе Еуропада болсын олардың экологиялық орны
мен атқаратын қызметі ұқсас болып келеді.
Экологиялық орнының тұрақты болуы көбінесе қоректік бәсекелестікке де
тікелей байланысты. Ал, бір систематикалық түрде жататын туыс түрлер тіптен
қоректік тұрғыда өте тиімді жіктелген. Мәселен, суда кездесетін ескек аяқты
су қандалаларының екі түрі бір жерде тіршілік ете береді. Себебі, бірі
жыртқыш болса, екіншісі қалдық қоректі. Мұндай жағдайда, организмдердің
экологиялық орны тұрақты келеді.
Өсімдіктерде де экологиялық орын жақсы жіктелген. Мәселен, өсімдік
гүлінің шырынымен қоректенетін аралар, оның жапырағында, сабағында немесе
тамырында тіршілік ететін түрлердің өкілдерімен ешбір бәсекелестікке
бармайды. Сол сияқты ормандағы ағаш тектес немесе өсімдіктер ярустылыққа
(қатарлар байланысты реттеліп орналасқан.
Биоценоздың түрлік құрылымы. Әрбір биоценоздың өзіндік түрлік құрамы
қалыптасқан. Сондықтан биоценозда бір түрдің популяциялары өте көп болса,
ал екіншілері керісінше болуы мүмкін. Осыған байланысты биоценоз ондағы
түрлердің сапасымен сипатталады. Егер де биоценозда бір немесе әр түрі оның
90% құраса доминантты (басым) өсімдік болады. Кейде мұндай өсімдіктерді сол
биоценоздық деп те атайды. Мәселен, қарағайлы орманда қараға торы болып
саналады.
Биоценоздың кеңістік құрылымы. Биоценоздарға организмдер алғаш рет
қоныстанғаннан бастап көптеген экологиялық факторлаға байланысты
орналасады. Организмдер жердің релъефіне қарай горизонталъды немесе
вертикалъды бағытта орналасуы мүмкін. Ол үшін әрбір жеке түр бір-біріне
кедергі келтірмеуі тиіс. Соның биоценоздағы бір көрінісі - ярустылық
(қатарлық).
Ярустылық биоценоздардың биіктік бойынша жиіктелуі. Ярустылықты
өсімдіктер бірлестігінен көруге болады. Мәселен, орманнан 6 ярустылықты
кездестіреміз: I ең ұзын ағаштар (шырша, қарағай, емен, т.б.); II екінші
қатарлы ағаштар (шетен, ырғай); Ш бұталы ағаштар (шие, итмұрын, т.б.); IV
жартылай бұталы ағаштар (тобылғы, сасырлар); V шөптесін өсімдіктер
(қымыздық, шайқурай); VI қыналар мен мүктер [4].
Тіпті ярустылықты жер асты бөлімдерінде айқындауға болады. Әрбір
ярусқа тән оның микроклиматы, түрлік құрамы, бейімделу белгілері жіктелген.
Топырақтағы, судағы организмдерден де өзіне тән ярустылықты байқауға
болады. Бірақ, мұндағы экологиялық факторлар мен талаптар әр түрлі болуы
мүмкін. Сол сияқты ярустылық заңына бағынбайтын түрлер де бар. Мәселен,
олардың қатарына көптеген паразиттерді, ірі аңдар мен құстарды жатқызуға
болады. Ярустылық пен горизонталъды биоценоздардың да кеңістік құрылымы
ерекшеленеді.
Биоценоздың экологиялық құрылымы. Әрбір биоценоз организмдердің белгілі
бір экологиялық топтарынан тұрады. Олар көшесе ылғал, жарық, қорек т.б.
факторларға байланысты жіктеліп отырады және өзіндік қызмет атқарады.
Экологиялық құрылым - биоценоздағы түрлері, жиынтығы мен кеңістігі арқылы
сипатталады.
Биоценоз - уақыт пен кеңістікке қатысты және антропогендік факторларға
байланысты өзгеріп отырады. Сондықтан биоценоздардың жәй және түрлі
типтерін ажыратуға болады. Мәселен, тропика биоценоздары мен Қазақстанның
орманды дала биоценоздарын ешбір салыстыруға болмайды. Олар бір-бірімен
түрдің көптүрлілігімен де, биомассамен де ерекшеленеді. Атап айтқанда, шөл-
шөлейтті, тундра биоценоздары жай биоценоздар қатарына жатады, ал орман,
орманды дала, тропикалық биоценоздары күрделі биоценоздар болып есептеледі.
Су биоценоздары құрлықпен салыстырғанда қарапайым болып келеді. Ол
көбінесе су жүйесінде құрлықтағыдай атмосфера мен топырақтың болмауы, әрі
жетекші факторлардың (жарық, температура, қорек, қысым, оттегі, т.б)
бірегей болмауы үлкен роль атқаратыны белгілі.
1.3 Табиғаттағы биоалуантүрлілікті сақтап қалу жолдары
Жер бетінің өсмідіктерден тұратын жамылғылары азайған сайын топыраққа
су аз жиналып, жауын-шашын да аз түседі. Тропикалық ылғалды орманның әр
гектарынан жылына 1400 мм су буға айналса, сол ендікте орналасқан мұхиттан
қашықтығы бірдей даланың әр гектарынан болғаны: 1000 мм су буланады. Судың
бірқалыпты айналуына жер бетіндегі өсімдіктердің маңызы өте зор. Сонымен
қатар көміртегі өсіміктердің құрамында болады. Ауадағы көмірқышқыл газы
өсімдіктердің тез өсуіне, мол өнім беруіне зор әсер етеді. Сол себепті
бақшалар, парниктерде қыс айларының өзінде көкөністер пен гүлдер өсіріп,
табыс табады. Өсімдіктердің азот айналымы кезінде азотты нитрат (N03) және
(N02) түрінде пайдаланып, қоректік тізбек арқылы адамдарға, жануарларға
береді.
Қазірігі уақытта әлемде жүзден аса халықаралақ бірлестіктер қоршаған
ортаны сақтап қалу проблемаларымен айналысады. Солардың ішінде ең беделдісі
- Біріккен Ұлттар Ұйымы (БҰҰ).
БҰҰ қоршаған ортаны қорғау мен дамыту проблемаларына арналған екінші
Конференциясы мемлекет және үкімет басшыларының қатысуымен 1992 жылы Рио-де-
Жанейрода өтті. Бұл маңызды конференцияда 114 елдің басшысы мен 178 елдің
дипломаттары, 1600 мемлекеттік емес бірлестіктердің өкілдері болды. Осы
конференцияда қоршаған ортаның проблемалары мен дамуын бір-бірінен бөліп
қарастыруға болмайтыны атап көрсетілді, елдің экологиялық, кедейлік және
даму деңгейінің бір-бірімен байланыстылығы айтылды, сол сияқты әлемдік
қоғамдастықтың ХХІ ғасырда тұрақты түрде даму жолына түсу керектігі жайлы
шешім қабылданды.
Осы конференцияда 5 маңызды құжат қабылданды:
1."Қоршаған орта мен оның дамуы туралы Рио декларациясы".
2."21 ғасыр күн тәртібі".
3."Орманның барлық түрінің тұрақты даму, басқарылу мен сақталу
принциптері туралы Өтініш".
4."Климатттың өзгеру проблемаларының Конвенциясы".
5."Биоәртүрлілік Конвенциясы".
Осы конференцияда қабылданған құжаттардың ең маңыздыларының бірі -
"21 ғасыр күн тәртібі". Бұл жалаңаштық пен аштықты жеңу, қоғамның табиғатты
қорғаудағы ролі, т.б. осылар сияқты 100-ден аса ғаламдық мәселелерді
қамтыған программалардан құралған. "Күн тәртібінде..." барлық елдердің
тұрақты түрде дамуын қамтамасыз ететін бағыттамалар айқындалды.
Нью-Йоркте 1972 ж. өткен БҰҰ-ның Генералдық ассамблеясында тұрақты
даму стратегиясының орындалу жағдайларына талдау жүргізіліп, мына
мәселелердің әлі шешімін таппағаны көрсетілді [5]:
-аштық пен жалаңаштықты құрту бағытында;
-дамыған және дамушы елдеріндегі өмір сүру деңгейінің ара-қашықтығын
жақындату;
-ғаламдық масштабта қоршаған ортаға түсетін антропогендік қысымды
азайту жолдары мен әдістерін табу.
Адамзаттың алдағы онжылдықтағы бірінші рет тік назар аударатын
маңызды проблемалары: таза ауыз су, энергетика, көлік пен қоршаған орта,
орман, әлемдік мұхит мәселелері көрсетілді. Негізігі кешенді (комплексті)
мәселе болып аштықты құрту, өндіру мен қолдану арасындағы қалыптасқан
құрылымды өзгерту айтылды.
Қазіргі уақытта адамзатты тек қана аштық мәселесі ғана емес, сондай-ақ,
табиғи ресурстарының ластану мәселелері қиналтып отыр. Бірақ, бұл фактор
халық санының өсуіне әсер етіп отырған жоқ.
Табиғи ресурстар деп материалды өндірістің барлық сұраныстарын
(минералды, жерлік, ормандық, сулық ресурстар) қанағаттандыруға
қолданылатын барлық табиғи байлықты айтамыз. Табиғи ресурстармен қатар
табиғи жағдайларды да қарастырады.
Қазіргі даму жағдайында табиғат барлық ресурстардың кені - өндірістік
(өнеркәсіптік шикізат пен энергия), ауыл шаруашылық, денсаулықтық және
рекрациондық, эстетикалық және ғылымдық, аймақтық және экологиялық ретінде
қарастырылады.
Адамның шаруашылық іс-әрекетіне қолданылатын жер мен оған жақын
космос аймағы табиғи ресурсты потенциал деп аталынды. Көп елдерде, оның
ішінде Ресейде, табиғи ресурстардың экономикалық және экологиялық бағасы
туралы деректер жинағы - табиғи ресурстар кадастры жүргізіледі. Бұл
деректер табиғи ресурстардың орналасуының аймақтық біркелкі еместігін
көрсетеді. Бұл біркелкіліксіздік жер, су, энергетикалық және минералды
сияқты негізгі ресурстардың орналасуынан жақсы көрінеді.
Жер ресурсы. 1980 ж. аэрокосмостық деректер бойынша шаруашылыққа
қолданылмаған жер көлемі бағаланды. Мұндай өңделмеген жерлер 38 млн шаршы
км. ғана құрайды екен немесе құрлықтың 28 пайызы. Барлық егінді жерлердің
жартысы мен өндірістік құрлыстардың салынуымен қысқаруда. Егісті аймақтарға
құрғақшылықтың әсерінен шөлдену процесі де үлкен зиянкестік жасауда.
Шөлдену қаупі Жердің шамамен 30 млн шаршы км аймағына (19 пайыз) қауіп
тудыруда [6].
Жаңа территорияларды игеру негізінен олардың адамының тұруына (өмір
сүруіне) ыңғайлылығымен байланысты. Еуропалық стандарт бойынша жылдық
орташа температурасы - 2 гр. С жоғары және теңіз деңгейінен 2000 метрден
төмен аймақтар қолайлы есептеледі.
Су ресурстары. Планетамыздағы негізгі тіршілік иелері таза суды
керек қылады. Таза ауыз сулар да жер бетінде әркелкі орналасқан. Құрлықтың
әр аудандарындағы орташа жылдық жауын-шашын көлемі 0-ден 12500 мм-ге дейін
мөлшерде. Судың булануы да әрқилы - 150-4000 мм. Құрғақ жерлердің 63
пайызын теріс су баланысы бар аймақтар алып жатыр. Бұл жерлерде булану
арқылы кететін су мөлшері түсетін жауын-шашын көлемінен көп. Орталық Азия
мемлекеттеріндегі су проблемалары ғаламдық масштабқа айналып отыр.
Энергетикалық ресурстар. Мұнай, газ, көмір - орны толмайтын
ресурстарға жатады. Олардың орналасуы да әркелкі. Бүкіл әлемдег көмір мен
газдың үштен бір бөлігі және мұнайдың 20 пайызы Ресейде жатыр. Мұнайдың 35
пайызы және газдың 17 пайызы Орта Шығыста. Мұнай, газ, көмірдің көп шамасы
Солтүстік Америкада да бар. Осы үш аймақта барлық барланған қазба
отындардың 70 пайызы орналасқан.
Минералды ресурстар. Экономикаға қажетті маңызды минералды ресурсқа
темір рудасы өндіріледі. Бұл руданы ең көп өндіретін мемлкеттер - Қытай,
Бразилия, Австралия және Ресей. Басқа металдар геохимиялық сирек
материалдарға жатады.
И.Ф. Реймерстің болжамы бойынша калий тұздары, тас көмір мен
фосфаттар 2100 жылы, марганец рудасы - 2090 жылы, бокситтер, никель - 2040
жылы, мыс, молибден, табиғи газ - 2020-2030 жж., кобальт, қоғасын, сынап,
қалайы - 2010-2015 жж. таусылуы мүмкін.
Кейбір елдер мен аймақтар үшін бұл мерзімдер аздап өзгешелеу болуы
мүмкін. Мысалы, марганец рудасының әлемдік қорының 75 пайызы Украина мен
Грузияда жинақталған.
2 АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНЫҢ БИОАЛУАНТҮРЛІЛІГІНІҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Алматы облысының жануарлары мен өсімдіктерінің алуантүрлілігі
Басына көз шағылысатын мәңгілік аппақ қардан сәуле ораған зәулім Іле
Алатауының климаты, сол енділіктегі шөл мен дала климатынан мүлдем өзгеше
болумен қатар, тау бөктеріндегі жазықтардағы тіршілік жағдайларына үлкен
әсер етеді.
Биік Алатаудағы мұздан бұлақтар басталып, олар бір-бірімен қосылып
өзендерге айналады [7]. Ол өзен сулары шыжыған күн кептірген, ылғалдан
зәбір шеккен шөлдерге жетеді. Ылғал жеткен шөл - құлпырған тіршілік
құшағына бөленеді.
Таудың басына қарай көтерілген сайын, ондағы аймақтар жиі ауысып
отырады: тау етегіндегі шөл мен дала орнын жапырақты ормандар, одан жоғары
қылқан жапырақты ормандар алады, одан да жоғары биік таулық шалғын, оған
жалғаса жалаңаш құздар мен мұз басқан шыңдар. Осыған байланысты тау
аймағындағы өмір сүретін жануарлар да алуан түрлі болады.
Сурет 1. Іле Алатауы
Іле Алатауы етегінің солтүстік жағы сазды, тастақты шөл болып келіп,
тауға таяу жері түрлі шөпті құрғақ далаға айналған. Бұл өңірде суармалы
егіншілік жақсы дамыған. Көз ұшына дейін жайқалған егістік, бақтар,
жүзімдіктер көресіз. Тау өзендерінің сулары арықтармен егістікке
жеткізіледі. Жолдардың жиектерінде қаз-қатар бәйтеректер өседі. Оның
саясында мыңдаған торғайлар паналайды. Бұл кішкене қарақшылардың астың
егісіне тигізетін зияны кемірушілер зиянынан кем емес.
Аласа төбелердің беткейлерін кебіне егіс пен жеміс бақтары алып жатыр.
Тау қойнауында жабайы алма, өрік, алмұрт, долана, итмұрындар қалың өседі.
Бұлар-дың ішінде бізге таныс көптеген құстар мекендейді.
Бұл жерде мысық торғайдың құйқылжыта ысқырған дауысын, тағанақтың
шықылдаған дыбысы естіледі; кептер және қара шымшықтарды да көресіз. Ел
қонысынан қашығырақ қырғауыл мен сақалды кекіліктер кездеседі.
Іле Алатау тауларының күнгей беткейлерінде злактар мен жусан, ал
теріскей беткейлерінде орман ағаштары өседі. Орманның етек жағында көк
терек, алма, жабайы өрік өседі. Бұл орманда жануарлар көп болады. Мұнда
кептерлер, қара шымшықтар, мысық торғайлар да бар. Іле Алатауында
кемірушілердің алуан түрі: сұр тышқан, кәдімгі тышқан, аламан тышқандар
болады.
Альпі шалғындығының жоғары жағында - қорымдардың, зәулім жартастардың,
мәңгі қардың араларында жабайы қой - арқар, ешкі - таутеке, барыс, ұлар
кездеседі.
Сурет 2. Таутеке мен арқар
Таутеке альпілік шалғындыққа таяу жатқан тау құздарында мекендейді.
Олар жартастардың арасындағы аңғарларда түнеп, таңертең жайылымға шығады.
Шаңқай түске дейін жайылып, одан кейін суатқа келеді. Күн ысыған кезде жан-
жақ жақсы шолынатындай жердегі тастың арасында көлеңкелеп жатып тынығады.
Кешке таман тағы да жайылымға шығып жайлап жайылып, жататын орнына қарай
беттейді. Күз түсіп, тауға қар жауа бастаған кезде таутекелер төмендеп
түсіп, арша және басқа да бұталар өскен өңірге келеді.
Өте ірі жануардың бірі – арқар. Оның салмағы 160-180 кг тартады.
Олардың артқа қарай йіріле ширатылған шаңырақтай үлкен мүйіздері болады.
Арқар биік таулардың ашық жазығында мекендейді. Олар түнде таудың мұз
жатқан жеріне дейін өрлеп барып, қаннен-қаперсіз дем алып түнеп шығады,
ертеңгісін қайтадан төмендеп жайылымға түседі [8].
Арқарлардың көнбістігі, салмағы, жыл бойы биік тау жайылымында жайылып
шығуы мал маманы ғалымдарының зейінін еріксіз аударған болатын.
Ғалымдар меринос қойымен арқарды будандастырып, қойдың арқар-меринос деп
аталатын жаңа тұқымын шығарды. Қойдың бұл тұқымы көнбісті, биік тау
басындағы шалғындарда жайылып тіршілік ете алады. Бұлардың жүні сапалы,
салмағы ауыр.
Таутекелердің ізінен қалмай барыстар аңдып жүреді. Бұлар
сыбдырсыз, үнсіз, жерге бауырын төсеп, жайбарақат жайылып жүрген
таутекелерге жартастардың тасасынан келіп тиіседі, немесе оларды суатқа
келетін жолынан тосады. Барыс пәрменімен секіріп, таутекені табанымен бір
соғып ұрып жығады да, ақсиған тісімен алқымынан ала түседі. Барыс кәдімгі
жолбарыстан кішірек келеді. Барыстың дене тұрқы екі метрден астам болады.
Реңі сарғыштау келген күңгірт қоңыр болады, денесін қара тең-білдер түгел
алып жатады. Барыстар таутекеден басқа арқар, жабайы шошқа, елік, ұларды
аулайды.
Сурет 3. Аршалық ементұмсық пен сасық көкек
Биік тауларда құстар онша көп болмайды. Мұнда аршалық ементұмсық, көк
кептер, ұлар, тау қарға кездеседі. Жан бара алмайтын құздарда өте үлкен
қозықұмай ұялайды. Олардың жайыл-ған ңанаты екі жарым метрден артады.
Қозыңұмай суыр, еліктің лақтарын, қозыны аулайды, өлекселерді де жейді.
Қозықұмай тұяқты ірі жануарларға да шабуыл жасайды: екпіндеп ұшып келіп,
оларды күшті қанатымен соғып құздардан құлатуға тырысады. Егер ол жануар
құздан құлап мертіксе қозықұмайға жем болады.
Суарылған жердің климаты маңайындағы шөл жерлерге қарағанда өзгеше
болады. Оның климаты ылғалды және қоңыржай болып келеді. Бұл жағдай -
көптеген жануарларға қолайлы. Жалпы алғанда, оазис жануарлары — шөлден,
даладан, орманнан ауып келген - келімсек жануарлар.
Ағаштарға мысық торғайлар, қара торгайлар, тағанақтар, көк қарғалар,
көк торғайлар, сасық көкек мекендейді.
Үйдің, сарайдың, қой қоралардың төбелеріне қарлығаштар ұялайды.
Көк қарғаның ірілігі ұзақ қарғадай. Оның реңі алашұбар - көгілдір, көк,
қызғылт болып келеді. Көк қарғалар ұяларын ағаштардың кеуектеріне,
жарлардағы індерге салады. Олар насекомдарды, көбіне қоңыздарды және түзу
қанаттыларды - шегірткелерді қорек етеді.
Көкторғайлар (щурки или пчелоеды) - аралардың жауы. Бұлар тек араларды
ғана емес, сонымен қатар басқа насекомдарды да, соның ішінде көптеген
зияндыларын да ұстайды. Көкторғайлар - топтанып жүретін құс. Ертеңгісін
және кешкісін насекомдар іздеп бақтардың үстінде топтанып ұшып жүреді. Олар
ұшып жүргенде қарлығаш не ұзынқанатқа ұқсас.
Сасық көкек - өте әдемі құс. Ала-шүбар түсіне және ұзын қауырсынды
айдарына қарай оны басқа құстардан оңай ажыратуға болады. Сасық көкек өте
ептейлі құс. Айдарын біресе көтеріп, біресе түсіріп, жан-жаққа жалтақтап,
асығып жылдам жүгіріп жүреді. Үш қырлы ұзын тұмсығымен сасық көкек қандай
жарықтардан болса да жәндіктерді суырып алады. Жәндіктерді жарықтардан
шығарып алысымен, аспанға қарай лақтырып жібереді де, ол төмен түсіп келе
жатқан кезде ұшынан қайта ұстауға тырысады; егер жәндіктерді ортан белінен
ұстаса, оны қайтадан лақтырады. Сонымен, жәндіктерді бір ұшынан ұстағанша
лақтыра береді. Лақтырған жәндіктерді бір ұшынан ұстап алғанда ғана жұта
алады. Тұмсығына көлденең түскендерін жұта алмайды.
Алматы облысындағы Қапшағай маңындағы кемірушілердің бір түрі — ондатра
өзен-көлдерге жерсіндірілді [9]. Ондатраның қорегі - су өсімдіктері:
қамыс, жалпақ қоға, қара өлең, жұмыр қоға. Бұл өсімдіктердің қоры бізде өте
көп. Сондықтан ондатраны жерсіндіру осы табиғат байлығын тиімді пайдалану
жөніндегі шараның бірі.
Ондатра республикамыздың өзен-көлдеріне 1935 жылы тұңғыш рет жіберілді.
Қазір бұл бағалы терілі аң жылына жүз мыңдан ауланады.
Ондатраның сыртқы пішіні су тышқанына ұқсайды, бірақ одан үлкендеу.
Ересегінің салмағы бір килограмға жетеді.
Ондатра ін қазады және үйшік жасайды. Іні су жағасында болады. Оның
кірер аузы су ішінде, су деңгейінен 10-80 см төмен болады. Іннің аузына
жақын алдыңғы үйі болады. Одан бірнеше тарау шығып үлкен ұяға асханаға
қосылады, одан әрі жоғарырақ ұялы камерасы болады, ұрғашысы осы жерде
балалайды. Ондатра інінің жер бетіне шығатын аузы болмайды. Су деңгейі
төмендеп кетіп інінің кірер аузы судан жоғары қалып қойса, ондатра ол інді
тастап кетеді.
Ондатра салындылардың, құлаған қамыстардың үстіне, тіпті таяз суға
үйшік жасайды. Үйшіктің табаны 4 м, биіктігі су деңгейінен 1,5 м жетеді.
Үйшікті қамыс пен лай балшықтан жасайды. Үйшіктің ішінен төмен қарай суға
жеткізіп жол жасайды.
Ондатраның қоректенетін жерін табу қиын емес. Бұлар, борықты, өсімдік
сабақтарын жағаға не салға тасып, сол жерде қоректенеді. Сол өсімдік
қалдығы олардың азықтанатын жерін көрсетеді.
Ұрғашылары бір жазда 2-3 рет балалайды. Әр рет 8-9 бала туады. Балалары
тез жетіліп кетеді. Олардың кейбіреулері сол жылы балалайды. Біздің өзен-
көлдеріміздегі ондатраның тез көбейіп кетуі де осыдан [10].
Суармалы жерлерде көптеген кемірушілер мекендей алмайды. Алайда, егін
жайдың арасында айдалмаған дөңестерге, сортаң топырақты жерлерге, адам
суармайтын, егістік, бау-бақша, бақ егілмей бос қалған жерлерге сол
жерлерге таяу шөлде болатын кемірушілер мекендейді. Солардың бірі соқыр
тышқандар. Бұлар тіпті қалада да кездеседі.
Соқыр тышкан үй тышқанынан ірілеу, одан гөрі құйрығы қысқа болады.
Алдыңғы аяқтарының табаны жалпақ болады да, оның үстіне шыккан қылшық жүні
оны онан әрі үлкейтіп жібереді. Бұл - топырақты іннен шығаруға өте ыңғайлы
келеді. Соқыр тышқандар ілгері шығып сорайып тұрған үлкен күрек тістерімен
жеке алдыңғы аяқтарымен жерді қазып, шегініп, артқы аяқтарымен топырақты
сыртқа шығарады.
Соқыр тышқан інінде 10-30 см тереңдікте көптеген тармақтары болады. Бұл
соқыр тышқанның азықтарын: өсімдіктердің жер астындағы бөлімін,
жәндіктерді, ұлуларды іздеп қазған жолдары. Бұл азық жолдарындағы
топырақтарын олар сыртқа шығарып тастап отырады, сол шығарылған топырақ
үймектеріне қарай, азық жолы қалай қарай қазылып бара жатқаны оңай-ақ
байқалады
Соқыр тышқан ұясын, қоймаларын және дәретханаларын 1,5-2 м тереңдікке
жасайды. Қоймаларына азық қорын - жуашық, борық, өсімдік тамырларын -
сақтайды.
Үйлердің шатырларында, сарай төбесінде, ағаштардың кеуектерінде әр
түрлі жарғанаттар - ымырттық жарғанат, құлақты жарғанат, тағатұмсық
жарғанат т. б.- мекендейді. Бұлар республикамыздың солтүстік бөлімінде
жылдың жылы кезінде ғана болып, қысқа қарсы оңтүстікке ұшып келеді.
Оңтүстік аймақтағы жарғанаттардың көбі қайтпайды.
Адам бақтарда сыңар жібек көбелегі, долана көбелегі, алма көбе-
лектеріне және басқа зиянды жәндіктерге қарсы үнемі күрес жүргізіп отыруға
мәжбүр болады.
Сыңар жібек көбелегі деп аталуы - бұлардың еркегі мен
ұрғашысының сыртқы бейнесі жөнінде айырмашылығы үлкен. Еркегі - ұсақ,
қонғанда қанаттарын жайып жіберіп отырады, ал ұрғашысы - еркегінен ірілеу
келеді және қонған кезде қанаттарын қомдап отырады.
Тамыз айында сыңар жібек көбелектері ағаш қабығының ойлы-қырлы
жерлеріне жұмыртқаларын салады да, оның үстін құрсағының түктерімен бүркеп
кетеді. Көктемде осы жұмыртқалардан гусеницалар шығады; олар ағаш қабығында
айна тәрізденіп жалтырап көрініп тұрады. Ағаштың жапырақтары шығысымен-ақ
гусеницалар оны жеуге кіріседі. Егер бұл мешкей зиянкестерге қарсы шара
қолданылмаса, ағаш жапырағын түгел жеп қоюы мүмкін. Ондай ағаш 2-3 жыл бойы
жеміс бермейді. Жаз бойы гусеницалар бірнеше рет түлеп, денесі өсіп,
олардың ұзындығы 6-7 сантиметрге жетеді. Сол ағашта олар қуыршақ дәуірін
өткізеді [11].
Сыңар жібек көбелектері жеміс ағаштарына, сонымен қатар, емен, шамшат
тәрізді әсемдік үшін өсірілетін ағаштарға да зақым келтіреді. Бұларға қарсы
негізгі шара - көктемнің бас кезінде ағаш діңдеріндегі көбелек
жұмыртқаларын жинап алып, қыру.
Долана көбелегін күңгірт жолақты ақ қанаты арқылы басқа көбелектерден
ажырату оңай. Ол жаздың алғашқы жартысында жапырақтардың астыңғы бетіне
үйіп жұмыртқаларын салады. Олардан көптеген кішкене гусеницалар шығады да,
жапырақтарды жей бастайды. Бұлар топтанып тіршілік етеді. Күзде жапырақты
қусырып, сыртын тормен шырмап, ұя жасап алып, сонда қыстап қалады.
Көктемде, қуыршаққа айналу алдында ғана, олар жан-жаққа таралып кетеді.
Бұларға қарсы шаралардың бірі - қураған жапырақтарды күзде жинап, өртеп
жіберу.
Алма ағаштарына алма көбелектері зақым келтіреді. Бұлар күзде
жұмыртқаларын бұтақтарға салып, оның сыртын ауада тез қатып қалатын
сұйықпен қоршайды.
Сурет 4. Долана көбелегі
Қалқан тәрізді болып қатып қалған заттың астында көбелек жұмыртқасынан
майда гусеницалар шығады да, қыстап жатып қалады. Көктемнің бас кезінде
гусеницалар оянып, ағаштың бүршіктерін, одан кейін жапырақтарын жейді.
Гусеницалар бұтақтарға өрмек құрады да сол өрмектен жасалған ұяда қуыршаққа
айналады. Жаз ортасында одан көбелек шығады.
Алма көбелектерін сәуір-мамыр айларында жеміс ағаштарына улы дәрі шашу
арқылы қырады.
Жетісудың далалы өңірінде түлкі көп болады. Олар кемірушілерді,
құстарды, жәндіктерді аулап қоректенеді. Осы еңірде қарсақ та кездеседі.
Қарсақтың жалпы бейнесі түлкіге ұқсас, бірақ одан кішірек, реңі қызғылт сұр
түсті болады. Түлкі қамысты қопаларда, өзен алқабында, бұталардың ішінде
мекендейтін болса, қарсақ ондай жерлерге жоламайды, ашық даланы тәуір
көреді [12].
Түлкі өзіне ін қазып немесе борсық пен суырдан қалған ескі індерді
пайдаланады. Қарсақ та көбіне суырлардың тастап кеткен індерін пайдаланады,
немесе құм сарышұнақтарының індерін кеңітіп алып мекендейді.
Сурет 5. Іле Алатауындағы қасқыр
Егін шаруашылығы дамыған аудандарда бұл жыртқыш жануарлар пайдалы: олар
зиянды кемірушілерді аулап құртады. Ал аң шаруашылығы ұйымдастырылған
жерлерде: ондатра, құм сарышұнақтарын (терісі үшін) өсіретін жерлерде,
кәсіптік жабайы құстардың қорықтарында түлкілер мен қарсақтар зиянын
тигізеді.
Жығылып жатқан шөңге ескі қамыстардың арасынан қасқыр үңгір жасап
алады. Жаз кезінде қасқыр негізінде су құстарымен қоректенсе де, олардың
негізгі азығы кемірушілер болады.
Қазақстанның әр жеріндегі қасқыр ірілігі және реңі жөнінен әр түрлі
болады. Қазақстанның оңтүстік-батыс бөліміндегі қасқырлар шағын (5 сурет),
салмақтары 80-40 кг ғана болады. Бұлардың реңі сарғыш сұр, жүні дөрекі,
қысқа келеді.
Ежелден-ақ қасқыр адамның және басқа да көптеген жануарлардың қас жауы.
Ірі аңдар да, ұсақ аңдар да, құстар да қасқырдан құтыла алмайды. Елік пен
ақбөкендерді былай қойғанда, қасқыр жабайы қабандарды да аулайды. Қасқырдың
өзі көтере жеп кеткен жануарларынан гөрі, өлтіріп кететіндері көп болады.
Қасңырлар мал шаруашылығына орасан үлкен зиянын келтіреді. Олар жыл
сайын он мыңдаған қойды қырып кетеді. Қотандағы қойға екі-үш қасқыр шауып,
ондаған қойды өлтіріп кетеді. Жабық қой қораға қасқыр түссе, қойлар үркіп
бірінің үстіне бірі шығып, бірін-бірі басып, тұншығып қырылып та қалады.
Қасқырды әр түрлі әдіспен аулайды: қасқырды мылтықпен атып аулайды,
бүркіт салады, бөлтіріктерін үңгірінен қазып алып қырады. Кейінгі кезде
қасқырларды вертолетпен аулау етек алуда [13].
Бұл аймақтың жалпы сипаттамасында дала аймағында сүт қоректілерге
қарағанда, құстар кем болатынын қысқаша айтып өткен болатынбыз. Барлық ашық
жердегі тәрізді, мұнда бозторғайлар көп кездеседі. Ормандыдаладан
оңтүстікке қарай басқан сайын дала бозторғайы біртіндеп сиреп, оның орнына
ақ қанат және қара түсті бозторғай көбейе түседі.
Сурет 6. Ақ қанат торғай мен кірпі
Қала аймағының оңтүстігінде кішкене сұр бозторғай да кездеседі; олар
жусанды шөлдерде өте көп болады. Таяу уақытта бетегелі далада безгелдек
(стрепет) көп болатын. Қазір олардың сирегені соншалық, тіпті жергілікті
халық бұлардың қандай құс екенін де білмейді.
Таяу уақытта далалы жерлерде дуадақтың еңгезердей тоқтыбалақ дейтін бір
түрі көп болған. Бұл - сақ та, аңғырт та құс; жаяу адамды жақын келтірмей,
алыстан, бірнеше жүз метр жерден, үркіп ұшып кетеді. Машинадан үрікпейді.
Дуадақтың осы аңғырттығын пайдаланып, кейбіреулер машинамен жүріп атып,
оларды далалы жерлерден құртып жіберді. Қазір олар өте сирек кездеседі,
сондықтан дуадақты атуға тыйым салынды [14].
Далалы жерлерде өзіне тән құстар ғана емес, жәндіктер мен
кемірушілердің көп болуына байланысты, кәдімгі шағала мен бізтұмсық шағала
көп кездеседі, олар жем іздеп су қоймаларынан алыстап далаға ұшып кетеді.
Мысалы ақ шағала көлден 3-5 км ұзап шығып, даладан сарышұнақ аулайды. Мұнда
бауырымен жорғалаушылар онша көп емес. Оңтүстікке таман, шөлейт және шөл
жерлерде олардың түрлері көбейеді.
Дала аймағында сұр кесіртке мен далалық әбжыланды ғана кездестіреміз.
Оның есесіне жәндіктер мен өрмекшілер өте көп. Мұнда түзу қанаттылардан -
шекшектер, саяқ шегіртке, кәдімгі шегірткелер; қос қанаттылардан - арыстан
шыбындар, пырылдақтар, ызылдақ шыбындар, шұбар қанат шы-бындар, злак
шыбындары, құмытылар, қара қоңыздар, қызыл кенелер, барылдақ қоңыздар
кездеседі. Мұнда өрмекшілер өте көп. Олардың өрмектері қадам басқан сайын
кездеседі
Кей жылдары шегірткелер (саранча) өте көбейіп кетеді. Мұндай жылдары
шегіртке құстар мен сүт қоректілердің негізгі жеміне айналып қана қоймайды,
тіпті су құстары - шағалалар мен үйректер де алыстан далаға ұзап ұшып
шығып, шегіртке аулап қоректенеді.
Галлицаларды бақылау көңіл аударарлың іс. Галлица - ұсақ, үлкендігі 4-5
мм нәзік маса. Бұлар жұмыртқаларын өсімдіктің денесіне салады. Олардың
жұмыртқадан шыққан личинкалары өсімдік денесіне зиян келтіреді. Оның
ұялаған жерінде галла деп аталатын төмпешік пайда болады. Сондай галланы
жусандардан, көделерден және басқа да бірнеше өсімдіктерден табасыз.
Галлицалардың кейбір түрлері дәнді дақылдарға елеулі зиян келтіреді.
Солардың бірі - гессен шыбыны, бидай құмыты.
Қоңыздардың кейбір түрлері (бізтұмсық қоңыз, кузька-қоңыз),
көбелектердің кейбір түрлері (күздік қоңыр көбелек, т. б.) ауыл шаруашылық
дақылдарының зиянкестері [15].
Алматы облысының селдір өсімдікті жерлері мен өсімдіксіз жалаңаш
тақырлы кең алаптар кезектесіп келетін сазды және тастақ топырақты шөлдерде
жануарлар өте сирек кездеседі. Бұл жерлерде қосаяқ тәрізді тез жүгіретін жа-
нуарлар көбірек. Бұл өңірде қосаяқтардың үш түрі бар. Түнде машинамен келе
жатқанда жол бойы машинаның жарығында ытқып жүгіріп бара жатқан қосаяқтарды
көресің де отырасың, біреуі тасаланып көрінбей қалса, екіншісі жүгіріп
қашып бара жатады. Қосаяқтың сыртқы бейнесі кенгуруға ұқсайды: алдыңғы
аяқтары қысқа, артқы аяқтары мен құйрығы тым ұзын. Олар ытқып секіріп
жүреді.
Қосаяқтар - түнде қоректенетін жануар, көру және дыбыс органдарының
түнгі тіршілікке сәйкес екендігі жақсы байқалады: бұлардың көздері мен
құлақтары үлкен. Шөлді жерлерде, түнгі тіршілік жағдайында қырағы және
есіткіш болудың қандайлық қажеттігі бар екені өзінен-өзі түсінікті болуға
тиіс, онсыз бұлар қараңғыда жыртқыштардың тісіне, тырнағына тез ілігер еді.
Қосаяқтар ойпаң ауызды індерде мекендейді. Күндіз олар інінің аузын
топырақпен тығындап бекітіп тастайды, ымырт түсе інінен шығып тіршілік
әрекетіне кіріседі. Бұлар түн бойы тыным алмайды, жем іздейді - өсімдік
тұқымдарын, тамырын, жуашықтарын, жапырақтарын, жәндік жеп қоректенеді.
Қосаяқтар артқы аяқтарымен шоңқиып отырып, азықтарын алдыңғы аяқтарымен
қысып алып аузына салады.
Тыныш кезде қосаяқтар төртаяқтап жүреді, қауіп төнгенде артқы аяқтарын
жерге тіреп ытқып секіріп жауынан қашып құтылады. Бұл кезде алдыңғы
аяқтарын иегіне қысып алады. Таң сәрісімен қосаяқтар ініне қайта кіріп
жатып қалады.
Қосаяқтар отырғызылған ағаштарға және бақшаға зиян тигізеді. Топырақты
қопсытып, ағаш тамырларын бүлдіреді, себілген өсімдік тұқымдарын теріп
жейді. Сонымен бірге зиянды жәндікті жеп, пайдасын да тигізеді.
Кесіртке, жылан және ірі жәндіктер көп жерлерде жәндік қоректі
сүтқоректілердің өкілі - құлақты кірпі жиі кездеседі. Кірпінің денесі
ебдейсіз, арқасын үшкір тікенек басқан, денесінің басқа жерін қылшың жүн
басқан. Кірпі мойнын ішіне тартып алып, доп тәрізді домаланып қалады. Бұл
оның қорғаныш бейімділігі. Ондай жұмарланып жатқан тікенді денеге кез
келген аң тие алмайды. Құлақ қалқаны үлкен болуына байланысты бұлар
құлақты кірпі деп аталған. Олардың дыбыс органының құрылысындағы мұндай
ерекшеліктердің болуы кірпі үшін өте қажет, түнде жемін аулағанда құлақтың
сақ болуының маңызы үлкен.
Кірпі күндіз тасада - бұтаның астында не інде жатады. Бұлар
жәндіктерді, кесірткелерді, жыландарды, ұсақ кемірушілерді, құстың
жұмыртқаларын қорек етеді. Кірпі жыландардың шағуынан сескенбейді, олардың
уы кірпіге дарымайды, кірпі жыландарға шабуыл жасайды. Ол жыланның құйрығын
тістеп, мойнын ішке тартып жұмарланып жатып алады. Жылан кірпіні шаға да
алмайды, тікенге соғылып қызыл ала ңан болады, кірпі оны біртіндеп жей
береді. Егер кірпі жыланды басынан, не мойнынан ұстаса жұмарланбай-ақ
бірден жеуге кіріседі.
Шөлдегі қатты жерлерде кірпілер ін қазбайды, бұталардың саясындағы
шұқыршақтарға ұя жасайды. Ал құмды жерлерде тайыз ін қазады.
Алматы облысының тастақты және сазды шөлдерге қарағанда құмды шөлдерде
жануарлар мол да, олардың түрлері де едәу-ір көп. Бұған таңдануға да
болмайды, себебі, құмды шөлдерде тіршілік жағдайлары қолайлырақ. Жауын-
шашын құмға оңай сіңеді, құмды шөлдерде жарты метр тереңдікте едәуір ылғал
болады, сондықтан мұндай жерлерде өсімдік жыл бойы болады, әсіресе бұта мен
ағаштар (қоянсүйек, сексеуіл) көп өседі. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz