Басқа банктерден алынған несиелік операциялар есебін ұйымдастыру
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 9
1 БАНК МІНДЕТТЕМЕЛЕРІНІҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ТҮРЛЕРІ 13
1.1 Банк клиенттерінің салымдық (депозиттік) операцияларының түсінігі мен
түрлері, депозиттік операцияларды дамыту жолдары 13
1.2 Банк қарыздары мен төлеу шарттары 21
2 БАНКТЕ МІНДЕТТЕМЕЛЕР ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ 29
2.1 Депозиттік операциялар есебі 29
2.2 Басқа банктерден алынған несиелік операциялар есебін ұйымдастыру 32
2.3 Бағалы қағаздармен банкаралық корреспонденттік қатынастардың есебі 38
3 БАНК МІНДЕТТЕМЕЛЕРІН ТАЛДАУЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ МЕН ТӨЛЕУ ШАРТТАРЫНЫҢ АУДИТІ
41
3.1 Банктерде міндеттемелердің арнайы аудиті мен төлеу шарттары 41
3.2 Банктің төлемқабілеттілігі мен міндеттемелердің құрылымын талдау 47
3.3 Банктің несиеқабілеттілігін талдау 53
3.4 Әлемдегі банктік салымдар мен несие жүйесі дамуының қазіргі
тенденциялары 56
ҚОРЫТЫНДЫ 61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 63
А ҚОСЫМШАСЫ 65
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаев 2002 жылы қыркүйек айында Йоханнесбургте өткен бүкіл әлемдік
БҰҰ конференциясында еліміздің қарқынды дамуы мемлекетті сақтап қалудың
басты формуласы деген болатын. Елдің қарқынды дамуының ең негізгі шарты
оның экономикалық жүйесінің дұрыс жолға қойылуында. Тұрақты қаржылық жүйе
Қазақстан экономикасының құрылуында ең негізгі фактор болып табылады.
Қаржылық жүйе құрамына – банктік, сақтандыру, валюталық және басқа да
секторлар жатады.
Қазіргі таңдағы қабылданған атқарушы, заң шығарушы билік және Ұлттық
банктің банктік секторды қалпына келтіру төмендегі шаралары нәтижесінде
негізінен, Қазақстандағы клиентуралық нарықта толық комплексі қызмет
көрсете алатын банк жүйесін құру және дамыту туралы мәселелер шешімін
тапты. Қабылданған шаралар сондықтан бірге банк қызметінің заң шығарушы
және институционалдық негізін жақсартуға мүмкіндік береді. Болашақта банк
операциясының көлемі ұлғайғаны сияқты, еліміздің жалпы Ұлттық өнім (ЖҰӨ) –
ге қатынасында банк қызметінің негізгі көрсеткіштері де ұлғаяды деп
күтілуде. Экономикалық өсу тенденциясын нығайтуда банк секторының даму
экономикасының қалыпты секторына (есеп айырысу және несие депозиттік)
қызмет көрсетудегі банк операциясын қайта құру арқылы жүзеге асады. Соған
байланысты банк жүйесі активінде кәсіпорын құралында, банк ресурстары
базасында несие үлесінің көбеюіне әкеледі. Еліміздің тұрақты банк жүйесі
ұлттық валюта теңгенің нығаюының соңғы әсері емес. Қазақстан экономикасын
қайта қалыптастырудағы 10 жылдық тәжірибе көрсеткендей, Республика
қаншалықты әлемдік экономиканы интеграцияланса, соншалықты оның ақша-несие
саясатында сыртқы экономикалық әсері күшті болады. Экономикасы шикізат
өндіруге бағытталған Қазақстан дәстүрлі экспортқа арналған әлемдік баға
коньюнктурасына тікелей байланысты. Экспорттық валюталық түсім көлемі
тұрақты емес, ал бұл төлем балансы жағдайына және Ұлттық валюта бағамының
тұрақтылығына тікелей әсер етеді. Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып
мынадай қорытынды шығаруға болады:
Банк жүйесінің экстенсивті дамуының аяқталуы және жаңа сапалы этапқа көшуі,
несиенің өсу процесімен және депозиттік нарықтың көбеюімен тең дәрежеде
болуы Қазақстан Республикасында валюта операциясы қызметының маңызды
екендігін анықтайды. Бұл тақырыптың маңыздылығы мынада: Әлемдік нарықта
жеке тұлғалар мен кәсіпорындар, шағын және орта бизнес орталықтары таза
табыс табу мақсатында несие алып, соның нәтижесінде біздің республикамызда
тауар көлемінің ұлғаюын бақылау үшін бұл тақырып маңызды болып отыр.
Мәселелерді зерттеу дәрежесі. Банктегі міндеттемелер есебі мен аудит
жөнінде еліміздің және ТМД, шет елдеріндегі ғалымдар, атап кететін болсақ
С.Т. Міржақыпова, А.М. Андросов, М.Н. Крейнин, М.С. ЕржановК.Ш. Дюсембаев,
А.Д.Шеремет және басқа да ғалымдар тереңінен зерттеген.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Банктердің міндеттемелердің есебін
ұйымдастыру мен төлеу шарттарының өзгеруіне байланысты маңызды жағдай болып
табылады және оның атқарымдық міндеттеріне кіреді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты нарықтың экономика жағдайында банктің
міндеттемелер есебі және аудиті, оны талдау болып табылады. Осы мақсатқа
жету үшін төмендегі міндеттер қойылады:
1. акционерлік қоғамдағы жылдық есеп берудің маңызы және оған талдау
жүргізу;
2. банктің депозиттік және бағалы қағаздар операцияларының теориялық
негіздерін қарастыру;
3. банк міндеттемелер құрылымы және оны талдау;
4. банктің міндеттемелер есебі бойынша аудит жүргізуде зерттеу жүргізу;
5. депозиттердің құрамы мен құрылымын талдау
6. міндеттемелердің өзгерісіне әсер ететін факторларды анықтау
Зерттеу обьектісі. Дипломдық жұмыстың зерттеу обьектісі- Альянс Банк
акционерлік қоғамы болып табылады.
Банк банктік операциялардың төмендегі түрлерін жүзеге асыра алады:
- заңды тұлғалардың депозиттерін қабылдау, банктік есепшоттарын ашу және
жүргізу;
- жеке тұлғалардың депозиттерін қабылдау, банктік есепшоттарын ашу және
жүргізу;
- жеке және заңды тұлғаларға тиесілі тазаланған асыл металдардың нақты
саны көрсетілетін металл есепшоттарын ашу және жүргізу;
- кассалық операциялар: қолма-қол аөшаны қабылдау және беру, оларды
майдалау, айырбастау, қайта есептеу, сұрыптау, буу және сақтау;
- аударым операциялары: жеке және заңды тұлғалардың ақша аудару
жөніндегі тапсырмаларын орындау;
- есеп жүргізу операциялары: заңды және жеке тұлғалардың вексельдері
мен қарыздық міндеттемелерінің есебін жүргізу;
- банктік қарыз операциялары: ақылы, мерзімді және қайтарылуға тиісті
деген талаптармен ақшалай нысанда банктен несие беру;
- шетел валютасымен айырбас операцияларын ұйымдастыру;
- банкаралық клиринг: төлемдерді жинақтау, салыстыру, сұрыптау және
растау;
- төлемдік карточкалар шығару;
- банкноталарды, монеталарды және құнды заттарды инкассациялау;
- лизингтік қызметті жүзеге асыру;
- өзінің бағалы қағаздарын шығару;
- факторинг операциялары: төлем жасамау қаупін өзіне алып, тауарларды
сатып алушыдан төлемді талап ету құқығын алу;
- форфейтингтік операциялар: сатушыға кері қайтарылмайтын вексельді
сатып алу арқылы тауарларды сатушының қарыздық міндеттемелерін
төлеу;
- сейфтік операциялар;
- кастодиандық операциялар және ҚР заңдары бойынша тыйым салынбаған
басқа қызмет түрлерін жүзеге асыруға құқылы
Банктің 2008-2010 жылдардағы негізгі қаржы-экономикалық көрсеткіштеріне
талдау жасайтын болсақ, (қосымша А), банктің пайыздық кірісі 2008 жылы
163,488 млн теңге, 2009 жылы 85,189 млн теңге, 2010 жылы 44,381 млн. теңге
болып, 2010 жылы 2009 жылмен салыстырғанда 40,81 млн теңгеге төмендеген.
Бұл көрсеткіштің төмендеуі несие бойынша клиенттердің уақытылы ақша сомасын
пайызсыз төлеуі негіз болып отыр. Ал пайыздық шығыстар 2008 жылы (100,677)
млн. теңге, 2009 жылы (81,548) млн, теңге, 2010 жылы (39,990) млн. теңге
болды. Банктің таза пайыздық кірісі 2008 жылы (179,462) млн. теңге, 2009
жылы 3,641 млн, теңге, 2010 жылы 4,391 млн, теңге болып, 2010 жылы 2009
жылмен салыстырғанда +0,75 млн. теңгеге көбейген.
Банктің операциялық қызметтен түскен кірістері (шығыстары) 2008 жылы
(185,205) млн теңгені құраса, 2009 жылы (102,681) млн теңге, 2010 жылы
352,680 млн теңге болып, соңғы жылы алдыңғы жылмен салыстырғанда 223,0 млн
теңгеге артқан. Бұл көрсеткіш банктің кіріс көздерінің бірі болып
табылғандықтан оның өткен жылдары аз болуы банк үшін әрине тиімсіз.
Салық салынғанға дейінгі операциялық пайда 2008 жылы (386,556) млн.
теңге, 2009 жылы (298,415) млн.теңге, 2010 жылы 334,434 млн.теңге болған.
Яғни 2010 жылы 2008 жылмен салысырғанда 52,12 теңгеге азайса, 2009 жылмен
салыстырғанда 36,02 млн.теңгеге артқан. Енді салық салынғанға дейінгі
пайдадан табысқа салынатын салық сомасын алып тастағанда банктің таза
пайдасы сомасы шығады. Банктің таза пайдасы 2008 жылы (386,210( млн.теңге,
2009 жылы (298,440) млн теңге, 2010 жылы 334,434 млн.теңге болып отыр. Яғни
банк 2008, 2009 жылдарды шығынмен аяқтаса, 2010 жылды таза пайдамен
анықтаған.
Енді банктің барлық активтер және міндеттемелері мен капиталына талдау
жасайтын болсақ, активтердің мөлшері 2008 жылы 748,308 млн. теңге, 2009
жылы 419,094 млн.теңге, 2010 жылы 427,584 млн.теңге болған. 2008-2010
жылдары банктің капиталының жетіспеушілігі байқалып отыр.
Зерттеу пәні. Диплом жұмысының теориялық әдістемелік және ақпараттық
негізіне отандық және шетелдік экономистердің ғылыми еңбектері экономика
және қаржы несие мәселелері бойынша арнайы құжаттар, Қаржы Министрлігінің,
ұлттық банктің банк қызметін реттеу және несие мен депозиттерді түгел
реттеу жөніндегі мерзімді баспасөзде жарияланған статистикалық және арнайы
материялдар қолданылды. Ізденіс барысында экономикалық талдаудың мынадай
тәсілдері қолданылады: теориялық концепцияларды жалпылау, салыстырмалы және
аналитикалық.
Теориялық және әдістемелік негізі. Банктің міндеттемелер есебі мен
аудиті, сапалық сипаттамалары мен мақсаты, депозиттер мен бағалы қағаздар
есебі, олардың түрлері, еңбекақы есептеудің негізгі әдістемесі -бұл
дипломдық жұмыстың теориялық негізі болып табылады.
Диплом жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады. Дипломдық ізденіс мынадай
негізде жазылды: Бірінші бөлімде Альянс Банк АҚ-ң депозиттік пен несиелік
операцияның экономикалық мәніне, оның негізгі түрлеріне нақты анықтама
беріледі, депозиттік операцияны құрудың ұйымдастырушылық – құқықтық негізі
және несие операцияның механизмі туралы айтылады.
Екінші бөлімде нақты мысалдар қолдана отырып, банктегі депозиттік пен
несие операцияларды құрудың есебі жасалады. Бұл бөлімде Альянс Банктегі
несие нарығындағы ағымдағы тенденциялар қарастырылады, шетелдік несие
клиенттерге қызмет көрсетудегі Қазақстандық банктері қызметтерінің
тәжірибесі, республикада депозиттік және несиелік нарықты валютизациялау
тенденциясы қарастырылады. Бұл бөлімнің соңында депозиттік және несиелік
операциялардың ерекше маңызы мен құрылымына Қазақстандағы басты банктердің
бірі – Альянс Банкі АҚ-ын мысалға ала отырып есебі жасалды.
Үшінші бөлімде Қазақстанда депозиттік пен қөарыздық операциялардың
ерекшеліктері, қиыншылықтары және Қазақстан банктерінде пайыздық қауіп-
қатерді басқаруға жол ашу және валюталық режимді либерализациялау үшін
Қазақстан Республикасында несиелік операцияның даму перспективасы
қарастырылады.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыстың қорытындысында жүргізілген
ізденістер қорытындысы бойынша көзқарастар мен нақты пікірлер келтіріледі.
1 БАНК МІНДЕТТЕМЕЛЕРІНІҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ТҮРЛЕРІ
1.1 Банк клиенттерінің салымдық (депозиттік) операцияларының түсінігі
мен түрлері, депозиттік операцияларды дамыту жолдары
Банк ресурстарының құрылымында тартылған қаражаттар үлесі меншікті
қаражаттармен салыстырғанда өте жоғары, олардың есебінен банктің активтік
операцияларының басым бөлігі жүзеге асырылады.
Нарықтық қатынастардың дамуына байланысты, сондай-ақ ескі банктік жүйе
үшін уақытша бос ақшалай қаражаттарды тартудың дәстүрлі емес тәсілдерінің
болуы, тартылатын қаражаттар құрылымын толығымен өзгертті десе де болады.
Банктік тәжірибеде барлық тартылатын қаражаттарды жинақтау тәсілдеріне
байланысты үлкен екі топқа бөледі:
- депозтттік қаражаттар;
- депозиттік емес қаражаттар.
Тартылған қаражаттар ішінде ең көп тараған депозиттер құрайды.
Депозиттер, банк үшін бірден-бір арзан ресурс көзі болып табылады.
Депозит - бұл клиенттердің (жеке және заңды тұлғалардың) банктегі
белгілі бір шотқа салған және өздері пайдалана алатын қаражаттары.
Депозиттік операциялар активті және пассивті болып бөлінеді. Активті
депозиттік операциялар - банктің уақытша ақша қаражаттарын басқа
корреспонденттік-банктердегі шоттарда орналастырумен байланысты
операциялар. Олар банктің өтімді активтері ретінде , яғни жалпы активтердің
өте аз бәлігін алады .
Пассивті депозиттік операциялар - бұл клиенттердің уақытша бос ақша
қаражаттарын белгілі уақытқа және пайыз төлеу шартымен тартумен байланысты
операциалар . Бұл операциялар көмегімен тартылған депозиттер пассив жағының
көп бөлігін алады және банктік ресурстарын қалыптастырудың негізгі көзі .
Банктер өзінің активті операцияларын жүргізу үшін пассивті
операцияларды өткізу нәтижесінде пайда болатын тартылған қаржыларды
қолданады.
Коммерциялық банктің пассивті операциялары келесі нысанда жүзеге
асырылуы мүмкін:
- банк қорын қалыптастыру және ұлғайту үшін банктердің пайдасы
есебінен аударулар;
- басқа заңды тұлғалардан алынған несиелер (зайымдар;
- салымдық (деиозиттік) операциялар.
Салымдық операциялар - бұл занды және жеке тұлғалардың тартылған
қаржылары бойынша белгілі бір мерзімге немесе талап ету салымы бойынша
банктердің операциядары.
Салымдық операцияларды жүргізу кезінде кез келген банк өздері
дайындаған депозиттік саясатты ұстанады және олар өз кезегінде келесі
ережелерге негізделеді:
- салымдық операциялар банктің пайда табуына немесе болашақта пайда
табуға мүмкіндік жасауға негізделіп ұсынылады;
- денозиттік операцияларды ұйымдастыру үдерісінде салымдық операциялар
субъектісініц әр түрлілігіне және салымдардың әр түрлі нысандарының
үйлесімділігіне ұмтылыс болады;
- салымдық операцияларды жүзеге асыру барысында осы және салымдық мен
несиелік салымдардың мерзімдері мен сомалары бойынша несие ұсыну
операциялары арасындағы өзара байланыс пен өзара келісімділіктің болуын
қамтамасыз ету қажет;
- салымдық операцияларды ұйымдастыру үдерісінде банк балансының
өтімділігін жоғары деңгейде қамтамасыз ететін мерзімдік салымдарға ерекше
назар аударған жөн;
- салымдық операцияларды ұйымдастыра отырып, банк салымдық шоттардағы
бос қаржы резервтерінің (активті операцияға тартылмаған) ең аз болуына
талпынуы керек;
- салымдарды тартуға әсер ететін банктік қызметтерді дамыту және
қызмет көрсету сапасы мен мәдениетін жоғарылату шараларын қарастырған жөн.
Көптеген ұсақ және шағын банктер үшін салымдар ақша қаржыларының басты
көзі болып табылады. Банктер қаржы нарығында қаржылық делдал ретінде
басқа кәсіпорындар мен ұйымдардың, тұрғындардың уақытша бос ақша
қаражаттарының ірі сомасын орналастырады. Банктер бұл қаржыларды тиімді
пайдаланып, олардың сақталуын қамтамасыз етеді және қарыз алушыларға
табысты негізде ұсынады. Көптеген жеке тұлғалар, іскер фирмалар,
акционерлік компапиялар, жеке кәсіпорындар, коммерциялық емес ұйымдар,
үкімет мекемелері, мемлекеттік кәсіпорындар, жергілікті органдар өз
қаржыларын коммерциялық банктерге салады.
Халықаралық банктік тәжірибеде барлық депозиттер төрт топқа бөлінеді:
- талап етілгенге дейінгі салымдар;
- жинақ салымдары;
- мерзімді салымдар;
- бағалы қағаздар.
Бірінші топ - талап етілгенге дейінгі салымдар, олар сондай-ақ чектік
салымдар деп те аталады. Талап ету салымдары түрінде қаржы тарту кезінде
банк пен салымшы арасында келісімшарт жасалады (1-қосымша). Талап етілгенге
дейігі салымдардың бір түрі чектік депозит. Чектік депозит - бұл міндетті
түрде өтелуге тиісті, салымшыға чек жазуға құқы беретін шот. Чектік
депозиттердің ыңғайлылығы олардың қауіпсіздігімен және чек жазу арқылы
төлем жүргізу қарапайымдылығымен түсіндіріледі. Сонымен қатар олар бірінші
талап бойынша нақты ақша алуға мүмкіндік береді. Чектік депозиттерді жүзеге
асыру үшін есеп операциялары мен өткізбелерінің айтарлықтай көлемі керек,
көптеген банктер осы шарттарды қолданғаны үшін төлем белгілейді. Бұл кезде
төлем мөлшері бір ай көлемінде жазылатын чектер саны мен депозиттер
мөлшерінің өзгеруімен өзгертіледі. Егер салымшы бір ай көлемінде шотта
банктің өзінің коммерциялық мақсаттары үшін қолданылатын жеткілікті
баланстық қалдықты сақтаса, банктер кейбір кездерде бұл төлемдерді алудан
бас тартады.
Талап ету депозиттік шотының ерекшеліктеріне мыналарды жатқызуға
болады:
- ақшаны салуға немесе алуға шектеудің болмауы;
- ақша шотган қолма-қол түрде, сондай-ақ чектер көмегімен алынуы
мүмкін;
- шот иесі банкке тұрақты айлық мөлшерде немесе әрбір
жазылған чек үшін коммисия төлеуі;
- Ұлттық банкке ең аз резервтің мерзімдік депозиттермен
салыстырғанда үлкен үлесінің сақталуы.
Талап ету депозитінің бір түрі банктің клиентпен барлық
операциялары есептелетін контокоррент - Бірыңғай шот болып
табылады. Контокоррентте банк қарыздары, сондай-ақ шоттан
клиент тапсырысы бойынша барлық төлемдер және де шотқа салым, аударым және
т.б. түрде түсетін барлық қаржы көрсетіледі. Контокоррентті шот ерекше
сенімділік белгісі ретінде тек сенімді клиенттерге және бірінші сыныпты
қарызшыларға ашылады. Шот иесі шығындардың түсімдерден артуы кезінде әрбір
жеке жағдайда, арнайы рәсімдеусіз-ақ банкпен жасалған келісімге сәйкес
анықталған сома шегінде несие алуға мүмкіндігі бар.
Талап ету депозитіне сондай-ақ ағымды овердрафт шотын жатқызуға болады,
овердрафт — банк пен клиент арасындағы келсімге сәйкес, банк анықтаған
мөлшерде шотта бар қаржы көлемінен артық соманы алуға мүмкіндік беретін
шот, бұл да несие алмасуды білдіреді. Овердрафттың контокорренттен
айырмашылығы кездейсоқ сипатты болуында. Атап өтетін жайт, овердрафт шоты
қосымша депозиттік шоттар ашу мүмкіндігін шектемейді. Овердрафт ағымды шоты
жеке және заңды тұлғалардың уақытша шығындарын жабу үшін ашылады.
Талап ету депозитінің басқа бір түрі - нау-шоттар — пайыздық мөлшерінің
жоғары шегі жоқ шоттар, яғни ол қалқымалы болуы мүмкін. Супернау-шоттар -
бұл қолма-қол ақшаны қолдану шоттары, оларды ашу қызметтер кешенін
ұсынады.
Депозиттік шоттардың келесі түрі - автоматтық аудару шоттары (АТS-
шоттар). Жинақ шоттарынан ақша қаржыларын автоматты түрде аударуға
мүмкіндік беретін, чектерді жабу үшін чектік депозиттерге пайыз әкелетін
депозиттің түрі. Банктер салымшының келісімін жетекшілікке ала отырып,
пайыз әкелетін шоттарды талап етуге несиенің артуын жабу немесе чектік
шоттардағы ең аз балансты көтеру талабы туындаған кезде автоматты түрде
қосады. Мұндай тәжірибе салымшыға өте аз соманы салымда талап етуге дейін
сақтауға және бір мезетте шоттар бойынша автоматты түрде аударылған
пайыздар алуға мүмкіндік береді.
Бұл депозиттерден тыс көптеген банктердін баланстық есеп берулеріне
банк қызметкері жазған чектер және куәландыратын чектер деп
аталатын шағын баптар енгізіліп жүр. Куәландырылған чектер - банк
қызметкерлері беретін төлемі кепілденген чектер. Банктер чекті куәландыру
кезінде, куәландырылған чекте көрсетілген соманы салымшы шотынан алады және
оны жеке шотта ұстайды. Сонымен қатар, чекті банк қызметкерлерінің бірі
немесе банктің меншікті шығындарын төлеу үшін кассир жазған жағдайда,
соңғысы ол бойынша төлемдердің жүргізілуін күте отырып, қызметкерлер жазған
чек сомасына теңестіріп депозит құрайды. Талап ету депозиттері
бойынша эксплициттік (анық түрде белгіленген) пайыздық кірістер
төленбеуіне байланысты банктің көтеген клиенттері осы типтес депозиттердегі
қаржыларының мөлшерін төмендетуге тырысады. Шығынды азайтудың осы тұрғыдағы
әдістерінің бірі автоматты тазалау шоттары қолданылатын мүмкіндіктерді
пайдалану. Мұндай шоттармен ағымды операцияларды жүргізе отырып, банк
клиентпен келісілген аз шектен асатын кез келген ақша сомасынан шотты
"тазартады" (немесе оларды аударады), оларды пайыздық кіріс әкелетін
қаржылық құралдарға орналастырады, мысалы, қайта сатып алу туралы мәмілеге,
яғни операцияны банк күнде іскерлік күн соңында орындайды. Мұндай
жағдайларда, банкке бұл операцияны өткізуге қажетті чектер төлемге
түскенде, қаржылар қайтадан талап ету депозитіне аударылады.
Көптеген банктер өзінің клиенттерінен компенсациялық балансты ұстануды
талап етеді, бұл талап ету салымдары бойынша пайыздық кіріс әкелмейтін
нысанды, яғни банктерге банктік қызметтерді төлеу үшін қажет.
Компенсациялық баланс яғни ақша қорларын тартуға орташа шығындарды азайту
жолымен қорлардың орташа құнын төмендету айтарлықтай тиімділік береді.
Кейбір жағдайларда компенсациялық баланс несие ұсыну, сондай-ақ банктік
қарыз бойынша пайыздық төлемдер туралы келісімді ұстану қызметтері үшін
төлемді ұсынады.
Депозитің келесі тобы - жинақ салымдары. Жинақ депозит туралы келісім
(2,3-қосымша) негізінде ашылады. Қазіргі кезде жинақ депозиттерінің басты
типі жинақ кітапшаларындағы шоттар, жинақ салымының жағдайы туралы жазбасы
бар шоттар, сондай-ақ ақша нарығының депозиттік шоттары болып табылады.
Жинақ кітапшаларындағы шоттар - бұл жедел алуға
болатын, пайыз әкелетін чектік емес депозиттер. Олардың ерекшеліктеріне
мыналар жатады:
- кітапшалы жинақ салымында тұрақты мерзімінің болмауы;
- банктер салымшылардан ақша қаржысын алу туралы алдын ала хабарлауды
талап етуге құқылы болса да, бұл шоттардан ақша қаржыларын алуда банктер ол
талапты аз қояды;
- шоттың жоғары шегін белгілеу мүмкіндігі;
- салым иесінің шоттан ақша алу немесе салу үшін жүргізілген
операциялардың барысы жазылатын жинақ кітапшасын ұсыну міндеттемесі;
- шоттағы міндетті ең аз баланстық қалдық мазмұны туралы талаптардың
болмауы.
Жинақ салымының жағдайы туралы жазбасы бар шоттар жинақ
кітапшаларындағы шоттарға ұқсас, алайда олар үшін шот жағдайы туралы
кезеңдік жазбалар жазбаның жүргізілу тұрғысынан жинақ кітапшаны ауыстырады.
Олар бойынша осындай пайыз төленеді және олар осындай функцияны орындайды.
Ақша нарығының депозиттік шоттары алғаш рет 1982 жылы енгізілген жинақ
салымдарының бір түрін ұсынады. Қазіргі кезде оларда жинақ кітапшасындағы
шоттармен салыстырғанда, ол бойынша пайыз мөлшері нарықтық пайыздық
мөлшерлерінің өзгеруімен реттелетіндігін және бұл шоттарды қолдану кезінде
операцияларды тіркеу үшін жинақ кітапшасының қосылмайтындығын
есептемегенде, көптеген ұқсас сипаттары бар.
Жинақ салымдарыныц ерекшелігі мынадай:
- бұл шоттардың анықталған мерзімдері жоқ;
- салымда ақша нарығының депозиттік шотынан қаржыларды бірдей ала
алады;
- бастапқыда бұл шоттар бойынша ең аз баланстық қалдық талап етілген,
қазір банктер оны сақтауды талап етпеуге құқылы;
- осы шоттар бойынша салымшы чектердің тек санаулы шектелген санын
жазуға құқылы;
- бұл шоттар қызмет жасау мақсатында емес, жинақ мақсатында
қолданылады;
- банк шығындарын өтеу мақсатында шот иесінен белгіленген төлем
алынады;
- егер салымшылар — корпорация болса, банктер осы шоттар бойынша
белгіленген резервті сақтауға міндетті.
Кең тараған топтардың бірі — мерзімдік салымдар, оған мерзімдік
салымдар және салымды алу туралы алдын ала хабарлауы бар салымдар кіреді.
Бұл салымдар неғұрлым ұзақ мерзімге, яғни бір айдан кем емес мерзімге
салынады. Салымшылар басқа деиозиттерге қарағанда неғұрлым үлкен пайыз
алады және салым салымшыға алдын ала келісімде көрсетілген мерзімде
қайтарылады. Банктер салымды өз қарауы бойынша келіскен мерзім ағымында
толық пайдалана алады. Депозиттің бұл типін ашу үшін мерзімдік депозит
туралы келісім жасалынады. Бұл салымдар қабылданатын мерзім 4 топқа
бөлінеді:
- 30 күннен 89 күнге дейін;
- 90 күннен 179 күнге дейін;
- 180 күннен 359 күнге дейін;
- 360 күннен жоғары.
Мерзімді салымнан қаржы алу үшін банкке күні бұрын хабарланған
салымшының арнайы өтінішінің түсуі талап етіледі, оның мерзімі келісімде
көрсетіледі. Бұл мерзімге сәйкес пайыздық мөлшер белгіленеді. Егер клиент
банкті қаржы алу туралы хабардар етсе, банк болатын өзгерістерді ескере
отырып, өзінің активті оиерацияларын басқа көз есебінен қайта
қаржыландырады, каржыларды алу кейбір шығындармен байланысты, сол себепті
банк клиент кірісін азайтуға құқылы.
Депозиттердің төртінші тобы - бағалы қағаздар, депозиттер түрі ретінде
былайша бөлінеді:
- аталған банкке тиесілі кәсіпорындар мен ұйымдардың, кооперативтің,
акционерлік қоғамдар мен компаниялардын акциялары және облигациялары;
- сақтаудағы және қарызды қамтуға қабылданған акциялар мен
облигациялар;
- шетел операциялары бойынша құндылықтар мен құжаттар (шетел
валютасындағы аккредитивтер);
- депозиттік сертификаттар.
Депозиттік сертификаттар қаржылық құралдардың ең бір кең тараған түрі.
Депозиттік сертификат - эмитент банктің ақша қаржыларының салымы
туралы, салымшы немесе оның құқық қабылдаушының мерзімі аяқталғанда салым
бойынша салым сомасын және ол бойынша пайыз алу құқын куәландыратын жазбаша
куәлік.
Депозиттік сертификат - кірісті бағалы қағаздың бір түрі, сол себепті
ол сатылған тауар немесе көрсетілген қызмет үшін есеп айырысу немесе төлем
құжаты болып саналмайды. Сондай-ақ оларды бір заңды тұлғадан екіншісіне
жолдауда шектеулер болады. Талап ету құқын ұсыну - цессия, ол депозиттік
сертификаттың сыртқы бетінде екі жақта мәмілемен рәсімделеді: өз құқын
ұсынушы тұлға — цедент пен құқық алушы цессиопарий. Сертификатты қайтару
мерзімі жеткенде, банк сертификатты және қаржы түсетін шот көрсетілген
салымшы отінішіне қарсы төлем жасайды. Банк талап ету құқын ұсыну туралы
келісімнің үздіксіз орындалуын, сондай-ақ өкілетті тұлғалар аты-жөнін,
мөрінің және колдарының сәйкестігін тексереді.
Депозиттік сертификаттардың екі түрі болады:
- жолданбайтын - салымшыда сақталады және төлем мерзімі жеткенде банкке
ұсынылады;
- жолданатын - екінші нарықта сатылуы немесе басқа тұлғаға өтуі мүмкін.
Жолданатын депозиттік сертификаттар капиталды кез келген мерзімге
тиімді инвестициялауға көмектеседі, ал қажет болған жағдайда
сертификаттарды тез қолма-қол ақшаға ауыстыруға болады.
Сертификаттар келесі белгілері бойынша бөлінеді:
• Шығарылуы бойынша:
- бір рет;
- сериямен шығарылатын.
• Рәсімдеу тәсілі бойынша:
- арнайы;
- ұсынушыға.
• Төлеу шарттары бойынша:
- Анықталған есеп айыру кезеңі аяқталғанға дейін пайыздық мөлшері
үнемі төленіп тұратын сертификаттар;
- сертификатты етеу күні пайызы төленетін сертификаттар. Депозиттік
сертификаттар жаңа шығарымдармен, салымның басқа түрлеріне немесе талап
етілмелі депозиттеріне қолма-қол емес аударымдармен және нақты ақшалармен
(жеке тұлғалар үшін) өтеле алады.
Банкте шығарылатын сертификаттар баспалық тәсілмен шығарылуы және осы
сияқты бағалы қагаздарға қойылатын талаптарға жауап беруі тиіс.
Сертификатгарда міндетті түрде келесі деректемелер болуы тиіс:
- атауы;
- сертификатты ұсыну себебі;
- ұсыну күні;
- салым сомасы;
- депозитке еигізілген соманы қайтаруға банктің сөзсіз
міндеттемесі;
- сертификат сомасын талап ету күні;
- пайыз мөлшері және есептелетін пайыз сомасы;
- эмитент банктің аты және мекен-жайы (иеленушінің арнайы сертификаты
үшін);
- банк мөрімен бекітілген, осындай міндеттемелерге қол
қоюға өкілетті екі тұлғаның колы.
Банк сертификаттар шығарады және меншікті сертификаттарды шығару мен
орналастыру шарттарын еркін дайындайды. Өз сертификаттарын тиімді
орналастыру үшін банктер келесі міндеттемелерді назарға алады:
- инвесторлар үшін тартымды пайыздық мөлшерлеме деңгейі;
- салымшыға ыңғайлы сертификаттың ең аз шегін;
- пайыздық мөлшер қайта қараудың икемді механизмін;
- шығарымды стаңдартты шарттарын (еселік, номинал және т.б.);
- номинал құны қосылған пайыздарды төлеудін сенімді кепілдігі;
- кең жарнаманы.
Жай депозиттік келісімшарттармен рәсімделген мерзімдік салымдармен
салыстырғанда, сертификаттар бірнеше артықшылықтарға ие:
- сертификаттарды тарату айналымындағы мүмкіндік қаржылық делдалдардың
үлкен санына сәйкес әлеуетті инвесторлар ауқымы кеңейді;
- екінші нарық арқылы сертификат иесі үшінші тұлғаға, сақтаған мерзімі
үшін кіріс ала отырып, банк ресурстарының көлемін өзгертпей-ақ жедел сатуы
мүмкін.
Сертификаттар бойынша табыстарға, азаматтардың талап етілмелі шоттары
мен мерзімдік салымдардағы кірістерге сияқты табыс салығы салынбайды.
Мерзімдік салымдармен салыстырғанда сертификаттардың жетіспеушілігі
оның эмиссиясымен байланысты банктің жоғары шығындарының болуы.
Еліміздегі қалыптасқан банктердің депозиттік операциялары қазіргі таңда
даму үстінде өзімізге белгілі депозит банктердің негізгі ресурс көзі болып
табылады. Бұл ресурстардың көбеюі, қосымша несиелік ресурстардың көбеюін
қалыптастырады.
Депозиттік операциялардың дамуна әсер ететін бірден – бір көрсеткіш,
бұл халықтың сенімділік дәрежесін арттыру үшін банктер өз алдына осы
бағытта арнайы стартегиялар қабылдау қажет Шетел тәжірибесіне жүгінсек ,
банктер туралы қарапайым халық толық ақпаратқа ие. Олардың балансын,
тартылған қаражаттар көлемін , сыйақы мөлшерін толық бөледі. Ал біздің елде
кейбір банктерден басқа банктер өз балансын жарияламайды. Қазіргі таңда
кезкелген ел тұрғынынан депозит туралы сұрасақ және қай банкке сенімділігін
сұрасақ жауап бере алмайды. Сондықтан осы проблеманы жою үшін банк арнайы
маркетингтік зерттеу жүргізіп, үнемі призентациялар, бұқаралық ақпарат
құралдары мен сұқпат өткізіп, баспа беттеріне жариялау керек. Ашық ақпарат
бар жерде сенімділік те бар.
Елде депозиттік операциялардың дамуына кедергі жасайтын тағы бір
көрсеткіш халықтың әлеуметтік жағдайы. Онсыз да бір айлықтан екінші
жалақыға өз шығындарын зорға өтеп отырған халық депозит салуды ойламайды
да. Бұл тұрғыдан мемлекеттің және банктердің стратегиясын дамыту қажет.
Мемлекет тарапынан айлық көлемін өзгерту, әлеуметтік көмек көлемін ұлғайту
болса, банк стратегиясы, мысалы басқа операциямен ұштастыру болып табылады.
Өзімізге белгілі қазіргі таңда елімізде ипотекалық несиелеу дамуда. Бұл
несие шарты бойынша белгілі көлемде алғашқы жарна төлену керек. Егер осы
жарнаны депозит ретінде қабылдаса, онда екі жақты пайда болар еді. Банктен
депозиті бар тұлғаға пайызы төмен қызмет көрсету сияқты шараларды қолдану
ыңғайлы.
Қазақстан Республикасында 2000 жылдан кері жеке тұлғалардың салымдарын
сақтандыру қоры жұмыс істейді. Соңғы кезде осы қордың сақтандыру сомасын
400 мың теңгеден 600 мың теңгеге дейін өсіруді қарастыруда. Көптеген
қаржыгерлердің ойлары әр түрлі болуда. Біреулері дұрыс деп санаса,
біреулері қарсы.
ҚБА төрағасының айтуынша қор туралы заңдық жоба осымен қатар тағыда
басқа. Кемшіліктері бар, бірақ депозиттік операциялардың дамуына ондай көп
кедергісін тигізіп жатқан жоқ. Идеалды модельді қазіргі таңда құру өте
күделі. Өйткені, қор аз депозиттер, бірақ көп халықпен жұмыс істеуі керек
немесе үлкен салымдармен, аз халықпен жұмыс істеуі керек. Оларды бір
орталыққа теңестіру өте күрделі. Б.Жамшиевтің айтуынша Кішігірім
депозиттермен, көп халықпен жұмыс істеу оңтайлы нұсқалардың бірі болып
табылады.
Болашақта кепілдендіру қорының дамуы халықаралақ ең жақсы тәжірибе
негізінде болады. Банктердің еріксіз жабылу кезінде тезарада салымдарды
қайтару, жүйенің қызмет атқару тәуекелін минимализациялау, сақтандырылатын
депозиттерінің түрін көбейту.
1.2 Банк қарыздары мен төлеу шарттары
Кәсіпорындар мен тұрғындарды несиелеу банк кызметінің дәстүрлі түріне
жатады. Сол себептен банкті несиелендіру кәсіпорыны деп атайды. Банк
активінің біршама бөлігі бұрынғы кездегідей несиелік операцияларға
орналастырылған. Қазақстанның екінші деңгейдегі банктерінің орналастырылған
қаражаттары 2003 жылы әрбір банктеріне әр түрлі несиеге шамамен 72% келді.
Сондықтан табыстың 85%-ы ұсынылған қарыздары үшін төлем түрінде алынған.
Банктер бір мезгілде ресурс алғандықтан, өздері де қарыз алады,
коммерциялық банктердің шығындар құрылымының 80%-ға жуығын салымдар мен
депозиттер, сол сияқты банкаралық несиелері бойынша несиелік пайыз төлеу
шығындары құрайды.
Қарыз алушыларға ұсынылған банктік қарыздарды көп түрлі белгілері
бойынша жіктеуге болады.
1. Кредиторлар бойынша:
- орталықтандырылған, бюджеттік, банктік, банктік емес қаржылық
ұйымдар, коммерциялық, сыртқы;
2. Қарыз алушылар бойынша:
- қаржылық институттарға, үкіметке (Қаржы министрлігі), бюджеттен тыс
қорларға, банктерге, банктік емес қаржылық ұйымдарға несиелер;
- экономиканың салалары бойынша барлық меншік түрлері, ауыл
шаруашылығына, өнеркәсіпке, саудаға және т.б.
- жеке кәсіпкерлер (заңды тұлға емес қызметті іске асыру);
3. Банктік несиені қолдану (пайдалану) мерзіміне байланысты мынадай
түрлерін ажыратуға болады:
- қысқа мерзімді;
- ұзақ мерзімді.
4. Қолдану сипаты мен бағыты бойынша: негізгі қорларға несиелер,
айналым капиталына несиелер;
5. Қамтамасыз ету түрлері және қолда болу бойынша:
- қамтамасыз етілген: тұрақсыз, кепілмен, тапсырыспен, кепіл затымен;
- сақтандырылған;
- қамтамасыз етілмеген: бланкті (сенімді).
6. Ұсынылган валюта бойынша: шетел валютасымен, теңгемен.
7.Ұсынылған шарт бойынша: авальді, акцепті, акцепті-рамбурсты,
аукционды, валюталық, ипотекалық несиелер, конборциалды, дебетті сальдоны
жабу несиесі (овердрафт), лизингті, ломбардты, жеңілдікті,
онкольді, тұтыну несиесі, револьверлі, резервті, маусымдық несие,
факторинг, форфейтинг.
8. Несиелеудің объектісі бойынша: меншіктік айналым құралдарының
жетіспеушілігін толықтыру; материалдық қорлардың жиынтығын;
экспортты және импортты тауарларды әкелу және ішкі экономикалық
іс-әрекетінің шығындары, жеке еңбекпен айналысатын азаматтар
тұтынған шикізат, материалдар, құралдар және басқа да мүліктер,
ломбардтың кепілді-несиелік операциялары, театрлардың табыстары мен
шығыстарының арасындағы маусымдық үзілістер; күрделі салымдарды
қаржыландыруға; еңбекақы төлеуге; тиімділігі жоғары және қайтымы тез
шараларды несиелеу.
Қысқа мерзімді несие - пайдалану мерзімі бір жылдан аспайтын
несиелер. Олар тауарлы-материалды құндылықтарға, төлемдердің ағымдағы
қажеттіліктері мен шығындарына беріледі.
Ұзақ мерзімді несиеге мерзімі 1 жылдан асатын несиелер жатады. Берілген
несиелер қаржылық активтерді, айналым құралын, негізгі қорлардың қалыптасуы
үшін қажеттілігіне қызмет көрсетеді. Қазіргі кезде осы уақытқа дейін
қолданылып келген, кәсіпорындардың, ұйымдардың халықты несиелеу жүйесі енді
неғұрлым оңтайлы жүйе болып табылады. Клиент банкке бекітілмейді, өзі
қызметін пайдалангысы келетін несиелік ұйымды өзі тандайды. Клиент несиелік
шотты тек бір банкте емес, бірнеше банктерде ашуға құқылы.
Жүргізіліп отырған несиелеудің сызбасын либерализациялау, сөзсіз,
клиенттің мүмкіндіктерін кеңітеді, оның ішінде несие алу кезінде,
банкаралык бәсекелестікті дамытуға жағдай туғызады. Несиелеу жүйесі банк
ресурстарына кәсіпорын ретінде сүйенеді. Бұл қалыпты жағдай сияқты
көрінгенімен, бұрын қолданыста болған сызба бойынша несиелік мекемелер оған
жоғарыдан берілген несиелік ресурстар есебінен жұмыс істейтіндігі туралы
елес тудыратындығымен ерекшеленеді. Іс жүзінде төмендегі банктер
қабылданған барлық ресурстар орталықтандырылған түрде КСРО Мемлекеттік
банкінің Басқармасына беріліп, ол жерден несиелеудің шектеулері түрінде
төмендегілерге жіберілетін. Осы шектің көлемінде белгілі бір аймақтардың
клиенттерін несиелеу жүргізілетін. Банк бөлімшелері, олардың активтері
Мемлекеттік банктің пассивтерінен тәуелді болмағандықтан, қаржыларды
жинауға мүдделі болмайды. Несиелеудің қазіргі заманғы жүйесі басқа негізде
құрылған:берілетін. несиелердің көлемі толығымен тартылатын қаржыларға
тәуелді. Бұл берілетін несиелердің көлеміне, яғни несиелік мекемелерде
қалатын пайда мелшеріне әсер етеді.
Қалыптасқан несиелік механизм коммерциялық сипатта. Осыған байланысты
сауда, экономика мәтіндеріне ерекше көңіл бөлінуде. Тек несиелеу,
кәсіпорындардың уақытша ақша ресурстарында деген қажеттілігін
қанағаттандыру, сондай-ақ несие мекемесінің өтімділігіне негіз беретін
артықшылықтар маңызды болып табылады. Бұл клиенттердің депозиттері мен
несиелеріне және де банкаралық несиеге де қатысты. Бірқатар коммерциялық
банктер аталған несиені сатып алып қана қоймайды, сонымен бірге оны басқа
банктерге сатады. Коммерциялық банктің жұмысына талдау жүргізу оның ақша
қаражатын мобилизациялау мүмкіндігі тек жартылай ғана қолданылатынын
көрсетеді. Сонымен бірге ресурстарды сату фактісін және несиелеу
жүйесіндегі жалпы сауда акцептін сөзсіз оң құбылыс ретінде сипаттауға
болады.
Қазіргі несиелеу жүйесіндегі ерекшеліктер олардың ресурстарға
тәуелділігіне ғана емес, сондай-ақ ҚРҰБ белгілеген пруденциялық
нормативтерге байланысты. Қазіргі пруденциялық нормативтер тартуға мүмкін
қаражаттардың шекті көлемін, ең аз резерв мөлшерін, несие беруінің шекті
сомасын, оны ұсыну мерзімін, коммерциялық банк балансының өтімділігіне
байланысты несие механизмін жасауды реттейді. Қазіргі несиелеу жүйесінің
маңызды белгісі оның шартты негізі болып табылады. Несиелеу бойынша
туындайтын сұрақтардың барлығын банк пен қарыз алушы өзара келісіп шешеді.
Шартқа сәйкес әрбір жақ белгілі бір міндеттемелерді мойнына алады, шарт
жағдайларын сақтауға бақылау жасау үшін белгілі құқықтарға ие болады. Айта
кететін жайт, несие шарттары бұрын да жасалған, бірақ олардың экономикалық
мәні әлсіз болды. Тек коммерциялық ынта пайда болған кезде, банк пен
кәсіпорын арасындағы шарттың бұзылуы сезілген кезде ғана несиелік шарт
қарыз берушінің де, қарыз алушының да жауапкершілігін арттыратын күш болып
табылады.
Қалыптасқан несие жүйесінің маңызды белгілері - оның несиелеу
объектісінен несиелеу субъектісіне өтуі болып табылады. Бұрын қолданылған
несиелеу жүйесі несиелеу объектісіне тиімді болған. Тауарлы-материалдық
құндылық қорларының, өндірістік шығындардың болуы клиентке несие алуға
мүмкіндік береді; несиені қайтару мүмкіншілігі арнайы талданбады, клиент
үшін ең басты деп автоматты түрде несиені қайтаруға кепіл беретін жоспар
есептелді. Сонымен бірге тауарлы-материалдық құндылықтардын қорын жабатын
меншікті қаражат деңгейі ескерілмеді.
Несиелеу субъектілерінің қарыздары қайтару қабілеттілігін, қарыз
алушының балансының өтімділік деңгейін тыңғылықты талдау, несиелеу
нысандарын таңдау, қарыз алушымен оның несиеге қабілеттілігін ескере
отырып қарым-қатынасқа түсу туралы шешім, қалыптасқан несиелік механизмнің
айтарлықтай артықшылықтарын білдіреді.
Жаңа несиелеу жүйесі дәстүрлі жалпы және ерекше қағидаларға
негізделінеді, оның ішінде мерзімділігі және қамтамасыз етушілігі, несиенің
төлем сипаты ескеріледі. Оның бірқатар құрамдары өзгеріске ұшырады.
Өзгерістер негізінен несиенің саралану қағидасына енгізілді. Осыдан бірнеше
жылдар бұрын несиелеуге саралау режімі қолданылатын жақсы және жаман жұмыс
істейтін кәсіпорындар категориясы болғаны бәрімізге мәлім. Кәсіпорынды
бағалау негізіне олардың жоспарлы көрсеткіштерінің орындалуы алынған.
Қазіргі уақытта қалыптасқан жүйеде несиені уақытында қайтармау
тәуекелділігін төмендететін клиенттің несие қабілеттілігі ескеріледі. Ең
алғаш рет қарыз алушының төлем қабілетсіздігі анықталған кезде,
коммерциялық банк несиелеуші банктің қатысуымен белгіленген әкімшілікке
жедел басқаруға беруге, оларды қайта құру және жабу мәселелерін қарастыруға
құқықтары пайда болды.
Өзгерістер несиені қамтамасыз ету қағидасына да, тікелей материалдық
қамтамасыз етілуі болмайтын (оған тауарлы-материалды құндылықтардың
нормативтен тыс төленген қалдықтары саналады) қарыздарға қатынастарға да
әсер етті. Тәжірибе бұндай материалдық қамтамасыздық несиені уақытында
қайтаруға кепілдік етпейтінін көрсетті. Кәсіпорында несиелеу жүйесінің жаңа
белгілері ретінде жоғары деңгейде банк несиесін қайтаруды кепілдендіретін
форма түріне өту қарастырылады. Несиені қайтаруды қамтамасыз ету тұрғысынан
әлемдік тәжірибеде кепілдеме құқығы (ипотека, бағалы қағаздар кепілдігі,
кепілге салу), кепілдік беру және кепілдеме, жалпы алғанда сақтандыру
жүйесі сенімді кепіл құқы болып табылады. Аталған формаларды іске қосатын
несие механизмі банкке өзінің тәуелсіздігін күшейтуге мүмкіндік бере
отырып, несиелік тәуекелді төмендетуге қол жеткізеді.
Кәсіпорындарға, ұйымдарға және халыққа қаржы-несиелік қызмет көрсететін
ұйымдар шаруашылық құрылымдарын дамытуда маңызды рөл атқарады.
Қаржы-несиелік механизмінің үздіксіз қызмет етуінен және тиімділігінен
жекелеген шаруашылық бірліктерінің уақытында ақша алуы ғана емес, сондай-ақ
жалпы елдің экономикалық өсу қарқыны тәуелді болады. Несие жүйесінін қызмет
ету механизмі оның ұйымдық құрылымдарынын, несиелік операцияларды жүзеге
асыратын ұйымдық-құкықтық нысандардың, несиелеу әдісі мен формаларының
өзгеру әсеріне байланысты әрқашан ауысып отырады.
Банктер несиелерді ұсынуды өзінің өзінің ішкі несиелік саясатына және
зайымдық операцияларды жүргізудің жалпы шарттарына сәйкес жүзеге асырады.
Айтарлықтай деңгейде өзгерген кәсіпорындарды несиелендіру жүйесі, оны
нарықтық қатынастарға көп деңгейде сәйкес келетін, экономиканы баскарудың
орталықтандырылған әдісінен орталықтандырылмаған әдісіне көшуге тиіс модель
ретінде бағалауға мүмкіндік беретінін болжауға болады.
Сонымен қатар банк басшысы несиелік қоржын ішінде ақша қаражатын белу
мәселеелерін шешуі қажет бөліп-бөліп төлеу, сауда-өнеркәсіп компаниялары,
жылжымайтын мүліктер сияқты несие түрлеріне бөлу. Ондай бөлудің негізі
ретінде салыстырмалы несие табысы, әр түрлі шектеулері бар несиелерге
сұраныс қарастырылды. Банк каражаттарын әр түрлі активтер түріне
орналастыру қолданыстағы заңдар мен реттеуші актілерге, өтімділіктің
жоғарғы деңгейін ұстап тұру қажеттілігіне және жоғары табыс алу
кажеттілігіне тәуелді.
Қаражаттардың жалпы қоры әдісіне сәйкес орналастырылуына коммерциялық
банк басшысы жауап беретін қаражат әр түрлі көздерден түседі, оның ішінде
талап еткенге дейінгі салымдар, жинақтық, мерзімдік салымдар және банктің
меншікті капиталы жатады. Бұл әдіс негізіне банктердің барлық ресурстарды
біріктіру идеясы алынған. Одан кейін жинақ қаражаты сәйкес деп саналатын
активтер түрінің арасында бөлінеді.
Қаражатты орналастыру құрылымын анықтаудағы бірінші мәселе, алғашқы
резерв ретінде қарастырылатын үлестерін белгілеу. Көп жағдайда алғашқы
резерв рөлінде басқа банктердің қарыздары және қолда бар ақшалары бабына
кіретін активтер қарастырылады. Оған басқа коммерңиялық банктің
корреспонденттік шотындағы ақша және де инкассолау үрдісіндегі басқа да
құжаттар кіреді.
Қаражаттарды орналастырудағы екінші мәселе, белгілі бір табыс алып
келетін кассалық емес өтімді активтерді құру мәселесі. Бұл резервтегі
жоғары өтімді табысты активтер жатады, олар өз кезегінде жоғалту тәуекелі
төмен және ең аз пайызды ұстай отырып қолма-қол ақшаға айнала алады.
Қаражаттардың жалпы қоры әдісі бойынша қаражаттарды орналастырудың
үшінші кезеңі - несие қоржыны портфелін құру. Банк бірінші және екінші
реттегі резервтер мөлшерін белгілегеннен кейін, ол өз клиенттеріне несие
ұсына алады. Бұл банктің табыс әкелегін қызметінің ерекше түрі. Қарыздар
банктік активтердің ең маңызды бөлігі, ал қарыздар бойынша табыс-банктік
пайданың ең ірі құрамдас бөлігі. Несиелік операциялар банктік қызметтің өте
тәуекелді түрі.
Жалпы банктік несиелік операциялар екі үлкен топқа бәлінеді: активті -
банк қарыз бере отырып кредитор ретінде қатысса; пассивті - төлемділік,
мерзімділік және қайтарымдылық жағдайында банкке
клиенттерден және басқа банктерден ақша қаражатын тарта отырып, банк қарыз
алушы ретінде катысады. Несиелік операцияларды жүзеге асырудың екі негізгі
нысаны ажыратылады: қарыз және депозит. Тиісінше банктің активті және
пассивті несиелік операциялары несиелік нысан ретінде де. депозиттік нысан
ретінде де жүргізіледі.
Активті несиелік операциялар - біріншіден, клиенттер мен несиелік
оиерацияларды және банкаралық несиені ұсыну операциясынан; екіншіден -
басқа банктерде орналасқан депозиттерден тұрады. Пассивті несиелік
операциялары үшінші тұлғаның және жеке тұлғалардың депозиттерінен және
банктің банкаралық несие алу несиелік операцияларынан тұрады. Аталған
сипаттамалардан несиелік және қарыз беру операцияларынын, несие мен қарыз
арасындағы ерекшелікті көруге болады. Несие - банктін қаражатын ұйымдастыру
көзі және оларды салудың әр түрлі нысандарын ұсынатын, несиелік
қатынастарды ұйымдастырудың әр түрлі нысандарын қарастыратын кең мағынадағы
түсінік. Қарыз болса - нәтижесінде қарыз шотын ашуға болатын, несиелік
қатынастарды ұйымдастырудың бір ғана нысаны. Сонымен бірге, несиелік
қатынастар тек банктік несие шеңберінде ғана ұйымдастырылып қоймайды,
сондай-ақ кәсіпорын кредитор және қарыз алушы болатын коммерциялық несиелеу
ретінде де ұйымдастырылады. Ал олардың арасындағы несиелік қатынас
векселмен рәсімделеді. Бұдан әрі коммерңиялық несие, банкке векселді
кепілге қоя отырып, банктік несиеге айналуы мүмкін. Тікелей банктік
несиелеу, яғни кәсіпорынның несиелік қатынасы басында банкпен
арақатынасынан басталады, сонымен бірге жанама банктік несиелеу, яғни
алдымен кәсіпорындар арасында несиелік қатынас пайда болады, нәтижесінде
олар банкке жедел түрде вексель бойынша ақша алу әдісін іздестіру үшін
жүгінеді.
Банктегі несиелеу механизмі және несиелік жұмысты ұйымдастыру Ұлттык
Банктің ұсынысын есере отырып жасалған әрбір банк несиелік саясаты
негізінде дербес анықталады. Клиенттер ашқан несиелік шотта әрбір несиелеу
объектісі бойынша қарыз есебі жүргізіледі. Бөлек баланстық шотта бір
клиентке берілген ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді несие есебі
жүргізіледі. Несиелік шоттың дебеті бойынша берілген қарыздың сомасы, ал
кредиті бойынша оны өтеу көрсетіледі. Несиелік шоттың режімі шартта
анықталады: берілген несие қарыз алушының есеп айырысу шотына аударылуы
мүмкін.
Сондай-ақ несиені контекорренттік шот ашу арқылы беруге болады, бұл
бір жағынан түсімдер, екінші жағынан қарыз несие және төлемдер
керсетілетін және де кредиттікте дебеттікте сальдо болатын шоттың ерекше
түрі. Контокоррент өз кезегінде клиенттің банктегі несиелік-есеп айырысу
қызметін жүзеге асыратын клиенттермен барлық барлық операциялар
жүргізілетін ағымдағы және қарыз шоттарын ың сипаттары болатын Аралас
шот. Контокорренттік шот бойынша банк әрбір қарыз алушы үшін
контокорренттік несие көлемін шектейтін лимит белгілейді. Лимиттер әрбір
клиент үшін саралап белгіленеді. Контокорренттік несие қарыз алушыға
контокорренттік шот ашу арқылы клиенттің төлем құжаттарын төлеу негізінде
беріледі. Контокорренттік шотты ашудың негізі клиентпен контокорренттік
несие беру туралы шарт жасасу болып табылады, онда қарыз бойынша борыштың
ең үлкен көлемі, қарыз мерзімі, контокоренттік шоттағы дебеттік қалдықтың
болуының шекті мерзімі, сол сияқты банк пен клиенттің ұсыныстары бойынша
басқа да шарттар белгіленеді. Несиені беру кезіндегі өте маңызды, бірақ
әрқашанда міндетті емес мәселе - банк беретін несиені қамтамасыз ету.
Несиені қамтамасыз ету олардың өтелуін кепілдендірмесе де, банктің
жоғалту тәуекелі біршама төмен болады. Сонымен бірге несиені қамтамасыз ету
қарызға алған қаражатты қайтару кепілдігі ғана емес, сондай-ақ банк
пайдасы. Аталған байланыста тапсырмалар мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 9
1 БАНК МІНДЕТТЕМЕЛЕРІНІҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ТҮРЛЕРІ 13
1.1 Банк клиенттерінің салымдық (депозиттік) операцияларының түсінігі мен
түрлері, депозиттік операцияларды дамыту жолдары 13
1.2 Банк қарыздары мен төлеу шарттары 21
2 БАНКТЕ МІНДЕТТЕМЕЛЕР ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ 29
2.1 Депозиттік операциялар есебі 29
2.2 Басқа банктерден алынған несиелік операциялар есебін ұйымдастыру 32
2.3 Бағалы қағаздармен банкаралық корреспонденттік қатынастардың есебі 38
3 БАНК МІНДЕТТЕМЕЛЕРІН ТАЛДАУЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ МЕН ТӨЛЕУ ШАРТТАРЫНЫҢ АУДИТІ
41
3.1 Банктерде міндеттемелердің арнайы аудиті мен төлеу шарттары 41
3.2 Банктің төлемқабілеттілігі мен міндеттемелердің құрылымын талдау 47
3.3 Банктің несиеқабілеттілігін талдау 53
3.4 Әлемдегі банктік салымдар мен несие жүйесі дамуының қазіргі
тенденциялары 56
ҚОРЫТЫНДЫ 61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 63
А ҚОСЫМШАСЫ 65
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаев 2002 жылы қыркүйек айында Йоханнесбургте өткен бүкіл әлемдік
БҰҰ конференциясында еліміздің қарқынды дамуы мемлекетті сақтап қалудың
басты формуласы деген болатын. Елдің қарқынды дамуының ең негізгі шарты
оның экономикалық жүйесінің дұрыс жолға қойылуында. Тұрақты қаржылық жүйе
Қазақстан экономикасының құрылуында ең негізгі фактор болып табылады.
Қаржылық жүйе құрамына – банктік, сақтандыру, валюталық және басқа да
секторлар жатады.
Қазіргі таңдағы қабылданған атқарушы, заң шығарушы билік және Ұлттық
банктің банктік секторды қалпына келтіру төмендегі шаралары нәтижесінде
негізінен, Қазақстандағы клиентуралық нарықта толық комплексі қызмет
көрсете алатын банк жүйесін құру және дамыту туралы мәселелер шешімін
тапты. Қабылданған шаралар сондықтан бірге банк қызметінің заң шығарушы
және институционалдық негізін жақсартуға мүмкіндік береді. Болашақта банк
операциясының көлемі ұлғайғаны сияқты, еліміздің жалпы Ұлттық өнім (ЖҰӨ) –
ге қатынасында банк қызметінің негізгі көрсеткіштері де ұлғаяды деп
күтілуде. Экономикалық өсу тенденциясын нығайтуда банк секторының даму
экономикасының қалыпты секторына (есеп айырысу және несие депозиттік)
қызмет көрсетудегі банк операциясын қайта құру арқылы жүзеге асады. Соған
байланысты банк жүйесі активінде кәсіпорын құралында, банк ресурстары
базасында несие үлесінің көбеюіне әкеледі. Еліміздің тұрақты банк жүйесі
ұлттық валюта теңгенің нығаюының соңғы әсері емес. Қазақстан экономикасын
қайта қалыптастырудағы 10 жылдық тәжірибе көрсеткендей, Республика
қаншалықты әлемдік экономиканы интеграцияланса, соншалықты оның ақша-несие
саясатында сыртқы экономикалық әсері күшті болады. Экономикасы шикізат
өндіруге бағытталған Қазақстан дәстүрлі экспортқа арналған әлемдік баға
коньюнктурасына тікелей байланысты. Экспорттық валюталық түсім көлемі
тұрақты емес, ал бұл төлем балансы жағдайына және Ұлттық валюта бағамының
тұрақтылығына тікелей әсер етеді. Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып
мынадай қорытынды шығаруға болады:
Банк жүйесінің экстенсивті дамуының аяқталуы және жаңа сапалы этапқа көшуі,
несиенің өсу процесімен және депозиттік нарықтың көбеюімен тең дәрежеде
болуы Қазақстан Республикасында валюта операциясы қызметының маңызды
екендігін анықтайды. Бұл тақырыптың маңыздылығы мынада: Әлемдік нарықта
жеке тұлғалар мен кәсіпорындар, шағын және орта бизнес орталықтары таза
табыс табу мақсатында несие алып, соның нәтижесінде біздің республикамызда
тауар көлемінің ұлғаюын бақылау үшін бұл тақырып маңызды болып отыр.
Мәселелерді зерттеу дәрежесі. Банктегі міндеттемелер есебі мен аудит
жөнінде еліміздің және ТМД, шет елдеріндегі ғалымдар, атап кететін болсақ
С.Т. Міржақыпова, А.М. Андросов, М.Н. Крейнин, М.С. ЕржановК.Ш. Дюсембаев,
А.Д.Шеремет және басқа да ғалымдар тереңінен зерттеген.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Банктердің міндеттемелердің есебін
ұйымдастыру мен төлеу шарттарының өзгеруіне байланысты маңызды жағдай болып
табылады және оның атқарымдық міндеттеріне кіреді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты нарықтың экономика жағдайында банктің
міндеттемелер есебі және аудиті, оны талдау болып табылады. Осы мақсатқа
жету үшін төмендегі міндеттер қойылады:
1. акционерлік қоғамдағы жылдық есеп берудің маңызы және оған талдау
жүргізу;
2. банктің депозиттік және бағалы қағаздар операцияларының теориялық
негіздерін қарастыру;
3. банк міндеттемелер құрылымы және оны талдау;
4. банктің міндеттемелер есебі бойынша аудит жүргізуде зерттеу жүргізу;
5. депозиттердің құрамы мен құрылымын талдау
6. міндеттемелердің өзгерісіне әсер ететін факторларды анықтау
Зерттеу обьектісі. Дипломдық жұмыстың зерттеу обьектісі- Альянс Банк
акционерлік қоғамы болып табылады.
Банк банктік операциялардың төмендегі түрлерін жүзеге асыра алады:
- заңды тұлғалардың депозиттерін қабылдау, банктік есепшоттарын ашу және
жүргізу;
- жеке тұлғалардың депозиттерін қабылдау, банктік есепшоттарын ашу және
жүргізу;
- жеке және заңды тұлғаларға тиесілі тазаланған асыл металдардың нақты
саны көрсетілетін металл есепшоттарын ашу және жүргізу;
- кассалық операциялар: қолма-қол аөшаны қабылдау және беру, оларды
майдалау, айырбастау, қайта есептеу, сұрыптау, буу және сақтау;
- аударым операциялары: жеке және заңды тұлғалардың ақша аудару
жөніндегі тапсырмаларын орындау;
- есеп жүргізу операциялары: заңды және жеке тұлғалардың вексельдері
мен қарыздық міндеттемелерінің есебін жүргізу;
- банктік қарыз операциялары: ақылы, мерзімді және қайтарылуға тиісті
деген талаптармен ақшалай нысанда банктен несие беру;
- шетел валютасымен айырбас операцияларын ұйымдастыру;
- банкаралық клиринг: төлемдерді жинақтау, салыстыру, сұрыптау және
растау;
- төлемдік карточкалар шығару;
- банкноталарды, монеталарды және құнды заттарды инкассациялау;
- лизингтік қызметті жүзеге асыру;
- өзінің бағалы қағаздарын шығару;
- факторинг операциялары: төлем жасамау қаупін өзіне алып, тауарларды
сатып алушыдан төлемді талап ету құқығын алу;
- форфейтингтік операциялар: сатушыға кері қайтарылмайтын вексельді
сатып алу арқылы тауарларды сатушының қарыздық міндеттемелерін
төлеу;
- сейфтік операциялар;
- кастодиандық операциялар және ҚР заңдары бойынша тыйым салынбаған
басқа қызмет түрлерін жүзеге асыруға құқылы
Банктің 2008-2010 жылдардағы негізгі қаржы-экономикалық көрсеткіштеріне
талдау жасайтын болсақ, (қосымша А), банктің пайыздық кірісі 2008 жылы
163,488 млн теңге, 2009 жылы 85,189 млн теңге, 2010 жылы 44,381 млн. теңге
болып, 2010 жылы 2009 жылмен салыстырғанда 40,81 млн теңгеге төмендеген.
Бұл көрсеткіштің төмендеуі несие бойынша клиенттердің уақытылы ақша сомасын
пайызсыз төлеуі негіз болып отыр. Ал пайыздық шығыстар 2008 жылы (100,677)
млн. теңге, 2009 жылы (81,548) млн, теңге, 2010 жылы (39,990) млн. теңге
болды. Банктің таза пайыздық кірісі 2008 жылы (179,462) млн. теңге, 2009
жылы 3,641 млн, теңге, 2010 жылы 4,391 млн, теңге болып, 2010 жылы 2009
жылмен салыстырғанда +0,75 млн. теңгеге көбейген.
Банктің операциялық қызметтен түскен кірістері (шығыстары) 2008 жылы
(185,205) млн теңгені құраса, 2009 жылы (102,681) млн теңге, 2010 жылы
352,680 млн теңге болып, соңғы жылы алдыңғы жылмен салыстырғанда 223,0 млн
теңгеге артқан. Бұл көрсеткіш банктің кіріс көздерінің бірі болып
табылғандықтан оның өткен жылдары аз болуы банк үшін әрине тиімсіз.
Салық салынғанға дейінгі операциялық пайда 2008 жылы (386,556) млн.
теңге, 2009 жылы (298,415) млн.теңге, 2010 жылы 334,434 млн.теңге болған.
Яғни 2010 жылы 2008 жылмен салысырғанда 52,12 теңгеге азайса, 2009 жылмен
салыстырғанда 36,02 млн.теңгеге артқан. Енді салық салынғанға дейінгі
пайдадан табысқа салынатын салық сомасын алып тастағанда банктің таза
пайдасы сомасы шығады. Банктің таза пайдасы 2008 жылы (386,210( млн.теңге,
2009 жылы (298,440) млн теңге, 2010 жылы 334,434 млн.теңге болып отыр. Яғни
банк 2008, 2009 жылдарды шығынмен аяқтаса, 2010 жылды таза пайдамен
анықтаған.
Енді банктің барлық активтер және міндеттемелері мен капиталына талдау
жасайтын болсақ, активтердің мөлшері 2008 жылы 748,308 млн. теңге, 2009
жылы 419,094 млн.теңге, 2010 жылы 427,584 млн.теңге болған. 2008-2010
жылдары банктің капиталының жетіспеушілігі байқалып отыр.
Зерттеу пәні. Диплом жұмысының теориялық әдістемелік және ақпараттық
негізіне отандық және шетелдік экономистердің ғылыми еңбектері экономика
және қаржы несие мәселелері бойынша арнайы құжаттар, Қаржы Министрлігінің,
ұлттық банктің банк қызметін реттеу және несие мен депозиттерді түгел
реттеу жөніндегі мерзімді баспасөзде жарияланған статистикалық және арнайы
материялдар қолданылды. Ізденіс барысында экономикалық талдаудың мынадай
тәсілдері қолданылады: теориялық концепцияларды жалпылау, салыстырмалы және
аналитикалық.
Теориялық және әдістемелік негізі. Банктің міндеттемелер есебі мен
аудиті, сапалық сипаттамалары мен мақсаты, депозиттер мен бағалы қағаздар
есебі, олардың түрлері, еңбекақы есептеудің негізгі әдістемесі -бұл
дипломдық жұмыстың теориялық негізі болып табылады.
Диплом жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады. Дипломдық ізденіс мынадай
негізде жазылды: Бірінші бөлімде Альянс Банк АҚ-ң депозиттік пен несиелік
операцияның экономикалық мәніне, оның негізгі түрлеріне нақты анықтама
беріледі, депозиттік операцияны құрудың ұйымдастырушылық – құқықтық негізі
және несие операцияның механизмі туралы айтылады.
Екінші бөлімде нақты мысалдар қолдана отырып, банктегі депозиттік пен
несие операцияларды құрудың есебі жасалады. Бұл бөлімде Альянс Банктегі
несие нарығындағы ағымдағы тенденциялар қарастырылады, шетелдік несие
клиенттерге қызмет көрсетудегі Қазақстандық банктері қызметтерінің
тәжірибесі, республикада депозиттік және несиелік нарықты валютизациялау
тенденциясы қарастырылады. Бұл бөлімнің соңында депозиттік және несиелік
операциялардың ерекше маңызы мен құрылымына Қазақстандағы басты банктердің
бірі – Альянс Банкі АҚ-ын мысалға ала отырып есебі жасалды.
Үшінші бөлімде Қазақстанда депозиттік пен қөарыздық операциялардың
ерекшеліктері, қиыншылықтары және Қазақстан банктерінде пайыздық қауіп-
қатерді басқаруға жол ашу және валюталық режимді либерализациялау үшін
Қазақстан Республикасында несиелік операцияның даму перспективасы
қарастырылады.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыстың қорытындысында жүргізілген
ізденістер қорытындысы бойынша көзқарастар мен нақты пікірлер келтіріледі.
1 БАНК МІНДЕТТЕМЕЛЕРІНІҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ТҮРЛЕРІ
1.1 Банк клиенттерінің салымдық (депозиттік) операцияларының түсінігі
мен түрлері, депозиттік операцияларды дамыту жолдары
Банк ресурстарының құрылымында тартылған қаражаттар үлесі меншікті
қаражаттармен салыстырғанда өте жоғары, олардың есебінен банктің активтік
операцияларының басым бөлігі жүзеге асырылады.
Нарықтық қатынастардың дамуына байланысты, сондай-ақ ескі банктік жүйе
үшін уақытша бос ақшалай қаражаттарды тартудың дәстүрлі емес тәсілдерінің
болуы, тартылатын қаражаттар құрылымын толығымен өзгертті десе де болады.
Банктік тәжірибеде барлық тартылатын қаражаттарды жинақтау тәсілдеріне
байланысты үлкен екі топқа бөледі:
- депозтттік қаражаттар;
- депозиттік емес қаражаттар.
Тартылған қаражаттар ішінде ең көп тараған депозиттер құрайды.
Депозиттер, банк үшін бірден-бір арзан ресурс көзі болып табылады.
Депозит - бұл клиенттердің (жеке және заңды тұлғалардың) банктегі
белгілі бір шотқа салған және өздері пайдалана алатын қаражаттары.
Депозиттік операциялар активті және пассивті болып бөлінеді. Активті
депозиттік операциялар - банктің уақытша ақша қаражаттарын басқа
корреспонденттік-банктердегі шоттарда орналастырумен байланысты
операциялар. Олар банктің өтімді активтері ретінде , яғни жалпы активтердің
өте аз бәлігін алады .
Пассивті депозиттік операциялар - бұл клиенттердің уақытша бос ақша
қаражаттарын белгілі уақытқа және пайыз төлеу шартымен тартумен байланысты
операциалар . Бұл операциялар көмегімен тартылған депозиттер пассив жағының
көп бөлігін алады және банктік ресурстарын қалыптастырудың негізгі көзі .
Банктер өзінің активті операцияларын жүргізу үшін пассивті
операцияларды өткізу нәтижесінде пайда болатын тартылған қаржыларды
қолданады.
Коммерциялық банктің пассивті операциялары келесі нысанда жүзеге
асырылуы мүмкін:
- банк қорын қалыптастыру және ұлғайту үшін банктердің пайдасы
есебінен аударулар;
- басқа заңды тұлғалардан алынған несиелер (зайымдар;
- салымдық (деиозиттік) операциялар.
Салымдық операциялар - бұл занды және жеке тұлғалардың тартылған
қаржылары бойынша белгілі бір мерзімге немесе талап ету салымы бойынша
банктердің операциядары.
Салымдық операцияларды жүргізу кезінде кез келген банк өздері
дайындаған депозиттік саясатты ұстанады және олар өз кезегінде келесі
ережелерге негізделеді:
- салымдық операциялар банктің пайда табуына немесе болашақта пайда
табуға мүмкіндік жасауға негізделіп ұсынылады;
- денозиттік операцияларды ұйымдастыру үдерісінде салымдық операциялар
субъектісініц әр түрлілігіне және салымдардың әр түрлі нысандарының
үйлесімділігіне ұмтылыс болады;
- салымдық операцияларды жүзеге асыру барысында осы және салымдық мен
несиелік салымдардың мерзімдері мен сомалары бойынша несие ұсыну
операциялары арасындағы өзара байланыс пен өзара келісімділіктің болуын
қамтамасыз ету қажет;
- салымдық операцияларды ұйымдастыру үдерісінде банк балансының
өтімділігін жоғары деңгейде қамтамасыз ететін мерзімдік салымдарға ерекше
назар аударған жөн;
- салымдық операцияларды ұйымдастыра отырып, банк салымдық шоттардағы
бос қаржы резервтерінің (активті операцияға тартылмаған) ең аз болуына
талпынуы керек;
- салымдарды тартуға әсер ететін банктік қызметтерді дамыту және
қызмет көрсету сапасы мен мәдениетін жоғарылату шараларын қарастырған жөн.
Көптеген ұсақ және шағын банктер үшін салымдар ақша қаржыларының басты
көзі болып табылады. Банктер қаржы нарығында қаржылық делдал ретінде
басқа кәсіпорындар мен ұйымдардың, тұрғындардың уақытша бос ақша
қаражаттарының ірі сомасын орналастырады. Банктер бұл қаржыларды тиімді
пайдаланып, олардың сақталуын қамтамасыз етеді және қарыз алушыларға
табысты негізде ұсынады. Көптеген жеке тұлғалар, іскер фирмалар,
акционерлік компапиялар, жеке кәсіпорындар, коммерциялық емес ұйымдар,
үкімет мекемелері, мемлекеттік кәсіпорындар, жергілікті органдар өз
қаржыларын коммерциялық банктерге салады.
Халықаралық банктік тәжірибеде барлық депозиттер төрт топқа бөлінеді:
- талап етілгенге дейінгі салымдар;
- жинақ салымдары;
- мерзімді салымдар;
- бағалы қағаздар.
Бірінші топ - талап етілгенге дейінгі салымдар, олар сондай-ақ чектік
салымдар деп те аталады. Талап ету салымдары түрінде қаржы тарту кезінде
банк пен салымшы арасында келісімшарт жасалады (1-қосымша). Талап етілгенге
дейігі салымдардың бір түрі чектік депозит. Чектік депозит - бұл міндетті
түрде өтелуге тиісті, салымшыға чек жазуға құқы беретін шот. Чектік
депозиттердің ыңғайлылығы олардың қауіпсіздігімен және чек жазу арқылы
төлем жүргізу қарапайымдылығымен түсіндіріледі. Сонымен қатар олар бірінші
талап бойынша нақты ақша алуға мүмкіндік береді. Чектік депозиттерді жүзеге
асыру үшін есеп операциялары мен өткізбелерінің айтарлықтай көлемі керек,
көптеген банктер осы шарттарды қолданғаны үшін төлем белгілейді. Бұл кезде
төлем мөлшері бір ай көлемінде жазылатын чектер саны мен депозиттер
мөлшерінің өзгеруімен өзгертіледі. Егер салымшы бір ай көлемінде шотта
банктің өзінің коммерциялық мақсаттары үшін қолданылатын жеткілікті
баланстық қалдықты сақтаса, банктер кейбір кездерде бұл төлемдерді алудан
бас тартады.
Талап ету депозиттік шотының ерекшеліктеріне мыналарды жатқызуға
болады:
- ақшаны салуға немесе алуға шектеудің болмауы;
- ақша шотган қолма-қол түрде, сондай-ақ чектер көмегімен алынуы
мүмкін;
- шот иесі банкке тұрақты айлық мөлшерде немесе әрбір
жазылған чек үшін коммисия төлеуі;
- Ұлттық банкке ең аз резервтің мерзімдік депозиттермен
салыстырғанда үлкен үлесінің сақталуы.
Талап ету депозитінің бір түрі банктің клиентпен барлық
операциялары есептелетін контокоррент - Бірыңғай шот болып
табылады. Контокоррентте банк қарыздары, сондай-ақ шоттан
клиент тапсырысы бойынша барлық төлемдер және де шотқа салым, аударым және
т.б. түрде түсетін барлық қаржы көрсетіледі. Контокоррентті шот ерекше
сенімділік белгісі ретінде тек сенімді клиенттерге және бірінші сыныпты
қарызшыларға ашылады. Шот иесі шығындардың түсімдерден артуы кезінде әрбір
жеке жағдайда, арнайы рәсімдеусіз-ақ банкпен жасалған келісімге сәйкес
анықталған сома шегінде несие алуға мүмкіндігі бар.
Талап ету депозитіне сондай-ақ ағымды овердрафт шотын жатқызуға болады,
овердрафт — банк пен клиент арасындағы келсімге сәйкес, банк анықтаған
мөлшерде шотта бар қаржы көлемінен артық соманы алуға мүмкіндік беретін
шот, бұл да несие алмасуды білдіреді. Овердрафттың контокорренттен
айырмашылығы кездейсоқ сипатты болуында. Атап өтетін жайт, овердрафт шоты
қосымша депозиттік шоттар ашу мүмкіндігін шектемейді. Овердрафт ағымды шоты
жеке және заңды тұлғалардың уақытша шығындарын жабу үшін ашылады.
Талап ету депозитінің басқа бір түрі - нау-шоттар — пайыздық мөлшерінің
жоғары шегі жоқ шоттар, яғни ол қалқымалы болуы мүмкін. Супернау-шоттар -
бұл қолма-қол ақшаны қолдану шоттары, оларды ашу қызметтер кешенін
ұсынады.
Депозиттік шоттардың келесі түрі - автоматтық аудару шоттары (АТS-
шоттар). Жинақ шоттарынан ақша қаржыларын автоматты түрде аударуға
мүмкіндік беретін, чектерді жабу үшін чектік депозиттерге пайыз әкелетін
депозиттің түрі. Банктер салымшының келісімін жетекшілікке ала отырып,
пайыз әкелетін шоттарды талап етуге несиенің артуын жабу немесе чектік
шоттардағы ең аз балансты көтеру талабы туындаған кезде автоматты түрде
қосады. Мұндай тәжірибе салымшыға өте аз соманы салымда талап етуге дейін
сақтауға және бір мезетте шоттар бойынша автоматты түрде аударылған
пайыздар алуға мүмкіндік береді.
Бұл депозиттерден тыс көптеген банктердін баланстық есеп берулеріне
банк қызметкері жазған чектер және куәландыратын чектер деп
аталатын шағын баптар енгізіліп жүр. Куәландырылған чектер - банк
қызметкерлері беретін төлемі кепілденген чектер. Банктер чекті куәландыру
кезінде, куәландырылған чекте көрсетілген соманы салымшы шотынан алады және
оны жеке шотта ұстайды. Сонымен қатар, чекті банк қызметкерлерінің бірі
немесе банктің меншікті шығындарын төлеу үшін кассир жазған жағдайда,
соңғысы ол бойынша төлемдердің жүргізілуін күте отырып, қызметкерлер жазған
чек сомасына теңестіріп депозит құрайды. Талап ету депозиттері
бойынша эксплициттік (анық түрде белгіленген) пайыздық кірістер
төленбеуіне байланысты банктің көтеген клиенттері осы типтес депозиттердегі
қаржыларының мөлшерін төмендетуге тырысады. Шығынды азайтудың осы тұрғыдағы
әдістерінің бірі автоматты тазалау шоттары қолданылатын мүмкіндіктерді
пайдалану. Мұндай шоттармен ағымды операцияларды жүргізе отырып, банк
клиентпен келісілген аз шектен асатын кез келген ақша сомасынан шотты
"тазартады" (немесе оларды аударады), оларды пайыздық кіріс әкелетін
қаржылық құралдарға орналастырады, мысалы, қайта сатып алу туралы мәмілеге,
яғни операцияны банк күнде іскерлік күн соңында орындайды. Мұндай
жағдайларда, банкке бұл операцияны өткізуге қажетті чектер төлемге
түскенде, қаржылар қайтадан талап ету депозитіне аударылады.
Көптеген банктер өзінің клиенттерінен компенсациялық балансты ұстануды
талап етеді, бұл талап ету салымдары бойынша пайыздық кіріс әкелмейтін
нысанды, яғни банктерге банктік қызметтерді төлеу үшін қажет.
Компенсациялық баланс яғни ақша қорларын тартуға орташа шығындарды азайту
жолымен қорлардың орташа құнын төмендету айтарлықтай тиімділік береді.
Кейбір жағдайларда компенсациялық баланс несие ұсыну, сондай-ақ банктік
қарыз бойынша пайыздық төлемдер туралы келісімді ұстану қызметтері үшін
төлемді ұсынады.
Депозитің келесі тобы - жинақ салымдары. Жинақ депозит туралы келісім
(2,3-қосымша) негізінде ашылады. Қазіргі кезде жинақ депозиттерінің басты
типі жинақ кітапшаларындағы шоттар, жинақ салымының жағдайы туралы жазбасы
бар шоттар, сондай-ақ ақша нарығының депозиттік шоттары болып табылады.
Жинақ кітапшаларындағы шоттар - бұл жедел алуға
болатын, пайыз әкелетін чектік емес депозиттер. Олардың ерекшеліктеріне
мыналар жатады:
- кітапшалы жинақ салымында тұрақты мерзімінің болмауы;
- банктер салымшылардан ақша қаржысын алу туралы алдын ала хабарлауды
талап етуге құқылы болса да, бұл шоттардан ақша қаржыларын алуда банктер ол
талапты аз қояды;
- шоттың жоғары шегін белгілеу мүмкіндігі;
- салым иесінің шоттан ақша алу немесе салу үшін жүргізілген
операциялардың барысы жазылатын жинақ кітапшасын ұсыну міндеттемесі;
- шоттағы міндетті ең аз баланстық қалдық мазмұны туралы талаптардың
болмауы.
Жинақ салымының жағдайы туралы жазбасы бар шоттар жинақ
кітапшаларындағы шоттарға ұқсас, алайда олар үшін шот жағдайы туралы
кезеңдік жазбалар жазбаның жүргізілу тұрғысынан жинақ кітапшаны ауыстырады.
Олар бойынша осындай пайыз төленеді және олар осындай функцияны орындайды.
Ақша нарығының депозиттік шоттары алғаш рет 1982 жылы енгізілген жинақ
салымдарының бір түрін ұсынады. Қазіргі кезде оларда жинақ кітапшасындағы
шоттармен салыстырғанда, ол бойынша пайыз мөлшері нарықтық пайыздық
мөлшерлерінің өзгеруімен реттелетіндігін және бұл шоттарды қолдану кезінде
операцияларды тіркеу үшін жинақ кітапшасының қосылмайтындығын
есептемегенде, көптеген ұқсас сипаттары бар.
Жинақ салымдарыныц ерекшелігі мынадай:
- бұл шоттардың анықталған мерзімдері жоқ;
- салымда ақша нарығының депозиттік шотынан қаржыларды бірдей ала
алады;
- бастапқыда бұл шоттар бойынша ең аз баланстық қалдық талап етілген,
қазір банктер оны сақтауды талап етпеуге құқылы;
- осы шоттар бойынша салымшы чектердің тек санаулы шектелген санын
жазуға құқылы;
- бұл шоттар қызмет жасау мақсатында емес, жинақ мақсатында
қолданылады;
- банк шығындарын өтеу мақсатында шот иесінен белгіленген төлем
алынады;
- егер салымшылар — корпорация болса, банктер осы шоттар бойынша
белгіленген резервті сақтауға міндетті.
Кең тараған топтардың бірі — мерзімдік салымдар, оған мерзімдік
салымдар және салымды алу туралы алдын ала хабарлауы бар салымдар кіреді.
Бұл салымдар неғұрлым ұзақ мерзімге, яғни бір айдан кем емес мерзімге
салынады. Салымшылар басқа деиозиттерге қарағанда неғұрлым үлкен пайыз
алады және салым салымшыға алдын ала келісімде көрсетілген мерзімде
қайтарылады. Банктер салымды өз қарауы бойынша келіскен мерзім ағымында
толық пайдалана алады. Депозиттің бұл типін ашу үшін мерзімдік депозит
туралы келісім жасалынады. Бұл салымдар қабылданатын мерзім 4 топқа
бөлінеді:
- 30 күннен 89 күнге дейін;
- 90 күннен 179 күнге дейін;
- 180 күннен 359 күнге дейін;
- 360 күннен жоғары.
Мерзімді салымнан қаржы алу үшін банкке күні бұрын хабарланған
салымшының арнайы өтінішінің түсуі талап етіледі, оның мерзімі келісімде
көрсетіледі. Бұл мерзімге сәйкес пайыздық мөлшер белгіленеді. Егер клиент
банкті қаржы алу туралы хабардар етсе, банк болатын өзгерістерді ескере
отырып, өзінің активті оиерацияларын басқа көз есебінен қайта
қаржыландырады, каржыларды алу кейбір шығындармен байланысты, сол себепті
банк клиент кірісін азайтуға құқылы.
Депозиттердің төртінші тобы - бағалы қағаздар, депозиттер түрі ретінде
былайша бөлінеді:
- аталған банкке тиесілі кәсіпорындар мен ұйымдардың, кооперативтің,
акционерлік қоғамдар мен компаниялардын акциялары және облигациялары;
- сақтаудағы және қарызды қамтуға қабылданған акциялар мен
облигациялар;
- шетел операциялары бойынша құндылықтар мен құжаттар (шетел
валютасындағы аккредитивтер);
- депозиттік сертификаттар.
Депозиттік сертификаттар қаржылық құралдардың ең бір кең тараған түрі.
Депозиттік сертификат - эмитент банктің ақша қаржыларының салымы
туралы, салымшы немесе оның құқық қабылдаушының мерзімі аяқталғанда салым
бойынша салым сомасын және ол бойынша пайыз алу құқын куәландыратын жазбаша
куәлік.
Депозиттік сертификат - кірісті бағалы қағаздың бір түрі, сол себепті
ол сатылған тауар немесе көрсетілген қызмет үшін есеп айырысу немесе төлем
құжаты болып саналмайды. Сондай-ақ оларды бір заңды тұлғадан екіншісіне
жолдауда шектеулер болады. Талап ету құқын ұсыну - цессия, ол депозиттік
сертификаттың сыртқы бетінде екі жақта мәмілемен рәсімделеді: өз құқын
ұсынушы тұлға — цедент пен құқық алушы цессиопарий. Сертификатты қайтару
мерзімі жеткенде, банк сертификатты және қаржы түсетін шот көрсетілген
салымшы отінішіне қарсы төлем жасайды. Банк талап ету құқын ұсыну туралы
келісімнің үздіксіз орындалуын, сондай-ақ өкілетті тұлғалар аты-жөнін,
мөрінің және колдарының сәйкестігін тексереді.
Депозиттік сертификаттардың екі түрі болады:
- жолданбайтын - салымшыда сақталады және төлем мерзімі жеткенде банкке
ұсынылады;
- жолданатын - екінші нарықта сатылуы немесе басқа тұлғаға өтуі мүмкін.
Жолданатын депозиттік сертификаттар капиталды кез келген мерзімге
тиімді инвестициялауға көмектеседі, ал қажет болған жағдайда
сертификаттарды тез қолма-қол ақшаға ауыстыруға болады.
Сертификаттар келесі белгілері бойынша бөлінеді:
• Шығарылуы бойынша:
- бір рет;
- сериямен шығарылатын.
• Рәсімдеу тәсілі бойынша:
- арнайы;
- ұсынушыға.
• Төлеу шарттары бойынша:
- Анықталған есеп айыру кезеңі аяқталғанға дейін пайыздық мөлшері
үнемі төленіп тұратын сертификаттар;
- сертификатты етеу күні пайызы төленетін сертификаттар. Депозиттік
сертификаттар жаңа шығарымдармен, салымның басқа түрлеріне немесе талап
етілмелі депозиттеріне қолма-қол емес аударымдармен және нақты ақшалармен
(жеке тұлғалар үшін) өтеле алады.
Банкте шығарылатын сертификаттар баспалық тәсілмен шығарылуы және осы
сияқты бағалы қагаздарға қойылатын талаптарға жауап беруі тиіс.
Сертификатгарда міндетті түрде келесі деректемелер болуы тиіс:
- атауы;
- сертификатты ұсыну себебі;
- ұсыну күні;
- салым сомасы;
- депозитке еигізілген соманы қайтаруға банктің сөзсіз
міндеттемесі;
- сертификат сомасын талап ету күні;
- пайыз мөлшері және есептелетін пайыз сомасы;
- эмитент банктің аты және мекен-жайы (иеленушінің арнайы сертификаты
үшін);
- банк мөрімен бекітілген, осындай міндеттемелерге қол
қоюға өкілетті екі тұлғаның колы.
Банк сертификаттар шығарады және меншікті сертификаттарды шығару мен
орналастыру шарттарын еркін дайындайды. Өз сертификаттарын тиімді
орналастыру үшін банктер келесі міндеттемелерді назарға алады:
- инвесторлар үшін тартымды пайыздық мөлшерлеме деңгейі;
- салымшыға ыңғайлы сертификаттың ең аз шегін;
- пайыздық мөлшер қайта қараудың икемді механизмін;
- шығарымды стаңдартты шарттарын (еселік, номинал және т.б.);
- номинал құны қосылған пайыздарды төлеудін сенімді кепілдігі;
- кең жарнаманы.
Жай депозиттік келісімшарттармен рәсімделген мерзімдік салымдармен
салыстырғанда, сертификаттар бірнеше артықшылықтарға ие:
- сертификаттарды тарату айналымындағы мүмкіндік қаржылық делдалдардың
үлкен санына сәйкес әлеуетті инвесторлар ауқымы кеңейді;
- екінші нарық арқылы сертификат иесі үшінші тұлғаға, сақтаған мерзімі
үшін кіріс ала отырып, банк ресурстарының көлемін өзгертпей-ақ жедел сатуы
мүмкін.
Сертификаттар бойынша табыстарға, азаматтардың талап етілмелі шоттары
мен мерзімдік салымдардағы кірістерге сияқты табыс салығы салынбайды.
Мерзімдік салымдармен салыстырғанда сертификаттардың жетіспеушілігі
оның эмиссиясымен байланысты банктің жоғары шығындарының болуы.
Еліміздегі қалыптасқан банктердің депозиттік операциялары қазіргі таңда
даму үстінде өзімізге белгілі депозит банктердің негізгі ресурс көзі болып
табылады. Бұл ресурстардың көбеюі, қосымша несиелік ресурстардың көбеюін
қалыптастырады.
Депозиттік операциялардың дамуна әсер ететін бірден – бір көрсеткіш,
бұл халықтың сенімділік дәрежесін арттыру үшін банктер өз алдына осы
бағытта арнайы стартегиялар қабылдау қажет Шетел тәжірибесіне жүгінсек ,
банктер туралы қарапайым халық толық ақпаратқа ие. Олардың балансын,
тартылған қаражаттар көлемін , сыйақы мөлшерін толық бөледі. Ал біздің елде
кейбір банктерден басқа банктер өз балансын жарияламайды. Қазіргі таңда
кезкелген ел тұрғынынан депозит туралы сұрасақ және қай банкке сенімділігін
сұрасақ жауап бере алмайды. Сондықтан осы проблеманы жою үшін банк арнайы
маркетингтік зерттеу жүргізіп, үнемі призентациялар, бұқаралық ақпарат
құралдары мен сұқпат өткізіп, баспа беттеріне жариялау керек. Ашық ақпарат
бар жерде сенімділік те бар.
Елде депозиттік операциялардың дамуына кедергі жасайтын тағы бір
көрсеткіш халықтың әлеуметтік жағдайы. Онсыз да бір айлықтан екінші
жалақыға өз шығындарын зорға өтеп отырған халық депозит салуды ойламайды
да. Бұл тұрғыдан мемлекеттің және банктердің стратегиясын дамыту қажет.
Мемлекет тарапынан айлық көлемін өзгерту, әлеуметтік көмек көлемін ұлғайту
болса, банк стратегиясы, мысалы басқа операциямен ұштастыру болып табылады.
Өзімізге белгілі қазіргі таңда елімізде ипотекалық несиелеу дамуда. Бұл
несие шарты бойынша белгілі көлемде алғашқы жарна төлену керек. Егер осы
жарнаны депозит ретінде қабылдаса, онда екі жақты пайда болар еді. Банктен
депозиті бар тұлғаға пайызы төмен қызмет көрсету сияқты шараларды қолдану
ыңғайлы.
Қазақстан Республикасында 2000 жылдан кері жеке тұлғалардың салымдарын
сақтандыру қоры жұмыс істейді. Соңғы кезде осы қордың сақтандыру сомасын
400 мың теңгеден 600 мың теңгеге дейін өсіруді қарастыруда. Көптеген
қаржыгерлердің ойлары әр түрлі болуда. Біреулері дұрыс деп санаса,
біреулері қарсы.
ҚБА төрағасының айтуынша қор туралы заңдық жоба осымен қатар тағыда
басқа. Кемшіліктері бар, бірақ депозиттік операциялардың дамуына ондай көп
кедергісін тигізіп жатқан жоқ. Идеалды модельді қазіргі таңда құру өте
күделі. Өйткені, қор аз депозиттер, бірақ көп халықпен жұмыс істеуі керек
немесе үлкен салымдармен, аз халықпен жұмыс істеуі керек. Оларды бір
орталыққа теңестіру өте күрделі. Б.Жамшиевтің айтуынша Кішігірім
депозиттермен, көп халықпен жұмыс істеу оңтайлы нұсқалардың бірі болып
табылады.
Болашақта кепілдендіру қорының дамуы халықаралақ ең жақсы тәжірибе
негізінде болады. Банктердің еріксіз жабылу кезінде тезарада салымдарды
қайтару, жүйенің қызмет атқару тәуекелін минимализациялау, сақтандырылатын
депозиттерінің түрін көбейту.
1.2 Банк қарыздары мен төлеу шарттары
Кәсіпорындар мен тұрғындарды несиелеу банк кызметінің дәстүрлі түріне
жатады. Сол себептен банкті несиелендіру кәсіпорыны деп атайды. Банк
активінің біршама бөлігі бұрынғы кездегідей несиелік операцияларға
орналастырылған. Қазақстанның екінші деңгейдегі банктерінің орналастырылған
қаражаттары 2003 жылы әрбір банктеріне әр түрлі несиеге шамамен 72% келді.
Сондықтан табыстың 85%-ы ұсынылған қарыздары үшін төлем түрінде алынған.
Банктер бір мезгілде ресурс алғандықтан, өздері де қарыз алады,
коммерциялық банктердің шығындар құрылымының 80%-ға жуығын салымдар мен
депозиттер, сол сияқты банкаралық несиелері бойынша несиелік пайыз төлеу
шығындары құрайды.
Қарыз алушыларға ұсынылған банктік қарыздарды көп түрлі белгілері
бойынша жіктеуге болады.
1. Кредиторлар бойынша:
- орталықтандырылған, бюджеттік, банктік, банктік емес қаржылық
ұйымдар, коммерциялық, сыртқы;
2. Қарыз алушылар бойынша:
- қаржылық институттарға, үкіметке (Қаржы министрлігі), бюджеттен тыс
қорларға, банктерге, банктік емес қаржылық ұйымдарға несиелер;
- экономиканың салалары бойынша барлық меншік түрлері, ауыл
шаруашылығына, өнеркәсіпке, саудаға және т.б.
- жеке кәсіпкерлер (заңды тұлға емес қызметті іске асыру);
3. Банктік несиені қолдану (пайдалану) мерзіміне байланысты мынадай
түрлерін ажыратуға болады:
- қысқа мерзімді;
- ұзақ мерзімді.
4. Қолдану сипаты мен бағыты бойынша: негізгі қорларға несиелер,
айналым капиталына несиелер;
5. Қамтамасыз ету түрлері және қолда болу бойынша:
- қамтамасыз етілген: тұрақсыз, кепілмен, тапсырыспен, кепіл затымен;
- сақтандырылған;
- қамтамасыз етілмеген: бланкті (сенімді).
6. Ұсынылган валюта бойынша: шетел валютасымен, теңгемен.
7.Ұсынылған шарт бойынша: авальді, акцепті, акцепті-рамбурсты,
аукционды, валюталық, ипотекалық несиелер, конборциалды, дебетті сальдоны
жабу несиесі (овердрафт), лизингті, ломбардты, жеңілдікті,
онкольді, тұтыну несиесі, револьверлі, резервті, маусымдық несие,
факторинг, форфейтинг.
8. Несиелеудің объектісі бойынша: меншіктік айналым құралдарының
жетіспеушілігін толықтыру; материалдық қорлардың жиынтығын;
экспортты және импортты тауарларды әкелу және ішкі экономикалық
іс-әрекетінің шығындары, жеке еңбекпен айналысатын азаматтар
тұтынған шикізат, материалдар, құралдар және басқа да мүліктер,
ломбардтың кепілді-несиелік операциялары, театрлардың табыстары мен
шығыстарының арасындағы маусымдық үзілістер; күрделі салымдарды
қаржыландыруға; еңбекақы төлеуге; тиімділігі жоғары және қайтымы тез
шараларды несиелеу.
Қысқа мерзімді несие - пайдалану мерзімі бір жылдан аспайтын
несиелер. Олар тауарлы-материалды құндылықтарға, төлемдердің ағымдағы
қажеттіліктері мен шығындарына беріледі.
Ұзақ мерзімді несиеге мерзімі 1 жылдан асатын несиелер жатады. Берілген
несиелер қаржылық активтерді, айналым құралын, негізгі қорлардың қалыптасуы
үшін қажеттілігіне қызмет көрсетеді. Қазіргі кезде осы уақытқа дейін
қолданылып келген, кәсіпорындардың, ұйымдардың халықты несиелеу жүйесі енді
неғұрлым оңтайлы жүйе болып табылады. Клиент банкке бекітілмейді, өзі
қызметін пайдалангысы келетін несиелік ұйымды өзі тандайды. Клиент несиелік
шотты тек бір банкте емес, бірнеше банктерде ашуға құқылы.
Жүргізіліп отырған несиелеудің сызбасын либерализациялау, сөзсіз,
клиенттің мүмкіндіктерін кеңітеді, оның ішінде несие алу кезінде,
банкаралык бәсекелестікті дамытуға жағдай туғызады. Несиелеу жүйесі банк
ресурстарына кәсіпорын ретінде сүйенеді. Бұл қалыпты жағдай сияқты
көрінгенімен, бұрын қолданыста болған сызба бойынша несиелік мекемелер оған
жоғарыдан берілген несиелік ресурстар есебінен жұмыс істейтіндігі туралы
елес тудыратындығымен ерекшеленеді. Іс жүзінде төмендегі банктер
қабылданған барлық ресурстар орталықтандырылған түрде КСРО Мемлекеттік
банкінің Басқармасына беріліп, ол жерден несиелеудің шектеулері түрінде
төмендегілерге жіберілетін. Осы шектің көлемінде белгілі бір аймақтардың
клиенттерін несиелеу жүргізілетін. Банк бөлімшелері, олардың активтері
Мемлекеттік банктің пассивтерінен тәуелді болмағандықтан, қаржыларды
жинауға мүдделі болмайды. Несиелеудің қазіргі заманғы жүйесі басқа негізде
құрылған:берілетін. несиелердің көлемі толығымен тартылатын қаржыларға
тәуелді. Бұл берілетін несиелердің көлеміне, яғни несиелік мекемелерде
қалатын пайда мелшеріне әсер етеді.
Қалыптасқан несиелік механизм коммерциялық сипатта. Осыған байланысты
сауда, экономика мәтіндеріне ерекше көңіл бөлінуде. Тек несиелеу,
кәсіпорындардың уақытша ақша ресурстарында деген қажеттілігін
қанағаттандыру, сондай-ақ несие мекемесінің өтімділігіне негіз беретін
артықшылықтар маңызды болып табылады. Бұл клиенттердің депозиттері мен
несиелеріне және де банкаралық несиеге де қатысты. Бірқатар коммерциялық
банктер аталған несиені сатып алып қана қоймайды, сонымен бірге оны басқа
банктерге сатады. Коммерциялық банктің жұмысына талдау жүргізу оның ақша
қаражатын мобилизациялау мүмкіндігі тек жартылай ғана қолданылатынын
көрсетеді. Сонымен бірге ресурстарды сату фактісін және несиелеу
жүйесіндегі жалпы сауда акцептін сөзсіз оң құбылыс ретінде сипаттауға
болады.
Қазіргі несиелеу жүйесіндегі ерекшеліктер олардың ресурстарға
тәуелділігіне ғана емес, сондай-ақ ҚРҰБ белгілеген пруденциялық
нормативтерге байланысты. Қазіргі пруденциялық нормативтер тартуға мүмкін
қаражаттардың шекті көлемін, ең аз резерв мөлшерін, несие беруінің шекті
сомасын, оны ұсыну мерзімін, коммерциялық банк балансының өтімділігіне
байланысты несие механизмін жасауды реттейді. Қазіргі несиелеу жүйесінің
маңызды белгісі оның шартты негізі болып табылады. Несиелеу бойынша
туындайтын сұрақтардың барлығын банк пен қарыз алушы өзара келісіп шешеді.
Шартқа сәйкес әрбір жақ белгілі бір міндеттемелерді мойнына алады, шарт
жағдайларын сақтауға бақылау жасау үшін белгілі құқықтарға ие болады. Айта
кететін жайт, несие шарттары бұрын да жасалған, бірақ олардың экономикалық
мәні әлсіз болды. Тек коммерциялық ынта пайда болған кезде, банк пен
кәсіпорын арасындағы шарттың бұзылуы сезілген кезде ғана несиелік шарт
қарыз берушінің де, қарыз алушының да жауапкершілігін арттыратын күш болып
табылады.
Қалыптасқан несие жүйесінің маңызды белгілері - оның несиелеу
объектісінен несиелеу субъектісіне өтуі болып табылады. Бұрын қолданылған
несиелеу жүйесі несиелеу объектісіне тиімді болған. Тауарлы-материалдық
құндылық қорларының, өндірістік шығындардың болуы клиентке несие алуға
мүмкіндік береді; несиені қайтару мүмкіншілігі арнайы талданбады, клиент
үшін ең басты деп автоматты түрде несиені қайтаруға кепіл беретін жоспар
есептелді. Сонымен бірге тауарлы-материалдық құндылықтардын қорын жабатын
меншікті қаражат деңгейі ескерілмеді.
Несиелеу субъектілерінің қарыздары қайтару қабілеттілігін, қарыз
алушының балансының өтімділік деңгейін тыңғылықты талдау, несиелеу
нысандарын таңдау, қарыз алушымен оның несиеге қабілеттілігін ескере
отырып қарым-қатынасқа түсу туралы шешім, қалыптасқан несиелік механизмнің
айтарлықтай артықшылықтарын білдіреді.
Жаңа несиелеу жүйесі дәстүрлі жалпы және ерекше қағидаларға
негізделінеді, оның ішінде мерзімділігі және қамтамасыз етушілігі, несиенің
төлем сипаты ескеріледі. Оның бірқатар құрамдары өзгеріске ұшырады.
Өзгерістер негізінен несиенің саралану қағидасына енгізілді. Осыдан бірнеше
жылдар бұрын несиелеуге саралау режімі қолданылатын жақсы және жаман жұмыс
істейтін кәсіпорындар категориясы болғаны бәрімізге мәлім. Кәсіпорынды
бағалау негізіне олардың жоспарлы көрсеткіштерінің орындалуы алынған.
Қазіргі уақытта қалыптасқан жүйеде несиені уақытында қайтармау
тәуекелділігін төмендететін клиенттің несие қабілеттілігі ескеріледі. Ең
алғаш рет қарыз алушының төлем қабілетсіздігі анықталған кезде,
коммерциялық банк несиелеуші банктің қатысуымен белгіленген әкімшілікке
жедел басқаруға беруге, оларды қайта құру және жабу мәселелерін қарастыруға
құқықтары пайда болды.
Өзгерістер несиені қамтамасыз ету қағидасына да, тікелей материалдық
қамтамасыз етілуі болмайтын (оған тауарлы-материалды құндылықтардың
нормативтен тыс төленген қалдықтары саналады) қарыздарға қатынастарға да
әсер етті. Тәжірибе бұндай материалдық қамтамасыздық несиені уақытында
қайтаруға кепілдік етпейтінін көрсетті. Кәсіпорында несиелеу жүйесінің жаңа
белгілері ретінде жоғары деңгейде банк несиесін қайтаруды кепілдендіретін
форма түріне өту қарастырылады. Несиені қайтаруды қамтамасыз ету тұрғысынан
әлемдік тәжірибеде кепілдеме құқығы (ипотека, бағалы қағаздар кепілдігі,
кепілге салу), кепілдік беру және кепілдеме, жалпы алғанда сақтандыру
жүйесі сенімді кепіл құқы болып табылады. Аталған формаларды іске қосатын
несие механизмі банкке өзінің тәуелсіздігін күшейтуге мүмкіндік бере
отырып, несиелік тәуекелді төмендетуге қол жеткізеді.
Кәсіпорындарға, ұйымдарға және халыққа қаржы-несиелік қызмет көрсететін
ұйымдар шаруашылық құрылымдарын дамытуда маңызды рөл атқарады.
Қаржы-несиелік механизмінің үздіксіз қызмет етуінен және тиімділігінен
жекелеген шаруашылық бірліктерінің уақытында ақша алуы ғана емес, сондай-ақ
жалпы елдің экономикалық өсу қарқыны тәуелді болады. Несие жүйесінін қызмет
ету механизмі оның ұйымдық құрылымдарынын, несиелік операцияларды жүзеге
асыратын ұйымдық-құкықтық нысандардың, несиелеу әдісі мен формаларының
өзгеру әсеріне байланысты әрқашан ауысып отырады.
Банктер несиелерді ұсынуды өзінің өзінің ішкі несиелік саясатына және
зайымдық операцияларды жүргізудің жалпы шарттарына сәйкес жүзеге асырады.
Айтарлықтай деңгейде өзгерген кәсіпорындарды несиелендіру жүйесі, оны
нарықтық қатынастарға көп деңгейде сәйкес келетін, экономиканы баскарудың
орталықтандырылған әдісінен орталықтандырылмаған әдісіне көшуге тиіс модель
ретінде бағалауға мүмкіндік беретінін болжауға болады.
Сонымен қатар банк басшысы несиелік қоржын ішінде ақша қаражатын белу
мәселеелерін шешуі қажет бөліп-бөліп төлеу, сауда-өнеркәсіп компаниялары,
жылжымайтын мүліктер сияқты несие түрлеріне бөлу. Ондай бөлудің негізі
ретінде салыстырмалы несие табысы, әр түрлі шектеулері бар несиелерге
сұраныс қарастырылды. Банк каражаттарын әр түрлі активтер түріне
орналастыру қолданыстағы заңдар мен реттеуші актілерге, өтімділіктің
жоғарғы деңгейін ұстап тұру қажеттілігіне және жоғары табыс алу
кажеттілігіне тәуелді.
Қаражаттардың жалпы қоры әдісіне сәйкес орналастырылуына коммерциялық
банк басшысы жауап беретін қаражат әр түрлі көздерден түседі, оның ішінде
талап еткенге дейінгі салымдар, жинақтық, мерзімдік салымдар және банктің
меншікті капиталы жатады. Бұл әдіс негізіне банктердің барлық ресурстарды
біріктіру идеясы алынған. Одан кейін жинақ қаражаты сәйкес деп саналатын
активтер түрінің арасында бөлінеді.
Қаражатты орналастыру құрылымын анықтаудағы бірінші мәселе, алғашқы
резерв ретінде қарастырылатын үлестерін белгілеу. Көп жағдайда алғашқы
резерв рөлінде басқа банктердің қарыздары және қолда бар ақшалары бабына
кіретін активтер қарастырылады. Оған басқа коммерңиялық банктің
корреспонденттік шотындағы ақша және де инкассолау үрдісіндегі басқа да
құжаттар кіреді.
Қаражаттарды орналастырудағы екінші мәселе, белгілі бір табыс алып
келетін кассалық емес өтімді активтерді құру мәселесі. Бұл резервтегі
жоғары өтімді табысты активтер жатады, олар өз кезегінде жоғалту тәуекелі
төмен және ең аз пайызды ұстай отырып қолма-қол ақшаға айнала алады.
Қаражаттардың жалпы қоры әдісі бойынша қаражаттарды орналастырудың
үшінші кезеңі - несие қоржыны портфелін құру. Банк бірінші және екінші
реттегі резервтер мөлшерін белгілегеннен кейін, ол өз клиенттеріне несие
ұсына алады. Бұл банктің табыс әкелегін қызметінің ерекше түрі. Қарыздар
банктік активтердің ең маңызды бөлігі, ал қарыздар бойынша табыс-банктік
пайданың ең ірі құрамдас бөлігі. Несиелік операциялар банктік қызметтің өте
тәуекелді түрі.
Жалпы банктік несиелік операциялар екі үлкен топқа бәлінеді: активті -
банк қарыз бере отырып кредитор ретінде қатысса; пассивті - төлемділік,
мерзімділік және қайтарымдылық жағдайында банкке
клиенттерден және басқа банктерден ақша қаражатын тарта отырып, банк қарыз
алушы ретінде катысады. Несиелік операцияларды жүзеге асырудың екі негізгі
нысаны ажыратылады: қарыз және депозит. Тиісінше банктің активті және
пассивті несиелік операциялары несиелік нысан ретінде де. депозиттік нысан
ретінде де жүргізіледі.
Активті несиелік операциялар - біріншіден, клиенттер мен несиелік
оиерацияларды және банкаралық несиені ұсыну операциясынан; екіншіден -
басқа банктерде орналасқан депозиттерден тұрады. Пассивті несиелік
операциялары үшінші тұлғаның және жеке тұлғалардың депозиттерінен және
банктің банкаралық несие алу несиелік операцияларынан тұрады. Аталған
сипаттамалардан несиелік және қарыз беру операцияларынын, несие мен қарыз
арасындағы ерекшелікті көруге болады. Несие - банктін қаражатын ұйымдастыру
көзі және оларды салудың әр түрлі нысандарын ұсынатын, несиелік
қатынастарды ұйымдастырудың әр түрлі нысандарын қарастыратын кең мағынадағы
түсінік. Қарыз болса - нәтижесінде қарыз шотын ашуға болатын, несиелік
қатынастарды ұйымдастырудың бір ғана нысаны. Сонымен бірге, несиелік
қатынастар тек банктік несие шеңберінде ғана ұйымдастырылып қоймайды,
сондай-ақ кәсіпорын кредитор және қарыз алушы болатын коммерциялық несиелеу
ретінде де ұйымдастырылады. Ал олардың арасындағы несиелік қатынас
векселмен рәсімделеді. Бұдан әрі коммерңиялық несие, банкке векселді
кепілге қоя отырып, банктік несиеге айналуы мүмкін. Тікелей банктік
несиелеу, яғни кәсіпорынның несиелік қатынасы басында банкпен
арақатынасынан басталады, сонымен бірге жанама банктік несиелеу, яғни
алдымен кәсіпорындар арасында несиелік қатынас пайда болады, нәтижесінде
олар банкке жедел түрде вексель бойынша ақша алу әдісін іздестіру үшін
жүгінеді.
Банктегі несиелеу механизмі және несиелік жұмысты ұйымдастыру Ұлттык
Банктің ұсынысын есере отырып жасалған әрбір банк несиелік саясаты
негізінде дербес анықталады. Клиенттер ашқан несиелік шотта әрбір несиелеу
объектісі бойынша қарыз есебі жүргізіледі. Бөлек баланстық шотта бір
клиентке берілген ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді несие есебі
жүргізіледі. Несиелік шоттың дебеті бойынша берілген қарыздың сомасы, ал
кредиті бойынша оны өтеу көрсетіледі. Несиелік шоттың режімі шартта
анықталады: берілген несие қарыз алушының есеп айырысу шотына аударылуы
мүмкін.
Сондай-ақ несиені контекорренттік шот ашу арқылы беруге болады, бұл
бір жағынан түсімдер, екінші жағынан қарыз несие және төлемдер
керсетілетін және де кредиттікте дебеттікте сальдо болатын шоттың ерекше
түрі. Контокоррент өз кезегінде клиенттің банктегі несиелік-есеп айырысу
қызметін жүзеге асыратын клиенттермен барлық барлық операциялар
жүргізілетін ағымдағы және қарыз шоттарын ың сипаттары болатын Аралас
шот. Контокорренттік шот бойынша банк әрбір қарыз алушы үшін
контокорренттік несие көлемін шектейтін лимит белгілейді. Лимиттер әрбір
клиент үшін саралап белгіленеді. Контокорренттік несие қарыз алушыға
контокорренттік шот ашу арқылы клиенттің төлем құжаттарын төлеу негізінде
беріледі. Контокорренттік шотты ашудың негізі клиентпен контокорренттік
несие беру туралы шарт жасасу болып табылады, онда қарыз бойынша борыштың
ең үлкен көлемі, қарыз мерзімі, контокоренттік шоттағы дебеттік қалдықтың
болуының шекті мерзімі, сол сияқты банк пен клиенттің ұсыныстары бойынша
басқа да шарттар белгіленеді. Несиені беру кезіндегі өте маңызды, бірақ
әрқашанда міндетті емес мәселе - банк беретін несиені қамтамасыз ету.
Несиені қамтамасыз ету олардың өтелуін кепілдендірмесе де, банктің
жоғалту тәуекелі біршама төмен болады. Сонымен бірге несиені қамтамасыз ету
қарызға алған қаражатты қайтару кепілдігі ғана емес, сондай-ақ банк
пайдасы. Аталған байланыста тапсырмалар мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz