Қарыз алушы туралы ақпарат
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕ НЕСИЕЛІК ҚОРЖЫНДЫ БАСҚАРУДЫҢ НЕСИЕЛІК
МОНИТОРИНГІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
... ... ...
1.1 Банктердің несиелік қоржынын қалыптастырудың теориялық аспектілері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
1.2 Несиелік мониторингті ұйымдастырудың мәні және оның
сыныпталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1.3 Коммерциялық банктердің инвестициялық жобаларының несиелік
мониторингі элементтерінің жүйесі 23
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
2 БТА БАНК АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ НӘТИЖЕЛЕРІ МЕН НЕСИЕЛІК
ҚОРЖЫНЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . 27
2.1 Банктің қызмет ету негіздері және қаржылық нәтижелерін талдау 27
... ... ..
2.2 Банктің несиелік қоржынының қаржылық көрсеткіштерін талдау 35
... ... ...
3 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕ НЕСИЕЛІК МОНИТОРИНГТІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫ
ОҢТАЙЛАНДЫРУ БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... .. 44
3.1 Несие тәуекелдерінің мониторингінің механизімін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
3.2 Коммерциялық банктердегі инвестициялық жобалардың несиелік
мониторингін ұйымдастыруды жетілдіру 52
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ 58
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 60
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
А ҚОСЫМШАСЫ - БТА Банк акционерлік қоғамының 2009 жылға бухгалтерлік
балансы 62
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
Ә ҚОСЫМШАСЫ - БТА Банк акционерлік қоғамының 2008 жылға бухгалтерлік
балансы 63
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
Б ҚОСЫМШАСЫ - БТА Банк АҚ-ның 2009 жылғы жиынтық қаржылық есептемесі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
В ҚОСЫМШАСЫ - БТА Банк АҚ-ның 2008 жылғы жиынтық қаржылық есептемесі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
Г ҚОСЫМШАСЫ - БТА Банк акционерлік қоғамының 2010 жылдың 30
маусымындағы аралық жиынтық есептемесі 73
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі Қазақстан банк жүйесі оңтайлы
ішкі экономикалық, яғни нақты экономика секторында несиелендіруге қолайлы
жагдайлар жасайтын ішкі әлеуметтік-экономикалық процесстер әсерінен дамып
келеді. Макроэкономикалық тұрақтылық банктік несие портфелінің сапасын
жақсарту және барлық берілген несие көлеміндегі мерзімі өткен несие
көлемінің төмендеуі әсерінен тұрақталып отырады. Сонымен қатар банктердегі
несие операцияларының дамуы біршама жоғары, бұл әлемдік тәжірибеде
қабылданғандай, олардың көлемі банк активтерінен төмен. Ұзақ мерзімді
инвестиция көлемі өсуінің тежелуі, банктік несие операцияларын реттеудің
нормативтік базасының жетілдірілмегендігі, инвестициялық жоба мониторингі
және несиелік мониторинг жүйесінің қалыпты жұмыс істемеуі несие
тәуекелдерінің төмендеуіне жол береді.
Алайда, барлық банк жүйесінде өндіріс көлемін дамыту үшін қайта
бағдарлау үрдісі қалыптасқан.
Бұл арада коммерциялық банктерде инвестициялық жобалар мониторингі
бойынша олардың несиелік қызмет сапасын тиімді басқару құрылған .
Бұл өз кезеңінде, елдің банк жүйесінің тұрақты жұмыс істеуін қамтамасыз
етеді, ал коммерциялық банк деңгейінде қаржыландыру жобалары және
инвестициялық несиелендіру арқылы несиелік тәуекелдерді анықтау9басқару
және өлшеу болып табылһды,
Несиелік мониторинг теориялық негізін оқудың маңыздылығы және оның
ролін несиелік қызметте дамыту, сондай-ақ инвестициялық несиелендіру және
қаржыландыру жобалары коммерциялық банкте оның бағыттарын айқындау зерттеу
жұмысының өзектілігі болып табылады.
Мәселенің зерттелу дәрежесі. Инвестициялық несиелендіруде несиелік
мониторингтің өзіндік ерешеліктерін жүргізу маңызды. Бұл жерде оның
маңыздылығын көптеген окымысты экономистерде атап көрсетеді.
Зерттеу жұмысының негізі несиелік тәуекелдерді басқару және бақылау
болып табылады. Жекелеген несиелік мониторинг сұрақтары жарияланған және
мерзімді баспаларда көреетіледі. Мақала авторлары: В.И. Букато, Э.Н.
Василишин, З.Н. Жоваников, Л.Я. Маршавина, А.И. Ольшаный, В.М. Усоскин және
т.б. Несиелік мониторингте банктік мониторинг қарыз алушы мониторингі
санасы, қамтамасыздандыру мониторингі, несиелік келісімшарт орындалу
моңиторингі, инвестициялық несиелендіру және қаржылық жоспарлау жалпы
теориялық аспектілер болып табылады, сондықтан аталган зерттеу жұмысына
Р.Ю. Варьяш, А. Гаврилова, Ю.В. Головина және тағы басқа галымдардын ғылыми
еңбектерінің маңызы зор.
Қорытындыны жоғары бағалай отырып, несиелендіруде мәселенің көп бөлігі
несиелік тәуекел жағдайының анықталуы бүгінгі таңда несиелік мониторинг
инвестициялық жобаларда несиелік тәуекелдерді тану және алдын ала ескерту
әдістемелері қолданылмайды. Несиемен қамтамасыз етуде нақты бағалаудың
жетіспеушілігі біршама назар аудартады.
Қазіргі кезде қарызгердің сапасына қатаң бақылау арқылы және оларда
барлық жагдайлардың орындалуы қалыптасқан.
Несиелік мониторинг проблемасын инвестициялық несиелендіру арқылы
дамыту және жетілдіру жолдары зерттеудің негізін анықтайды.
Мониторингтің анықталуы, коммерциялық банктерде несиелік мониторинг
дәрежесінің бағалануы, инвестициялық несиелендіру және қаржылық жоспарлау
зерттеу жұмысының негізгі мақсаты болып табылады.
Зерттеу мақсаты – коммерциялық банктердің несиелік қоржынын басқарудағы
несие мониторингінің теориялық негіздерін зерттеу және банктің несие
қоржынына талдау жасау барысында банктерде несие мониторингін ұйымдастыруды
оңтайландыру бағыттарын ұсыну.
Қойылған мақсатқа жету үшін зерттеу құрылымын анықтау арқылы келесі
мәселелерді шешу қажет:
- несиелік қоржын түсінігінің теориялық негіздерін зерттеу;
несиелік мониторингтің инвестициялық несиелендіру бөлімінде
мониторингтің теориялық негізін зерттеу; оның жүргізілу бағыттарын анықтау
арқылы несиелік мониторинг инвестициялық жобалардың коммерциялық
банктерлегі ролі мен орнын анықтау;
- коммерциялық банктердегі несиелік мониторингтің деңгейіне баға беру;
- несиелік мониторинг жүргізу және банктің несиелік қоржынын талдау
арқылы орындау;
- инвестициялық несиелендіру және қаржылық жоспарлау арқылы несиелік
мониторингтің артықшылықтарын инвестициялық жобада ашып көрсету;
- инвестициялық жобалардағы несиелік мониторинг жүргізілу нәтижелері
механизмі;
- инвестициялық жобалар несиелік мониторингтің коммерциялық банктердегі
жүзеге асыру жолдарын анықтау.
Зерттеу пәні болып карызгерлер арасындағы тығыз қарым-қатынас,
коммерциялық банктер арасындағы және Орталық банк және оның құрылымдық
бөлімшелері табылады.
Зерттеу объектісі болып БТА Банкі акционерлік қоғамы және
коммерциялық банктердегі несиелік қызметтер нәтижесінің жүргізілуінің ұйым
жүйесіне әсер етуі болып табылады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Зерттеу барысында әлемдік
экономикалық ғылым классиктерінің еңбектері, отандық және шетелдік
ғалымдардың, экономистердің монографиялары мен баспасөз мақалалары,
қатынастарды реттейтін заңнамалық және нормативтік-құқықтық, статистикалық
құжаттар қолданылды.
Жұмысты жазу барысында несие нарығы қызметін реттейтін ҚР Заңдары мен
басқа да нормативтік-құқықтық актілер, ҚР Президентінің Жарлықтары,
Жолдаулары, ҚР Үкіметінің қаулылары, ресей және отандық оқу әдебиеттері, ҚР
Ұлттық банктің, ҚР қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарын реттеу және
қадағалау Агенттігінің, БТА Банк акционерлік қоғамының есептіліктері, әр
түрлі деңгейлердегі конференциялардың материалдары, журналдар, сондай-ақ
республикалық статистикалық талдау негізінде алынған талдамалық зерттеу
материалдары пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі зерттеудің мақсаттары және
міндеттерімен анықталған. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕ НЕСИЕЛІК ҚОРЖЫНДЫ БАСҚАРУДЫҢ НЕСИЕЛІК
МОНИТОРИНГІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Банктердің несиелік қоржынын қалыптастырудың теориялық аспектілері
Несие операциялары коммерциялық банктердің активті қызметінің негізін
құрайды, өйткені ол табысты түрде жүзеге асыру кіріс әкеледі, банктердің
сенімділігі мен тұрақтылығын арттыруға әсерін тигізеді, ал олардың
кедейленуі мен банкроттылыққа ұшырауы несие берудегі сәтсіздіктерге әкеліп
соғады;
Екіншіден, банктер елдің экономикасын дамытуға бағытталған
инвестицияларға несие беру үшін меншікті және тартылған ресурстарды
шоғырландыруға шақырылған;
Үішншіден, бұл қызметті табысты жүзеге асырған кезде оның барлық
қатысушыларына – несие ұйымдарына, қарыз алушыларға және тұтастай түрде
қоғамға пайда әкеледі.
Несие операциялары – бұл несие берушінің қарыз алушыға ақылы, жеделдік,
қайтарушылық, қамтамасыз етушілік жағдайларында ақша қаражаттарының белгілі
бір сомасын беру бойынша қатынасы.
Қайтарушылық түрінде қарыз алушының несие берушіге келісімде
көрсетілген негізгі қарыз сомасын міндетті түрде төлеуі түсіндіріледі. Бұл
ерекшелік несиені тауар-ақша қатынастарының басқа экономикалық
категорияларынан өзгешелеп тұрады. Қайтарушылық – несиенің негізгі белгісі
болып саналады.
Банк несиесінің ақылы болуы несие беру кезінде банктің көрсететін
қызметінің өтелетін сипатына негізделеді. Банк ссуда бергені үшін,
негізінен, сыйақы түрінде белгілі бір ақы алады. Оның мөлшерін несие шарты
бойынша тараптар белгілейді [1, 115б.].
Несие берушіден жедел несие беру жағдайында алынған қаржыларды
қайтарудың алдын ала көрсетілген мерзімдері түсіндіріледі. Яғни жеделдік –
оны бұзу белгілі бір санкциялар қолдануға әкелетін несиені қайтарудың
уақытша айқындығы. Несие беру мерзімі ссудалық қаржылардың қарыз алушының
иелігінде болуының шекті мерзімі болып саналады.
Банк несиесін берудің жоғарыда атап өткен қағидаларына (жағдайларына)
тағы несиенің қайтарушылығын қамтамасыз етуді қосуға болады.
Қамтамасыз ету – бұл кепілге беру, банк кепілдері, сақтандыру және
заңдылықтармен, сондай-ақ әріптестер арасындағы шартпенен қаралған өзге де
тәсілдердің көмегімен жүзеге асырылуы мүмкін банк несиесін қайтарудың
тәсілі [2,78б.].
Банк несиелері келесі белгілер бойынша жіктеледі:
1. мақсатты белгіленуі бойынша (тұтыну, сауда, ауылшаруашылық,
инвестициялық және т.б.);
2. қайтару мерзімдері бойынша (қысқа мерзімді, орта мерзімді және ұзақ
мерзімді);
3. қамтамасыз етушілік деңгейі бойынша (қамтамасыз етілген және
қамтамасыз етілмеген);
4. пайыздық ставкалар түрлері бойынша (пайыздық ставкасы белгіленген
және пайыздық ставкасы өзгеріп отыратын несиелер) [3, 97б.].
Банктің несие берудегі делдалдық қызметі толық көрінген кезде нақты
экономикалық өмірдегі банктің рөлін көрсетеді.
Нарықтық экономика кезінде коммерциялық (іскерлік) банктер несиелік
қатынасын көптеген клиенттермен байланыста құра отырып, күрделі мәселелерді
шешеді. Осылардың барлығы несие берудің аса ауқымды процесі арқылы жүзеге
асады.
Несие беру – сауда, кәсіпкерлік қызмет пен пайда табуды қамтамасыз
ететін банктердің маңызды операциялары болып саналады.
Несие беру теориясы мен тәжірибесінде банктің қарыз алушылармен өзара
қатынасының жалпы негіздері мен қағидалары, терең психологиясы бар
екендігін әлемдік тәжірибе дәлелдейді. Несие беру: субъектілердің несие
беру процесіне қатынасы; несие берушілер мен қарыз алушылардың
өзарақатынасы; несие ресурстарының жеткіліктілігі; қарыз алушылардың
ссудаларды пайдалануы; қарыздардың болуы сияқты көптеген проблемаларды
қамтиды.
Банк қарыз алушылармен несие қатынастарын орнату үшін клиенттің несиеге
деген нақты қажеттілігінің пайда болуына сенімді болуы тиіс. Клиенттің
несиеге объективті қажеттілігін білу және несиені қарызға, тек субъективті
қажеттіліктерді қанағаттандыру жағдайы үшін беру несиелік
өзарақатынастардың беріктігін және ссудаларды қайтару мүмкіндігін
көрсетеді.
Коммерциялық банктер қарыз алушыларға несиелер бере отырып, тәуекелге
барады, сондықтан несие беру процесінің маңызды ссудаларды берудің
техникалық ережесін жиынтық түрде орындау және бақылау мен мерзімінде
қайтарудан ғана тұрмайды, сонымен бірге несие беруші мен қарыз алушының
міндеттемелері бойынша әрбір нақты жағдайда шешімдер қабылдауды да
білдіреді [4, 86б.].
Нарықтық ортада несие беру бизнесі тұрғысынан отандық банктер үішн
ендігі жерде талдау техникасы мен несие беру процедурасы емес, ең негізгі
болып кең ауқымды пайымдау мен ұтымды шешімдер қабылдай білу қатысады.
Сонымен бір мезгілде несие беру жағдайы өзіне несие беру үшін қарыз алушы
орындауы тиіс талаптарды да енгізеді.
Банк клиенттің қаржылық орнықтылығы мен экономикалық тұрақтылығын
зерттеп, несиеге деген қажеттілікті қарай отырып, оның экономикалық
негізділігін, берілген деректердің сенімділігін ескереді. Қарыз алушының
қарызды несие шартында көрсетілген жағдайларға сәйкес қайтаруға қабілетті
және дайын екендігіне сенімді болу үшін, ссудаға қатынасы бойынша клиенттің
өз ісіне жауаптылығын, қарыз алушының беделін, рентабельділігін; ссуданы
қамтамасыз етуін; экономикалық конъюктураны ескереді.
Банк қарыз алушыға несие беру процесі басталмай тұрып тәуекелді жою
немесе оны төмендету мақсатымен әлеуетті қарыз алушыға талдау жасайды.
Банктің бұл мақсаттағы міндеті клиенттің несие төлеу қабілетін анықтауға
бағытталған.
Әлеуетті қарыз алушының несие төлеу қабілеті туралы дұрыс қорытынды
жасаған жағдайда, банк несие шартының жағдайларын әзірлеуге кіріседі. Бұл
кезең ссуданы құрылымдау деп аталады, банк аталмыш процесс кезінде: несие
мақсатын, сомасын, қайтару тәртібін, ссудалардың мерзімін, қамтамасыз
етуді, несие бағасын, өзге де жағдайларды анықтайды.
Нарықтық экономика жағдайында ссуда беруші мен қарыз алушы екі жақ та
бірдей мүдделілік танытқанда ғана банктің несие қатынастары дамитын болады.
Бірінші тарап, яғни несие беруші (банк) өзінің несие беру бизнесін дамыта
отырып, ссуданың пайыздармен қоса мезгілінде қайтарылуын қалайды. Ал қарыз
алушы ссуданы ала отырып, оны қызмет процесіндегі қажеттіліктерді
қанағаттандыруға бағыттайды [5, 103б.].
Дамушы елдердің банк жүйесіндегі несие беру бизнесі несиені басқарудың
келесідей негізгі ережелерін қамти отырып, көптеген жылдар ішінде өзін
берік бекітті деуге болады. Ол ережелер бойынша:
- банктің несие қабілеті (несие беру қабілеті) капиталдың
жеткіліктілігі мен өтімділігіне негізделген. Банк ақша іздейді, орта
ставкаларды қайта қаржыландыру мөлшерлемлерімен (рефинансирование),
банкаралық несиелер бойынша мөлшерлемелермен салыстыра отырып,
депозиттердің тартымдылығын талдайды. Несие беруді қымбат ресурстар
есебінен дамыту банкке пайдалы емес;
- қарыз алушының бизнестегі бағытын, клиенттің өндірістік
мүмкіндіктерін білуді талап ететін несиелерді шоғырландыру банк үшін
маңызды мәселе. Бұл жерде негізгі шешімді қабылдау банктің жоғары шенді
қызметкерлерінің үлесіне қалады;
- несие беру өкілеттігі банктің несие саясатын жүргізу әрекетін
қамтиды. Несие беруге қатысы бар (орындаушыдан бөлімнің меңгерушісіне
дейін, директорлар кеңесі) банктің әрбір қызметкері несие беру процесін
жылдамдатуы; несие тәуекелін азайтуға жұмыс істеуі тиіс.
Қызметкерлердің өз өкілеттіктері мен міндеттерін білуі маңызды болып
саналады:
- банктердің тиісті комитеттеріне, өзінің міндеттері шеңберінде
клиенттермен келіссөздер жүргізетін, несие беру жағдайын, несие бағасын,
қайтару мерзімдерін анықтайтын аға қызметкерлерге келіссөздер жүргізуге
өкілеттіктер берілген;
- келіссөздер жүргізу кезінде банктің шешім қабылдауына мүмкіндік бере
отырып, құжаттама тәуекелден қорғауды қамтамасыз етеді. Қаржылық және
заңдық құжаттамалар несие беру процедураларын белгілеу үшін негіз болып
қатысады;
- бекіту (процедура) қарыз алушыға несие беру тәртібін аяқтайды. Несие
комитеті несие берілуін мақұлдайды және оның сомасын анықтайды.
Банктің қарыз алушылармен несие қатынасы әлемдік тәжірибеде өзіне
клиенттің несие туралы өтінішінен бастап, несиені толық қайтарғанға дейінге
аралықты қамтитын қадамдарын (6-10) енгізеді. Бұл мәселелер оқу
әдебиеттерінде жеткілікті түрде қарастырылады [6, 95б.].
Коммерциялық банктердің несие саясатын жүргізу мақсатында қарыз алушыға
несие беру кезіндегі несие шарттарын жасауы маңызды процесс болып саналады.
Несие шарты - бұл несиеге қатынасы бойынша әрбір тараптың құқықтары мен
міндеттері ескерілетін банк пен қарыз алушылар арасындағы контракт. Несие
шарты қарыз алушының қаржылық жағдайын ұстап тұру немесе жақсарту; банктің
мүддесін қорғай отырып, ақша қаражатының қозғалысы мен пайдалылық деңгейін
жақсартатындай етіп құрылатын жағдайлар мен қосымша ескертпелерден және
шектеулерден тұрады.
Несие шартының экономикалық және заңдық жақтары олардың мазмұнында
көрсетіледі, оған мыналар кіреді:
- ссуданы алу мақсатын, сомасын, аудару туралы жарлықты, төлем жасау
кестесі мен процедураларын енгізетін несие беру қаржысының сипаттамасы;
- терминология анықтамасы, қарыз беру күні, жұмыс күні, пайыздық кезең,
пайыздар төлеу күні, көрсетілген шарттардыорындамау жағдайы, келісімнің
күшін жою күні, растаушы құралы (заверительный инструмент) және т.б.
қамтиды;
- қарызды дәлелдеу – қаралуы қажет құжаттамаларды (мысалы, қөарыз алушы
жазған жай вексель) сипаттайды;
- пайыз және коммисиялық мөлшерлеме пайыздық төлемдер бойынша
коммисиялық ставкаларды анықтайды;
- алдын ала төлемдер жасау (ерікті және еріксіз), төлеу кезіндегі
айыппұлдар және оны басқару жағдайын қамтиды;
- ссуданы жабу құқығы, қарыз алушы тарапынан шарттарды орындамаған
жағдайда, банк өзінің талабын қарыз алушы арқылы жабады және қарыз алушының
кез келген активіне иелік ете алады;
- кепілдер: оның заң ережесі, займдарды реттейтін басқа тұлғаларды
қолдау сияқты банкке берілген, әртүрлі ақпараттарға сүйенетін қарыз
алушының өтініші оның қаржылық есебінің дұрыстығы, соңғы қаржылық
ақпараттар бойынша қаржылық жағдайға байланысты материалдарда кері
өзгерістердің болмауы, қарыз алушыға қарсы талаптың (иск) жоқтығы, қарыз
алушының активтеріне қарсы берешектері үшін мүліктерін ұстап қалудың кез
келген құқығын сипаттау немесе оның болмауы.
Банктік ссуда алушылармен несие қатынастарын жетілдіруіне қатысты несие
шарты құқықтық және нормативтік ережелермен толықтырылуы мүмкін. Осыған
орай несие шартының өзгермейтін формалары болмайды деп бекітуге болады.
Көпшілік елдердегі банктер аталмыш заң құжатына өз қатынастарын барынша дәл
айқындайды. Несие шартының экономикалық және заңдық күші банктің қарыз
алушыға өз талабын қоюына белгілі бір міндеттемелерді көздеуге немесе қажет
болған жағдайда банкті келесідей ақпараттармен қамтамасыз етуге мүмкіндік
береді:
- нақты бір күнге арналған мәліметтер, ссуданы бүкіл мерзімі ішіндегі
мерзімді аудиторлық және есеп қаржы құжаттары;
- нақты капиталдың немесе меншікті капиталдың белгілі бір деңгейін
белгілеу;
- негізгі коэффициенттер бойынша (ағымдағы өтімдік коэффициенті,
борыштың меншікті капиталға қатынасы бойынша коэффициент) белгілі
талаптарға жауап беру;
- ескерілген мерзімдер бойынша көрсетілген шарттардың орындалмау
оқиғалары туралы жазбаша хабарлама беру;
- қарыз алушының меншігіндегі кітаптарға және инспекцияларға, оның
операциялары бойынша банкке өту мүмкіндігіне рұқсат ету;
- барлық қауіптер мен міндеттемелерге қарсы сақтандыруды қолдану;
- салықтарды уақытында төлеу;
- қосылуға қатыспау және өз активтерінің маңызды бөлігін сату;
- шартқа қол қою уақытындағыдан үздік саналатын басқа қызмет түрімен
айналыспау.
Қазақстан Республикасының банк тәжірибесіндегі несие шартын арнайы
құжат ретінде белгілі бір кесте бойынша коммерциялық банктер жасайды және
оны тиісті талаптарға сәйкес рәсімдейді. Несие шарты белгілі бір ақы төлеу
арқылы толтырылады.
Несие шартының бірінші бөлігінде банк несиесінің, сондай-ақ кепілдеме
немесе кепілдік берушіліктің бөліп көрсетілуімен, заңды тұлға Жарғысы
негізінде әрекет ететін банктің және қарыз алушының атауы көрсетіледі.
Одан әрі шарттың заты (предметі) – несие объектісі, қысқа мерзімдік
ссудалар (ұзақ мерзімдік несие) сомасы, ссудалардың мерзімі, қайтару күні,
несие үшін пайыздық ставка, пайыздарды төлеу тәртібі мен мерзімдері
көрсетіледі.
Тараптардың құқығы мен міндеттері бөлімінде мыналар қаралады: ссуданы
мақсатты пайдалану, оны уақытында қайтару және табысы жеткіліксіз болған
жағдайда қарыз алушы кепілдікке қою арқылы (оның меншік құқығына жататын)
қайтаруға міндеттенетін, кепілдік беру туралы шартта көрсетілген пайыздарды
төлеу міндеттемелері көрсетілетін; ссуданы қайтару тәртібін, несие үшін
пайыздар төлеу бойынша міндеттемелерді және несиені уақытында қайтармаған
жағдайда төлейтін пайыздар мөлшерін, несие үшін пайыздарды аудару
мерзімдері мен тәртібін көрсететін; талап етуі бойынша банкке бухгалтерлік,
қаржылық, шаруашылық құжаттарын, есептің бүкіл түрлерін беруге (тапсыруға)
міндеттенетін; кәсіпорын мәртебесі бойынша бүкіл өзгерістерді банкке
хабарлайтын және ссуданы пайыздармен толық сомада банкке мерзімінен
бұрынқайтаратын қарыз алушының міндеттемелері. Қарыз алушының сондай-ақ
ссуданы қайтару мерзімін ұзарту туралы банкке өтініш білдіруге; банктің өз
тарапынан міндеттемелерін бұзуы кезінде өсім мөлшерінде айыппұл төленуін
талап етуге құқығы бар.
Банктің (несие берушінің) құқығы мен міндеттеріне мынадай мәселелер
кіреді: ақша және несие нарығының хал-ахуалына қатысты ссудаға пайыздық
ставкалардың өзгеруі; қарыз алушының шарттық міндеттемелерді бұзуы кезінде
алдағы уақытта ссуда беруді тоқтату; қайтарудың болашағы жоқ деп танылғанда
ссуданы мерзімінен бұрын өндіру; несиені мақсатты пайдалану бойынша жер-
жерлерде тексерулер жүргізу; ссудаларды және меншікті қаржыларды
пайдалануды қамтамасыз ету. Несиені мақсатты пайдаланбағаны үшін банктің
есептелген пайыздармен қоса алғанда ссудаға қарызының бүкіл сомасын және
ссудаға берешегінің 25%-ы мөлшерінде айыппұл өндіртуге құқығы бар. Жалпы
ереже бөлімінде несие шартының заңдылығы, заңдылықтарға сәйкес дауларды
шешу мәселелері атап көрсетіледі. Несие шартының соңында тараптардың мекен-
жайлары, банк операциялары бойынша есеп шоттарының номерлері көрсетіледі,
жетекшілердің қолдары мен мөр қойылады [7, 56б.].
Қарыз алушы ссуда алу үшін негізді жазбаша түрдегі өтінішпен банкке
жүгінеді, онда ссуданың мақсатты бағыты, оның сомасы, қайтару мерзімдері,
сондай-ақ несие берілетін шараның қысқаша сипаттамасы атап көрсетіледі.
Өтініш үш дана етіп толтырылады: бірінші және екінші дана (проводка) үшін
негіз болып қызмет етеду, үшінші данасы несие қызметкерінің ісінде қалады.
Ссудалық есеп шоты банкте, негізінен, банктің есеп шоты ашылған жерде
ашылады. Клиентке басқа банк қызмет көрсететін болған жағдайда, соңғы банк-
несие берушінің сұратқан бүкіл қажетті құжаттарын тапсыруға міндетті.
1. Қарыз алушы төмендегідей құжаттар пакетін тапсырған жағдайда несие
беру жүзеге асырылады:
- өтініш білдірушінің қызметіне және оның өндіретін өніміне сипаттама;
- несие есебінен өндірілетін өнімдердің (қызметтердің) тізімдемесі
тізімдемесі, оның экспорттық мүмкіндіктері, ішкі және әлемдік нарықта
шығарылатын ұқсас өнімдермен салыстырмалы сипаттамасы;
- экспортқа шығарылады деп болжанған өнімдердің өткізу нарықтарын
талдау жасау, соған сәйкес өнімдер үрдісі мен оған сұраныс, бәсекелестік,
халықаралық нарыққа шығу стратегиясы, өнімдерді экспортқа шығару туралы
(контрактылар, шарттар) шетелдік фирмалармен келісімдердің болуы;
- қарыз алушының өнімдер экспортына меншік құқығын бекітетін құжаттар,
ссудаға берешекті қайтаруға бағытталған түсімдер;
- өнімдерді экспортқа шығаратын лицензияның болуы;
- жобаны жүзеге асыру мерзімдері (құрылыс салу және алаңдарды
абаттандыру, жабдықтар жасау және оларды жеткізу, құрастыру, оны
пайдалануға беру және жобалық құнына қосылу мерзімдері бойынша);
- импорт төлемдерінің балансы мен экспорттан түсетін түсімдерді қоса
алғандағы өзін-өзі ақтау есептері;
- қажет болған жағдайда жоғарыда келтірілген деректерді бекітетін басқа
ұйымдардың ақпараттары.
2. Барлық қосымшалармен контрактылардың, шарттардың, келісімдердің
көшірмелері (сыртқы сауда контрактысына – орыс тіліне аударылуы).
3. Бухгалтерлік есеп, пайдалар мен шығындар туралы есеп, кірістер
туралы декларациялар және белгілі бір кезеңдегі қарыз алушының қаржылық
жағдайы мен несие төлеу қабілетін анықтау үшін өзге де мәліметтер.
4. Қажетті деңгейде ресімделген, ссуда беруге тапсырыс.
5. Қарыз алушы туралы ақпарат.
6. Тауарлы-материалдық құндылықтардың қозғалысы туралы мәлімет.
7. Шұғыл міндеттемелер.
8. Несие шарты.
9. Қамтамасыз ету туралы ақпарат, сондай-ақ бизнес-жоспар.
Банкпен тұрақты несие қатынасын орнатқан, жақсы беделге ие қарыз
алушыларға несие алу үшін тапсыруға тиіс құжаттардың тізімін банк қысқартуы
мүмкін. Қажеттілік болған жағдайда банк қарыз алушының қаржылық-шаруашылық
қызметі туралы аудиторлық ұйымдардың қорытындысын, қарыз алушының есеп
айырысу, ссудалық және валюталық есеп шоттары ашылған банктердің атауын,
олардың ссудалық қоржынындағы қарыздардың жіктелуі көрсетілуімен ссудаға
берешектерінің көлемін, сондай-ақ банк тәжірибесінде қабылданған үлгілер
бойынша несиені уақытында қайтаруды қамтамасыз ету жөніндегі
міндеттемелерді: кепілдік міндеттемесін, кепілдік беру хатын,
қарсыкепілдікті, кепілдік берушілікті талап етуі мүмкін.
Банктің несие бөлімі несие беру мәселелері бойынша құжаттарды дайындау
және өткізумен байланысты бүкіл жұмысты басқарады, несие берумен байланысты
өзге де қызметтердің жұмысын үйлестіреді және қарыз алушылар тапсыратын
мәліметтердің жеделдігі мен сенімділігіне жауап береді.
Несие беру кезінде несие бөлімі мамандарының құзырына несие
ресурстарының болуын, несие алу үшін қажетті тапсырылған құжаттардың
толықтығын қарау, тапсырылған техникалық-экономикалық негіздеу есептерінің
шынайылығын анықтау мен қарыз алушының несие төлеу қабілетін талдау, сондай-
ақ ссуданы қайтармауға әкелуі мүмкін факторларды зерттеу кіреді.
Несие бөлімінің қызметкерлері заң бөлімінің заңгер мамандарымен бірлесе
отырып, олардың құқықтық мәртебесі мен өкілеттіктерін айқындау үшін
клиенттердің заңдық істерін зерттейді. Контрактылар мұқият зерттеледі және
оған жеткізудің базистік жағдайлары, мерзімдері, төлем валюталары, төлем
(есеп айырысу) формалары бойынша құқықтық баға беріледі және ол бойынша
қажетті заң талаптарының сақталған, сақталмағандығы анықталады. Сол арқылы
қарызды кепілге берушінің немесе мүлкі арқылы кепілдік берушінің меншік
құқығы белгіленеді. Банктің заң қызметі несие алу өтініштерін қарау, несие
келісімдерін, кепілдік шартын жасау, қойылған мүлікті өткізу кезінде
құқықтық қолдау көрсетеді.
Қандай да бір себептермен ссуданы беру мүмкін болмаған жағдайларда, бұл
туралы жазбаша түрде дәлелді қорытынды беріледі және ол банк жетекшісінің
немесе банктің алқалы органы – несие комитетінің қарауына беріледі.
Несие бөлімінің және банктің басқа қызметтерінің қорытындысы несие беру
туралы мәселені несие комиссиясына немесе банк басқармасын ұсыну үшін негіз
болып саналады. Несие комиссиясы немесе банк басқармасы, жекелеген
жағдайларда банктің жетекшісі оң шешім шығарған кезде, заң қызметкерлері
кепілдік туралы шартты, ал несие бөлімі – содан кейін банк жетекшісі қол
қоятын несие келісімін (шартты) дайындайды.
Клиенттерге ссудалар беру ссуданың (несие шарты) мақсатты
бағытталушылығына қатысты ашылатын жеке ссудалық есеп шоттар арқылы жүзеге
асырылады. Осыған орай өнімдерді өткізуден түскен түсімдер мен ақша
қаражаттарының бүкіл басқа түсімдерін банк қарыз алушының ағымдағы есеп
шотына жазады.
Ссуда, негізінен тауарлы-материалдық құныдылықтар мен көрсетілген
қызметтерге төлеуге қарыз алушының есеп шотында қаржысы жоқ болған кезде,
аккредитивтер ашуға және несие шартында айқындалған қарыз алушының өзге да
қажеттіліктеріне беріледі. Қажет болған жағдайларда ссуда банк жетекшісінің
өнімі бойынша тауарлы-материалдық құныдылықтар және көрсетілген қызметтер
үшін ақы төлеуге берілуі мүмкін. Ссудаларды беру несие шартында айқындалған
біржолғы, күнделікті және өзге де мерзімдерде жүргізіледі. Бір жолғы ссуда,
сондай-ақ бір реттік контрактылар мен шарттар бойынша есептерді (счеттарды)
төлеуге беріледі.
Несие шартында қаралған несиені беру және оны қайтарудың тәртібі мен
жағдайларына сәйкес банктің несие бөлімі оны беруге үкім дайындайды.
Ссуданы беру кезінде банкке бірінші рет өтініш білдірген қарыз алушы
өзін куәландыруы тиіс. өйткені аталмыш қарыз алушының Жарғысында оның
шаруашылық жүргізуші субъекті атынан шаруашылық шарттарын жасауға басшылық
жасау құқығы қаралған.
Ссудалар негізінен аудару тәртібі түрінде беріледі. Дегенмен, қажет
болған жағдайда, банк шешімі бойынша азаматтармен есеп айырысу үшін, сондай-
ақ тұтыну несиелерін беру кезінде ссудалар қол ақшамен берілуі мүмкін [8,
75б.].
Несие берудің қазіргі тәжірибесінде банк несиесін ссудалық есеп
шоттардың әртүрлі үлгілерінен (типтерінен) беру мүмкіндігіне рұқсат
етіледі. Мұндай жағдайлар кезінде түсімдер арнайы есеп шотқа қабылданып,
содан кейін өткізілген тауарлар мен өнімдердің жалпы кірістерінің үлесі
шаруашылық органдарының банктік есеп шоттарына аударылады. Тауарлы-
материалдық құндылықтардың айналым жасаушылығын баяулатуға жол бермейтін
және өтпейтін, жатып қалған материалдық құнылықтарды жинақтайтын сауда,
дайындау, жабдықтау және өткізу ұйымдарына несие осындай тәртіпте берулуі
мүмкін.
Тұтастай алғанда клиенттің иелігіне түсетін несиенің мөлшері көптеген
жағдайларға қатысты болады. Мынаны еске сала кетейік: несиенің мөлшері
несие келісімімен белгіленген. Осы келісімде белгіленген сома, әдетте
клиент есепке алатын ең жоғарғы сома болып саналады. Аталмыш сома негізі
бойынша несие беру лимиті болып табылады. Оны: несие бағыты, бақылау цифры
деп те атайды. Тұтастай алғанда несие беру (несие бағыты) лимитін отандық
және шетелдік банк тәжірибесінен туындайтын жағдайларға сүйене отырып,
келесі түрде жіктеуге болады:
1. Тағайындалуына байланысты (от назначения) төленбеген қарыз
лимитіне, берілетін лимитке бөлінеді. Бірінші ссудалық төленбеген
қарызды белгілі бір күнге лимиттейді, ал екінші (қалдықты емес)
жолы берілетін ссуданың көлемін (ссудалық есеп шоттың дебеті
бойынша) белгілейді.
2. Қолдану мерзімдері бойынша шығатын және жылішіндегі (тоқсан
ішіндегі, ай ішіндегі) лимиттерге бөлінеді. Шығатын лимиттер – бұл
клиенттер сол арқылы белгілі бір кезең шегінен шығу құқығына ие
лимиттер (мысалы, жылдың немесе тоқсанның басында). Лимиттердің
екінші түрі қарыз алушының тиісті кезең шегінде (жыл ішінде ссуданы
пайдалану құқығы, клиент жоспарлы кезеңнің шегінен шығып кететін
шекті сомадан жоғары болуы мүмкін) ссуданы пайдалану құқығын
белгілейді.
3. қарыз алушыға берілетін несие көлемінің өзгеру дәрежесі бойынша
азая түсетін (өзгермелі) және өсе түсетін лимиттерге бөлінеді. Бұл
лимиттер ссудаға қажеттіліктің төмендеуі немесе көбеюіне қарай
анықталады, қарызды қайтарудың нақты кестесін белгілеуге мүмкіндік
береді.
4. Несиені пайдалану (жұмсау) мүмкіндіктері бойынша тұрақты лимит,
қосымша лимит, оның мөлшерін арттыру құқығына ие лимит, еркін лимит
ара жіктері ажыратылады. Тұрақты лимит ссуданы алудың жоғары
құқығын белгілейді, оны банктің айрықша өкімінсіз арттыруға мүмкін
емес жасайды. Тұрақты лимитте белгіленгенннен жоғары қосымша
ссудаларды алу қосымша лимитпен белгіленеді. Тұтастай алғанда
бірқатар жағдайларда несие беру лимиті қатаң болып саналмайды, оны
көбейту үшін клиентке мүмкіндік береді. Әрине мұндай мүмкіндіктер
мүлде шексіз емес (ірі несиелер үшін белгіленген, бір қарыз алушыға
берілетін нормативтер шектеу болып қызмет етуі мүмкін). Әрбір
жекелеген жағдайда ссуданы пайдалану құқығы коммерциялық банктің
ережелрімен реттеледі және несие келісімінде белгіленеді.
Несие шартынан туындайтын, беруге жататын несие мөлшерін анықтау -
бұл мәселенің заңды жағы ғана. Клиентке берілетін несие көлемі клиенттің өз
өтінішіне қатысты болады. Сонымен бірге клиенттің белгілі мөлшерде ссуда
беру туралы өтініші несиені қайтарудың нақты мүмкіндіктерімен, банктің
нақты есептеулерімен сәйкес келмеуі мүмкін.
Несие мөлшері экономикалық жағдайларға, оның ішінде:
- қарыз алушының төлем айналымындағы айырмашылық көлеміне;
-несиені қамтамасыз етуге түсетін тауарлы-материалдық құндылықтардың
нақты жиынына және оның өтімдік дәрежесіне [9, 125б.].
1.2 Несиелік мониторингті ұйымдастырудың мәні және оның сыныпталуы
Қазақстан банк жүйесінің несиелік қабілеттілігі банктердің экономикалық
секторын несиелендірумен тығыз байланысты. Ол ссудалық қарыздар темпінің
өсуін білідреді. Бірақ та банктердің несиелік операцияларының дамуының
жеткіліксіз және олардың дәрежесі жалпы банк активтеріндегі төмен деп
есептеуге негіз бар. Бұған негізгі бір себеп нақты сектордағы кәсіпорынның
қаржылық тұрақсыздығынан несиелік тәуекелдердің жоғарғы дәрежесі, сондай-ақ
банктердің несиелік операцияларын орындалмауы несиелік тәекелдерді
төмендету мақсатында ғылыми негізделген несиелік мониторгинг қажет [10,
9б.].
Мониторгин ұғымы әр түрлі ғылыми практикалық қызметер сфераларының
шегінде оқытылады және қолданылады. Формалаудың қиындығы оның ғылыми
сферасы сияқты, практика сферасында да қажеттілігімен байланысты. Ол әр
түрлі ғылымда қолданылатын нақтылықты зерттеу құралы ретінде және қазіргі
жаңа және сапалы ақпараттарды жеткізу сияқты әр түрлі қызметтермен басқарма
сферасын қамтамасыз ету құралы сияқты қарасытырылады.
А.В. Аникен мониторгингі қалаған нәтижеге сәйкес оның орындалуы
меқсатымен қандай да бір процесске үнемі бақылау жасау немесе бастапқы
ұсыныс ретінде бақылау жасау, бағалау және адам іс-әрекетімен байланысты
қоршаған орта жайдайының болжамы деген анықтама береді.
Мониторинг нарықты зерттеу инструменті бола тұра маркетингтік шешімдер
қабылдау үшін ақпараттық негізді реттейтін нарықта орын алған процесстерді
бақылай алатын құрал ретінде түсіндіріледі.
М.Ю. Варьям пікірі бойынша банктік мониторгин кәсіпорынның қаржылық
жагдайын әрдайым бағалап отырады және мемлекеттік статистиканы бағалық
көрсеткіштермен толықтырып отырады. Осы жағдайда мониторинг статистиканы
өзгерте алмайды және оның нәтижелері берілген статистикамен сәйкес келуі
тиіс, сонда ғана ел экономикалық талдаудың инструменті ролін орындай алады.
А. Гаврилов мониторнгті астарлай отырып баланстар мен сұраныстарға
талдау жасауға болады.
Хорьев А.И., В.П.Варонин, Т.И. Овчининкова мониторинг ақпараттар
жинағын және олардың комплекстік бағасы мен көрсеткіштер жүйесінің
тұрақтылық болжамын береді деп ұйғарады. Бұл талаптың орындалуының
қажеттігі оның басқарма нәтижелерінің салыстыруымен талдауга мамандануымен
айтылады. Олардың ойынша, мониторингтегі бақылау обьектісі кәсіпорында
әлеуметтік-экономикалық қатынас ретінде және олардың өзара байланысы
ретінде көрініс табады.
Субьектілері болып кәсіпорынның ішкі механизміне , даму басымдылығына,
обьектінің жағдайына бақылау жасайтын экономикалық процесс ретінде сарапшы
болатын мәртебелі мамандар мен басшылық болды.
Е. Антесенков, О. Петров мониторингті дтнамикадағы зерттеу обьектісінің
жағдайын оперативті диагностикалау мақсатында барынша жеткілікті көлемді
болатын. Негізгі аса маңызды көрсеткіштермен сипатталатын күрделі
құбылыстар мен процесстері жөніндегі шұғыл деректер жинағы ретінде
қарастырылады.
И. Лотова мен Ипполитовтың мониторингтің шұғылдылық қасиетін атап
көрсетеді және оның бағытталған оперативті бақылау мен болып жатқан
экономикалық қозғалыстың талдауын анықтайды.
Мониторинг жүргізу кезінде әр түрлі обьектілер кәсіпорын мен олардың
жекелеген бөлімшелері туралв ақпараттар алу қажет.
Мониторинг төңірегіндегі қол жеткізілетін ақпараттың негізгі
артықшылығын есепке ала отырып И.Г. Петров пен Г.А. Шалаеваның ьанктегі
экономикалық процесстердің өлшеуін озық индтваторларын әзірлеудің
қажеттілігін анықтайды. Р.Х. Марданов пікірі бойынша мониторинг жүйесінің
мүлігі дәстірлі статистикалық және қаржылық есеп шегіне қол жетімсіз
ақпараттарды алу мүмкіндігімен аяқталады. Р.М. Каримов мониторинг деректері
талдау және реттеу экономикасындағы негізгі тенденцияларының болжамы
инвестициялық климатты меңгеру регионның нақты және қаржылық секторының
даму пропрорциясы, төлемдер мен өзара есеп айрысулар заемщиктердің
потенциалды мүмкіндікиерінің позициясының банк жүйесінің ликвидтілігін табу
негізінде мүмкіндігін береді [11,177б.].
Мониторингті практикада қолданудың негізгі сферасы бұл басқарма
нақтырақ айтқанда әр түрлі қызмет облысындағы басқарманы ақпараттық
талдау кәсіпорын мониторингінің жүйесі ұйымдастыруышылық методологиялық
және басқарушылық қасиеттерін өлшеудің кеңейтілген комплексін көрсетеді.
Мониторинг ұйымы әр түрлі формалар сәйкестігінің ттиімділігін жағдайдың
ерекшелігін есепке ала отырып мониторинг түрлерін анықтап алу қажет.
Алуан түрлі мониторинг жүйелерінің бар болуы олардың айқын реттеліп
отыруы қажеттілігін туындатады. Осы мақсатқа орай қызмет атқарып отырған
жүйелерді топтастыратын жөн болады.
Экология мен биологияда: ауа, су, орман, теңіз жеңгейі климаттық жүйенің
температура климат, қоршаған ортаның эстетикалық мониторинг, токсиндік
газдар, жануарлар денсаулығы;
медицинада санитарлы гигиеналық медициналық температура жүрек қызметтері
кезінде қан қысымы қант гликозасы және т.б.;
экономика мен бизнесте ауыл шаруашылығы өнімдері, баға, құрылыс тауарлары
несиеік мониторинг;
саясаттану мен әлеуметтану БАҚ, аймақтық сайлау, азаматтық-қықығы,
теледидарлар жаңалығы аймақтық әлеуметтңк политикалқ Мониторинггі ҚР
заңнамасы, агымдағы заңнама, экономикалық заңнама, әлеуметтік экономикалық
заңнама;
өндірістегі металл каррозиясы өндіріс каталитикалық процесстер
компьютерлермен байланыс құралында желі. Мониторинг, радиокоммуникациялар,
компьютерлік желілер, қысқа толқынды радиоқабылдағыш, т.б.;
6. білім саласында оқу оқитындар білімі, білім беру және т.б. экология
мен биологияда Мониторинг жинақтауды жүйелендіруді орындауға бағытталған
жөндеуді және экологиялық жағдайдал туралы обьективті ақпараттарды өңдеу
мен таратуды жағымсыз антропогендік әрекеттердің азаюына бағытталған
ұсыныстарды әзірлеу.
Г. Гусикованың экологиялық мониторинг табиғи ресрустарды пайдалну
арқылы антропогендік ерекшелеу мақсатында құрылған бақылау жүйесі сияқьы
анықталады. Политикалық мониторингі бақылау, бағалау жағдайдың болжамы және
қандай да бір саяси құбылыстардың дамуы. Көп жағдайда мониторинг сөзі
зерттеу терминімсен ауыстырылып жазылады, бірақ бір мағына береді.
А.И. Хорев, В.П. Воронин пікірлері бойынша, әлеуметтік-экономикалық
жағдайлардың мониторингі - ғылыми тәжірибелік белсенділікті жаңа әдіс және
олардың даму тенденциялары ақпараттарын алу мен оларды өңдеу мақсаттарынан
тұрады.
С.Н. Селена педагогикалық мониторингке үздіксіз ғылымға негізделген
диагноситка болжамдық білім саласындағы тапсырмалар мен оларды шешу
жолдарын тиімді таңдау мақсатында оқиғалар мен педагогикалық процесстердің
дамуын қарастырып отырады.
Ю. Винслав статистикалық және әлеуметтік мониторгинті әдістемелік база
құру кезінде мемлекеттің саяси өндірістік элементін көрсетеді деп айтады.
Л.А. Дробозиннің пікірінше, несиелік мониторинг несиелік ұйымдардың
берілген ссудала мен клиент кәсіпкерлігінің қаржылық жағдайын үнемі бақылап
отырады.
Мониторинг жүргізу үшін құралдардың қолданылуы мыналарды бөліп
қарастырады. Радиолокалды, авиациялық, космостық, дистануһциялық,
спутниктік, медициналық Мониторинг түрлері. Осы анықтамалар бойынша оның
дамуының инструменттік дәрежесі деңгейін көрсетеді. Ақпараттарды жинау
тәсілі бойынша:
қандай да бір өлшемге бармай-ақ нәтижелерді құрылымдау технологиясын
қолдану;
объектінің параметрлерін физикалық өлшеу;
объект парамертлерін олшеу жақсы дайындалған және жалпы қабылдаған
критерйилермен немесе индикаторлар жүйесін қолдану арқылы жүргізіледі
(мысалы, ауа, кірістер, жүрек қызметтері);
4. өлшеу ғылыми зерттеу технологиясының критерийлары мен көрсеткіштер
жүйесін қолдану арқылы жүргізіледі (мысалы, санитарлық гигиеналық,
әлеуметтік саяси, әлеуметтік экономикалық оқиғалар, несиелік мониторинг).
Мониторинг түрлері көбінесе ресейлік мониторинг үшін маңызды
проблемалар болып құралдандырудың жогарғы сапамен қамтамасыз етілуі,
бағалау критериийлары мен индикаторлары, көрсеткіштері өлшеу процесінің өзі
нәтижелерінің статистикалық және олардың адекваттық интерпретациясын өңдеу
[12, 122б.].
Салыстыру үшін қолданылуы мүмкін негізге байланысты мониторингтің
келесідей түрлерін қарастырады:
экспертиза үшін негіз ретінде объектінің, құбылыстар мен көрсеткіштердің
дамуы динаммикасы туралы деректер қызмет еткенде динамикалық мониторинг
қоланылады. Жай жүйелер локалды мониторинг (баға, тұрғындар, кірістері,
т.б.) немесе физикалық объектілер мониторинг үшін жеткілікті болуы мүмкін.
Мүндай жағдайда, мониторинг мақсатының бірінші орнында қауіп-қатер болуы
мүмкіндігін ескертіп тұрады, ал себептерді анықтау одан кейінгі екінші
сипаттамаға ие. Мұндай себептер барынша көрінбеуі мүмкін;
бәсекелестік мониторинг экспертиза үшін негіз ретінде басқа жүйелерді
идентикалық тексеріс нәтижелері таңадалады. Үлкен жүйенің екі не одан да
көп кіші жүйелерін меңгеру сол және басқа кіші жүйедегі тиімділіктің
жоғарлауы туралы шешім шығару негізін беретін құралдандырумен бір уақытта
параллельді жүргізіледі;
салыстырмалы мониторинг экспертиза үшін негіз ретінде бір немесе екі
жоғарлы деңгейлі жүйелерді зерттеу нәтижелері алынады. Ол жүйе бойынша
деректер жоғарлы деңгейлі жүйе үшін қол жеткізілген нәтижелермен
сипатталуымен аяқталады. Мұндай жол көптеген бағаларды араластыру
себептерін ескеруге мүмкіндік береді;
комплексті мониторинг экспертиза үшін бірнеше негіздер қолданылады, оның
әлеуметтік экономикалық жүйелерде қолдану мақсатына байланысты
мониторингтің үш түрін айтуға болады:
ақпараттық мониторинг - құрылымдау, ақпараттарды жинау және тарату. Арнайы
ұйымдық меңгеруде алдын ала қарастырылмайды;
2. базалық мониторинг - жаңа проблемалар қауіп-қатерді басқарма
деңгейінде негіз болмай тұрып табу. Көрсеткіштердің периодтық өлшемдері
көмегімен оны барынша анықтай алатын мониторинг объектіде үнемі ізденіс
ұйымдастырылады. Мониторингтің бұл түрін орындау үшін кез келген үш
салыстыру мүмкіндігінің негізі қолданылуы мүмкін. Бүл варианттарды таңдау
мониторингтің мақсаттарымен және орындаушылардың ресуретық мүмкіндігімен
анықталады;
3. проблемалы басқарма тұрғысынан қарағанда белгілі проблемаларды,
процесстерді, қауіп-қатерлерді, заңнамаларды анықтау. Бұл мониторинг үшін
басқарманың жұмыстарына қарай екіге бөлінуі мүмкін: 1) проблемалы
функцияландыру – бір тапсырма немесе бір проблемаға арналған локалды
сипаттағы базалық мониторингті көрсетеді. Бұл мониторингті орындаудың
уақыты шектелмеген; 2) проблемалы даму - бұл мониторингті меңгеру пәні мен
ағымдағы даму мәселелері шамалы уақыт болады. Осыдан кейін мәселе
шешілгеннен кейін тоқтатылады.
Осы кезде парраллельді болып жатқан мәселелер саны барынша көп болуы
мүмкін. Оның негізгі ерекшелегңі құрылымдық динамикасы, яғни құрылымдау
сапасы және мониторингтің барлық жүйесінің мәселелері уақыт лимиті шартында
шешілуі тиіс.
Мониторингтік іс-әрекеттің мүмкін болатын оптимизациялық бағыттары оның
нақты бір адамға бағытталуы мүмкін. Осы кезде әр топ төңірегінде мониторинг
процесі кезінде алынған, ұсынылған проблемалар мен ақпараттардың тарлуы,
сондай-ақ ұйымның төлем төлеу және жүргізу проблемалары шешіледі.
Бірінші тобы жалпы адамға қоғамға бағытталған мониторинг түрлерінен
тұрады. Мұндай мониторингтің мақсаты қоғамдық ойды құрастыру болып
табылады. Нәтижелері оысндау аудиторияға арналған мониторинг түрлері коп
емес. Тұтынушының мониторинг нәтижесімен танысу мұндай жағдайда БАҚ арқылы,
соның ішінде электронды жүйе арқылы орындалады. Ереже бойынша, мұндай
түрдегі мониторинг төлемі қаржылық бюджет жүйесінің құралы арқылы
орындалады.
Екінші топ қызмет қызмет саласы мамандарына бағытталған мониторинг
түрлері. оған мониторинг жүйесінің көбі тиесілі. Осыдан, нәтижелері
мониторингке тиесілі мамандар тобының өзі аз немесе коп болуы мүмкін.
Мұндай түрдегі мониторинг жолы арқылы алынған ақпараттарды тарату
мамандандырылған баспалар, интернет, жазылым арқылы жүзеге асырылады. Бұл
түрдегі мониторинг төлемі тұтынушылармен өндіріледі. әрбір тұтынуышы тек
шығындардың бір бөлігін ғана төлейді.
Үшінші топқа тұтынушылар, басқарма органдары, басқарушылар, жекеленген
құрылымдар болып табылатын мониторинг түрлері жатады. әдебиетте осы топқа
кіретін мониторинг түрлері аз ғана беріледі, бірақ баспасөз шығарылымы
жанрының өзі жеткілікті көлемді қолданысты айтады, кейбір ұйымдар,
қолданылушылары басшылар болып табылатын мақсатты мониторингті ұсынады және
оны іске асырады. Мұндай түрдегі мониторинг жолы арқылы алынған
ақпараттарды тарату құралы аналитикалық отчеттар, кепілдемелер болып
табылады. Мұндай жағдайда жұмыстар төлемін тек тапсырыс берушілер
орындайды.
Талдау принциптері және басқару жүйесін бағалауға басшылық жасай отырып
шарттың кейбір дәрежесімен мониторингтің екі типін бөліп көрсетуге болады,
біріншісі, функцияландыру мәселесін орындауға бағытталса, екіншісі даму
мәселесіне бағдарланған. Басқаша айтқанда, мониторингтің барлық жүйесі өз
тапсырмасын орындап болғаннан кейін жойылады, ал басқалары шектеусіз ұзақ
болуы мүмкін.
Мониторинг жүйесін функцияландырылуды тоқтатудың екі себебі бар:
- мониторинг объектінің бар болуын тоқтатуы мүмкін, мысалғы МҚМ-нің
бағасын алуға байланысты.
- мониторинг объектісі қауіп-қатерді көрсетуді тоқтатады.
Егер мүмкін болатын мониторинг объектінің сипаттамасын талдайтын
болсақ, онда олар күрделі жүйелі объектілер сияқты (БАҚ, радио
коммуникациялары, баға, т.б.) барынша локалды (мысалы, мемлекеттік тапсырыс
алу үшін конкурс жүргізу құқығы) болуы мүмкін. Біздің көзқарасымызбен
қарағанда мониторинг объектінің негізгі екі ерекшелігін атап көрсетуге
болдаы:
олардың динамикалығы меңгеру немесе зерттеу мониторинг қолдану арқылы
орындалатын барлық объектілер үнемі өзгерісте, дамуда болады.
мониторингтің міндеті болып қауіп-қатер кемшіліктерді, кең мағынада
айтқанда, оюъектіні тиімді функцияландыру болып табылады. Сонымен бірге
қауіп-қатерді көрсететін өзгерістердің болуы фактісінің констациясы ғана
емес, жағдайдың кері айналымсыз болуына дейін ол туралы ескерту.
Осылайша жағдайдың құрылымсыз даму мүмкіндіктерін азайту немесе орындау
орындау мүмкіндіктері құрылады.
Объектінің динамикалығы, оны функцияландыру процесінде қауіп-қатердің
пайда болуы оның көлемін зерттеу және қандай да бір мониторинг жүйесін
таңдау үшін мониторингтіңқажеттілігі мен мақсаттылығы анықтайды. Жоғарыда
айтылған ойлар бізге, мониторинг - өз ерекшеліктері мен тенденциялары
көпфакторлы процесс, әлеуметтік қамсыздандырылған институционалды факторлар
(өндіріс, құқық, басқарма) және озара байланысты үш мәселенің шешімін
қамтамасыз етеді:
экономиканың даму тенденциясы мен жағдайын сипаттайтын макроэкономикалық
корсеткіштер арасындағы өзара экономикалық байланыстарды табу;
математикалық модельдің идентификация мен варификация үшін қажетті
экономикалық статистикалық параметрлер арасындағы ақпараттық байланысты
орналастыру;
оқиғаны талдау әдістерін қолдану және экономика дамуын талдауға негізделген
тұтынушылық интерфейс ұйымдастыру құқықтық ақпараттық қатынастарды орындау
[13,285б.].
1.3 Коммерциялық банктердің инвестициялық жобаларының несиелік
мониторингі элементтерінің жүйесі
Қазақстандық банктер несиелік операцияларды жүргізу барысында қарызгер
клиенттердің бизнес-жоспары, кіріс пен шығыс туралы жоспары, ақшалай
қаражаттарының қозғалысының болжамын несие берілгеннен кейін оның
орындалуымен соқтығысады.
Алғашында, коммерциялық банктер несиелік тәуекелді несиелік ұйымдық
қаржылық жағдайының тұрақсыздығының негізгі факторы болып саналғандықтан,
енді ұйымдар мониторингтік қызметінде ең басты көңілді несиелік
мониторингке аударады.
ҚР ҰБ-нің ережесіне сәйкес несиелік тәуекел - банктің активтерінің
сомасына әдетте, несие бойынша клиенттердің қарызын қайтаруында немесе
міндеттемесінің бөлігін оған қосылатын проценттік төлемдерге тіркеледі [14,
75б.].
Коммерциялық банктер соқтығысынан несиелік тәуекелдер банктің несиелік
саясатымен несиелік қоржынының факторларымен тығыз байланысты.
В.Н.Жоваников негізгі факторларды былай деп көрсетеді:
- қарызгерлер бойынша несиелік қоржынның диверсификациясының деңгейі;
- қоржындағы жылдам несиенің үлесі;
- бизнестің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕ НЕСИЕЛІК ҚОРЖЫНДЫ БАСҚАРУДЫҢ НЕСИЕЛІК
МОНИТОРИНГІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
... ... ...
1.1 Банктердің несиелік қоржынын қалыптастырудың теориялық аспектілері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
1.2 Несиелік мониторингті ұйымдастырудың мәні және оның
сыныпталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1.3 Коммерциялық банктердің инвестициялық жобаларының несиелік
мониторингі элементтерінің жүйесі 23
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
2 БТА БАНК АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ НӘТИЖЕЛЕРІ МЕН НЕСИЕЛІК
ҚОРЖЫНЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . 27
2.1 Банктің қызмет ету негіздері және қаржылық нәтижелерін талдау 27
... ... ..
2.2 Банктің несиелік қоржынының қаржылық көрсеткіштерін талдау 35
... ... ...
3 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕ НЕСИЕЛІК МОНИТОРИНГТІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫ
ОҢТАЙЛАНДЫРУ БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... .. 44
3.1 Несие тәуекелдерінің мониторингінің механизімін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
3.2 Коммерциялық банктердегі инвестициялық жобалардың несиелік
мониторингін ұйымдастыруды жетілдіру 52
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ 58
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 60
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
А ҚОСЫМШАСЫ - БТА Банк акционерлік қоғамының 2009 жылға бухгалтерлік
балансы 62
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
Ә ҚОСЫМШАСЫ - БТА Банк акционерлік қоғамының 2008 жылға бухгалтерлік
балансы 63
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
Б ҚОСЫМШАСЫ - БТА Банк АҚ-ның 2009 жылғы жиынтық қаржылық есептемесі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
В ҚОСЫМШАСЫ - БТА Банк АҚ-ның 2008 жылғы жиынтық қаржылық есептемесі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
Г ҚОСЫМШАСЫ - БТА Банк акционерлік қоғамының 2010 жылдың 30
маусымындағы аралық жиынтық есептемесі 73
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі Қазақстан банк жүйесі оңтайлы
ішкі экономикалық, яғни нақты экономика секторында несиелендіруге қолайлы
жагдайлар жасайтын ішкі әлеуметтік-экономикалық процесстер әсерінен дамып
келеді. Макроэкономикалық тұрақтылық банктік несие портфелінің сапасын
жақсарту және барлық берілген несие көлеміндегі мерзімі өткен несие
көлемінің төмендеуі әсерінен тұрақталып отырады. Сонымен қатар банктердегі
несие операцияларының дамуы біршама жоғары, бұл әлемдік тәжірибеде
қабылданғандай, олардың көлемі банк активтерінен төмен. Ұзақ мерзімді
инвестиция көлемі өсуінің тежелуі, банктік несие операцияларын реттеудің
нормативтік базасының жетілдірілмегендігі, инвестициялық жоба мониторингі
және несиелік мониторинг жүйесінің қалыпты жұмыс істемеуі несие
тәуекелдерінің төмендеуіне жол береді.
Алайда, барлық банк жүйесінде өндіріс көлемін дамыту үшін қайта
бағдарлау үрдісі қалыптасқан.
Бұл арада коммерциялық банктерде инвестициялық жобалар мониторингі
бойынша олардың несиелік қызмет сапасын тиімді басқару құрылған .
Бұл өз кезеңінде, елдің банк жүйесінің тұрақты жұмыс істеуін қамтамасыз
етеді, ал коммерциялық банк деңгейінде қаржыландыру жобалары және
инвестициялық несиелендіру арқылы несиелік тәуекелдерді анықтау9басқару
және өлшеу болып табылһды,
Несиелік мониторинг теориялық негізін оқудың маңыздылығы және оның
ролін несиелік қызметте дамыту, сондай-ақ инвестициялық несиелендіру және
қаржыландыру жобалары коммерциялық банкте оның бағыттарын айқындау зерттеу
жұмысының өзектілігі болып табылады.
Мәселенің зерттелу дәрежесі. Инвестициялық несиелендіруде несиелік
мониторингтің өзіндік ерешеліктерін жүргізу маңызды. Бұл жерде оның
маңыздылығын көптеген окымысты экономистерде атап көрсетеді.
Зерттеу жұмысының негізі несиелік тәуекелдерді басқару және бақылау
болып табылады. Жекелеген несиелік мониторинг сұрақтары жарияланған және
мерзімді баспаларда көреетіледі. Мақала авторлары: В.И. Букато, Э.Н.
Василишин, З.Н. Жоваников, Л.Я. Маршавина, А.И. Ольшаный, В.М. Усоскин және
т.б. Несиелік мониторингте банктік мониторинг қарыз алушы мониторингі
санасы, қамтамасыздандыру мониторингі, несиелік келісімшарт орындалу
моңиторингі, инвестициялық несиелендіру және қаржылық жоспарлау жалпы
теориялық аспектілер болып табылады, сондықтан аталган зерттеу жұмысына
Р.Ю. Варьяш, А. Гаврилова, Ю.В. Головина және тағы басқа галымдардын ғылыми
еңбектерінің маңызы зор.
Қорытындыны жоғары бағалай отырып, несиелендіруде мәселенің көп бөлігі
несиелік тәуекел жағдайының анықталуы бүгінгі таңда несиелік мониторинг
инвестициялық жобаларда несиелік тәуекелдерді тану және алдын ала ескерту
әдістемелері қолданылмайды. Несиемен қамтамасыз етуде нақты бағалаудың
жетіспеушілігі біршама назар аудартады.
Қазіргі кезде қарызгердің сапасына қатаң бақылау арқылы және оларда
барлық жагдайлардың орындалуы қалыптасқан.
Несиелік мониторинг проблемасын инвестициялық несиелендіру арқылы
дамыту және жетілдіру жолдары зерттеудің негізін анықтайды.
Мониторингтің анықталуы, коммерциялық банктерде несиелік мониторинг
дәрежесінің бағалануы, инвестициялық несиелендіру және қаржылық жоспарлау
зерттеу жұмысының негізгі мақсаты болып табылады.
Зерттеу мақсаты – коммерциялық банктердің несиелік қоржынын басқарудағы
несие мониторингінің теориялық негіздерін зерттеу және банктің несие
қоржынына талдау жасау барысында банктерде несие мониторингін ұйымдастыруды
оңтайландыру бағыттарын ұсыну.
Қойылған мақсатқа жету үшін зерттеу құрылымын анықтау арқылы келесі
мәселелерді шешу қажет:
- несиелік қоржын түсінігінің теориялық негіздерін зерттеу;
несиелік мониторингтің инвестициялық несиелендіру бөлімінде
мониторингтің теориялық негізін зерттеу; оның жүргізілу бағыттарын анықтау
арқылы несиелік мониторинг инвестициялық жобалардың коммерциялық
банктерлегі ролі мен орнын анықтау;
- коммерциялық банктердегі несиелік мониторингтің деңгейіне баға беру;
- несиелік мониторинг жүргізу және банктің несиелік қоржынын талдау
арқылы орындау;
- инвестициялық несиелендіру және қаржылық жоспарлау арқылы несиелік
мониторингтің артықшылықтарын инвестициялық жобада ашып көрсету;
- инвестициялық жобалардағы несиелік мониторинг жүргізілу нәтижелері
механизмі;
- инвестициялық жобалар несиелік мониторингтің коммерциялық банктердегі
жүзеге асыру жолдарын анықтау.
Зерттеу пәні болып карызгерлер арасындағы тығыз қарым-қатынас,
коммерциялық банктер арасындағы және Орталық банк және оның құрылымдық
бөлімшелері табылады.
Зерттеу объектісі болып БТА Банкі акционерлік қоғамы және
коммерциялық банктердегі несиелік қызметтер нәтижесінің жүргізілуінің ұйым
жүйесіне әсер етуі болып табылады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Зерттеу барысында әлемдік
экономикалық ғылым классиктерінің еңбектері, отандық және шетелдік
ғалымдардың, экономистердің монографиялары мен баспасөз мақалалары,
қатынастарды реттейтін заңнамалық және нормативтік-құқықтық, статистикалық
құжаттар қолданылды.
Жұмысты жазу барысында несие нарығы қызметін реттейтін ҚР Заңдары мен
басқа да нормативтік-құқықтық актілер, ҚР Президентінің Жарлықтары,
Жолдаулары, ҚР Үкіметінің қаулылары, ресей және отандық оқу әдебиеттері, ҚР
Ұлттық банктің, ҚР қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарын реттеу және
қадағалау Агенттігінің, БТА Банк акционерлік қоғамының есептіліктері, әр
түрлі деңгейлердегі конференциялардың материалдары, журналдар, сондай-ақ
республикалық статистикалық талдау негізінде алынған талдамалық зерттеу
материалдары пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі зерттеудің мақсаттары және
міндеттерімен анықталған. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕ НЕСИЕЛІК ҚОРЖЫНДЫ БАСҚАРУДЫҢ НЕСИЕЛІК
МОНИТОРИНГІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Банктердің несиелік қоржынын қалыптастырудың теориялық аспектілері
Несие операциялары коммерциялық банктердің активті қызметінің негізін
құрайды, өйткені ол табысты түрде жүзеге асыру кіріс әкеледі, банктердің
сенімділігі мен тұрақтылығын арттыруға әсерін тигізеді, ал олардың
кедейленуі мен банкроттылыққа ұшырауы несие берудегі сәтсіздіктерге әкеліп
соғады;
Екіншіден, банктер елдің экономикасын дамытуға бағытталған
инвестицияларға несие беру үшін меншікті және тартылған ресурстарды
шоғырландыруға шақырылған;
Үішншіден, бұл қызметті табысты жүзеге асырған кезде оның барлық
қатысушыларына – несие ұйымдарына, қарыз алушыларға және тұтастай түрде
қоғамға пайда әкеледі.
Несие операциялары – бұл несие берушінің қарыз алушыға ақылы, жеделдік,
қайтарушылық, қамтамасыз етушілік жағдайларында ақша қаражаттарының белгілі
бір сомасын беру бойынша қатынасы.
Қайтарушылық түрінде қарыз алушының несие берушіге келісімде
көрсетілген негізгі қарыз сомасын міндетті түрде төлеуі түсіндіріледі. Бұл
ерекшелік несиені тауар-ақша қатынастарының басқа экономикалық
категорияларынан өзгешелеп тұрады. Қайтарушылық – несиенің негізгі белгісі
болып саналады.
Банк несиесінің ақылы болуы несие беру кезінде банктің көрсететін
қызметінің өтелетін сипатына негізделеді. Банк ссуда бергені үшін,
негізінен, сыйақы түрінде белгілі бір ақы алады. Оның мөлшерін несие шарты
бойынша тараптар белгілейді [1, 115б.].
Несие берушіден жедел несие беру жағдайында алынған қаржыларды
қайтарудың алдын ала көрсетілген мерзімдері түсіндіріледі. Яғни жеделдік –
оны бұзу белгілі бір санкциялар қолдануға әкелетін несиені қайтарудың
уақытша айқындығы. Несие беру мерзімі ссудалық қаржылардың қарыз алушының
иелігінде болуының шекті мерзімі болып саналады.
Банк несиесін берудің жоғарыда атап өткен қағидаларына (жағдайларына)
тағы несиенің қайтарушылығын қамтамасыз етуді қосуға болады.
Қамтамасыз ету – бұл кепілге беру, банк кепілдері, сақтандыру және
заңдылықтармен, сондай-ақ әріптестер арасындағы шартпенен қаралған өзге де
тәсілдердің көмегімен жүзеге асырылуы мүмкін банк несиесін қайтарудың
тәсілі [2,78б.].
Банк несиелері келесі белгілер бойынша жіктеледі:
1. мақсатты белгіленуі бойынша (тұтыну, сауда, ауылшаруашылық,
инвестициялық және т.б.);
2. қайтару мерзімдері бойынша (қысқа мерзімді, орта мерзімді және ұзақ
мерзімді);
3. қамтамасыз етушілік деңгейі бойынша (қамтамасыз етілген және
қамтамасыз етілмеген);
4. пайыздық ставкалар түрлері бойынша (пайыздық ставкасы белгіленген
және пайыздық ставкасы өзгеріп отыратын несиелер) [3, 97б.].
Банктің несие берудегі делдалдық қызметі толық көрінген кезде нақты
экономикалық өмірдегі банктің рөлін көрсетеді.
Нарықтық экономика кезінде коммерциялық (іскерлік) банктер несиелік
қатынасын көптеген клиенттермен байланыста құра отырып, күрделі мәселелерді
шешеді. Осылардың барлығы несие берудің аса ауқымды процесі арқылы жүзеге
асады.
Несие беру – сауда, кәсіпкерлік қызмет пен пайда табуды қамтамасыз
ететін банктердің маңызды операциялары болып саналады.
Несие беру теориясы мен тәжірибесінде банктің қарыз алушылармен өзара
қатынасының жалпы негіздері мен қағидалары, терең психологиясы бар
екендігін әлемдік тәжірибе дәлелдейді. Несие беру: субъектілердің несие
беру процесіне қатынасы; несие берушілер мен қарыз алушылардың
өзарақатынасы; несие ресурстарының жеткіліктілігі; қарыз алушылардың
ссудаларды пайдалануы; қарыздардың болуы сияқты көптеген проблемаларды
қамтиды.
Банк қарыз алушылармен несие қатынастарын орнату үшін клиенттің несиеге
деген нақты қажеттілігінің пайда болуына сенімді болуы тиіс. Клиенттің
несиеге объективті қажеттілігін білу және несиені қарызға, тек субъективті
қажеттіліктерді қанағаттандыру жағдайы үшін беру несиелік
өзарақатынастардың беріктігін және ссудаларды қайтару мүмкіндігін
көрсетеді.
Коммерциялық банктер қарыз алушыларға несиелер бере отырып, тәуекелге
барады, сондықтан несие беру процесінің маңызды ссудаларды берудің
техникалық ережесін жиынтық түрде орындау және бақылау мен мерзімінде
қайтарудан ғана тұрмайды, сонымен бірге несие беруші мен қарыз алушының
міндеттемелері бойынша әрбір нақты жағдайда шешімдер қабылдауды да
білдіреді [4, 86б.].
Нарықтық ортада несие беру бизнесі тұрғысынан отандық банктер үішн
ендігі жерде талдау техникасы мен несие беру процедурасы емес, ең негізгі
болып кең ауқымды пайымдау мен ұтымды шешімдер қабылдай білу қатысады.
Сонымен бір мезгілде несие беру жағдайы өзіне несие беру үшін қарыз алушы
орындауы тиіс талаптарды да енгізеді.
Банк клиенттің қаржылық орнықтылығы мен экономикалық тұрақтылығын
зерттеп, несиеге деген қажеттілікті қарай отырып, оның экономикалық
негізділігін, берілген деректердің сенімділігін ескереді. Қарыз алушының
қарызды несие шартында көрсетілген жағдайларға сәйкес қайтаруға қабілетті
және дайын екендігіне сенімді болу үшін, ссудаға қатынасы бойынша клиенттің
өз ісіне жауаптылығын, қарыз алушының беделін, рентабельділігін; ссуданы
қамтамасыз етуін; экономикалық конъюктураны ескереді.
Банк қарыз алушыға несие беру процесі басталмай тұрып тәуекелді жою
немесе оны төмендету мақсатымен әлеуетті қарыз алушыға талдау жасайды.
Банктің бұл мақсаттағы міндеті клиенттің несие төлеу қабілетін анықтауға
бағытталған.
Әлеуетті қарыз алушының несие төлеу қабілеті туралы дұрыс қорытынды
жасаған жағдайда, банк несие шартының жағдайларын әзірлеуге кіріседі. Бұл
кезең ссуданы құрылымдау деп аталады, банк аталмыш процесс кезінде: несие
мақсатын, сомасын, қайтару тәртібін, ссудалардың мерзімін, қамтамасыз
етуді, несие бағасын, өзге де жағдайларды анықтайды.
Нарықтық экономика жағдайында ссуда беруші мен қарыз алушы екі жақ та
бірдей мүдделілік танытқанда ғана банктің несие қатынастары дамитын болады.
Бірінші тарап, яғни несие беруші (банк) өзінің несие беру бизнесін дамыта
отырып, ссуданың пайыздармен қоса мезгілінде қайтарылуын қалайды. Ал қарыз
алушы ссуданы ала отырып, оны қызмет процесіндегі қажеттіліктерді
қанағаттандыруға бағыттайды [5, 103б.].
Дамушы елдердің банк жүйесіндегі несие беру бизнесі несиені басқарудың
келесідей негізгі ережелерін қамти отырып, көптеген жылдар ішінде өзін
берік бекітті деуге болады. Ол ережелер бойынша:
- банктің несие қабілеті (несие беру қабілеті) капиталдың
жеткіліктілігі мен өтімділігіне негізделген. Банк ақша іздейді, орта
ставкаларды қайта қаржыландыру мөлшерлемлерімен (рефинансирование),
банкаралық несиелер бойынша мөлшерлемелермен салыстыра отырып,
депозиттердің тартымдылығын талдайды. Несие беруді қымбат ресурстар
есебінен дамыту банкке пайдалы емес;
- қарыз алушының бизнестегі бағытын, клиенттің өндірістік
мүмкіндіктерін білуді талап ететін несиелерді шоғырландыру банк үшін
маңызды мәселе. Бұл жерде негізгі шешімді қабылдау банктің жоғары шенді
қызметкерлерінің үлесіне қалады;
- несие беру өкілеттігі банктің несие саясатын жүргізу әрекетін
қамтиды. Несие беруге қатысы бар (орындаушыдан бөлімнің меңгерушісіне
дейін, директорлар кеңесі) банктің әрбір қызметкері несие беру процесін
жылдамдатуы; несие тәуекелін азайтуға жұмыс істеуі тиіс.
Қызметкерлердің өз өкілеттіктері мен міндеттерін білуі маңызды болып
саналады:
- банктердің тиісті комитеттеріне, өзінің міндеттері шеңберінде
клиенттермен келіссөздер жүргізетін, несие беру жағдайын, несие бағасын,
қайтару мерзімдерін анықтайтын аға қызметкерлерге келіссөздер жүргізуге
өкілеттіктер берілген;
- келіссөздер жүргізу кезінде банктің шешім қабылдауына мүмкіндік бере
отырып, құжаттама тәуекелден қорғауды қамтамасыз етеді. Қаржылық және
заңдық құжаттамалар несие беру процедураларын белгілеу үшін негіз болып
қатысады;
- бекіту (процедура) қарыз алушыға несие беру тәртібін аяқтайды. Несие
комитеті несие берілуін мақұлдайды және оның сомасын анықтайды.
Банктің қарыз алушылармен несие қатынасы әлемдік тәжірибеде өзіне
клиенттің несие туралы өтінішінен бастап, несиені толық қайтарғанға дейінге
аралықты қамтитын қадамдарын (6-10) енгізеді. Бұл мәселелер оқу
әдебиеттерінде жеткілікті түрде қарастырылады [6, 95б.].
Коммерциялық банктердің несие саясатын жүргізу мақсатында қарыз алушыға
несие беру кезіндегі несие шарттарын жасауы маңызды процесс болып саналады.
Несие шарты - бұл несиеге қатынасы бойынша әрбір тараптың құқықтары мен
міндеттері ескерілетін банк пен қарыз алушылар арасындағы контракт. Несие
шарты қарыз алушының қаржылық жағдайын ұстап тұру немесе жақсарту; банктің
мүддесін қорғай отырып, ақша қаражатының қозғалысы мен пайдалылық деңгейін
жақсартатындай етіп құрылатын жағдайлар мен қосымша ескертпелерден және
шектеулерден тұрады.
Несие шартының экономикалық және заңдық жақтары олардың мазмұнында
көрсетіледі, оған мыналар кіреді:
- ссуданы алу мақсатын, сомасын, аудару туралы жарлықты, төлем жасау
кестесі мен процедураларын енгізетін несие беру қаржысының сипаттамасы;
- терминология анықтамасы, қарыз беру күні, жұмыс күні, пайыздық кезең,
пайыздар төлеу күні, көрсетілген шарттардыорындамау жағдайы, келісімнің
күшін жою күні, растаушы құралы (заверительный инструмент) және т.б.
қамтиды;
- қарызды дәлелдеу – қаралуы қажет құжаттамаларды (мысалы, қөарыз алушы
жазған жай вексель) сипаттайды;
- пайыз және коммисиялық мөлшерлеме пайыздық төлемдер бойынша
коммисиялық ставкаларды анықтайды;
- алдын ала төлемдер жасау (ерікті және еріксіз), төлеу кезіндегі
айыппұлдар және оны басқару жағдайын қамтиды;
- ссуданы жабу құқығы, қарыз алушы тарапынан шарттарды орындамаған
жағдайда, банк өзінің талабын қарыз алушы арқылы жабады және қарыз алушының
кез келген активіне иелік ете алады;
- кепілдер: оның заң ережесі, займдарды реттейтін басқа тұлғаларды
қолдау сияқты банкке берілген, әртүрлі ақпараттарға сүйенетін қарыз
алушының өтініші оның қаржылық есебінің дұрыстығы, соңғы қаржылық
ақпараттар бойынша қаржылық жағдайға байланысты материалдарда кері
өзгерістердің болмауы, қарыз алушыға қарсы талаптың (иск) жоқтығы, қарыз
алушының активтеріне қарсы берешектері үшін мүліктерін ұстап қалудың кез
келген құқығын сипаттау немесе оның болмауы.
Банктік ссуда алушылармен несие қатынастарын жетілдіруіне қатысты несие
шарты құқықтық және нормативтік ережелермен толықтырылуы мүмкін. Осыған
орай несие шартының өзгермейтін формалары болмайды деп бекітуге болады.
Көпшілік елдердегі банктер аталмыш заң құжатына өз қатынастарын барынша дәл
айқындайды. Несие шартының экономикалық және заңдық күші банктің қарыз
алушыға өз талабын қоюына белгілі бір міндеттемелерді көздеуге немесе қажет
болған жағдайда банкті келесідей ақпараттармен қамтамасыз етуге мүмкіндік
береді:
- нақты бір күнге арналған мәліметтер, ссуданы бүкіл мерзімі ішіндегі
мерзімді аудиторлық және есеп қаржы құжаттары;
- нақты капиталдың немесе меншікті капиталдың белгілі бір деңгейін
белгілеу;
- негізгі коэффициенттер бойынша (ағымдағы өтімдік коэффициенті,
борыштың меншікті капиталға қатынасы бойынша коэффициент) белгілі
талаптарға жауап беру;
- ескерілген мерзімдер бойынша көрсетілген шарттардың орындалмау
оқиғалары туралы жазбаша хабарлама беру;
- қарыз алушының меншігіндегі кітаптарға және инспекцияларға, оның
операциялары бойынша банкке өту мүмкіндігіне рұқсат ету;
- барлық қауіптер мен міндеттемелерге қарсы сақтандыруды қолдану;
- салықтарды уақытында төлеу;
- қосылуға қатыспау және өз активтерінің маңызды бөлігін сату;
- шартқа қол қою уақытындағыдан үздік саналатын басқа қызмет түрімен
айналыспау.
Қазақстан Республикасының банк тәжірибесіндегі несие шартын арнайы
құжат ретінде белгілі бір кесте бойынша коммерциялық банктер жасайды және
оны тиісті талаптарға сәйкес рәсімдейді. Несие шарты белгілі бір ақы төлеу
арқылы толтырылады.
Несие шартының бірінші бөлігінде банк несиесінің, сондай-ақ кепілдеме
немесе кепілдік берушіліктің бөліп көрсетілуімен, заңды тұлға Жарғысы
негізінде әрекет ететін банктің және қарыз алушының атауы көрсетіледі.
Одан әрі шарттың заты (предметі) – несие объектісі, қысқа мерзімдік
ссудалар (ұзақ мерзімдік несие) сомасы, ссудалардың мерзімі, қайтару күні,
несие үшін пайыздық ставка, пайыздарды төлеу тәртібі мен мерзімдері
көрсетіледі.
Тараптардың құқығы мен міндеттері бөлімінде мыналар қаралады: ссуданы
мақсатты пайдалану, оны уақытында қайтару және табысы жеткіліксіз болған
жағдайда қарыз алушы кепілдікке қою арқылы (оның меншік құқығына жататын)
қайтаруға міндеттенетін, кепілдік беру туралы шартта көрсетілген пайыздарды
төлеу міндеттемелері көрсетілетін; ссуданы қайтару тәртібін, несие үшін
пайыздар төлеу бойынша міндеттемелерді және несиені уақытында қайтармаған
жағдайда төлейтін пайыздар мөлшерін, несие үшін пайыздарды аудару
мерзімдері мен тәртібін көрсететін; талап етуі бойынша банкке бухгалтерлік,
қаржылық, шаруашылық құжаттарын, есептің бүкіл түрлерін беруге (тапсыруға)
міндеттенетін; кәсіпорын мәртебесі бойынша бүкіл өзгерістерді банкке
хабарлайтын және ссуданы пайыздармен толық сомада банкке мерзімінен
бұрынқайтаратын қарыз алушының міндеттемелері. Қарыз алушының сондай-ақ
ссуданы қайтару мерзімін ұзарту туралы банкке өтініш білдіруге; банктің өз
тарапынан міндеттемелерін бұзуы кезінде өсім мөлшерінде айыппұл төленуін
талап етуге құқығы бар.
Банктің (несие берушінің) құқығы мен міндеттеріне мынадай мәселелер
кіреді: ақша және несие нарығының хал-ахуалына қатысты ссудаға пайыздық
ставкалардың өзгеруі; қарыз алушының шарттық міндеттемелерді бұзуы кезінде
алдағы уақытта ссуда беруді тоқтату; қайтарудың болашағы жоқ деп танылғанда
ссуданы мерзімінен бұрын өндіру; несиені мақсатты пайдалану бойынша жер-
жерлерде тексерулер жүргізу; ссудаларды және меншікті қаржыларды
пайдалануды қамтамасыз ету. Несиені мақсатты пайдаланбағаны үшін банктің
есептелген пайыздармен қоса алғанда ссудаға қарызының бүкіл сомасын және
ссудаға берешегінің 25%-ы мөлшерінде айыппұл өндіртуге құқығы бар. Жалпы
ереже бөлімінде несие шартының заңдылығы, заңдылықтарға сәйкес дауларды
шешу мәселелері атап көрсетіледі. Несие шартының соңында тараптардың мекен-
жайлары, банк операциялары бойынша есеп шоттарының номерлері көрсетіледі,
жетекшілердің қолдары мен мөр қойылады [7, 56б.].
Қарыз алушы ссуда алу үшін негізді жазбаша түрдегі өтінішпен банкке
жүгінеді, онда ссуданың мақсатты бағыты, оның сомасы, қайтару мерзімдері,
сондай-ақ несие берілетін шараның қысқаша сипаттамасы атап көрсетіледі.
Өтініш үш дана етіп толтырылады: бірінші және екінші дана (проводка) үшін
негіз болып қызмет етеду, үшінші данасы несие қызметкерінің ісінде қалады.
Ссудалық есеп шоты банкте, негізінен, банктің есеп шоты ашылған жерде
ашылады. Клиентке басқа банк қызмет көрсететін болған жағдайда, соңғы банк-
несие берушінің сұратқан бүкіл қажетті құжаттарын тапсыруға міндетті.
1. Қарыз алушы төмендегідей құжаттар пакетін тапсырған жағдайда несие
беру жүзеге асырылады:
- өтініш білдірушінің қызметіне және оның өндіретін өніміне сипаттама;
- несие есебінен өндірілетін өнімдердің (қызметтердің) тізімдемесі
тізімдемесі, оның экспорттық мүмкіндіктері, ішкі және әлемдік нарықта
шығарылатын ұқсас өнімдермен салыстырмалы сипаттамасы;
- экспортқа шығарылады деп болжанған өнімдердің өткізу нарықтарын
талдау жасау, соған сәйкес өнімдер үрдісі мен оған сұраныс, бәсекелестік,
халықаралық нарыққа шығу стратегиясы, өнімдерді экспортқа шығару туралы
(контрактылар, шарттар) шетелдік фирмалармен келісімдердің болуы;
- қарыз алушының өнімдер экспортына меншік құқығын бекітетін құжаттар,
ссудаға берешекті қайтаруға бағытталған түсімдер;
- өнімдерді экспортқа шығаратын лицензияның болуы;
- жобаны жүзеге асыру мерзімдері (құрылыс салу және алаңдарды
абаттандыру, жабдықтар жасау және оларды жеткізу, құрастыру, оны
пайдалануға беру және жобалық құнына қосылу мерзімдері бойынша);
- импорт төлемдерінің балансы мен экспорттан түсетін түсімдерді қоса
алғандағы өзін-өзі ақтау есептері;
- қажет болған жағдайда жоғарыда келтірілген деректерді бекітетін басқа
ұйымдардың ақпараттары.
2. Барлық қосымшалармен контрактылардың, шарттардың, келісімдердің
көшірмелері (сыртқы сауда контрактысына – орыс тіліне аударылуы).
3. Бухгалтерлік есеп, пайдалар мен шығындар туралы есеп, кірістер
туралы декларациялар және белгілі бір кезеңдегі қарыз алушының қаржылық
жағдайы мен несие төлеу қабілетін анықтау үшін өзге де мәліметтер.
4. Қажетті деңгейде ресімделген, ссуда беруге тапсырыс.
5. Қарыз алушы туралы ақпарат.
6. Тауарлы-материалдық құндылықтардың қозғалысы туралы мәлімет.
7. Шұғыл міндеттемелер.
8. Несие шарты.
9. Қамтамасыз ету туралы ақпарат, сондай-ақ бизнес-жоспар.
Банкпен тұрақты несие қатынасын орнатқан, жақсы беделге ие қарыз
алушыларға несие алу үшін тапсыруға тиіс құжаттардың тізімін банк қысқартуы
мүмкін. Қажеттілік болған жағдайда банк қарыз алушының қаржылық-шаруашылық
қызметі туралы аудиторлық ұйымдардың қорытындысын, қарыз алушының есеп
айырысу, ссудалық және валюталық есеп шоттары ашылған банктердің атауын,
олардың ссудалық қоржынындағы қарыздардың жіктелуі көрсетілуімен ссудаға
берешектерінің көлемін, сондай-ақ банк тәжірибесінде қабылданған үлгілер
бойынша несиені уақытында қайтаруды қамтамасыз ету жөніндегі
міндеттемелерді: кепілдік міндеттемесін, кепілдік беру хатын,
қарсыкепілдікті, кепілдік берушілікті талап етуі мүмкін.
Банктің несие бөлімі несие беру мәселелері бойынша құжаттарды дайындау
және өткізумен байланысты бүкіл жұмысты басқарады, несие берумен байланысты
өзге де қызметтердің жұмысын үйлестіреді және қарыз алушылар тапсыратын
мәліметтердің жеделдігі мен сенімділігіне жауап береді.
Несие беру кезінде несие бөлімі мамандарының құзырына несие
ресурстарының болуын, несие алу үшін қажетті тапсырылған құжаттардың
толықтығын қарау, тапсырылған техникалық-экономикалық негіздеу есептерінің
шынайылығын анықтау мен қарыз алушының несие төлеу қабілетін талдау, сондай-
ақ ссуданы қайтармауға әкелуі мүмкін факторларды зерттеу кіреді.
Несие бөлімінің қызметкерлері заң бөлімінің заңгер мамандарымен бірлесе
отырып, олардың құқықтық мәртебесі мен өкілеттіктерін айқындау үшін
клиенттердің заңдық істерін зерттейді. Контрактылар мұқият зерттеледі және
оған жеткізудің базистік жағдайлары, мерзімдері, төлем валюталары, төлем
(есеп айырысу) формалары бойынша құқықтық баға беріледі және ол бойынша
қажетті заң талаптарының сақталған, сақталмағандығы анықталады. Сол арқылы
қарызды кепілге берушінің немесе мүлкі арқылы кепілдік берушінің меншік
құқығы белгіленеді. Банктің заң қызметі несие алу өтініштерін қарау, несие
келісімдерін, кепілдік шартын жасау, қойылған мүлікті өткізу кезінде
құқықтық қолдау көрсетеді.
Қандай да бір себептермен ссуданы беру мүмкін болмаған жағдайларда, бұл
туралы жазбаша түрде дәлелді қорытынды беріледі және ол банк жетекшісінің
немесе банктің алқалы органы – несие комитетінің қарауына беріледі.
Несие бөлімінің және банктің басқа қызметтерінің қорытындысы несие беру
туралы мәселені несие комиссиясына немесе банк басқармасын ұсыну үшін негіз
болып саналады. Несие комиссиясы немесе банк басқармасы, жекелеген
жағдайларда банктің жетекшісі оң шешім шығарған кезде, заң қызметкерлері
кепілдік туралы шартты, ал несие бөлімі – содан кейін банк жетекшісі қол
қоятын несие келісімін (шартты) дайындайды.
Клиенттерге ссудалар беру ссуданың (несие шарты) мақсатты
бағытталушылығына қатысты ашылатын жеке ссудалық есеп шоттар арқылы жүзеге
асырылады. Осыған орай өнімдерді өткізуден түскен түсімдер мен ақша
қаражаттарының бүкіл басқа түсімдерін банк қарыз алушының ағымдағы есеп
шотына жазады.
Ссуда, негізінен тауарлы-материалдық құныдылықтар мен көрсетілген
қызметтерге төлеуге қарыз алушының есеп шотында қаржысы жоқ болған кезде,
аккредитивтер ашуға және несие шартында айқындалған қарыз алушының өзге да
қажеттіліктеріне беріледі. Қажет болған жағдайларда ссуда банк жетекшісінің
өнімі бойынша тауарлы-материалдық құныдылықтар және көрсетілген қызметтер
үшін ақы төлеуге берілуі мүмкін. Ссудаларды беру несие шартында айқындалған
біржолғы, күнделікті және өзге де мерзімдерде жүргізіледі. Бір жолғы ссуда,
сондай-ақ бір реттік контрактылар мен шарттар бойынша есептерді (счеттарды)
төлеуге беріледі.
Несие шартында қаралған несиені беру және оны қайтарудың тәртібі мен
жағдайларына сәйкес банктің несие бөлімі оны беруге үкім дайындайды.
Ссуданы беру кезінде банкке бірінші рет өтініш білдірген қарыз алушы
өзін куәландыруы тиіс. өйткені аталмыш қарыз алушының Жарғысында оның
шаруашылық жүргізуші субъекті атынан шаруашылық шарттарын жасауға басшылық
жасау құқығы қаралған.
Ссудалар негізінен аудару тәртібі түрінде беріледі. Дегенмен, қажет
болған жағдайда, банк шешімі бойынша азаматтармен есеп айырысу үшін, сондай-
ақ тұтыну несиелерін беру кезінде ссудалар қол ақшамен берілуі мүмкін [8,
75б.].
Несие берудің қазіргі тәжірибесінде банк несиесін ссудалық есеп
шоттардың әртүрлі үлгілерінен (типтерінен) беру мүмкіндігіне рұқсат
етіледі. Мұндай жағдайлар кезінде түсімдер арнайы есеп шотқа қабылданып,
содан кейін өткізілген тауарлар мен өнімдердің жалпы кірістерінің үлесі
шаруашылық органдарының банктік есеп шоттарына аударылады. Тауарлы-
материалдық құндылықтардың айналым жасаушылығын баяулатуға жол бермейтін
және өтпейтін, жатып қалған материалдық құнылықтарды жинақтайтын сауда,
дайындау, жабдықтау және өткізу ұйымдарына несие осындай тәртіпте берулуі
мүмкін.
Тұтастай алғанда клиенттің иелігіне түсетін несиенің мөлшері көптеген
жағдайларға қатысты болады. Мынаны еске сала кетейік: несиенің мөлшері
несие келісімімен белгіленген. Осы келісімде белгіленген сома, әдетте
клиент есепке алатын ең жоғарғы сома болып саналады. Аталмыш сома негізі
бойынша несие беру лимиті болып табылады. Оны: несие бағыты, бақылау цифры
деп те атайды. Тұтастай алғанда несие беру (несие бағыты) лимитін отандық
және шетелдік банк тәжірибесінен туындайтын жағдайларға сүйене отырып,
келесі түрде жіктеуге болады:
1. Тағайындалуына байланысты (от назначения) төленбеген қарыз
лимитіне, берілетін лимитке бөлінеді. Бірінші ссудалық төленбеген
қарызды белгілі бір күнге лимиттейді, ал екінші (қалдықты емес)
жолы берілетін ссуданың көлемін (ссудалық есеп шоттың дебеті
бойынша) белгілейді.
2. Қолдану мерзімдері бойынша шығатын және жылішіндегі (тоқсан
ішіндегі, ай ішіндегі) лимиттерге бөлінеді. Шығатын лимиттер – бұл
клиенттер сол арқылы белгілі бір кезең шегінен шығу құқығына ие
лимиттер (мысалы, жылдың немесе тоқсанның басында). Лимиттердің
екінші түрі қарыз алушының тиісті кезең шегінде (жыл ішінде ссуданы
пайдалану құқығы, клиент жоспарлы кезеңнің шегінен шығып кететін
шекті сомадан жоғары болуы мүмкін) ссуданы пайдалану құқығын
белгілейді.
3. қарыз алушыға берілетін несие көлемінің өзгеру дәрежесі бойынша
азая түсетін (өзгермелі) және өсе түсетін лимиттерге бөлінеді. Бұл
лимиттер ссудаға қажеттіліктің төмендеуі немесе көбеюіне қарай
анықталады, қарызды қайтарудың нақты кестесін белгілеуге мүмкіндік
береді.
4. Несиені пайдалану (жұмсау) мүмкіндіктері бойынша тұрақты лимит,
қосымша лимит, оның мөлшерін арттыру құқығына ие лимит, еркін лимит
ара жіктері ажыратылады. Тұрақты лимит ссуданы алудың жоғары
құқығын белгілейді, оны банктің айрықша өкімінсіз арттыруға мүмкін
емес жасайды. Тұрақты лимитте белгіленгенннен жоғары қосымша
ссудаларды алу қосымша лимитпен белгіленеді. Тұтастай алғанда
бірқатар жағдайларда несие беру лимиті қатаң болып саналмайды, оны
көбейту үшін клиентке мүмкіндік береді. Әрине мұндай мүмкіндіктер
мүлде шексіз емес (ірі несиелер үшін белгіленген, бір қарыз алушыға
берілетін нормативтер шектеу болып қызмет етуі мүмкін). Әрбір
жекелеген жағдайда ссуданы пайдалану құқығы коммерциялық банктің
ережелрімен реттеледі және несие келісімінде белгіленеді.
Несие шартынан туындайтын, беруге жататын несие мөлшерін анықтау -
бұл мәселенің заңды жағы ғана. Клиентке берілетін несие көлемі клиенттің өз
өтінішіне қатысты болады. Сонымен бірге клиенттің белгілі мөлшерде ссуда
беру туралы өтініші несиені қайтарудың нақты мүмкіндіктерімен, банктің
нақты есептеулерімен сәйкес келмеуі мүмкін.
Несие мөлшері экономикалық жағдайларға, оның ішінде:
- қарыз алушының төлем айналымындағы айырмашылық көлеміне;
-несиені қамтамасыз етуге түсетін тауарлы-материалдық құндылықтардың
нақты жиынына және оның өтімдік дәрежесіне [9, 125б.].
1.2 Несиелік мониторингті ұйымдастырудың мәні және оның сыныпталуы
Қазақстан банк жүйесінің несиелік қабілеттілігі банктердің экономикалық
секторын несиелендірумен тығыз байланысты. Ол ссудалық қарыздар темпінің
өсуін білідреді. Бірақ та банктердің несиелік операцияларының дамуының
жеткіліксіз және олардың дәрежесі жалпы банк активтеріндегі төмен деп
есептеуге негіз бар. Бұған негізгі бір себеп нақты сектордағы кәсіпорынның
қаржылық тұрақсыздығынан несиелік тәуекелдердің жоғарғы дәрежесі, сондай-ақ
банктердің несиелік операцияларын орындалмауы несиелік тәекелдерді
төмендету мақсатында ғылыми негізделген несиелік мониторгинг қажет [10,
9б.].
Мониторгин ұғымы әр түрлі ғылыми практикалық қызметер сфераларының
шегінде оқытылады және қолданылады. Формалаудың қиындығы оның ғылыми
сферасы сияқты, практика сферасында да қажеттілігімен байланысты. Ол әр
түрлі ғылымда қолданылатын нақтылықты зерттеу құралы ретінде және қазіргі
жаңа және сапалы ақпараттарды жеткізу сияқты әр түрлі қызметтермен басқарма
сферасын қамтамасыз ету құралы сияқты қарасытырылады.
А.В. Аникен мониторгингі қалаған нәтижеге сәйкес оның орындалуы
меқсатымен қандай да бір процесске үнемі бақылау жасау немесе бастапқы
ұсыныс ретінде бақылау жасау, бағалау және адам іс-әрекетімен байланысты
қоршаған орта жайдайының болжамы деген анықтама береді.
Мониторинг нарықты зерттеу инструменті бола тұра маркетингтік шешімдер
қабылдау үшін ақпараттық негізді реттейтін нарықта орын алған процесстерді
бақылай алатын құрал ретінде түсіндіріледі.
М.Ю. Варьям пікірі бойынша банктік мониторгин кәсіпорынның қаржылық
жагдайын әрдайым бағалап отырады және мемлекеттік статистиканы бағалық
көрсеткіштермен толықтырып отырады. Осы жағдайда мониторинг статистиканы
өзгерте алмайды және оның нәтижелері берілген статистикамен сәйкес келуі
тиіс, сонда ғана ел экономикалық талдаудың инструменті ролін орындай алады.
А. Гаврилов мониторнгті астарлай отырып баланстар мен сұраныстарға
талдау жасауға болады.
Хорьев А.И., В.П.Варонин, Т.И. Овчининкова мониторинг ақпараттар
жинағын және олардың комплекстік бағасы мен көрсеткіштер жүйесінің
тұрақтылық болжамын береді деп ұйғарады. Бұл талаптың орындалуының
қажеттігі оның басқарма нәтижелерінің салыстыруымен талдауга мамандануымен
айтылады. Олардың ойынша, мониторингтегі бақылау обьектісі кәсіпорында
әлеуметтік-экономикалық қатынас ретінде және олардың өзара байланысы
ретінде көрініс табады.
Субьектілері болып кәсіпорынның ішкі механизміне , даму басымдылығына,
обьектінің жағдайына бақылау жасайтын экономикалық процесс ретінде сарапшы
болатын мәртебелі мамандар мен басшылық болды.
Е. Антесенков, О. Петров мониторингті дтнамикадағы зерттеу обьектісінің
жағдайын оперативті диагностикалау мақсатында барынша жеткілікті көлемді
болатын. Негізгі аса маңызды көрсеткіштермен сипатталатын күрделі
құбылыстар мен процесстері жөніндегі шұғыл деректер жинағы ретінде
қарастырылады.
И. Лотова мен Ипполитовтың мониторингтің шұғылдылық қасиетін атап
көрсетеді және оның бағытталған оперативті бақылау мен болып жатқан
экономикалық қозғалыстың талдауын анықтайды.
Мониторинг жүргізу кезінде әр түрлі обьектілер кәсіпорын мен олардың
жекелеген бөлімшелері туралв ақпараттар алу қажет.
Мониторинг төңірегіндегі қол жеткізілетін ақпараттың негізгі
артықшылығын есепке ала отырып И.Г. Петров пен Г.А. Шалаеваның ьанктегі
экономикалық процесстердің өлшеуін озық индтваторларын әзірлеудің
қажеттілігін анықтайды. Р.Х. Марданов пікірі бойынша мониторинг жүйесінің
мүлігі дәстірлі статистикалық және қаржылық есеп шегіне қол жетімсіз
ақпараттарды алу мүмкіндігімен аяқталады. Р.М. Каримов мониторинг деректері
талдау және реттеу экономикасындағы негізгі тенденцияларының болжамы
инвестициялық климатты меңгеру регионның нақты және қаржылық секторының
даму пропрорциясы, төлемдер мен өзара есеп айрысулар заемщиктердің
потенциалды мүмкіндікиерінің позициясының банк жүйесінің ликвидтілігін табу
негізінде мүмкіндігін береді [11,177б.].
Мониторингті практикада қолданудың негізгі сферасы бұл басқарма
нақтырақ айтқанда әр түрлі қызмет облысындағы басқарманы ақпараттық
талдау кәсіпорын мониторингінің жүйесі ұйымдастыруышылық методологиялық
және басқарушылық қасиеттерін өлшеудің кеңейтілген комплексін көрсетеді.
Мониторинг ұйымы әр түрлі формалар сәйкестігінің ттиімділігін жағдайдың
ерекшелігін есепке ала отырып мониторинг түрлерін анықтап алу қажет.
Алуан түрлі мониторинг жүйелерінің бар болуы олардың айқын реттеліп
отыруы қажеттілігін туындатады. Осы мақсатқа орай қызмет атқарып отырған
жүйелерді топтастыратын жөн болады.
Экология мен биологияда: ауа, су, орман, теңіз жеңгейі климаттық жүйенің
температура климат, қоршаған ортаның эстетикалық мониторинг, токсиндік
газдар, жануарлар денсаулығы;
медицинада санитарлы гигиеналық медициналық температура жүрек қызметтері
кезінде қан қысымы қант гликозасы және т.б.;
экономика мен бизнесте ауыл шаруашылығы өнімдері, баға, құрылыс тауарлары
несиеік мониторинг;
саясаттану мен әлеуметтану БАҚ, аймақтық сайлау, азаматтық-қықығы,
теледидарлар жаңалығы аймақтық әлеуметтңк политикалқ Мониторинггі ҚР
заңнамасы, агымдағы заңнама, экономикалық заңнама, әлеуметтік экономикалық
заңнама;
өндірістегі металл каррозиясы өндіріс каталитикалық процесстер
компьютерлермен байланыс құралында желі. Мониторинг, радиокоммуникациялар,
компьютерлік желілер, қысқа толқынды радиоқабылдағыш, т.б.;
6. білім саласында оқу оқитындар білімі, білім беру және т.б. экология
мен биологияда Мониторинг жинақтауды жүйелендіруді орындауға бағытталған
жөндеуді және экологиялық жағдайдал туралы обьективті ақпараттарды өңдеу
мен таратуды жағымсыз антропогендік әрекеттердің азаюына бағытталған
ұсыныстарды әзірлеу.
Г. Гусикованың экологиялық мониторинг табиғи ресрустарды пайдалну
арқылы антропогендік ерекшелеу мақсатында құрылған бақылау жүйесі сияқьы
анықталады. Политикалық мониторингі бақылау, бағалау жағдайдың болжамы және
қандай да бір саяси құбылыстардың дамуы. Көп жағдайда мониторинг сөзі
зерттеу терминімсен ауыстырылып жазылады, бірақ бір мағына береді.
А.И. Хорев, В.П. Воронин пікірлері бойынша, әлеуметтік-экономикалық
жағдайлардың мониторингі - ғылыми тәжірибелік белсенділікті жаңа әдіс және
олардың даму тенденциялары ақпараттарын алу мен оларды өңдеу мақсаттарынан
тұрады.
С.Н. Селена педагогикалық мониторингке үздіксіз ғылымға негізделген
диагноситка болжамдық білім саласындағы тапсырмалар мен оларды шешу
жолдарын тиімді таңдау мақсатында оқиғалар мен педагогикалық процесстердің
дамуын қарастырып отырады.
Ю. Винслав статистикалық және әлеуметтік мониторгинті әдістемелік база
құру кезінде мемлекеттің саяси өндірістік элементін көрсетеді деп айтады.
Л.А. Дробозиннің пікірінше, несиелік мониторинг несиелік ұйымдардың
берілген ссудала мен клиент кәсіпкерлігінің қаржылық жағдайын үнемі бақылап
отырады.
Мониторинг жүргізу үшін құралдардың қолданылуы мыналарды бөліп
қарастырады. Радиолокалды, авиациялық, космостық, дистануһциялық,
спутниктік, медициналық Мониторинг түрлері. Осы анықтамалар бойынша оның
дамуының инструменттік дәрежесі деңгейін көрсетеді. Ақпараттарды жинау
тәсілі бойынша:
қандай да бір өлшемге бармай-ақ нәтижелерді құрылымдау технологиясын
қолдану;
объектінің параметрлерін физикалық өлшеу;
объект парамертлерін олшеу жақсы дайындалған және жалпы қабылдаған
критерйилермен немесе индикаторлар жүйесін қолдану арқылы жүргізіледі
(мысалы, ауа, кірістер, жүрек қызметтері);
4. өлшеу ғылыми зерттеу технологиясының критерийлары мен көрсеткіштер
жүйесін қолдану арқылы жүргізіледі (мысалы, санитарлық гигиеналық,
әлеуметтік саяси, әлеуметтік экономикалық оқиғалар, несиелік мониторинг).
Мониторинг түрлері көбінесе ресейлік мониторинг үшін маңызды
проблемалар болып құралдандырудың жогарғы сапамен қамтамасыз етілуі,
бағалау критериийлары мен индикаторлары, көрсеткіштері өлшеу процесінің өзі
нәтижелерінің статистикалық және олардың адекваттық интерпретациясын өңдеу
[12, 122б.].
Салыстыру үшін қолданылуы мүмкін негізге байланысты мониторингтің
келесідей түрлерін қарастырады:
экспертиза үшін негіз ретінде объектінің, құбылыстар мен көрсеткіштердің
дамуы динаммикасы туралы деректер қызмет еткенде динамикалық мониторинг
қоланылады. Жай жүйелер локалды мониторинг (баға, тұрғындар, кірістері,
т.б.) немесе физикалық объектілер мониторинг үшін жеткілікті болуы мүмкін.
Мүндай жағдайда, мониторинг мақсатының бірінші орнында қауіп-қатер болуы
мүмкіндігін ескертіп тұрады, ал себептерді анықтау одан кейінгі екінші
сипаттамаға ие. Мұндай себептер барынша көрінбеуі мүмкін;
бәсекелестік мониторинг экспертиза үшін негіз ретінде басқа жүйелерді
идентикалық тексеріс нәтижелері таңадалады. Үлкен жүйенің екі не одан да
көп кіші жүйелерін меңгеру сол және басқа кіші жүйедегі тиімділіктің
жоғарлауы туралы шешім шығару негізін беретін құралдандырумен бір уақытта
параллельді жүргізіледі;
салыстырмалы мониторинг экспертиза үшін негіз ретінде бір немесе екі
жоғарлы деңгейлі жүйелерді зерттеу нәтижелері алынады. Ол жүйе бойынша
деректер жоғарлы деңгейлі жүйе үшін қол жеткізілген нәтижелермен
сипатталуымен аяқталады. Мұндай жол көптеген бағаларды араластыру
себептерін ескеруге мүмкіндік береді;
комплексті мониторинг экспертиза үшін бірнеше негіздер қолданылады, оның
әлеуметтік экономикалық жүйелерде қолдану мақсатына байланысты
мониторингтің үш түрін айтуға болады:
ақпараттық мониторинг - құрылымдау, ақпараттарды жинау және тарату. Арнайы
ұйымдық меңгеруде алдын ала қарастырылмайды;
2. базалық мониторинг - жаңа проблемалар қауіп-қатерді басқарма
деңгейінде негіз болмай тұрып табу. Көрсеткіштердің периодтық өлшемдері
көмегімен оны барынша анықтай алатын мониторинг объектіде үнемі ізденіс
ұйымдастырылады. Мониторингтің бұл түрін орындау үшін кез келген үш
салыстыру мүмкіндігінің негізі қолданылуы мүмкін. Бүл варианттарды таңдау
мониторингтің мақсаттарымен және орындаушылардың ресуретық мүмкіндігімен
анықталады;
3. проблемалы басқарма тұрғысынан қарағанда белгілі проблемаларды,
процесстерді, қауіп-қатерлерді, заңнамаларды анықтау. Бұл мониторинг үшін
басқарманың жұмыстарына қарай екіге бөлінуі мүмкін: 1) проблемалы
функцияландыру – бір тапсырма немесе бір проблемаға арналған локалды
сипаттағы базалық мониторингті көрсетеді. Бұл мониторингті орындаудың
уақыты шектелмеген; 2) проблемалы даму - бұл мониторингті меңгеру пәні мен
ағымдағы даму мәселелері шамалы уақыт болады. Осыдан кейін мәселе
шешілгеннен кейін тоқтатылады.
Осы кезде парраллельді болып жатқан мәселелер саны барынша көп болуы
мүмкін. Оның негізгі ерекшелегңі құрылымдық динамикасы, яғни құрылымдау
сапасы және мониторингтің барлық жүйесінің мәселелері уақыт лимиті шартында
шешілуі тиіс.
Мониторингтік іс-әрекеттің мүмкін болатын оптимизациялық бағыттары оның
нақты бір адамға бағытталуы мүмкін. Осы кезде әр топ төңірегінде мониторинг
процесі кезінде алынған, ұсынылған проблемалар мен ақпараттардың тарлуы,
сондай-ақ ұйымның төлем төлеу және жүргізу проблемалары шешіледі.
Бірінші тобы жалпы адамға қоғамға бағытталған мониторинг түрлерінен
тұрады. Мұндай мониторингтің мақсаты қоғамдық ойды құрастыру болып
табылады. Нәтижелері оысндау аудиторияға арналған мониторинг түрлері коп
емес. Тұтынушының мониторинг нәтижесімен танысу мұндай жағдайда БАҚ арқылы,
соның ішінде электронды жүйе арқылы орындалады. Ереже бойынша, мұндай
түрдегі мониторинг төлемі қаржылық бюджет жүйесінің құралы арқылы
орындалады.
Екінші топ қызмет қызмет саласы мамандарына бағытталған мониторинг
түрлері. оған мониторинг жүйесінің көбі тиесілі. Осыдан, нәтижелері
мониторингке тиесілі мамандар тобының өзі аз немесе коп болуы мүмкін.
Мұндай түрдегі мониторинг жолы арқылы алынған ақпараттарды тарату
мамандандырылған баспалар, интернет, жазылым арқылы жүзеге асырылады. Бұл
түрдегі мониторинг төлемі тұтынушылармен өндіріледі. әрбір тұтынуышы тек
шығындардың бір бөлігін ғана төлейді.
Үшінші топқа тұтынушылар, басқарма органдары, басқарушылар, жекеленген
құрылымдар болып табылатын мониторинг түрлері жатады. әдебиетте осы топқа
кіретін мониторинг түрлері аз ғана беріледі, бірақ баспасөз шығарылымы
жанрының өзі жеткілікті көлемді қолданысты айтады, кейбір ұйымдар,
қолданылушылары басшылар болып табылатын мақсатты мониторингті ұсынады және
оны іске асырады. Мұндай түрдегі мониторинг жолы арқылы алынған
ақпараттарды тарату құралы аналитикалық отчеттар, кепілдемелер болып
табылады. Мұндай жағдайда жұмыстар төлемін тек тапсырыс берушілер
орындайды.
Талдау принциптері және басқару жүйесін бағалауға басшылық жасай отырып
шарттың кейбір дәрежесімен мониторингтің екі типін бөліп көрсетуге болады,
біріншісі, функцияландыру мәселесін орындауға бағытталса, екіншісі даму
мәселесіне бағдарланған. Басқаша айтқанда, мониторингтің барлық жүйесі өз
тапсырмасын орындап болғаннан кейін жойылады, ал басқалары шектеусіз ұзақ
болуы мүмкін.
Мониторинг жүйесін функцияландырылуды тоқтатудың екі себебі бар:
- мониторинг объектінің бар болуын тоқтатуы мүмкін, мысалғы МҚМ-нің
бағасын алуға байланысты.
- мониторинг объектісі қауіп-қатерді көрсетуді тоқтатады.
Егер мүмкін болатын мониторинг объектінің сипаттамасын талдайтын
болсақ, онда олар күрделі жүйелі объектілер сияқты (БАҚ, радио
коммуникациялары, баға, т.б.) барынша локалды (мысалы, мемлекеттік тапсырыс
алу үшін конкурс жүргізу құқығы) болуы мүмкін. Біздің көзқарасымызбен
қарағанда мониторинг объектінің негізгі екі ерекшелігін атап көрсетуге
болдаы:
олардың динамикалығы меңгеру немесе зерттеу мониторинг қолдану арқылы
орындалатын барлық объектілер үнемі өзгерісте, дамуда болады.
мониторингтің міндеті болып қауіп-қатер кемшіліктерді, кең мағынада
айтқанда, оюъектіні тиімді функцияландыру болып табылады. Сонымен бірге
қауіп-қатерді көрсететін өзгерістердің болуы фактісінің констациясы ғана
емес, жағдайдың кері айналымсыз болуына дейін ол туралы ескерту.
Осылайша жағдайдың құрылымсыз даму мүмкіндіктерін азайту немесе орындау
орындау мүмкіндіктері құрылады.
Объектінің динамикалығы, оны функцияландыру процесінде қауіп-қатердің
пайда болуы оның көлемін зерттеу және қандай да бір мониторинг жүйесін
таңдау үшін мониторингтіңқажеттілігі мен мақсаттылығы анықтайды. Жоғарыда
айтылған ойлар бізге, мониторинг - өз ерекшеліктері мен тенденциялары
көпфакторлы процесс, әлеуметтік қамсыздандырылған институционалды факторлар
(өндіріс, құқық, басқарма) және озара байланысты үш мәселенің шешімін
қамтамасыз етеді:
экономиканың даму тенденциясы мен жағдайын сипаттайтын макроэкономикалық
корсеткіштер арасындағы өзара экономикалық байланыстарды табу;
математикалық модельдің идентификация мен варификация үшін қажетті
экономикалық статистикалық параметрлер арасындағы ақпараттық байланысты
орналастыру;
оқиғаны талдау әдістерін қолдану және экономика дамуын талдауға негізделген
тұтынушылық интерфейс ұйымдастыру құқықтық ақпараттық қатынастарды орындау
[13,285б.].
1.3 Коммерциялық банктердің инвестициялық жобаларының несиелік
мониторингі элементтерінің жүйесі
Қазақстандық банктер несиелік операцияларды жүргізу барысында қарызгер
клиенттердің бизнес-жоспары, кіріс пен шығыс туралы жоспары, ақшалай
қаражаттарының қозғалысының болжамын несие берілгеннен кейін оның
орындалуымен соқтығысады.
Алғашында, коммерциялық банктер несиелік тәуекелді несиелік ұйымдық
қаржылық жағдайының тұрақсыздығының негізгі факторы болып саналғандықтан,
енді ұйымдар мониторингтік қызметінде ең басты көңілді несиелік
мониторингке аударады.
ҚР ҰБ-нің ережесіне сәйкес несиелік тәуекел - банктің активтерінің
сомасына әдетте, несие бойынша клиенттердің қарызын қайтаруында немесе
міндеттемесінің бөлігін оған қосылатын проценттік төлемдерге тіркеледі [14,
75б.].
Коммерциялық банктер соқтығысынан несиелік тәуекелдер банктің несиелік
саясатымен несиелік қоржынының факторларымен тығыз байланысты.
В.Н.Жоваников негізгі факторларды былай деп көрсетеді:
- қарызгерлер бойынша несиелік қоржынның диверсификациясының деңгейі;
- қоржындағы жылдам несиенің үлесі;
- бизнестің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz