Коммерциялық банктердің бағалы қағаздар сапасын бағалауы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1 ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ПРОЦЕСТЕГІ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ
ҚЫЗМЕТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... 8
1.1 Екінші деңгейлі банктер қызмет етуінің негіздері мен
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1.2 Банктердің инвестициялық процеске қатысуының және қор нарығындағы
инвестициялық қызметінің теориялық аспектілері ... ... ... ... ... 14
1.3 Банктің инвестициялық саясаты және инвестициялық құралдарының
табыстылығын 21
анықтауы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..
2 БТА БАНК АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТІНІҢ НӘТИЖЕЛЕРІН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 26
2.1 Банктің қызмет ету негіздері мен қаржылық жағдайын 26
талдау ... ... ... ... .
2.2 БТА Банк акционерлік қоғамының инвестициялық операцияларын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
3 ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН ОҢТАЙЛАНДЫРУ
МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
... ...
3.1 Банктердің инвестициялық процеске қатысуының және бағалы қағаздармен
операциялар тәуекелін басқару 48
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2 Коммерциялық банктердің бағалы қағаздар сапасын 54
бағалауы ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 63
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
А ҚОСЫМШАСЫ – БТА Банк АҚ-ның 2009, 2010жж. және 2011 жылдың 30
қыркүйегіндегі жағдайы бойынша жиынтық
есептемелері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
Ә ҚОСЫМШАСЫ – БТА Банк АҚ-ның 2009, 2010жж. және 2011 жылдың 30
қыркүйегіндегі жағдайы бойынша жиынтық есептемелеріне
ескерту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...67
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
Б ҚОСЫМШАСЫ - БТА Банк АҚ-ның 2009, 2010жж. жиынтық есептемелеріне
ескерту, Инвестициялық 74
қызмет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Қаржылық қатынастарға, қаржы нарықтарына ерекше рөл берілген қалыптасып
келе жатқан нарықтық экономика күрделі әлеуметтік-экономикалық жүйені
білдіреді. Еліміздегі қаржы нарығының қызмет етуінің қазіргі уақыттағы
проблемалары белгілі бір дәрежеде қаржы нарығы бойынша теориялық
зерттеушілердің болмауымен де түсіндіріледі.
Қор нарығы – бұл негізгі капиталға инвестицияларды, бірінші кезекте
ұзақ мерзімді инвестицияларды білдіретін қаржы нарғының бөлігі. Қор нарығын
кейде инвестициялық нарық немесе нарықтың бұл сегментінің негізгі
макроэкономикалық функциясы, яғни инвестициялар қозғалысын қамтамасыз ету
ерекше көрсетіледі.
Кез –келген елдің ұлттық заңнамасына, тарихи дәстүрлеріне байланысты
қор нарығының қалыптасуында коммерциялық банктер әр түрлі рөлді иемденеді.
Қор нарығындағы коммерциялық банктердің инвестициялық қызметін жүзеге асыру
екінші деңгейлі банктер қызметінің бір нысаны болып табылады.
Әлемдік қаржы дағдарысы екінші деңгейлі банктер қызметіне елеулі кері
әсерін тигізді. Банктердің жүзеге асыратын қызметтерін, соның ішінде
инвестициялық процестегі инвестициялық қызметін дамыту және жетілдіру
жолдарын белгілеу маңызды болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен басты міндеттері. Зерттеудің мақсаты
екінші деңгейлі банктердің инвестициялық процестегі орны мен инвестициялық
қызметін ұйымдастырудың теориялық негіздерін зерттеу және банктің
инвестициялық қызметіне талдау жасау негізінде коммерциялық банктердің
инвестициялық қызметін жетілдіру бағыттарын ұсыну болып табылады.
Қойылған мақсатқа жету мынадай міндеттерді шешуді көздейді:
- коммерциялық банктердің қызмет ету негіздерін зерттеу;
- банктердің инвестициялық процестегі және қор нарығындағы
инвестициялық қызметін зерделеу;
- банктердің инвестициялық операцияларының теорияолық аспектілерін
қарастыру;
- нақты банк мысалында банктің инвестициялық қызметіне талдау жасау;
- жүргізілген теориялық зерттеулер мен талдаулар негізінде банктердің
инвестициялық қызметін оңтайландыру бағыттарын ұсыну.
Зерттеу пәніне: ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің инвестициялық
қызметін ұйымдастыру мен жүзеге асыруға байланысты қалыптасатын қаржылық
қатынастар жиынтығы жатады.
Зерттеу обектісі болып БТА Банк акционерлік қоғамының инвестициялық
операцияларын жүзеге асыру тұрғысындағы қызметі табылады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Зерттеудің әдістемелік
және теориялық негізіне қазіргі кездегі отандық және шетелдік
экономистердің инвестициялар, банктердің инвестициялық қызметі мен
операциялары жүйесінде орын алатын мәселелері туралы зерттеулері
пайдаланылды.
Зерттеудің ақпараттық және статистикалық базасы. Зерттеудің
статистикалық және ақпараттар базасы ретінде ҚР Ұлттық банктің және ҚР
қаржылық қадағалау агенттігінің ақпараттық бөлімшелерінің статистикалық
және есептік деректері, нормативтік құжаттары, БТА Банк АҚ жылдық есеп
деректері, түрлі деңгейдегі ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары,
сондай-ақ несиелік тәуекелді басқару жүйесі жайлы сұрақтарды қамтитын
жергілікті және шетелдік басылымдардағы мақалалар және т.с.с. пайдаланылды.
Сонымен қатар, ғылыми жұмыста көрсетілген төмендегідей шетелдік
экономистердің ғылыми еңбектері (О.И.Лаврушин, В.А. Кудрявцев, Е.В.
Кудрявцева, К.Р. Тагирбеков, Г.Г. Коробовой, В.И.Колесников, О.М.Марков,
В.М.Усоскин, Е.Ф.Жуков, Э.А.Уткин, Е.Б.Ширинская және т.б.) және отандық
экономист-ғалымдардың (Ғ.С. Сейітқасымов, Н.Н.Хамитов, Ұ.М. Искаков, О.Б.
Баймұратов, Ш.Р. Әбділманова, Г.Т. Қалиева, С.Б. Мақыш, Л.П. Корнилова, И.
Новиков және т.б.) еңбектері пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден,
үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және
қосымшалардан тұрады
1 ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ПРОЦЕСТЕГІ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ
ҚЫЗМЕТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Екінші деңгейлі банктер қызмет етуінің негіздері мен мазмұны
Қазіргі коммерциялық банктер – бұл тікелей кәсіпорындарға, ұйымдарға,
сондай-ақ халыққа қызмет ететін банктерді білдіреді. Коммерциялық банктер
деп, бұл жерде Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейдегі банктер туралы
айтылып отыр.
Коммерциялық банктер мынадай белгілеріне байланысты жіктеледі:
1. Жарғылық капиталдың қалыптасуына қарай:
- мемлекеттік;
- акционерлік;
- жеке;
- пай қосу арқылы (жауапкершілігі шектеулі серіктестік);
- аралас (шетел капиталының қатысуымен).
2. Операцияларының түрлеріне қарай:
- әмбебап, яғни экономиканың барлық салаларына бірдей және кең көлемді
банктік қызмет көрсететін банктер;
- маманданған, яғни бір ғана салаға қызмет көрсететін банктер;
3. Аумақтық белгісіне қарай:
- халықаралық;
- мемлекетаралық;
- ұлттық;
- аймақтық;
4. Салалық белгісіне қарай:
- өнеркәсіптік банктер;
- сауда банктері;
- ауылшаруашылық банктері;
- құрылыс банктері;
- басқа.
5. Филиалдар санына қарай:
- филиалсыз;
- көп филиалды [1,18б.].
Акционерлік банктердің жарғылық капиталы шығаратын акцияларын сатудан
түсетін түсімдерден құралады. Акциялар екі түрге бөлінеді: жай және
артықшылығы бар.
Жай акция – оның иелеріне сол қоғамды басқару ісіне араласуына, оның
пайдасына қарай дивидент алып отыруға құқық береді. Ал артықшылығы бар
акция – оның иесіне қоғамды басқаруға қатысуына құқық бермегенмен,
уақытылы, яғни қоғамның пайдасына байланыссыз тұрақты пайызын алуға, қоғам
банктроттыққа ұшыраған жағдайларда жай акция иесінен бұрын қоғамға қосқан
өз үлесін алуға құқық береді.
Егер де банк жауапкершілік шектеулі қоғам түрінде құрылған болса, онда
оның жарғылық қорының әр құрылтайшыға тиетін үлесі құрылтайшылық құжатта
анықталады және бұл банктің қатысушылары немесе құрылтайшылары өздеріне
тиісті үлес шегінде ғана оның міндеттемелеріне жауап береді [2,28б.].
Банктің ұйымдастырылуы және құқықтық нысанындағы байланыссыз, оның
жарғылық капиталы оның қатысушылары, жеке және заңды тұлғалар есебінен
құрылады. Және олардың міндеттемелерінің қамтамасыз ету құралы болып
табылады. Жарғылық капитал, оның қатысушыларының меншікті қаражаты есебінен
ғана құрылуы мүмкін. Банктік несиелер есебінен жарғылық капиталды құруға
тыйым салынады. Банктің жарғылық капиталы тек ақшалай қаражаттар есебінен
құрылуы мүмкін.
Еншілес банктердің немесе шетелдік банктердің қызмет етуінің біздің
банктік сектордың дамуы үшін оң және теріс әсер етуі мүмкін. Оң жағы ондай
банктердің болуы бәсекелестікті тудыра отырып, банктің қызметтері мен
операцияларының сапаларын арттыруға ықпал етеді. Яғни жаңа
технологиялармен жұмыс жасауға ынталандырады. Ал теріс әсері бүгінгі күні
олардың көбі, шетелден қарыз алуға қатысты бар мүмкіндіктерін пайдаланып,
банктердің сыртқы қарыздарының өсуіне ықпал етуде [3,56б.].
Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі банктері ҚҰБ – нің лицензиясы
негізінде қызмет етеді.
Лицензияның өзіндік стандартты нысаны бар және онда коммерциялық
банктердің айналысатын қызмет түрі жазылады. Қазақстандағы берілетін
лицензияның дамыған шетелдерден айырмашылығы әмбебаптығы болып табылады.
Қазақстан Республикасындағы банк қызметінде мемлекеттік органдар
банктердің мамандануын белгілемейді, мысалға, инвестициялық, ипотекалық
қызметтерді жүзеге асырады және т.б. Қазақстандық банктер бағалы қағаздар
нарығында да тікелей қатысуға толық құқылы.
Қазақстан Республикасыдағы екінші деңгейлі банктер банктік
операцияларды жүзеге асыруға алатын лицензиядан басқа валюталық
операцияларды жүргізу үшін арнайы лицензия алады. Мұндай лицензия оларға
өз қызметін жүзеге асыруы үшін қажетті саналатын банктер қатарымен
корреспонденттік қатынастар орнатуға, сондай – ақ дамыған шетелдерде өз
филиалдары мен өкілеттілігін ашуға рұқсат береді.
Сонымен қатар, екінші деңгейдегі банктер бағалы металдармен
операцияларды жүзеге асыруға арналған лицензия алады.
1995 жылдың 31 тамызында қабылданған Қазақстан Республикасындағы
банктер және банктік қызмет туралы Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес
Қазақстан Республикасында банкті ашу немесе оның қызметін ұйымдастыру
мынадай үш кезеңнен тұрады:
1. Банк ашуға рұқсат алу;
2. Әділет министрлігінде мемлекеттік тіркеуден өту;
3. Банк операцияларын жүргізуге лицензия алу.
Аталған заңға сәйкес, банкті заңды және жеке тұлға ашуға құқылы.
Бірінші кезеңде, банк ашушы банк ашуға рұқсат алу өтінішін береді және
оған қоса төмендегідей құжаттарды тапсырады:
- рұқсат алу үшін беретін өтініші;
- құрылтайшылық шарт (түпнұсқа);
- банктің жарғысы (түпнұсқа);
- банк жарғысын қабылдау және банктік органын сайлау туралы хаттама;
- құрылтайшылар туралы мәліметтер;
- құрылтайшылардың соңғы екі есептік жылдағы бухгалтерлік баланс
(заңды тұлғалар үшін);
- құрылтайшылардың қаржылық жағдайлары туралы аудиторлық қорытынды;
- егер бір немесе одан да көп құрылтайшылары қазақстан
республикасының резиденті болмаса, ондай жағдайда сол мемлекеттегі
тиісті мемлекеттік немесе қадағалау органынан жазбаша келісім
қажет;
- егер банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйым
банк ретінде қайта құрылса, онда: оның жарғысы, құрылтайшылық
шарты, соңғы есептік мерзімге жасалған бухгалтерлік балансы,
ұйымның қаржылық жағдайы туралы аудиторлық қорытынды;
- банктің жетекшілік қызметіне тағайындалатын тұлғалар туралы
мәліметтер, оның ішінде: банк төрағасы мен бас бухгалтерінің банк
жүйесінде кемінде – үш жыл, ал олардың орынбасарларының кемінде екі
жыл, банк филиалының бірінші жетекшісі мен бас бухгалтерінің
кемінде – бір жылдық еңбек тәжрибесі болуы және т.с.с.;
- жаңадан құрылатын банктің толық үйымдастырылу құрылымы (банктің
өкілетті органымен бекітілуі тиіс);
- жаңадан құрылатын банктің ішкі аудит қызметі туралы ережесі
(банктің өкілетті органымен бекітілуі тиіс);
- жаңадан құрылатын банктің несиелік комитеті туралы ережесі (банктің
өкілетті органымен бекітілуі тиіс);
- жаңадан құрылатын банктің бизнес – жоспары, оның ішінде болу керек,
оның ішінде: банк қызметінің стратегиясы, бағыттары мен ауқымы,
қаржылық болашағы (есеп айырысу балансы, бастапқы қаржылық
(операциондыққ) үш жылға арналған пайда және зиян туралы есебі,
маркетинг жоспары (банк клиенттерін қалыптастыру), еңбек
ресурстарын қалыптастыру жоспары;
- тапсырылған бизнес-жоспарын сәйкес дайындық шаралары туралы
құрылтайшылардың есебі;
- нотариалды түрде куәландырылған, құрылтайшылардың атынан өтініш
беруге құзіретінің барлығын растайтын құжаты;
- басқа банктің жарғылық капиталына қатысуы туралы мәліметтер.
Банк ашу үшін рұқсат алуға берілген өтініш үш ай әрі кеткенде алты ай
мерзімі ішінде өкілетті органда қаралады.
Екінші кезеңде жаңадан құрылатын банк ҚҰБ рұқсат берген күннен бастап,
бір ай ішінде Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінде банк
мемлекеттік тіркеуге алынады. Оған, Қаржылық қадағалау агенттігінің банк
ашуға берген рұқсатын және оның келісімімен расталған құрылтайшылық
құжаттарын тапсырады.
Үшінші кезеңде банктік операцияларын жүзеге асыру үшін Қаржылық
қадағалау агенттігінен лицензия алады. Лицензия алу үшін мемлекеттік
тіркеуден өткен күннен бастап, бір жылға дейін орындауға тиіс:
- ұйымдастырушылық – техникалық шараларды орындау оның ішінде: Ұлттық
Банктің нормативтік талаптарына сәйкес бөлмелерді және құрал-
жабдықтарды дайындау,тиісті біліктілігі бар қызметкерлерді қабылдау;
- жарияланған жарғылық капиталды төлеу [4, 122б.].
Лицензия алуға өтінішпен бірге жоғарыда аталған талаптарды
орындағандығын растайтын құжат беруге тиіс. Өтінішті берген уақыттан
бастап, бір ай ішінде ҚҰБ қарайды. Лицензияның мерзімі шектелмейді және
онда банктің жүргізетін барлық операциялар тізімі көрсетіледі.
Банктер бағалы қағаздар нарығында басқа да кәсіби қызмет түрлерін
жүзеге асыра алады. Оларға мыналар жатады:
- брокерлік – мемлекеттің бағалы қағаздарымен;
- диллерлік – мемлекеттің және өзге де бағалы қағаздармен;
- кастадиондық;
- клирингтік.
Осы аталған қызмет түрінде ҚҰБ-нен жекелеген және кешенді (бірнеше
қызметке) лицензиялар беріледі.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейдегі банктер өз
қызметін жүзеге асыру барысында филиалдарын, өкілдіктерін, жинақ –
кассаларын, сондай-ақ еншілес банктерін аша алады.
Банктің филиалы – филиал туралы ережеде немесе лицензияда көрсетілген
банктік операцияларды жүзеге асыруға құқылы және өзінің дербес бухгалтерлік
балансы бар, заңды тұлға болып табылмайтын банктік мекеме.
Заңға сәйкес, банктер өздерінің филиалын ашу үшін ҚҰБ-нің келісімін
алуға тиіс. Олүшін мынадай құжаттарды тапсырады:
- филиал ашуға рұқсат алу өтініші;
- банк операцияларының тізімі көрсетілген банк филиалы туралы ереже;
- бірінші жетекші және бас бухгалтер қызметіне кандидаттар туралы
мәліметтер.
Шетелдік банктердің Қазақстан Республикасы аумағында филиалдарын ашуға
заңмен тыйым салынады.
Банктің өкілдігі – банктік операцияларды жүзеге асырмайтын, яғни
банктің тапсырмасымен және оның атынан әрекет ететін банктің орналасқан
жерінен тыс орналасқан, заңды тұлға болып табылмайтын банктің құрылымдық
бөлімшесі.
Банк өкілдігі де Қаржылық қадағалау агенттігінің келісімімен ашылады.
Шетелдік банктер өкілдіктерін ашу үшін мынадай құжаттарын тапсырады:
– өкілдік ашуға рұқсат алу өтініші;
– өітініш жасаушы банктің құрылтайшылық құжаттары;
– Қазақстан Республикасы аумағында өкілдік ашу туралы өтініш жасаушы
банктің шешімі;
– өтініш жасаушы банктің банкік қызметті жүргізуге арналған
лиценщиясының барлығын растайтын сол мемлекеттегі банктік қадағалау
органының жазбаша расталымы;
– аудиторлық ұйым куәландырған өтініш жасаушы банктің соңғы қаржылық
жылға жасалған жылдық есебі;
– өтініш жасаушы банктің Қазақстан Республикасы аумағында өкілдігін
ашуға қарсы еместігін куәландыратын сол мемлекеттегі банктік қадағалау
органының жазбаша хабарламасы;
– өкілдікте жұмыс жасайтын қызметкерлердің саны және жетекшісі туралы
мәліметтер.
Еншілес банк – жарғылық капиталдың елу пайыздан астамы бас банкке
тиесілі және өзінің дербес бухгалтерлік балансы бар заңды тұлға.
Есеп айырысу – кассалық бөлімі (жинақ кассасы) – Қазақстан Республикасы
аумағында банктік операциялардың жекелеген түрлерін орындайтын, филиал
немесе өкілеттік мәртебесі жоқ, заңды тұлға емес, Қазақстан Республикасы
Ұлттық банкінің келісімі негізінде құрылатын банктің аумақтық бөлімшесі.
Қазақстан Республикасы ҚҰБ-нің екінші деңгейдегі банктерді ашуға берген
рұқсаты мынадай негіздерге байланысты қайтарып алуы мүмкін:
– банк тарапынан өз еркімен қайта құрылу немесе таралу туралы шешім
қабылдау;
– банк қызметінің тоқталуы туралы сот шешімінің қабылдануы;
– мемлекеттік тіркеуге алған күннен бастап, бір жыл ішінде банк
қызметіне байланысты жалған мәліметтердің болуы;
– мемлекеттік тіркеуге алған күннен бастап, бір жылдан астам уақытқа
дейін банк операцияларын жүргізу лицензиясын алмаған жағдайда;
– банк заңдылықтарында, сол сияқты жарғысында көрсетілмеген
операцияларды жүзеге асыруы;
– мемлекеттік тіркеуге алған күннен бастап, бір жылға дейін жарияланған
жарғылық қордың сомасын төлемеуі [5, 22б.].
Коммерциялық банктердің ұйымдастырылу құрылымы банкті басқару
құрылымына және оның функционалдық бөлімшелері мен әр түрлі қызметтерінің
құрылымына бөлінеді.
Басқару органы пайда алу мақсатында коммерциялық банктің қызметіне
тиімді жетекшілік етуді қамтамасыз етеді. Банктің құрылтайшылары басқару
органына тікелей қатысады.
Акционерлік коммерциялық банктің ең жоғарғы органы – акционерлердің
жалпы жиналысы болып табылады.
Акционерлердің жалпы жиналысы жылына бір рет шақырылып отырады. Бұл
жиналыста мынадай міндеттер шешіледі:
- банктің жарғысына өзгерістер енгізу;
- банктің жарғылық капиталын өзгерту;
- банктің Кеңесін сайлау;
- банктің жылдық есебін бекіту;
- банктің табысын бөлу;
- банктің құрылымдық немесе еншілес бөлімшелерін құру және тарату.
Екінші басқару органы – банктің қадағалау кеңесі болып табылады.
Банктің бақылау кеңесі – банк қызметіне бақылау жасау органы ретінде,
келесідей міндеттерді шешеді:
- нормативтік актілерді бекіту;
- Басқарма немесе Басқарма төрағасының шешімі бойынша жасалған
мәмілелерді бекітеді.
Келесі басқару органы – бұл басқарма (Банк кеңесң). Басқарма (Банк
кеңесң) – атқарушы немесе өкілетті орган, яғни ол банктің иелерінен, оның
акционерлерінен құрылады және олардың мүдделерін қорғайды.
Басқарма міндеттеріне мыналар жатады:
- банктің стратегиялық мақсатын анықтау;
- банктің саясатын жасау;
- жетекшілік қызметке кадрлар тандау;
- комитеттерді құру ссудалық және инвестициялық операцияларды бақылау
жасау.
Басқарма төрағасы – бұл банктің бірінші жетекшісі болып табылады және
ол банк қызметіне жетекшілікті жүзеге асырады. Банк төрағасына мындай
міндеттер жіктеледі:
– банктің қызметіне қатысты барлық сұрақтар бойынша бұйрықтар шығару
және нұсқаулар беру;
– барлық мемлекеттік және басқа да органдарда, басқа банктерде, оның
ішінде шетелдік банктерде банк қызметіне қатысты барлық сұрақтар
бойынша өкілеттілікті жүзеге асыру;
– банктің мүлкіне және қаражаттарына ие болу;
– банктің штаттық жұмысшыларының саны мен құрылымын бекіту;
– еңбек келісімшарты бойынша банктің лауазымды тұлғалары мен келісімдер
жасау.
Ревизиялық комиссия – банк қызметіне қаржылық есептің дұрыстығы жағынан
бақылау жасаущы орган болып табылады. Несиелік комитет – бұл несиенің
берілуіне байланысты қорытынды жасаушы орган.
Несиелік комитет мынадай міндеттерді орындайды:
- несие алуға берген клиенттің өтінішін және несиелік қызметттердің
несие беру туралы қорытындысын қарайды;
- несие беру немесе одан бас тарту туралы шешім шығарады;
- несиелік тәуекелдерге байланысты несиелеу нысандарын анықтайды;
- несие сомасы мен мерзімін анықтап, пайыз мөлшерлемесін бекітеді;
- несиені қайтаруды қамтамасыз ету тәсілдеріне талаптар белгілейді;
- несиелеу шартын бекітеді;
- берілген несиелерге мониторинг жүргізу тәртібін бекітеді;
- банктің несиелік стратегиясын жасайды;
- несиелеу бойынша бөлімшелердің жұмысын талдайды;
- несиелік комитеттің мәжілісі хаттамаларына қол қояды және
хаттамаларды тіркеу кітабын жүргізеді.
Қызмет бөліміне: кадр бөлімі, заң бөлімі, күзет бөлімі, әкімшілік –
шаруашылық бөлімі және т.с.с. кіреді. Ал банктің функционалдық құрылымына
барлық департаменттер мен бөлімдер жатады [6, 122б.].
1.2 Банктердің инвестициялық процеске қатысуының және қор нарығындағы
инвестициялық қызметінің теориялық аспектілері
Банк секторының инвестициялаудағы рөліне талдау жасау үшін негізгі
түсініктермен анықталып алайық.
Инвестициялық процесс ретінде инвестициялық қызметті жүзеге асыру
бойынша реттестірілген кезеңдер, әрекеттер, тәртіптер мен операциялар
түсініледі. Инвестициялық процестің нақты ағыны инвестициялау
объектілерімен және инвестициялау түрілерімен (нақты және қаржылық
инвестициялар) анықталады.
Инвестициялық процесс болашақта пайда жасау және алу үшін экономикалық
ресурстарды ұзақ мерзімді салымдармен байланысты болғандықтан, бұл
салымдардың мәні инвестордың меншікті және тартылған қаражаттарын пайдалану
кезінде жаңа құн жасайтын активтерге айналуына негізделеді [7, 187б.].
Инвестициялық процесте үш негізгі кезең қарастырылады:
Бірінші кезең (дайындық кезеңі) – инвестициялау туралы шешім қабылдау
кезеңі. Оның шеңберінде бірінші фазада инвестициялау мақсаттары
қалыптастырылады, екінші фазада инвестициялау бағыттары анықталады, ал
үшінші кезеңде нақты объектіні таңдау, дайындық және инвестициялық келісім-
шарт жасау жүзеге асырылады.
Екінші кезең – инвестицияларды жүзеге асыру, оларды жүзеге асыру
бойынша әртүрлі келісімдер жасау жолымен құқықтық нысанда орындалатын
практикалық әрекеттер. Яғни осы кезең инвестициялардың өзін-өзі жабу
мерзімімен сәйкес келеді.
Үшінші кезең (эксплуатациялық) инвестициялық қызметтің ждасалған
объектісін пайдаланумен байланысты.
Банктердің инвестициялық процеске қатысуының негізгі бағыттары:
- банктердің қаражаттарды инвестициялық мақсаттарға жинақтауы;
- инвестициялық сипаттағы несиелер ұсыну;
- бағалы қағаздарға, пайларға, үлестік қатысуға салымдар (банк
есебінен, сондай-ақ клиент тапсырмасы бойынша) [8, 62б.].
Банктердің инвестициялық операциясы бағалы қағаздармен жасалатын
операцияларды сипаттайды. Банктің инвестициялық операция жүргізетін бағалы
қағаздарды екі топқа бөлінеді: қор (акция,оюлигация) және коммерциялық
бағалы қағаздар (коммерциялық вексель,чек,қоймалық, кепілдік куәліктер).
Осы орайда, коммерциялық банктердің бағалы қағаздармен жүргізетін
операцияларына қатысты қор нарығы түсінігін ашып алған жөн.
Қор нарығы – бұл негізгі капиталға инвестицияларды, бірінші кезекте
ұзақ мерзімді инвестицияларды білдіретін қаржы нарғының бөлігі. Қор нарығын
кейде инвестициялық нарық немесе нарықтың бұл сегментінің негізгі
макроэкономикалық функциясы, яғни инвестициялар қозғалысын қамтамасыз ету
ерекше көрсетіледі.
Қор нарығы бағалы қағаздар нарығы және инвестициялар нарығынан
(жылжмайтын мүлік, бағалы металдар, жинақтар және т.б.) тұрады. Сәйкесінше,
бағалы қағаздар нарығы қор нарғының құрамдас бөлігі болып табылатындықтан,
бағалы қағаздар нарығымен салыстырғанда қор нарығы күрделі болады.
Сондықтан кейбір жеке экономистердің қор нарығы және бағалы қағаздар
нарығы түсініктері сәйкес келеді деген тұжырымдар дұрыс емес деп айтуға
болады [9, 96б.]. Осыны ескере отырып, ұсынылып отырған қаржы нарығының
құрылымы бағалы қағаздар нарығын қор және ақша нарықтарының құрамдас бөлігі
ретінде қарастырады (2 сурет).
Сурет 1. Қаржы нарығының құрылымы[1]
Бағалы қағаздар нарығы қор нарығының негізгі бөлігі болып табылады.
Бағалы қағаздар нарығы экономикалық категория ретінде бір жағынан
бағалы қағаздарды шығару және олардың субъектілері арасындағы айналымы
бойынша, екінші жағынан, өндірісті дамыту үшін эмитенттердің ақша
қаражаттарын тартуы, ал инвесторлардың ақша қаражаттарының көлемін оларды
бағалы қағаздарға салу арқылы көлемін ұлғайту бойынша экономикалық
қатынастардың күрделі жүйесін білдіреді.
Бағалы қағаздар нарығы экономикалық қатынастардың күрделі жүйесін
айқындай отырып, осыған сәйкес күрделі ішкі құрылымға еге болады.
Дәстүрлі түрде мыналарды бөліп көрсетуге болады: бірінші ретті және
екінші ретті бағалы қағаздар нарығы; биржалық және биржадан тыс нарық;
ұйымдастырылған және ұйымдастырылмаған (биржадан тыс нарық шеңберінде);
дәстүрлі және компьютерлендірілген; кассалық және мерзімді. Бағалы
қағаздар нарығының қайсыбір құрылымы болмасын осы құрылымның негізінде
жатқан белгілі бір критерийлерге тәуелді болады [11, 12 б.].
Сурет 2. Бағалы қағаздар нарығының құрылымы[2]
Қор бағалы қағаздарының өзін екі негізгі топқа бөледі:
1) мемлекеттік бағалы қағаздар;
2) мемлекеттік емес (корпоративтік) бағалы қағаздар.
Бүгінгі таңда ҚР-дағы екінші деңгейдегі банктердің инвестициялық
операцияларға бағытталған активтерінің басым бөлігі мемлекеттік бағалы
қағаздарға жұмсалып отырғаны жасырын емес. Себебі, мұндай бағалы қағаздарға
салған активтер: біріншіден, өтімді, яғни банк ондағы қаражатты тез арада
қолмақол ақшаға айналдыра алады, екіншіден, олардан алатын табыс төмен
болғанымен тәуекел төмен немесе жоқ десе де болады. сонымен қатар
активтердің бір бөлігін өтімді корпоротивтік бағалы қағаздарға да
орналастыруда. Корпоративтік бағалы қағаздарға мыналар жатады:
- акциялар;
- облигациялар;
- депозиттік және жинақ сертификаттары;
- ипотекалық куәліктер;
- депозитарлық қолхаттар;
Осылардың ішінде инвестициялау операциялары акциялар мен облигацияларға
байланысты көп болады, ал қалғандарының нарығы әлі өз деңгейінде дами
қойған жоқ [12, 182б.].
Келтірілген сыныптамада корпоративті бағалы қағаздар нарығы бағалы
қағаз түрімен анықталатындығын көрсетіп отыр. Корпорациялардың акциялары
және облигациялары корпоративті бағалы қағаздар нарығының объектісі болып
табылады.
Акция – бұл акционерлік қоғам құрылған кезде, кәсіпорын немесе ұйым
акционерлік қоғамға айналған екі немесе бірнеше акционерлік қоғамдар
біріккен кезде, сонымен бірге жарғылық капиталды ұлғайту кезінде ақша
қаражаттарын жинақтау үшін шығарылатын бағалы қағаз.
Жай акциялардың инвестициялық тартымдылығы келесілерді қамтиды:
1. Жай акициялардың негізгі инвестициялық сипаттамасы ретінде
инвесторлардың компания пайдасына қатысу құқығын айтуға болады.
Сондықтан акцияның әрбір ұстаушысы кәсіпорынның белгілі бір дәрежедегі
иесі болады және кәсіпорын пайдасынан өз үлесін алу құқығына ие
болады.
2. Жай акциялар инвесторға өзінің ақшалай мүмкіндіктерін нақты
қажеттіліктерге қатысты бағалау мүмкіндіктерін береді. Инвестициялық
салымдары есебінен өмір сүретін адамдарды акциялар дивидент түрінде
тұрақты ағымдағы табыс алу тәсілін қамтамасыз етеді. Ағымдағы табысты
ойламайтын өзге инвесторлар үшін акциялар акцияның бағамдық құнының
артуы есебінен капитал өсімін қамтамасыз етеді. Осылайша, инвесторлар
акцияларды ұзақ мерзімге тек дивидент алу үшін ғана емес, тұрақты
капитал өсімін алу үшін сатып алады.
3. Жай акциялар инфляция жағдайында капиталдың сақталуын қамтамасыз
етеді.
4. Жай акциялар жоғары өтімді және жеңіл беріледі, акцияның кез келген
көлемін сату және сатып алу жеңіл болады.
5. Жай акцияның бағамы төмен болғандықтан, оларды көптеген жеке
салымшылар және инвесторлар сатып ала алады.
6. Жай акция оның иесіне кәсіпорынға бақылау жасауды жүзеге асыруға
мүмкіндік береді. Институционалды инвестор (мысалы, банк) стратегиялық
инвестициялауды жүзеге асыру бойынша мақсатты көздейді, яғни
акцияларды шығарған кәсіпорынды басқару мүмкіндігін алу мақсатында
акциялардың бақылау пакетін алу.
Алайда қарапайым акцияларға инвестициялаудың артықшылығымен қатар
кемшіліктері де бар.
Жай акциялардың ең мәнді кемшілігі олардың тәуекелді болып табылуында.
Акцияларға іскерлік және қаржылық тәуекел, сатып алушылық қабілетінің
төмендігі, нарықтық тәуекел, өнеркәсіптік тәуекел, өтімділік тәуекел және
тағы басқа тәуекелдер тән болады. Олардың әрқайсысы акциялар бойынша
алынатын табыстылық пен дивидентке, олардың бағамның көтерілуіне, инвестор
алатын табыстылық мөлшерлемесіне теріс әсер етуі мүмкін. Тіпті жоғары
класты акцияларға тәуекел элементі тән болады. Акциялар табыстылығының
динамикасы, пайда динамикасына үлкен ауытқулар тән болғандықтан, қарапайым
акцияларға бағалау жүргізу қиынға соғады. Бұл қарапайым акцияларды
инвестициялаудың тағы бір кемшілігі болып табылады.
Артықшылықты акциялар облигациялар мен жай акциялар арасында аралық
орынды алады. Артықшылықты акциялар – бұл әдетте кәсіпорынды басқаруға
қатысу құқығы (дауыс беру құқығы) берілмейтін акция, бірақ мұндай акция
иесінің келесі артықшылықтары бар:
- дивидент артықшылықты акциялардың номиналды құнына тұрақты ақша сомасында
немесе пайызбен белгіленеді, яғни кәсіпорын пайдасына тәуелсіз бекітіледі
(табыс тұрақты және жақсы болжанады);
- кәсіпорынның банкроттылығы немесе жабылуы жағдайында артықшылықты акция
иесінің қарапайым акция иесімен салыстырғанда қалған активерді талап ету
құқығының артықшылықтары бар, бірақ олар тек кредиторлар претензияларынан
кейін қанағаттандырылады (яғни, облигация ұстаушыларының претензияларынан
кейін);
- операцияларға белсенді қатысуға шағын инвесторларға мүмкіндік беретін
сатып алу құнының төмен болуы.
Артықшылықты акцияларға қарапайым акциялар мен облигациялардың сапасы
бір мезгілде тән болғандықтан, оларды гибридті (аралас) бағалы қағаздар
ретінде қарастырады. Айналымға үлестік бағалы қағаздар ретінде
шығарылатындығы және олар бойынша өтелу мерзімінің белгіленбейтіндігі
олардың қарапайым акцияларға ұқсастығын көрсетеді. Кәсіпорынның банкроттығы
жағдайында инвесторға пайда мен активтерге бірінші кезекті талаптарды
қамтамасыз етуі, ал ағымдағы табыс деңгейінің бағалы қағаз айналымының
бүкіл кезеңінде бекітілген болуы артықшылықты акциялардың облигацияларға
ұқсастығын көрсетеді.
Артықшылықты акциялардың кемшілігі: олар облигациялаға қарағанда
табыстылығы төмен болады, сондай-ақ кәсіпорын қызметі тоқтатылған жағдайда
ең алдымен облигация иелерінің претензиялары, содан кейін ғана артықшылықты
акция ұстаушыларының претензиялары қанағаттандырылады.
Сол себепті инвесторлар арасындағы танымалдығы жөнінен қарапайым
акциялар мен облигациялардан кейінгі үшінші орынды алады [13,56б.].
Компаниялар, корпорациялар шығаратын маңызды бағалы қағаз болып
облигациялар табылады.
Облигация – бұл облигация иесі – кредитор мен облигация эмитенті –
қарыз алушы арасындағы заемдық қатынастарды куәландыратын бағалы қағаз.
Облигация оның иесінің ақша қаражаттарын бергенін және оған алдын-ала
белгіленген мерзімде бекітілген пайыз төлеумен облигацияның номиналды құнын
төлейтіндігін куәландырады.
Инвестициялық тартымдылығы тұрғысында облигациялар келесі сипаттарға ие
болады:
- тұрақты, кепілденген, ағымдағы табыс;
- төмен тәуекел деңгейі. Бұл былай түсіндіріледі: Облигациялар бойынша
претензияларды бірінші қанағаттандыруы, пайыздық төлемдер көлемінің
кепілденген және бекітілген болуы [14,42б.].
Корпоративті бағалы қағаздар нарығының экономикалық ролі әдетте кез
келген нарыққа тән болатын жалпы нарықтық функциялармен, сондай-ақ тек
аталған нарыққа тән спецификалық функциялармен анықталады. Корпоративті
бағалы қағаздар нарығының жалпы нарықтық функциялар қатарында коммерцяилық,
бағалық, ақпараттық және реттеуші, функцияларын атауға болады. Коммерциялық
функция корпоративті бағалы қағаздар нарығындағы операциялар оларды жүзеге
асыратындар үшін пайда алу көзі болып табылатындығын білдіреді. Бағалық
функция корпоративті бағалы қағаздар нарығының нарықтық бағалардың
қалыптасу процесін, олардың тұрақты қозғалысын қамтамасыз ететіндігін
білдіреді. Нарықта қалыптасатын бағалар маңызды макро және
микроэкономикалық заңдылықтарды айқындайды. Ақпараттық функция кез-келген
өзге нарық сынды корпоративті бағалы қағаздар нарығы өзінің қатысушылырына
сауда объектіліері және олардың қатысушылары туралы нарықтық ақпаратты
жеткізетіндігін айқындайды. Корпоративті бағалы қағаздар нарығындағы ахуал
инвесторларға елдің экономикалық конъюктурасы туралы ақпаратты хабарлайды
және өзінің капитал салымы үшін оларға бағыт – бағдар береді. Реттеуші
функция нарықтың сауда ережелерін жасайтындығымен;ережелерге сәйкес сауда
процесін басқаратындығымен; қайшылықты мәселелерді шешу тәртібін,
басымдықтарды, бақылау немесе тіпті басқару органдарын белгілейтіндігімен
айқындалады. Корпоративті бағалы қағаздар нарығының спецификалық
функцияларына келесілерді жатқызамыз: қайта бөлу және ынталандыру .
корпоративті бағалы қағаздар нарығының негізгі функциясы- қайта бөлу
-өндірісті ұйымдастыру және кеңейту, экономиканың перспективті салаларын
дамыту мақсатында салымшылардың ақша қаражаттары жұмылдыруды білдіреді.
Корпоративті бағалы қағаздар нарығы салынған капиталға қатысты
кәсіпорындар қамтамасыз ететін пайдаға байланысты капиталдың бір саладан
екінші салаға ауысуын қамтамасыз етеді. Ынталандыру функциясы корпоративті
бағалы қағаздар нарығы нарық қажеттіліктеріне сәйкес өндірісті дамыту және
оларды бөлу мүддесіне шаруашылықтың бос ақша ресурстарын жұмылдыруды
ынталандыруымен көрінеді.
Корпоративті бағалы қағаздар нарығының құрамдас бөліктерінің негізі
нарықта сауда жасау болып табылады. Корпоративті бағалы қағаздар саудасы
бірінші ретті, екінші ретті, биржалық, биржадан тыс және өзге де нарықтарда
жүзеге асырылуы мүмкін.
Бірінші ретті нарық эмитент корпорацияның бағалы қағаздарын жеке немесе
мемлекеттік инвесторға алғашқы сату бойынша операцияларды қамтиды. Бірінші
ретті орналастырудың екі негізгі тәсілі бар – инвесторға тікелей сату және
андеррайтер деп аталатын қаржылық институттың делдалдығы кезінде
орналастыру. Дамыған нарықтарда андеррайтер ретінде ірі инвестициялық
банктер, инвестициялық компаниялар, брокерлік фирмалар, сондай –ақ көптеген
елдерде (мысалы, Ресейде) коммерциялық банктер танылады. Андеррайтер
инвесторлар арасында орналатыру мақсатында шығарылған бағалы қағаздардың
бүкіл көлемін немесе оның белгілі бір бөлігін сатып алады. Тікелей
орналатырумен салыстырғандағы андеррайтердің негізгі артықшылығы эмитенттің
өзіне қажетті қаржыландыру көлемін бірден алуына негізделеді. Сату жолымен
тартылған қаражаттарды эмитент өндірісті кеңейту,әрі қарай зерттеулер
жүргізу және өзге де мақсаттар үшін пайдаланады. Қалыптасқан және тұрақты
беделі бар, танымал қаржылық институт болып табылатын андеррайтердің бағалы
қағаздар шығарылымына қатысуының өзі инвесторлар үшін эмиссияланған
қаржылық құралдардың сапасы мен сенімділігін білдіреді.
Қазақстанда бірінші ретті корпоративті бағалы қағаздар нарығының пайда
болуы мен дамуы ең алдымен жекешелендіру мәселелерімен байланысты.
Жекешелендірілетін кәсіпорындар акцияларының бірінші ретті орналастырылуы
аукциондық нысанда (ақшалай аукциондар, төлем құралы жекешелендіру
сертификаттары болып табылатын сертификаттық аукциондар), сондай – ақ басқа
нысандарда- мәселен, инвесторлар арасында акцияларды тікелей орналастыру.
Айналымға алдында шығарылған бағалы қағаздармен сауда жасалатындықтан,
корпоративті бағалы қағаздардың екінші ретті нарығы негізгі болып табылады.
Бағалы қағаздар бағамын белгілеу екінші ретті нарық функцияларының бірі
болып табылады, яғни нақты бағалы қағаздар (акция, облигация) және оларды
шығарған кәсіпорындар туралы барлық ақпараттарды ай0ындайтын нарықтық
бағаны анықтау; келесі функциясы – келесі инвесторлар арасында ресурстарды
қайта бөлу. Толыққанды екінші ретті нарықсыз бірінші ретті нарықтың тиімді
қызмет етуі туралы айтуға болмайды. Бағалы қағаздарды жедел қайта сату үшін
механизм жасай отырып, екінші ретті нарық өндіріс мүддесі үшін қоғам
ресурстарын толық жұмылдыруға мүмкіндік бере отырып, салымшылар турасынан
оларға сенімді күшейтеді және олардың жаңа қор құндылықтарын сатып алу
ынтасын ынталандырады. Екінші ретті нарық болмаған жағдайда немесе ол әлсіз
ұйымдастырылған болса, инвесторлардыбағалы қағаздардың барлығыын немесе
белгілі бір бөлігін сатып алудан аластатуға әкелетін бағалы қағаздарды
келесі ретті қайта сату мүмкін болмас еді немесе қиындатады. Нәтижесінде
қоғам ұтылатын еді, себебі көптеген кәсіпорындар, соның ішінде жаңа
кәсіпорындар және бастамалар қажетті қаржылық қолдауды ала алмас еді.
Екінші ретті корпоративті бағалы қағаздар нарығының құрылымында бағалы
қағаздардың ұйымдастырылған биржасын және биржадан тыс нарықты атап
көрсетуге болады.
Биржа нарығы арнайы құрылған ұйым қор биржасының делдалдығымен жүзеге
асырылатын бағалы қағаздар саудасы жасалатын белгілі бір орынмен
байланысты. Биржағы барлық компаниялар жіберілмейді, тек биржада
белгіленген ережелерге жауап беретіндері ғана жіберіледі. Кез –келген
фирманың бағалы қағаздарының биржада сатылуы және сатып алынуы фактіснің
өзі фирма үшін беделді болады. Биржада , өз кезегінде, өзінің беделін
жоғалтпау үшін биржалық айналымға екінші разрядты компаниялардың бағалы
қағаздарын жібермейді. Сауда – саттық аталмыш биржада анықталған ережелер
мен нұсқаулықтар сақтай отырып жүргізіледі. Бағалы қағаз бойынша сатып алу
– сату жүзеге асырылу үшін ол листингтен өтуі қажет. Листинг – нақты
биржада сауда жасау үшін бағалы қағаздарды тіркеу немесе оларды сатып алу -
сату парағына енгізу тәртібі. әрбәр биржаның бағалы қағаздар сапасына
қоятын өзіндік критерийлері болғандықтан, кейбір компаниялардың бағалы
қағаздарымен біреуінде сауда жасалса, екінші биржада олармен операциялар
жүргізілмейді [15,40б].
Әлемде Токиолық, Нью-йорктік және Лондондық биржалар (сәйкесінше,
айналым көлем бойынша бірінші, екінші және үшінші орындар)жетекші орындарды
иеленеді. Маңызды биржалар қатарында – Цюрихтік (Швейцария), Сиднейлік
(Австралия), Париждік (Франция), Франкфурттық (германия), Гонконгтік
(Қытай) және Оңтүстік – африкандық (ОАР) айтуға болады.
Корпоративті бағалы қағаздардың биржадан тыс нарығы белгілі бір нақты
мекемемен байланысты емес. Бұл тек бағалы қағаздармен сауда жасаудың басқа
тәсілі. Нарық мыңдаған инвестициялық фирмаларды бірегей байланыспен
біріктіретін телефон, телекс, компьютерлік желі негізінде әрекет етеді.
Егер биржалық нарық тек беделді корпорациялар үшін, ал биржадан тыс нарық
кез-келген компаниялар үшін қол жетімді болады. Ол үшін аталған бағалы
қағаз бойынша екінші ретті нарықты қолдауға келісетін брокерлік фирма
табылуы қажет [16].
1.3 Банктің инвестициялық саясаты және инвестициялық құралдарының
табыстылығын анықтауы
Банк қызметіндегі инвестициялаудың өзіндік ерекшелігі бар. Кең
мағынада, банктік инвестиция – пайда табу мақсатында банктің ресурстарын
орналастыруға бағытталған активтік операциялярдың жиынтығы.
Ал тар мағынада, банктік инвестиция – табыс немесе пайда алу мақсатында
ақшалай қаражаттарды бағалы қағаздарға жұмсауы.
Сонымен қатар, банктік инвестициялау деп негізгі капиталға жұмсаған
қаражаттарды да түсінуге болады.
Банктің инвестициялық қызметі инвестициялық саясат көмегімен жүзеге
асырылады. Инвестициялық саясаттың негізгі мазмұны қаражат жұмсау үшін
біршама тиімді бағалы қағаздың түрлерін анықтау, әр уақыт кезеңіне
инвестиция портфелінің құрылымын оңтайландырудан тұрады.
Банктердің инвестициялық саясаты – банк қызметінің тұрақты жұмыс
жасауын, нәтижелілігін немесе пайдалылығын, сондай-ақ өтімділігін
қамтамасыз ету мақсатында инвестициялар портфелін басқару стратегияларын
жасауға және іске асыруға бағытталатын шаралар жиынтығы.Банктің
инвестициялық саясатының басты бағыттары мынадай бөлімдерді қамтиды:
– Инвестициялық саясаттың басты мақсаты;
– Баланс активі мен пассивіндегі квазиинвестициялық операциялардың
шегін (үлесін) анықтау;
– Инвестициялық операциялардың сапасы үшін жетекшілер мен
атқарушылардың жауаптылығы;
– Инвестициялардың құрамы мен құрылымы;
– Бағалы қағаздардың сапасының деңгейінің және өтеу мерзімінің
тиімділігі;
– Инвестициялар портфелінің диверсификациялануына қойылатын негізгі
талаптар;
– Портфельдің құрамына түзетулер енгізу механизмі;
– Сақтау тәртібі және сақтандыру механизмі;
– Пайдалар мен зияндардың есебі;
– Компьютерлік қамсыздарндыру бағдарламалары.
Банктердің инвестициялық қызметі жаңа бағалы қағаздарға қаражат
орналастыруға кепілдік беру (андеррайтинг), сондай-ақ клиенттерге қандай
бағалы қағаз түрін, қай уақытта шығаруға және ұсынысты қалай жасауға
болатыны жайлы кеңес беруді сипаттайды.
Бағалы қағаздар бизнесіндегі андеррайтинг – бұл бағалы қағаздарды
сатудан ешқандай да төменгі ақщалай қаражаттың келіп түспейтіндігі туралы
эмитентке кепілдік беруді білдіреді. Мұндай жағдайда эмитент қор
құндылықтарын орналастыру жоспарын құрады.
Жоғарыда аталып өтілгендей, коммерциялық банктердің инвестициялық
қызметінің объектілері ретінде мыналар танылады:
- жай және артықшылықты акциялар;
- облигациялар;
- мемлекеттік бағалы қағаздар;
- депозиттік сертификаттар;
- вексельдер және т.б.
Банктік инвестициялар нысандары мен түрлерінің маңызды сипаттамасы
оларды табыстылық-тәуекел-өтімділік көрсеткіштерінің тұрғысынан бағалау
болып табылады.
Мемлекеттің бағалы қағаздары табыстылығына қарай үш түрге бөлінеді:
- дисконттық, мұндай бағалы қағаздар алғашқы нарықта инвесторларға
жеңілдікпен ( номиналдық құнынан төменгі бағамен) сатылып,
номиналдық құны бойынша өтеледі.
- купондық, яғни номиналдық құнына пайызбен бейнеленген табыс
әкелетін бағалы қағаздар. Купон мерзіміне қарай жылына 2 не 4
ретке дейін төленеді.
- аралас, яғни купон және дисконт түрінде қатар табыс әкелетін
бағалы қағаз. Бұл жағдайда инвестор-банктің табысы екі көзден:
дисконт түріндегі және купон мөлшерлемесі түріндегі табыстардан
құралады [12, 182б.].
Мемлекеттік бағалы қағаздарға инвестиция жасауда инвестор көлемі аз
болса да тұрақты табыс алады, өтімділігі жоғары немесе орташа болады және
құнының өзгеру тәуекелі төмен болады.
Төмендегі кестеде банктің инвестициялық қоржынын қалыптастыру үшін
маңызы бар көрсеткіштер қатары бойынша коммерциялық банктің инвестициялық
қызметінің құралдарын талдау жүргізілген (2 кесте).
Инвестициялық қызмет құралын таңдау кезінде ең қиыны оның табыстылығын
анықтау болып табылады.
Кестеде көрініс тауып отырғандай, акциялардың атаулы құны жеткілікті
түрде шартты өлшем, және әдетте нарықтық факторлардың әсерінен белгілі бір
мерзім ішінде мәнді түрде өзгеруі мүмкін нарықтық бағасына әсер етпейді.
Кесте 1
Инвестициялық қызмет құралдарының салыстырмалы сипаттамасы
Құралдар Құнының өзгеру Мерзімі Өтімділігі
тәуекелі
Акциялар Жоғары Ұзақ мерзімді Орташа-төмен
Облигациялар Өте жоғары Ұзақ мерзімді Орташа-төмен
Мемлекеттік бағалыМәнді емес Қысқа Жоғары-орташа
қағаздар мерзімді-Ұзақ
мерзімді
Мүлік Орташа-жоғары Ұзақ мерзімді Төмен-орташа
Е С К Е Р Т У - [17] әдебиеттен алынған
Акция – бұл акционерлік қоғамнаң жарғылық капиталына үлес қосқандығын
куәландыратын және басқару ісіне табыс әкелетін бағалы қағаз. Дивиденд
акциялар бойынша табыс болып табылады.
Дивидент төлеу тәсілінің айырмашылығына байланысты жай және
артықшылықты акцияларға бөледі. Жай акция, оның иесіне акционерлік қоғамның
табысына байланысты табыс әкеледі және қоғамды басқару ісіне немесе жалпы
жиналысқа қатысуға құқық береді. Ал артықшылықты акция иесіне қоғамнаң
табысына байланыссыз тұрақты табыс алуға құқық береді, бірақ басқару ісіне
араласуға немесе акционерлер жиналысына қатысуға құқықбермейді.
Артықшылықты акцияның келесі бір артықшылығы – қоғам борыштық тұрақсыздыққа
ұшырыған жағдайда мүлікті жай акция иесінен бұрын алуға мүмкүндік беруі.
Акциялар шығару формасына қарай да ажыратылады: құжатты (сертификатпен)
түрде және құжатсыз (шоттағы бухгелтерлік жазулар арқылы).
Акциялар бойынша дивидендтер құны компанияның таза пайдасына тәуекелді
болады, ал таза пайданың көлемі тұрақсыз және ешкіммен кеплідендірілмейді.
Сондықтан дивидендтік табыс инвестор үшін маңызды болғанымен, акциялар
бойынша капитал табыстылығымен, яғни акциялардың бағамдық құнының өсімі
нәтижесіндегі табыстылықпен салыстырғанда екінші дәрежелі маңынаға ие
болады. Өсу мүмкіндіктері немесе акциялардың бағамдық құны туралы
акциялардың баланстық және бағамдық құндарының қатынасы бойынша білуге
болады. Акциялардың баланстық құны (таза активтердің қатынасы, яғни
міндеттемелермен жүктелмеген активтердің шығарылған акциялар санына
қатынасы)акциялардың бағамдық құнының төмендеуінің шегі болып табылады
[18,122б].
Акциялардың дивидендтік табыстылығы келесі формула бойынша анықталады:
Да=Дс Бн * 100 (1)
мұндағы, Да – дивидендтік табыстылық;
Дс – кезеңдегі акцияға шаққандағы дивидендтер сомасы;
Бн – акциялардың нарықтық бағасы.
Дивидендтік табыстылық ағымдағы және перспективті болып анықталуы
мүмкін. Есептеулерде дивидендтердің бұрын белгілі төлем сомалары қолданған
кезде ағымдағы табыстылықты аламыз, ал болжанатын өлшемдерді есептеуге
алғанда акциялардың күтілетін немесе перспективті табыстылығын аламыз.
Келесі қаржы құралы облигацияларды қарастырамыз. Облигация – оның
иесінің ақшалай қаражат салғандығын куәландыратын және эмитенттің осы
қаражат сомасы (номиналдық құны) мен пайызды қайтарып беру туралы
міндеттемесін растайтын бағалы қағаз.
Облигациялардың табыстылығы былайша анықталады:
- жүйелі төленіп тұратын пайыздармен (куаондық табыс);
- белгілі бір уақыт кезеңіндегі облигациялардың бағамдық құнының
өзгеруімен;
- төленген пайыздарды қайта инвестициялаудан түскен табыстармен.
Пайыздар бойынша облигациялардың табыстылығы ағымдағы деп аталады.
Облигациялардың ағымдағы табыстылығы акциялар табыстылығын анықтағандай
етіп анықталады:
Дт = П Бн *100 (2)
мұндағы, Да – дивидендтік табыстылық;
П – кезеңдегі облигациялар бойынша төленген пайыздар сомасы;
Бн – акциялардың нарықтық бағасы.
Тек осы көрсеткішті қолдана отырыпқаражаттарды инвестициялаудың ең
тиімді вариантын таңдау мүмкін емес, себебі бұл көрсеткіш облигацияны
иелену кезеңіндегі оның құнының өзгерісін сипаттамайды.
Толық табыстылық көрсеткіші тек облигацияның ағымдағы табыстылығын ғана
емес, сондай-ақ оның нарықтық құнының өзгеруі нәтижесіндегі табыстылықты да
есепке алады. Толық табыстылық көрсеткіші мына формула бойынша анықталады:
Дп = П + Дд Бн*n *100 (3)
мұндағы, Дд – облигация бойынша дисконт көлемі;
n – облигацияның иелену жылдарының саны.
Қазақстандағы айналыста жүрген облигациялар табыстылығына қарай
дисконттық облигация ретінде көрініс тапқан, яғни – инвестор-банктің
облигацияны шығарушыдан номиналдық құнынан төменгі бағада сатып алып, оны
өзінің құнымен қайта сату арасындағы айырма түрінде банкке табыс әкелетін
түрі [17, 45б.].
2 БТА БАНК АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТІНІҢ НӘТИЖЕЛЕРІН
ТАЛДАУ
1. Банктің қызмет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1 ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ПРОЦЕСТЕГІ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ
ҚЫЗМЕТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... 8
1.1 Екінші деңгейлі банктер қызмет етуінің негіздері мен
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1.2 Банктердің инвестициялық процеске қатысуының және қор нарығындағы
инвестициялық қызметінің теориялық аспектілері ... ... ... ... ... 14
1.3 Банктің инвестициялық саясаты және инвестициялық құралдарының
табыстылығын 21
анықтауы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..
2 БТА БАНК АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТІНІҢ НӘТИЖЕЛЕРІН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 26
2.1 Банктің қызмет ету негіздері мен қаржылық жағдайын 26
талдау ... ... ... ... .
2.2 БТА Банк акционерлік қоғамының инвестициялық операцияларын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
3 ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН ОҢТАЙЛАНДЫРУ
МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
... ...
3.1 Банктердің инвестициялық процеске қатысуының және бағалы қағаздармен
операциялар тәуекелін басқару 48
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2 Коммерциялық банктердің бағалы қағаздар сапасын 54
бағалауы ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 63
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
А ҚОСЫМШАСЫ – БТА Банк АҚ-ның 2009, 2010жж. және 2011 жылдың 30
қыркүйегіндегі жағдайы бойынша жиынтық
есептемелері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
Ә ҚОСЫМШАСЫ – БТА Банк АҚ-ның 2009, 2010жж. және 2011 жылдың 30
қыркүйегіндегі жағдайы бойынша жиынтық есептемелеріне
ескерту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...67
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
Б ҚОСЫМШАСЫ - БТА Банк АҚ-ның 2009, 2010жж. жиынтық есептемелеріне
ескерту, Инвестициялық 74
қызмет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Қаржылық қатынастарға, қаржы нарықтарына ерекше рөл берілген қалыптасып
келе жатқан нарықтық экономика күрделі әлеуметтік-экономикалық жүйені
білдіреді. Еліміздегі қаржы нарығының қызмет етуінің қазіргі уақыттағы
проблемалары белгілі бір дәрежеде қаржы нарығы бойынша теориялық
зерттеушілердің болмауымен де түсіндіріледі.
Қор нарығы – бұл негізгі капиталға инвестицияларды, бірінші кезекте
ұзақ мерзімді инвестицияларды білдіретін қаржы нарғының бөлігі. Қор нарығын
кейде инвестициялық нарық немесе нарықтың бұл сегментінің негізгі
макроэкономикалық функциясы, яғни инвестициялар қозғалысын қамтамасыз ету
ерекше көрсетіледі.
Кез –келген елдің ұлттық заңнамасына, тарихи дәстүрлеріне байланысты
қор нарығының қалыптасуында коммерциялық банктер әр түрлі рөлді иемденеді.
Қор нарығындағы коммерциялық банктердің инвестициялық қызметін жүзеге асыру
екінші деңгейлі банктер қызметінің бір нысаны болып табылады.
Әлемдік қаржы дағдарысы екінші деңгейлі банктер қызметіне елеулі кері
әсерін тигізді. Банктердің жүзеге асыратын қызметтерін, соның ішінде
инвестициялық процестегі инвестициялық қызметін дамыту және жетілдіру
жолдарын белгілеу маңызды болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен басты міндеттері. Зерттеудің мақсаты
екінші деңгейлі банктердің инвестициялық процестегі орны мен инвестициялық
қызметін ұйымдастырудың теориялық негіздерін зерттеу және банктің
инвестициялық қызметіне талдау жасау негізінде коммерциялық банктердің
инвестициялық қызметін жетілдіру бағыттарын ұсыну болып табылады.
Қойылған мақсатқа жету мынадай міндеттерді шешуді көздейді:
- коммерциялық банктердің қызмет ету негіздерін зерттеу;
- банктердің инвестициялық процестегі және қор нарығындағы
инвестициялық қызметін зерделеу;
- банктердің инвестициялық операцияларының теорияолық аспектілерін
қарастыру;
- нақты банк мысалында банктің инвестициялық қызметіне талдау жасау;
- жүргізілген теориялық зерттеулер мен талдаулар негізінде банктердің
инвестициялық қызметін оңтайландыру бағыттарын ұсыну.
Зерттеу пәніне: ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің инвестициялық
қызметін ұйымдастыру мен жүзеге асыруға байланысты қалыптасатын қаржылық
қатынастар жиынтығы жатады.
Зерттеу обектісі болып БТА Банк акционерлік қоғамының инвестициялық
операцияларын жүзеге асыру тұрғысындағы қызметі табылады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Зерттеудің әдістемелік
және теориялық негізіне қазіргі кездегі отандық және шетелдік
экономистердің инвестициялар, банктердің инвестициялық қызметі мен
операциялары жүйесінде орын алатын мәселелері туралы зерттеулері
пайдаланылды.
Зерттеудің ақпараттық және статистикалық базасы. Зерттеудің
статистикалық және ақпараттар базасы ретінде ҚР Ұлттық банктің және ҚР
қаржылық қадағалау агенттігінің ақпараттық бөлімшелерінің статистикалық
және есептік деректері, нормативтік құжаттары, БТА Банк АҚ жылдық есеп
деректері, түрлі деңгейдегі ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары,
сондай-ақ несиелік тәуекелді басқару жүйесі жайлы сұрақтарды қамтитын
жергілікті және шетелдік басылымдардағы мақалалар және т.с.с. пайдаланылды.
Сонымен қатар, ғылыми жұмыста көрсетілген төмендегідей шетелдік
экономистердің ғылыми еңбектері (О.И.Лаврушин, В.А. Кудрявцев, Е.В.
Кудрявцева, К.Р. Тагирбеков, Г.Г. Коробовой, В.И.Колесников, О.М.Марков,
В.М.Усоскин, Е.Ф.Жуков, Э.А.Уткин, Е.Б.Ширинская және т.б.) және отандық
экономист-ғалымдардың (Ғ.С. Сейітқасымов, Н.Н.Хамитов, Ұ.М. Искаков, О.Б.
Баймұратов, Ш.Р. Әбділманова, Г.Т. Қалиева, С.Б. Мақыш, Л.П. Корнилова, И.
Новиков және т.б.) еңбектері пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден,
үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және
қосымшалардан тұрады
1 ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ПРОЦЕСТЕГІ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ
ҚЫЗМЕТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Екінші деңгейлі банктер қызмет етуінің негіздері мен мазмұны
Қазіргі коммерциялық банктер – бұл тікелей кәсіпорындарға, ұйымдарға,
сондай-ақ халыққа қызмет ететін банктерді білдіреді. Коммерциялық банктер
деп, бұл жерде Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейдегі банктер туралы
айтылып отыр.
Коммерциялық банктер мынадай белгілеріне байланысты жіктеледі:
1. Жарғылық капиталдың қалыптасуына қарай:
- мемлекеттік;
- акционерлік;
- жеке;
- пай қосу арқылы (жауапкершілігі шектеулі серіктестік);
- аралас (шетел капиталының қатысуымен).
2. Операцияларының түрлеріне қарай:
- әмбебап, яғни экономиканың барлық салаларына бірдей және кең көлемді
банктік қызмет көрсететін банктер;
- маманданған, яғни бір ғана салаға қызмет көрсететін банктер;
3. Аумақтық белгісіне қарай:
- халықаралық;
- мемлекетаралық;
- ұлттық;
- аймақтық;
4. Салалық белгісіне қарай:
- өнеркәсіптік банктер;
- сауда банктері;
- ауылшаруашылық банктері;
- құрылыс банктері;
- басқа.
5. Филиалдар санына қарай:
- филиалсыз;
- көп филиалды [1,18б.].
Акционерлік банктердің жарғылық капиталы шығаратын акцияларын сатудан
түсетін түсімдерден құралады. Акциялар екі түрге бөлінеді: жай және
артықшылығы бар.
Жай акция – оның иелеріне сол қоғамды басқару ісіне араласуына, оның
пайдасына қарай дивидент алып отыруға құқық береді. Ал артықшылығы бар
акция – оның иесіне қоғамды басқаруға қатысуына құқық бермегенмен,
уақытылы, яғни қоғамның пайдасына байланыссыз тұрақты пайызын алуға, қоғам
банктроттыққа ұшыраған жағдайларда жай акция иесінен бұрын қоғамға қосқан
өз үлесін алуға құқық береді.
Егер де банк жауапкершілік шектеулі қоғам түрінде құрылған болса, онда
оның жарғылық қорының әр құрылтайшыға тиетін үлесі құрылтайшылық құжатта
анықталады және бұл банктің қатысушылары немесе құрылтайшылары өздеріне
тиісті үлес шегінде ғана оның міндеттемелеріне жауап береді [2,28б.].
Банктің ұйымдастырылуы және құқықтық нысанындағы байланыссыз, оның
жарғылық капиталы оның қатысушылары, жеке және заңды тұлғалар есебінен
құрылады. Және олардың міндеттемелерінің қамтамасыз ету құралы болып
табылады. Жарғылық капитал, оның қатысушыларының меншікті қаражаты есебінен
ғана құрылуы мүмкін. Банктік несиелер есебінен жарғылық капиталды құруға
тыйым салынады. Банктің жарғылық капиталы тек ақшалай қаражаттар есебінен
құрылуы мүмкін.
Еншілес банктердің немесе шетелдік банктердің қызмет етуінің біздің
банктік сектордың дамуы үшін оң және теріс әсер етуі мүмкін. Оң жағы ондай
банктердің болуы бәсекелестікті тудыра отырып, банктің қызметтері мен
операцияларының сапаларын арттыруға ықпал етеді. Яғни жаңа
технологиялармен жұмыс жасауға ынталандырады. Ал теріс әсері бүгінгі күні
олардың көбі, шетелден қарыз алуға қатысты бар мүмкіндіктерін пайдаланып,
банктердің сыртқы қарыздарының өсуіне ықпал етуде [3,56б.].
Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі банктері ҚҰБ – нің лицензиясы
негізінде қызмет етеді.
Лицензияның өзіндік стандартты нысаны бар және онда коммерциялық
банктердің айналысатын қызмет түрі жазылады. Қазақстандағы берілетін
лицензияның дамыған шетелдерден айырмашылығы әмбебаптығы болып табылады.
Қазақстан Республикасындағы банк қызметінде мемлекеттік органдар
банктердің мамандануын белгілемейді, мысалға, инвестициялық, ипотекалық
қызметтерді жүзеге асырады және т.б. Қазақстандық банктер бағалы қағаздар
нарығында да тікелей қатысуға толық құқылы.
Қазақстан Республикасыдағы екінші деңгейлі банктер банктік
операцияларды жүзеге асыруға алатын лицензиядан басқа валюталық
операцияларды жүргізу үшін арнайы лицензия алады. Мұндай лицензия оларға
өз қызметін жүзеге асыруы үшін қажетті саналатын банктер қатарымен
корреспонденттік қатынастар орнатуға, сондай – ақ дамыған шетелдерде өз
филиалдары мен өкілеттілігін ашуға рұқсат береді.
Сонымен қатар, екінші деңгейдегі банктер бағалы металдармен
операцияларды жүзеге асыруға арналған лицензия алады.
1995 жылдың 31 тамызында қабылданған Қазақстан Республикасындағы
банктер және банктік қызмет туралы Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес
Қазақстан Республикасында банкті ашу немесе оның қызметін ұйымдастыру
мынадай үш кезеңнен тұрады:
1. Банк ашуға рұқсат алу;
2. Әділет министрлігінде мемлекеттік тіркеуден өту;
3. Банк операцияларын жүргізуге лицензия алу.
Аталған заңға сәйкес, банкті заңды және жеке тұлға ашуға құқылы.
Бірінші кезеңде, банк ашушы банк ашуға рұқсат алу өтінішін береді және
оған қоса төмендегідей құжаттарды тапсырады:
- рұқсат алу үшін беретін өтініші;
- құрылтайшылық шарт (түпнұсқа);
- банктің жарғысы (түпнұсқа);
- банк жарғысын қабылдау және банктік органын сайлау туралы хаттама;
- құрылтайшылар туралы мәліметтер;
- құрылтайшылардың соңғы екі есептік жылдағы бухгалтерлік баланс
(заңды тұлғалар үшін);
- құрылтайшылардың қаржылық жағдайлары туралы аудиторлық қорытынды;
- егер бір немесе одан да көп құрылтайшылары қазақстан
республикасының резиденті болмаса, ондай жағдайда сол мемлекеттегі
тиісті мемлекеттік немесе қадағалау органынан жазбаша келісім
қажет;
- егер банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйым
банк ретінде қайта құрылса, онда: оның жарғысы, құрылтайшылық
шарты, соңғы есептік мерзімге жасалған бухгалтерлік балансы,
ұйымның қаржылық жағдайы туралы аудиторлық қорытынды;
- банктің жетекшілік қызметіне тағайындалатын тұлғалар туралы
мәліметтер, оның ішінде: банк төрағасы мен бас бухгалтерінің банк
жүйесінде кемінде – үш жыл, ал олардың орынбасарларының кемінде екі
жыл, банк филиалының бірінші жетекшісі мен бас бухгалтерінің
кемінде – бір жылдық еңбек тәжрибесі болуы және т.с.с.;
- жаңадан құрылатын банктің толық үйымдастырылу құрылымы (банктің
өкілетті органымен бекітілуі тиіс);
- жаңадан құрылатын банктің ішкі аудит қызметі туралы ережесі
(банктің өкілетті органымен бекітілуі тиіс);
- жаңадан құрылатын банктің несиелік комитеті туралы ережесі (банктің
өкілетті органымен бекітілуі тиіс);
- жаңадан құрылатын банктің бизнес – жоспары, оның ішінде болу керек,
оның ішінде: банк қызметінің стратегиясы, бағыттары мен ауқымы,
қаржылық болашағы (есеп айырысу балансы, бастапқы қаржылық
(операциондыққ) үш жылға арналған пайда және зиян туралы есебі,
маркетинг жоспары (банк клиенттерін қалыптастыру), еңбек
ресурстарын қалыптастыру жоспары;
- тапсырылған бизнес-жоспарын сәйкес дайындық шаралары туралы
құрылтайшылардың есебі;
- нотариалды түрде куәландырылған, құрылтайшылардың атынан өтініш
беруге құзіретінің барлығын растайтын құжаты;
- басқа банктің жарғылық капиталына қатысуы туралы мәліметтер.
Банк ашу үшін рұқсат алуға берілген өтініш үш ай әрі кеткенде алты ай
мерзімі ішінде өкілетті органда қаралады.
Екінші кезеңде жаңадан құрылатын банк ҚҰБ рұқсат берген күннен бастап,
бір ай ішінде Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінде банк
мемлекеттік тіркеуге алынады. Оған, Қаржылық қадағалау агенттігінің банк
ашуға берген рұқсатын және оның келісімімен расталған құрылтайшылық
құжаттарын тапсырады.
Үшінші кезеңде банктік операцияларын жүзеге асыру үшін Қаржылық
қадағалау агенттігінен лицензия алады. Лицензия алу үшін мемлекеттік
тіркеуден өткен күннен бастап, бір жылға дейін орындауға тиіс:
- ұйымдастырушылық – техникалық шараларды орындау оның ішінде: Ұлттық
Банктің нормативтік талаптарына сәйкес бөлмелерді және құрал-
жабдықтарды дайындау,тиісті біліктілігі бар қызметкерлерді қабылдау;
- жарияланған жарғылық капиталды төлеу [4, 122б.].
Лицензия алуға өтінішпен бірге жоғарыда аталған талаптарды
орындағандығын растайтын құжат беруге тиіс. Өтінішті берген уақыттан
бастап, бір ай ішінде ҚҰБ қарайды. Лицензияның мерзімі шектелмейді және
онда банктің жүргізетін барлық операциялар тізімі көрсетіледі.
Банктер бағалы қағаздар нарығында басқа да кәсіби қызмет түрлерін
жүзеге асыра алады. Оларға мыналар жатады:
- брокерлік – мемлекеттің бағалы қағаздарымен;
- диллерлік – мемлекеттің және өзге де бағалы қағаздармен;
- кастадиондық;
- клирингтік.
Осы аталған қызмет түрінде ҚҰБ-нен жекелеген және кешенді (бірнеше
қызметке) лицензиялар беріледі.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейдегі банктер өз
қызметін жүзеге асыру барысында филиалдарын, өкілдіктерін, жинақ –
кассаларын, сондай-ақ еншілес банктерін аша алады.
Банктің филиалы – филиал туралы ережеде немесе лицензияда көрсетілген
банктік операцияларды жүзеге асыруға құқылы және өзінің дербес бухгалтерлік
балансы бар, заңды тұлға болып табылмайтын банктік мекеме.
Заңға сәйкес, банктер өздерінің филиалын ашу үшін ҚҰБ-нің келісімін
алуға тиіс. Олүшін мынадай құжаттарды тапсырады:
- филиал ашуға рұқсат алу өтініші;
- банк операцияларының тізімі көрсетілген банк филиалы туралы ереже;
- бірінші жетекші және бас бухгалтер қызметіне кандидаттар туралы
мәліметтер.
Шетелдік банктердің Қазақстан Республикасы аумағында филиалдарын ашуға
заңмен тыйым салынады.
Банктің өкілдігі – банктік операцияларды жүзеге асырмайтын, яғни
банктің тапсырмасымен және оның атынан әрекет ететін банктің орналасқан
жерінен тыс орналасқан, заңды тұлға болып табылмайтын банктің құрылымдық
бөлімшесі.
Банк өкілдігі де Қаржылық қадағалау агенттігінің келісімімен ашылады.
Шетелдік банктер өкілдіктерін ашу үшін мынадай құжаттарын тапсырады:
– өкілдік ашуға рұқсат алу өтініші;
– өітініш жасаушы банктің құрылтайшылық құжаттары;
– Қазақстан Республикасы аумағында өкілдік ашу туралы өтініш жасаушы
банктің шешімі;
– өтініш жасаушы банктің банкік қызметті жүргізуге арналған
лиценщиясының барлығын растайтын сол мемлекеттегі банктік қадағалау
органының жазбаша расталымы;
– аудиторлық ұйым куәландырған өтініш жасаушы банктің соңғы қаржылық
жылға жасалған жылдық есебі;
– өтініш жасаушы банктің Қазақстан Республикасы аумағында өкілдігін
ашуға қарсы еместігін куәландыратын сол мемлекеттегі банктік қадағалау
органының жазбаша хабарламасы;
– өкілдікте жұмыс жасайтын қызметкерлердің саны және жетекшісі туралы
мәліметтер.
Еншілес банк – жарғылық капиталдың елу пайыздан астамы бас банкке
тиесілі және өзінің дербес бухгалтерлік балансы бар заңды тұлға.
Есеп айырысу – кассалық бөлімі (жинақ кассасы) – Қазақстан Республикасы
аумағында банктік операциялардың жекелеген түрлерін орындайтын, филиал
немесе өкілеттік мәртебесі жоқ, заңды тұлға емес, Қазақстан Республикасы
Ұлттық банкінің келісімі негізінде құрылатын банктің аумақтық бөлімшесі.
Қазақстан Республикасы ҚҰБ-нің екінші деңгейдегі банктерді ашуға берген
рұқсаты мынадай негіздерге байланысты қайтарып алуы мүмкін:
– банк тарапынан өз еркімен қайта құрылу немесе таралу туралы шешім
қабылдау;
– банк қызметінің тоқталуы туралы сот шешімінің қабылдануы;
– мемлекеттік тіркеуге алған күннен бастап, бір жыл ішінде банк
қызметіне байланысты жалған мәліметтердің болуы;
– мемлекеттік тіркеуге алған күннен бастап, бір жылдан астам уақытқа
дейін банк операцияларын жүргізу лицензиясын алмаған жағдайда;
– банк заңдылықтарында, сол сияқты жарғысында көрсетілмеген
операцияларды жүзеге асыруы;
– мемлекеттік тіркеуге алған күннен бастап, бір жылға дейін жарияланған
жарғылық қордың сомасын төлемеуі [5, 22б.].
Коммерциялық банктердің ұйымдастырылу құрылымы банкті басқару
құрылымына және оның функционалдық бөлімшелері мен әр түрлі қызметтерінің
құрылымына бөлінеді.
Басқару органы пайда алу мақсатында коммерциялық банктің қызметіне
тиімді жетекшілік етуді қамтамасыз етеді. Банктің құрылтайшылары басқару
органына тікелей қатысады.
Акционерлік коммерциялық банктің ең жоғарғы органы – акционерлердің
жалпы жиналысы болып табылады.
Акционерлердің жалпы жиналысы жылына бір рет шақырылып отырады. Бұл
жиналыста мынадай міндеттер шешіледі:
- банктің жарғысына өзгерістер енгізу;
- банктің жарғылық капиталын өзгерту;
- банктің Кеңесін сайлау;
- банктің жылдық есебін бекіту;
- банктің табысын бөлу;
- банктің құрылымдық немесе еншілес бөлімшелерін құру және тарату.
Екінші басқару органы – банктің қадағалау кеңесі болып табылады.
Банктің бақылау кеңесі – банк қызметіне бақылау жасау органы ретінде,
келесідей міндеттерді шешеді:
- нормативтік актілерді бекіту;
- Басқарма немесе Басқарма төрағасының шешімі бойынша жасалған
мәмілелерді бекітеді.
Келесі басқару органы – бұл басқарма (Банк кеңесң). Басқарма (Банк
кеңесң) – атқарушы немесе өкілетті орган, яғни ол банктің иелерінен, оның
акционерлерінен құрылады және олардың мүдделерін қорғайды.
Басқарма міндеттеріне мыналар жатады:
- банктің стратегиялық мақсатын анықтау;
- банктің саясатын жасау;
- жетекшілік қызметке кадрлар тандау;
- комитеттерді құру ссудалық және инвестициялық операцияларды бақылау
жасау.
Басқарма төрағасы – бұл банктің бірінші жетекшісі болып табылады және
ол банк қызметіне жетекшілікті жүзеге асырады. Банк төрағасына мындай
міндеттер жіктеледі:
– банктің қызметіне қатысты барлық сұрақтар бойынша бұйрықтар шығару
және нұсқаулар беру;
– барлық мемлекеттік және басқа да органдарда, басқа банктерде, оның
ішінде шетелдік банктерде банк қызметіне қатысты барлық сұрақтар
бойынша өкілеттілікті жүзеге асыру;
– банктің мүлкіне және қаражаттарына ие болу;
– банктің штаттық жұмысшыларының саны мен құрылымын бекіту;
– еңбек келісімшарты бойынша банктің лауазымды тұлғалары мен келісімдер
жасау.
Ревизиялық комиссия – банк қызметіне қаржылық есептің дұрыстығы жағынан
бақылау жасаущы орган болып табылады. Несиелік комитет – бұл несиенің
берілуіне байланысты қорытынды жасаушы орган.
Несиелік комитет мынадай міндеттерді орындайды:
- несие алуға берген клиенттің өтінішін және несиелік қызметттердің
несие беру туралы қорытындысын қарайды;
- несие беру немесе одан бас тарту туралы шешім шығарады;
- несиелік тәуекелдерге байланысты несиелеу нысандарын анықтайды;
- несие сомасы мен мерзімін анықтап, пайыз мөлшерлемесін бекітеді;
- несиені қайтаруды қамтамасыз ету тәсілдеріне талаптар белгілейді;
- несиелеу шартын бекітеді;
- берілген несиелерге мониторинг жүргізу тәртібін бекітеді;
- банктің несиелік стратегиясын жасайды;
- несиелеу бойынша бөлімшелердің жұмысын талдайды;
- несиелік комитеттің мәжілісі хаттамаларына қол қояды және
хаттамаларды тіркеу кітабын жүргізеді.
Қызмет бөліміне: кадр бөлімі, заң бөлімі, күзет бөлімі, әкімшілік –
шаруашылық бөлімі және т.с.с. кіреді. Ал банктің функционалдық құрылымына
барлық департаменттер мен бөлімдер жатады [6, 122б.].
1.2 Банктердің инвестициялық процеске қатысуының және қор нарығындағы
инвестициялық қызметінің теориялық аспектілері
Банк секторының инвестициялаудағы рөліне талдау жасау үшін негізгі
түсініктермен анықталып алайық.
Инвестициялық процесс ретінде инвестициялық қызметті жүзеге асыру
бойынша реттестірілген кезеңдер, әрекеттер, тәртіптер мен операциялар
түсініледі. Инвестициялық процестің нақты ағыны инвестициялау
объектілерімен және инвестициялау түрілерімен (нақты және қаржылық
инвестициялар) анықталады.
Инвестициялық процесс болашақта пайда жасау және алу үшін экономикалық
ресурстарды ұзақ мерзімді салымдармен байланысты болғандықтан, бұл
салымдардың мәні инвестордың меншікті және тартылған қаражаттарын пайдалану
кезінде жаңа құн жасайтын активтерге айналуына негізделеді [7, 187б.].
Инвестициялық процесте үш негізгі кезең қарастырылады:
Бірінші кезең (дайындық кезеңі) – инвестициялау туралы шешім қабылдау
кезеңі. Оның шеңберінде бірінші фазада инвестициялау мақсаттары
қалыптастырылады, екінші фазада инвестициялау бағыттары анықталады, ал
үшінші кезеңде нақты объектіні таңдау, дайындық және инвестициялық келісім-
шарт жасау жүзеге асырылады.
Екінші кезең – инвестицияларды жүзеге асыру, оларды жүзеге асыру
бойынша әртүрлі келісімдер жасау жолымен құқықтық нысанда орындалатын
практикалық әрекеттер. Яғни осы кезең инвестициялардың өзін-өзі жабу
мерзімімен сәйкес келеді.
Үшінші кезең (эксплуатациялық) инвестициялық қызметтің ждасалған
объектісін пайдаланумен байланысты.
Банктердің инвестициялық процеске қатысуының негізгі бағыттары:
- банктердің қаражаттарды инвестициялық мақсаттарға жинақтауы;
- инвестициялық сипаттағы несиелер ұсыну;
- бағалы қағаздарға, пайларға, үлестік қатысуға салымдар (банк
есебінен, сондай-ақ клиент тапсырмасы бойынша) [8, 62б.].
Банктердің инвестициялық операциясы бағалы қағаздармен жасалатын
операцияларды сипаттайды. Банктің инвестициялық операция жүргізетін бағалы
қағаздарды екі топқа бөлінеді: қор (акция,оюлигация) және коммерциялық
бағалы қағаздар (коммерциялық вексель,чек,қоймалық, кепілдік куәліктер).
Осы орайда, коммерциялық банктердің бағалы қағаздармен жүргізетін
операцияларына қатысты қор нарығы түсінігін ашып алған жөн.
Қор нарығы – бұл негізгі капиталға инвестицияларды, бірінші кезекте
ұзақ мерзімді инвестицияларды білдіретін қаржы нарғының бөлігі. Қор нарығын
кейде инвестициялық нарық немесе нарықтың бұл сегментінің негізгі
макроэкономикалық функциясы, яғни инвестициялар қозғалысын қамтамасыз ету
ерекше көрсетіледі.
Қор нарығы бағалы қағаздар нарығы және инвестициялар нарығынан
(жылжмайтын мүлік, бағалы металдар, жинақтар және т.б.) тұрады. Сәйкесінше,
бағалы қағаздар нарығы қор нарғының құрамдас бөлігі болып табылатындықтан,
бағалы қағаздар нарығымен салыстырғанда қор нарығы күрделі болады.
Сондықтан кейбір жеке экономистердің қор нарығы және бағалы қағаздар
нарығы түсініктері сәйкес келеді деген тұжырымдар дұрыс емес деп айтуға
болады [9, 96б.]. Осыны ескере отырып, ұсынылып отырған қаржы нарығының
құрылымы бағалы қағаздар нарығын қор және ақша нарықтарының құрамдас бөлігі
ретінде қарастырады (2 сурет).
Сурет 1. Қаржы нарығының құрылымы[1]
Бағалы қағаздар нарығы қор нарығының негізгі бөлігі болып табылады.
Бағалы қағаздар нарығы экономикалық категория ретінде бір жағынан
бағалы қағаздарды шығару және олардың субъектілері арасындағы айналымы
бойынша, екінші жағынан, өндірісті дамыту үшін эмитенттердің ақша
қаражаттарын тартуы, ал инвесторлардың ақша қаражаттарының көлемін оларды
бағалы қағаздарға салу арқылы көлемін ұлғайту бойынша экономикалық
қатынастардың күрделі жүйесін білдіреді.
Бағалы қағаздар нарығы экономикалық қатынастардың күрделі жүйесін
айқындай отырып, осыған сәйкес күрделі ішкі құрылымға еге болады.
Дәстүрлі түрде мыналарды бөліп көрсетуге болады: бірінші ретті және
екінші ретті бағалы қағаздар нарығы; биржалық және биржадан тыс нарық;
ұйымдастырылған және ұйымдастырылмаған (биржадан тыс нарық шеңберінде);
дәстүрлі және компьютерлендірілген; кассалық және мерзімді. Бағалы
қағаздар нарығының қайсыбір құрылымы болмасын осы құрылымның негізінде
жатқан белгілі бір критерийлерге тәуелді болады [11, 12 б.].
Сурет 2. Бағалы қағаздар нарығының құрылымы[2]
Қор бағалы қағаздарының өзін екі негізгі топқа бөледі:
1) мемлекеттік бағалы қағаздар;
2) мемлекеттік емес (корпоративтік) бағалы қағаздар.
Бүгінгі таңда ҚР-дағы екінші деңгейдегі банктердің инвестициялық
операцияларға бағытталған активтерінің басым бөлігі мемлекеттік бағалы
қағаздарға жұмсалып отырғаны жасырын емес. Себебі, мұндай бағалы қағаздарға
салған активтер: біріншіден, өтімді, яғни банк ондағы қаражатты тез арада
қолмақол ақшаға айналдыра алады, екіншіден, олардан алатын табыс төмен
болғанымен тәуекел төмен немесе жоқ десе де болады. сонымен қатар
активтердің бір бөлігін өтімді корпоротивтік бағалы қағаздарға да
орналастыруда. Корпоративтік бағалы қағаздарға мыналар жатады:
- акциялар;
- облигациялар;
- депозиттік және жинақ сертификаттары;
- ипотекалық куәліктер;
- депозитарлық қолхаттар;
Осылардың ішінде инвестициялау операциялары акциялар мен облигацияларға
байланысты көп болады, ал қалғандарының нарығы әлі өз деңгейінде дами
қойған жоқ [12, 182б.].
Келтірілген сыныптамада корпоративті бағалы қағаздар нарығы бағалы
қағаз түрімен анықталатындығын көрсетіп отыр. Корпорациялардың акциялары
және облигациялары корпоративті бағалы қағаздар нарығының объектісі болып
табылады.
Акция – бұл акционерлік қоғам құрылған кезде, кәсіпорын немесе ұйым
акционерлік қоғамға айналған екі немесе бірнеше акционерлік қоғамдар
біріккен кезде, сонымен бірге жарғылық капиталды ұлғайту кезінде ақша
қаражаттарын жинақтау үшін шығарылатын бағалы қағаз.
Жай акциялардың инвестициялық тартымдылығы келесілерді қамтиды:
1. Жай акициялардың негізгі инвестициялық сипаттамасы ретінде
инвесторлардың компания пайдасына қатысу құқығын айтуға болады.
Сондықтан акцияның әрбір ұстаушысы кәсіпорынның белгілі бір дәрежедегі
иесі болады және кәсіпорын пайдасынан өз үлесін алу құқығына ие
болады.
2. Жай акциялар инвесторға өзінің ақшалай мүмкіндіктерін нақты
қажеттіліктерге қатысты бағалау мүмкіндіктерін береді. Инвестициялық
салымдары есебінен өмір сүретін адамдарды акциялар дивидент түрінде
тұрақты ағымдағы табыс алу тәсілін қамтамасыз етеді. Ағымдағы табысты
ойламайтын өзге инвесторлар үшін акциялар акцияның бағамдық құнының
артуы есебінен капитал өсімін қамтамасыз етеді. Осылайша, инвесторлар
акцияларды ұзақ мерзімге тек дивидент алу үшін ғана емес, тұрақты
капитал өсімін алу үшін сатып алады.
3. Жай акциялар инфляция жағдайында капиталдың сақталуын қамтамасыз
етеді.
4. Жай акциялар жоғары өтімді және жеңіл беріледі, акцияның кез келген
көлемін сату және сатып алу жеңіл болады.
5. Жай акцияның бағамы төмен болғандықтан, оларды көптеген жеке
салымшылар және инвесторлар сатып ала алады.
6. Жай акция оның иесіне кәсіпорынға бақылау жасауды жүзеге асыруға
мүмкіндік береді. Институционалды инвестор (мысалы, банк) стратегиялық
инвестициялауды жүзеге асыру бойынша мақсатты көздейді, яғни
акцияларды шығарған кәсіпорынды басқару мүмкіндігін алу мақсатында
акциялардың бақылау пакетін алу.
Алайда қарапайым акцияларға инвестициялаудың артықшылығымен қатар
кемшіліктері де бар.
Жай акциялардың ең мәнді кемшілігі олардың тәуекелді болып табылуында.
Акцияларға іскерлік және қаржылық тәуекел, сатып алушылық қабілетінің
төмендігі, нарықтық тәуекел, өнеркәсіптік тәуекел, өтімділік тәуекел және
тағы басқа тәуекелдер тән болады. Олардың әрқайсысы акциялар бойынша
алынатын табыстылық пен дивидентке, олардың бағамның көтерілуіне, инвестор
алатын табыстылық мөлшерлемесіне теріс әсер етуі мүмкін. Тіпті жоғары
класты акцияларға тәуекел элементі тән болады. Акциялар табыстылығының
динамикасы, пайда динамикасына үлкен ауытқулар тән болғандықтан, қарапайым
акцияларға бағалау жүргізу қиынға соғады. Бұл қарапайым акцияларды
инвестициялаудың тағы бір кемшілігі болып табылады.
Артықшылықты акциялар облигациялар мен жай акциялар арасында аралық
орынды алады. Артықшылықты акциялар – бұл әдетте кәсіпорынды басқаруға
қатысу құқығы (дауыс беру құқығы) берілмейтін акция, бірақ мұндай акция
иесінің келесі артықшылықтары бар:
- дивидент артықшылықты акциялардың номиналды құнына тұрақты ақша сомасында
немесе пайызбен белгіленеді, яғни кәсіпорын пайдасына тәуелсіз бекітіледі
(табыс тұрақты және жақсы болжанады);
- кәсіпорынның банкроттылығы немесе жабылуы жағдайында артықшылықты акция
иесінің қарапайым акция иесімен салыстырғанда қалған активерді талап ету
құқығының артықшылықтары бар, бірақ олар тек кредиторлар претензияларынан
кейін қанағаттандырылады (яғни, облигация ұстаушыларының претензияларынан
кейін);
- операцияларға белсенді қатысуға шағын инвесторларға мүмкіндік беретін
сатып алу құнының төмен болуы.
Артықшылықты акцияларға қарапайым акциялар мен облигациялардың сапасы
бір мезгілде тән болғандықтан, оларды гибридті (аралас) бағалы қағаздар
ретінде қарастырады. Айналымға үлестік бағалы қағаздар ретінде
шығарылатындығы және олар бойынша өтелу мерзімінің белгіленбейтіндігі
олардың қарапайым акцияларға ұқсастығын көрсетеді. Кәсіпорынның банкроттығы
жағдайында инвесторға пайда мен активтерге бірінші кезекті талаптарды
қамтамасыз етуі, ал ағымдағы табыс деңгейінің бағалы қағаз айналымының
бүкіл кезеңінде бекітілген болуы артықшылықты акциялардың облигацияларға
ұқсастығын көрсетеді.
Артықшылықты акциялардың кемшілігі: олар облигациялаға қарағанда
табыстылығы төмен болады, сондай-ақ кәсіпорын қызметі тоқтатылған жағдайда
ең алдымен облигация иелерінің претензиялары, содан кейін ғана артықшылықты
акция ұстаушыларының претензиялары қанағаттандырылады.
Сол себепті инвесторлар арасындағы танымалдығы жөнінен қарапайым
акциялар мен облигациялардан кейінгі үшінші орынды алады [13,56б.].
Компаниялар, корпорациялар шығаратын маңызды бағалы қағаз болып
облигациялар табылады.
Облигация – бұл облигация иесі – кредитор мен облигация эмитенті –
қарыз алушы арасындағы заемдық қатынастарды куәландыратын бағалы қағаз.
Облигация оның иесінің ақша қаражаттарын бергенін және оған алдын-ала
белгіленген мерзімде бекітілген пайыз төлеумен облигацияның номиналды құнын
төлейтіндігін куәландырады.
Инвестициялық тартымдылығы тұрғысында облигациялар келесі сипаттарға ие
болады:
- тұрақты, кепілденген, ағымдағы табыс;
- төмен тәуекел деңгейі. Бұл былай түсіндіріледі: Облигациялар бойынша
претензияларды бірінші қанағаттандыруы, пайыздық төлемдер көлемінің
кепілденген және бекітілген болуы [14,42б.].
Корпоративті бағалы қағаздар нарығының экономикалық ролі әдетте кез
келген нарыққа тән болатын жалпы нарықтық функциялармен, сондай-ақ тек
аталған нарыққа тән спецификалық функциялармен анықталады. Корпоративті
бағалы қағаздар нарығының жалпы нарықтық функциялар қатарында коммерцяилық,
бағалық, ақпараттық және реттеуші, функцияларын атауға болады. Коммерциялық
функция корпоративті бағалы қағаздар нарығындағы операциялар оларды жүзеге
асыратындар үшін пайда алу көзі болып табылатындығын білдіреді. Бағалық
функция корпоративті бағалы қағаздар нарығының нарықтық бағалардың
қалыптасу процесін, олардың тұрақты қозғалысын қамтамасыз ететіндігін
білдіреді. Нарықта қалыптасатын бағалар маңызды макро және
микроэкономикалық заңдылықтарды айқындайды. Ақпараттық функция кез-келген
өзге нарық сынды корпоративті бағалы қағаздар нарығы өзінің қатысушылырына
сауда объектіліері және олардың қатысушылары туралы нарықтық ақпаратты
жеткізетіндігін айқындайды. Корпоративті бағалы қағаздар нарығындағы ахуал
инвесторларға елдің экономикалық конъюктурасы туралы ақпаратты хабарлайды
және өзінің капитал салымы үшін оларға бағыт – бағдар береді. Реттеуші
функция нарықтың сауда ережелерін жасайтындығымен;ережелерге сәйкес сауда
процесін басқаратындығымен; қайшылықты мәселелерді шешу тәртібін,
басымдықтарды, бақылау немесе тіпті басқару органдарын белгілейтіндігімен
айқындалады. Корпоративті бағалы қағаздар нарығының спецификалық
функцияларына келесілерді жатқызамыз: қайта бөлу және ынталандыру .
корпоративті бағалы қағаздар нарығының негізгі функциясы- қайта бөлу
-өндірісті ұйымдастыру және кеңейту, экономиканың перспективті салаларын
дамыту мақсатында салымшылардың ақша қаражаттары жұмылдыруды білдіреді.
Корпоративті бағалы қағаздар нарығы салынған капиталға қатысты
кәсіпорындар қамтамасыз ететін пайдаға байланысты капиталдың бір саладан
екінші салаға ауысуын қамтамасыз етеді. Ынталандыру функциясы корпоративті
бағалы қағаздар нарығы нарық қажеттіліктеріне сәйкес өндірісті дамыту және
оларды бөлу мүддесіне шаруашылықтың бос ақша ресурстарын жұмылдыруды
ынталандыруымен көрінеді.
Корпоративті бағалы қағаздар нарығының құрамдас бөліктерінің негізі
нарықта сауда жасау болып табылады. Корпоративті бағалы қағаздар саудасы
бірінші ретті, екінші ретті, биржалық, биржадан тыс және өзге де нарықтарда
жүзеге асырылуы мүмкін.
Бірінші ретті нарық эмитент корпорацияның бағалы қағаздарын жеке немесе
мемлекеттік инвесторға алғашқы сату бойынша операцияларды қамтиды. Бірінші
ретті орналастырудың екі негізгі тәсілі бар – инвесторға тікелей сату және
андеррайтер деп аталатын қаржылық институттың делдалдығы кезінде
орналастыру. Дамыған нарықтарда андеррайтер ретінде ірі инвестициялық
банктер, инвестициялық компаниялар, брокерлік фирмалар, сондай –ақ көптеген
елдерде (мысалы, Ресейде) коммерциялық банктер танылады. Андеррайтер
инвесторлар арасында орналатыру мақсатында шығарылған бағалы қағаздардың
бүкіл көлемін немесе оның белгілі бір бөлігін сатып алады. Тікелей
орналатырумен салыстырғандағы андеррайтердің негізгі артықшылығы эмитенттің
өзіне қажетті қаржыландыру көлемін бірден алуына негізделеді. Сату жолымен
тартылған қаражаттарды эмитент өндірісті кеңейту,әрі қарай зерттеулер
жүргізу және өзге де мақсаттар үшін пайдаланады. Қалыптасқан және тұрақты
беделі бар, танымал қаржылық институт болып табылатын андеррайтердің бағалы
қағаздар шығарылымына қатысуының өзі инвесторлар үшін эмиссияланған
қаржылық құралдардың сапасы мен сенімділігін білдіреді.
Қазақстанда бірінші ретті корпоративті бағалы қағаздар нарығының пайда
болуы мен дамуы ең алдымен жекешелендіру мәселелерімен байланысты.
Жекешелендірілетін кәсіпорындар акцияларының бірінші ретті орналастырылуы
аукциондық нысанда (ақшалай аукциондар, төлем құралы жекешелендіру
сертификаттары болып табылатын сертификаттық аукциондар), сондай – ақ басқа
нысандарда- мәселен, инвесторлар арасында акцияларды тікелей орналастыру.
Айналымға алдында шығарылған бағалы қағаздармен сауда жасалатындықтан,
корпоративті бағалы қағаздардың екінші ретті нарығы негізгі болып табылады.
Бағалы қағаздар бағамын белгілеу екінші ретті нарық функцияларының бірі
болып табылады, яғни нақты бағалы қағаздар (акция, облигация) және оларды
шығарған кәсіпорындар туралы барлық ақпараттарды ай0ындайтын нарықтық
бағаны анықтау; келесі функциясы – келесі инвесторлар арасында ресурстарды
қайта бөлу. Толыққанды екінші ретті нарықсыз бірінші ретті нарықтың тиімді
қызмет етуі туралы айтуға болмайды. Бағалы қағаздарды жедел қайта сату үшін
механизм жасай отырып, екінші ретті нарық өндіріс мүддесі үшін қоғам
ресурстарын толық жұмылдыруға мүмкіндік бере отырып, салымшылар турасынан
оларға сенімді күшейтеді және олардың жаңа қор құндылықтарын сатып алу
ынтасын ынталандырады. Екінші ретті нарық болмаған жағдайда немесе ол әлсіз
ұйымдастырылған болса, инвесторлардыбағалы қағаздардың барлығыын немесе
белгілі бір бөлігін сатып алудан аластатуға әкелетін бағалы қағаздарды
келесі ретті қайта сату мүмкін болмас еді немесе қиындатады. Нәтижесінде
қоғам ұтылатын еді, себебі көптеген кәсіпорындар, соның ішінде жаңа
кәсіпорындар және бастамалар қажетті қаржылық қолдауды ала алмас еді.
Екінші ретті корпоративті бағалы қағаздар нарығының құрылымында бағалы
қағаздардың ұйымдастырылған биржасын және биржадан тыс нарықты атап
көрсетуге болады.
Биржа нарығы арнайы құрылған ұйым қор биржасының делдалдығымен жүзеге
асырылатын бағалы қағаздар саудасы жасалатын белгілі бір орынмен
байланысты. Биржағы барлық компаниялар жіберілмейді, тек биржада
белгіленген ережелерге жауап беретіндері ғана жіберіледі. Кез –келген
фирманың бағалы қағаздарының биржада сатылуы және сатып алынуы фактіснің
өзі фирма үшін беделді болады. Биржада , өз кезегінде, өзінің беделін
жоғалтпау үшін биржалық айналымға екінші разрядты компаниялардың бағалы
қағаздарын жібермейді. Сауда – саттық аталмыш биржада анықталған ережелер
мен нұсқаулықтар сақтай отырып жүргізіледі. Бағалы қағаз бойынша сатып алу
– сату жүзеге асырылу үшін ол листингтен өтуі қажет. Листинг – нақты
биржада сауда жасау үшін бағалы қағаздарды тіркеу немесе оларды сатып алу -
сату парағына енгізу тәртібі. әрбәр биржаның бағалы қағаздар сапасына
қоятын өзіндік критерийлері болғандықтан, кейбір компаниялардың бағалы
қағаздарымен біреуінде сауда жасалса, екінші биржада олармен операциялар
жүргізілмейді [15,40б].
Әлемде Токиолық, Нью-йорктік және Лондондық биржалар (сәйкесінше,
айналым көлем бойынша бірінші, екінші және үшінші орындар)жетекші орындарды
иеленеді. Маңызды биржалар қатарында – Цюрихтік (Швейцария), Сиднейлік
(Австралия), Париждік (Франция), Франкфурттық (германия), Гонконгтік
(Қытай) және Оңтүстік – африкандық (ОАР) айтуға болады.
Корпоративті бағалы қағаздардың биржадан тыс нарығы белгілі бір нақты
мекемемен байланысты емес. Бұл тек бағалы қағаздармен сауда жасаудың басқа
тәсілі. Нарық мыңдаған инвестициялық фирмаларды бірегей байланыспен
біріктіретін телефон, телекс, компьютерлік желі негізінде әрекет етеді.
Егер биржалық нарық тек беделді корпорациялар үшін, ал биржадан тыс нарық
кез-келген компаниялар үшін қол жетімді болады. Ол үшін аталған бағалы
қағаз бойынша екінші ретті нарықты қолдауға келісетін брокерлік фирма
табылуы қажет [16].
1.3 Банктің инвестициялық саясаты және инвестициялық құралдарының
табыстылығын анықтауы
Банк қызметіндегі инвестициялаудың өзіндік ерекшелігі бар. Кең
мағынада, банктік инвестиция – пайда табу мақсатында банктің ресурстарын
орналастыруға бағытталған активтік операциялярдың жиынтығы.
Ал тар мағынада, банктік инвестиция – табыс немесе пайда алу мақсатында
ақшалай қаражаттарды бағалы қағаздарға жұмсауы.
Сонымен қатар, банктік инвестициялау деп негізгі капиталға жұмсаған
қаражаттарды да түсінуге болады.
Банктің инвестициялық қызметі инвестициялық саясат көмегімен жүзеге
асырылады. Инвестициялық саясаттың негізгі мазмұны қаражат жұмсау үшін
біршама тиімді бағалы қағаздың түрлерін анықтау, әр уақыт кезеңіне
инвестиция портфелінің құрылымын оңтайландырудан тұрады.
Банктердің инвестициялық саясаты – банк қызметінің тұрақты жұмыс
жасауын, нәтижелілігін немесе пайдалылығын, сондай-ақ өтімділігін
қамтамасыз ету мақсатында инвестициялар портфелін басқару стратегияларын
жасауға және іске асыруға бағытталатын шаралар жиынтығы.Банктің
инвестициялық саясатының басты бағыттары мынадай бөлімдерді қамтиды:
– Инвестициялық саясаттың басты мақсаты;
– Баланс активі мен пассивіндегі квазиинвестициялық операциялардың
шегін (үлесін) анықтау;
– Инвестициялық операциялардың сапасы үшін жетекшілер мен
атқарушылардың жауаптылығы;
– Инвестициялардың құрамы мен құрылымы;
– Бағалы қағаздардың сапасының деңгейінің және өтеу мерзімінің
тиімділігі;
– Инвестициялар портфелінің диверсификациялануына қойылатын негізгі
талаптар;
– Портфельдің құрамына түзетулер енгізу механизмі;
– Сақтау тәртібі және сақтандыру механизмі;
– Пайдалар мен зияндардың есебі;
– Компьютерлік қамсыздарндыру бағдарламалары.
Банктердің инвестициялық қызметі жаңа бағалы қағаздарға қаражат
орналастыруға кепілдік беру (андеррайтинг), сондай-ақ клиенттерге қандай
бағалы қағаз түрін, қай уақытта шығаруға және ұсынысты қалай жасауға
болатыны жайлы кеңес беруді сипаттайды.
Бағалы қағаздар бизнесіндегі андеррайтинг – бұл бағалы қағаздарды
сатудан ешқандай да төменгі ақщалай қаражаттың келіп түспейтіндігі туралы
эмитентке кепілдік беруді білдіреді. Мұндай жағдайда эмитент қор
құндылықтарын орналастыру жоспарын құрады.
Жоғарыда аталып өтілгендей, коммерциялық банктердің инвестициялық
қызметінің объектілері ретінде мыналар танылады:
- жай және артықшылықты акциялар;
- облигациялар;
- мемлекеттік бағалы қағаздар;
- депозиттік сертификаттар;
- вексельдер және т.б.
Банктік инвестициялар нысандары мен түрлерінің маңызды сипаттамасы
оларды табыстылық-тәуекел-өтімділік көрсеткіштерінің тұрғысынан бағалау
болып табылады.
Мемлекеттің бағалы қағаздары табыстылығына қарай үш түрге бөлінеді:
- дисконттық, мұндай бағалы қағаздар алғашқы нарықта инвесторларға
жеңілдікпен ( номиналдық құнынан төменгі бағамен) сатылып,
номиналдық құны бойынша өтеледі.
- купондық, яғни номиналдық құнына пайызбен бейнеленген табыс
әкелетін бағалы қағаздар. Купон мерзіміне қарай жылына 2 не 4
ретке дейін төленеді.
- аралас, яғни купон және дисконт түрінде қатар табыс әкелетін
бағалы қағаз. Бұл жағдайда инвестор-банктің табысы екі көзден:
дисконт түріндегі және купон мөлшерлемесі түріндегі табыстардан
құралады [12, 182б.].
Мемлекеттік бағалы қағаздарға инвестиция жасауда инвестор көлемі аз
болса да тұрақты табыс алады, өтімділігі жоғары немесе орташа болады және
құнының өзгеру тәуекелі төмен болады.
Төмендегі кестеде банктің инвестициялық қоржынын қалыптастыру үшін
маңызы бар көрсеткіштер қатары бойынша коммерциялық банктің инвестициялық
қызметінің құралдарын талдау жүргізілген (2 кесте).
Инвестициялық қызмет құралын таңдау кезінде ең қиыны оның табыстылығын
анықтау болып табылады.
Кестеде көрініс тауып отырғандай, акциялардың атаулы құны жеткілікті
түрде шартты өлшем, және әдетте нарықтық факторлардың әсерінен белгілі бір
мерзім ішінде мәнді түрде өзгеруі мүмкін нарықтық бағасына әсер етпейді.
Кесте 1
Инвестициялық қызмет құралдарының салыстырмалы сипаттамасы
Құралдар Құнының өзгеру Мерзімі Өтімділігі
тәуекелі
Акциялар Жоғары Ұзақ мерзімді Орташа-төмен
Облигациялар Өте жоғары Ұзақ мерзімді Орташа-төмен
Мемлекеттік бағалыМәнді емес Қысқа Жоғары-орташа
қағаздар мерзімді-Ұзақ
мерзімді
Мүлік Орташа-жоғары Ұзақ мерзімді Төмен-орташа
Е С К Е Р Т У - [17] әдебиеттен алынған
Акция – бұл акционерлік қоғамнаң жарғылық капиталына үлес қосқандығын
куәландыратын және басқару ісіне табыс әкелетін бағалы қағаз. Дивиденд
акциялар бойынша табыс болып табылады.
Дивидент төлеу тәсілінің айырмашылығына байланысты жай және
артықшылықты акцияларға бөледі. Жай акция, оның иесіне акционерлік қоғамның
табысына байланысты табыс әкеледі және қоғамды басқару ісіне немесе жалпы
жиналысқа қатысуға құқық береді. Ал артықшылықты акция иесіне қоғамнаң
табысына байланыссыз тұрақты табыс алуға құқық береді, бірақ басқару ісіне
араласуға немесе акционерлер жиналысына қатысуға құқықбермейді.
Артықшылықты акцияның келесі бір артықшылығы – қоғам борыштық тұрақсыздыққа
ұшырыған жағдайда мүлікті жай акция иесінен бұрын алуға мүмкүндік беруі.
Акциялар шығару формасына қарай да ажыратылады: құжатты (сертификатпен)
түрде және құжатсыз (шоттағы бухгелтерлік жазулар арқылы).
Акциялар бойынша дивидендтер құны компанияның таза пайдасына тәуекелді
болады, ал таза пайданың көлемі тұрақсыз және ешкіммен кеплідендірілмейді.
Сондықтан дивидендтік табыс инвестор үшін маңызды болғанымен, акциялар
бойынша капитал табыстылығымен, яғни акциялардың бағамдық құнының өсімі
нәтижесіндегі табыстылықпен салыстырғанда екінші дәрежелі маңынаға ие
болады. Өсу мүмкіндіктері немесе акциялардың бағамдық құны туралы
акциялардың баланстық және бағамдық құндарының қатынасы бойынша білуге
болады. Акциялардың баланстық құны (таза активтердің қатынасы, яғни
міндеттемелермен жүктелмеген активтердің шығарылған акциялар санына
қатынасы)акциялардың бағамдық құнының төмендеуінің шегі болып табылады
[18,122б].
Акциялардың дивидендтік табыстылығы келесі формула бойынша анықталады:
Да=Дс Бн * 100 (1)
мұндағы, Да – дивидендтік табыстылық;
Дс – кезеңдегі акцияға шаққандағы дивидендтер сомасы;
Бн – акциялардың нарықтық бағасы.
Дивидендтік табыстылық ағымдағы және перспективті болып анықталуы
мүмкін. Есептеулерде дивидендтердің бұрын белгілі төлем сомалары қолданған
кезде ағымдағы табыстылықты аламыз, ал болжанатын өлшемдерді есептеуге
алғанда акциялардың күтілетін немесе перспективті табыстылығын аламыз.
Келесі қаржы құралы облигацияларды қарастырамыз. Облигация – оның
иесінің ақшалай қаражат салғандығын куәландыратын және эмитенттің осы
қаражат сомасы (номиналдық құны) мен пайызды қайтарып беру туралы
міндеттемесін растайтын бағалы қағаз.
Облигациялардың табыстылығы былайша анықталады:
- жүйелі төленіп тұратын пайыздармен (куаондық табыс);
- белгілі бір уақыт кезеңіндегі облигациялардың бағамдық құнының
өзгеруімен;
- төленген пайыздарды қайта инвестициялаудан түскен табыстармен.
Пайыздар бойынша облигациялардың табыстылығы ағымдағы деп аталады.
Облигациялардың ағымдағы табыстылығы акциялар табыстылығын анықтағандай
етіп анықталады:
Дт = П Бн *100 (2)
мұндағы, Да – дивидендтік табыстылық;
П – кезеңдегі облигациялар бойынша төленген пайыздар сомасы;
Бн – акциялардың нарықтық бағасы.
Тек осы көрсеткішті қолдана отырыпқаражаттарды инвестициялаудың ең
тиімді вариантын таңдау мүмкін емес, себебі бұл көрсеткіш облигацияны
иелену кезеңіндегі оның құнының өзгерісін сипаттамайды.
Толық табыстылық көрсеткіші тек облигацияның ағымдағы табыстылығын ғана
емес, сондай-ақ оның нарықтық құнының өзгеруі нәтижесіндегі табыстылықты да
есепке алады. Толық табыстылық көрсеткіші мына формула бойынша анықталады:
Дп = П + Дд Бн*n *100 (3)
мұндағы, Дд – облигация бойынша дисконт көлемі;
n – облигацияның иелену жылдарының саны.
Қазақстандағы айналыста жүрген облигациялар табыстылығына қарай
дисконттық облигация ретінде көрініс тапқан, яғни – инвестор-банктің
облигацияны шығарушыдан номиналдық құнынан төменгі бағада сатып алып, оны
өзінің құнымен қайта сату арасындағы айырма түрінде банкке табыс әкелетін
түрі [17, 45б.].
2 БТА БАНК АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТІНІҢ НӘТИЖЕЛЕРІН
ТАЛДАУ
1. Банктің қызмет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz