Банк өтімділігін басқаруда қолданылатын өтімділік коэффициенттері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕР ӨТІМДІЛІГІН БАСҚАРУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... . 9
1.1 Өтімділікті басқарудың теориялық 9
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Банк өтімділігін басқаруда қолданылатын өтімділік
коэффициенттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
1.3 Банк өтімділігін бағалаудың шетел 16
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 БАНК ЦЕНТРКРЕДИТ АҚ-НЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ НӘТИЖЕЛЕРІ МЕН ӨТІМДІЛІКТІ БАСҚАРУ
ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... . 22
2.1 Банктің қызмет ету негіздері және қаржылық жағдайын жалпы
шолу ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
2.2 Банк активтерінің құрылымын 24
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Банктің міндеттемелері мен капиталын 32
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.4 Банктің өтімділік көрсеткіштері мен өтімділік тәуекелін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
3 БАНКТЕР ӨТІМДІЛІГІН БАСҚАРУДЫ ОҢТАЙЛАНДЫРУ
БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
3.1 Басқару тиімділігін қамтамасыз ету тұрғысында өтімділікті басқару
әдістерінің 41
үлгісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2 Мемлекет тарапынан банктер өтімділігін басқару бойынша
іс-шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 61
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
А ҚОСЫМШАСЫ – Банк ЦентрКредит АҚ 2009, 2010 жылдардағы бухгалтерлік
балансы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
... ... ... ... ... ... ...
Ә ҚОСЫМШАСЫ – Банк ЦентрКредит АҚ 2009, 2010 жылдарғы шоғырландырылған
қаржылық 65
есептемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Банктердің қаржылық тұрақтылығын
қамтамасыз ету – экономиканың тиімді қызмет етуінің қажетті шарты болып
табылады. Банк коммерциялық кәсіпорын ретінде қолында бар несиелік
ресурстарды тиімді салуға мүдделі болып табылады. Пайданы барынша көбейтуге
талпыну тәуекел дәрежесі жоғары операцияларға қаражат салымын жасауды
білдіреді. Осы орайда сенімділік-пайдалылық ұғымдарын бүтіндей
қарастыруда өтімділік мәселесі туындайды. Банктің өтімділігі ретінде
банктердің клиенттер алдында міндеттемелерін орындау қабілеті түсініледі.
Жалпы қазіргі кезеңдегі қазақстандық банктік тәжірибеде орын алған
өтімділік дағдарысы, өз кезегінде банктердің активі мен пассивін басқарудың
тиімсіздігін, соның ішінде өтімділікті қамтамасыз ететін активтер мен
пассивтерді басқаруға қатысты теория мен тәжірибедегі әлсіз тұстарынының
болуын нақты дәлелдейді.
Көптеген банк қызметкерлері банктің активі мен пассивін кешенді басқару
пайданы арттырып, тәуекелді азайтады деп пікір айтады. Біздің ойымызша,
бұл жерде күтілетін табыстар мен өтімділікті дұрыс бағалау қауіпі бар. Бұл
жерде банк активі мен пассивін басқару тәуекел мен табыстардың ара
қатынасын дұрыс түсіне білу қажет, себебі, банк тәуекелін бір бағытта
қысқарту, банк қызметінің басқа бағыттары бойынша оның артуына жол береді.
Банк қызметінде тәуекелдің жоғары деңгейде болуы, өз кезегінде тек қана
табыссыздыққа ғана емес өтімсіздікке ұшырауға себеп болары сөзсіз. Ендеше,
банктік сектордағы орын алған өтімділік дағдарысынан шығуға тиісті
қолданылатын шаралардың кешігуі, ертеңгі банктік дағдарысқа жол беруі әбден
мүмкін. Демек, міне осы сияқты оң шешімін таппаған мәселелердің банктік
тәжірибеде болуы зерттеу жұмысы тақырыбының аса өзектілігін одан әрі
нақтылай түседі.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Коммерциялық банктердің өтімділігін
басқару теориясы және тәжірибесіне қатысты мәселелер осы күнге дейін
шетелдік ғалымдардың еңбектерінде басты орын алуда, атап айтсақ, Г.
Марковиц, Дж. Тобин, У.Шарп, Ф. Модильян, М. Миллер, М. Дженсен, У.
Меклинг, А. Смит, Дж. М. Кейнс, П. Роуз, Э. Рид, Р. Коттер, Э. Гилл, Р.
Смит, Т. Кох, Б. Улиямс, Дж. Неман, О. Моргенштейн, А. Чендлер, И. Ансофф,
К. Эндрюс, Г. Клейнер, А. Мовсесян, И. Хоминич, П. Диетерин, А. Фурнье, С.
Липп, Дж. Мак Колл, А. Куракие, Р. Сомерс және өзгелер.
Коммерциялық банктің активі мен пассивін және жалпы өтімділігін
басқаруды қаржы менеджментінің құрамдас бөлігі ретінде ресейлік
ғалымдардың: И.В. Ларионова, О.И. Лаврушин, В.М. Усоскин, К.Р. Тагирбеков,
Г.Г. Коробова, М.А. Поморина, Ю.С. Масленченков, Н.Е. Егорова, И.Т.
Балабанов, И.А. Бланк, Е.С. Стоянова, В.В. Ковалев, В.И. Колесников, О.М.
Марков, Е.Ф. Жуков, Э.А. Уткин, Е.Б. Ширинская, О.В. Ефимова, В.В. Ковалев
және т.б.еңбектерінде көрініс тапқан.
Қазақстанның қазіргі экономикалық даму жағдайында банктердің активтері
мен пассивтерін басқарудың теориялық және тәжірибелік аспектілері отандық
экономист-ғалымдардың: Ғ.С. Сейітқасымов, О.Б. Баймұратов, Н.К. Кучукова,
Ш.Р. Әбділманова, К.Ш. Дүйсенбаев, А.Б. Зейнелғабдин, Ұ.М. Искаков, Р.Е.
Елемесов, С.Ж. Интыкбаева, С.С. Арыстанбаева, Н.Н. Хамитов, З.Д. Искакова,
Ә.Д. Шелекбай, Г.Т. Абдрахманова, А.А. Мусина және т.б. еңбектерінде
кездеседі.
Коммерциялық банктің өтімділігін басқаруға бағытталған ғылыми
жұмыстарға жасалған талдаудан, банктің өтімділігі мен табыстарын
қамтамасыз етуде ең бастысы банк балансының құрылымын үйлесімді немесе
теңгерімді басқаруға қатысты орын алған мәселелердің болуы зерттеу
тақырыбының өзектілігін сипаттайды. Өкінішке орай, коммерциялық банктің
өтімділігін басқаруды теориялық және тәжірибелік тұрғыдан зерттеулер
белгілі ғалым-экономистердің еңбектерінде әр жақты көрініс тапқан.
Сондықтан да, банктің өтімділігін басқарудың теориялық және тұрғыдан
жеткіліксіз мазмұны мен оның аз зерттелген әдістемелері, сондай-ақ оларды
тиімді басқару тәжірибесіндегі орын алатын өзекті мәселелер бұл дипломдық
жұмыстың тақырыбын таңдауға себеп болды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты ҚР-ның
екінші деңгейдегі банктерінің өтімділігі мен табыстылығын қамтамасыз ететін
қазіргі заманға сай банк активтері мен пассивтерін теңгерімді басқаруға
байланысты теориялық-әдістемелік және ғылыми-тәжірибелік тұрғыдан
негізделген ұсыныстар жасау.
Қойылған мақсатқа жету мынадай міндеттерді шешуді көздейді:
- коммерциялық банктерде өтімділікті басқарудың теориялық
негіздерін қарастыру;
- Қазақстан Республикасында белгіленген өтімділік
коэффициенттерінің нормативтік мәндерін анықтау;
- өтімділікті басқару тұрғысындағы шетел тәжірибесін зерделеу;
- нақты банк мысалында банктің активтері мен пассивтерін басқару
қызметін, өтімділік коэффициенттері нормативтерінің орындалуын
талдау;
- екінші деңгейлі банктердің өтімділігін басқару бойынша ұсыныстар
жасау.
Зерттеу пәніне ҚР екінші деңгейдегі банктердің активі мен пассивін
басқару арқылы өтімділігін басқару үдерісі жатады.
Зерттеу объектісіне Банк ЦентрКредит акционерлік қоғамының
өтімділікті басқару қызметтері жатады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Зерттеудің әдістемелік
және теориялық негізіне қазіргі кездегі отандық және шетелдік ғалым-
экономистердің коммерциялық банктердің активі және пассивін, өтімділігін
басқарудағы орын алатын мәселелері туралы және өтімділікті басқарудың
банктің тұрақты дамуындағы рөлін сипаттайтын зерттеулері пайдаланылды.
Зерттеудің ақпараттық базасы. Зерттеудің ақпараттар базасы ретінде банк
қызметіне реттеуге арналған ҚР-ның заңдары мен нормативтік актілері, ҚҰБ-
нің Басқармасының қаулысымен бекітілген ережелері, нұсқаулықтар және өзге
нормативтік құжаттары, ақпараттық бөлімшелерінің статистикалық және есептік
деректері, Банк ЦентрКредит АҚ есептік материалдары, ҚР статистикалық
агенттіктің сандық мәліметтері, түрлі деңгейдегі ғылыми-тәжірибелік
конференция материалдары, сондай-ақ банктің активі мен пассивін басқару
жайлы сұрақтарды қамтитын жергілікті және шетелдік басылымдардағы мақалалар
және т.с.с. пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі зерттеудің мақсаттары және
міндеттерімен анықталған. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕР ӨТІМДІЛІГІН БАСҚАРУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1. Өтімділікті басқарудың теориялық аспектілері
Қазіргі экономикалық әдебиеттер мен тәжірибеде банктік өтіміділік
түсініге біржақты анықтама берілмеген. Өтімділік термині латынның
liquidus сөзінен шыққан, аудармасында ақпалы, сұйық деген мағынаны
білдіреді, яғни өтімділік қандай да бір объектіге қозғалыс, ауысу
жеңілдігінің сипаттамасын береді.
20-жылдардың кеңестік экономикалық әдебиеттерінде өтімділік түсінігі
несиеқабілеттілік түсінігімен тығыз байланыста қарастырылған және
кәсіпорынның меншікті және қарыз айналым қаражаттарын және олардың
қолданылу дұрыстығын бағалау үшін қолданылған.
Кеңес дәуірінде ғылым мен тәжірибе өтімділік түсінігін капиталистік
экономикадағы дағдарыс, банктер мен фирмалардың банкроттылығы
түсініктерімен ажырағысыз байланыстыратын, ал жоспарлы және прапорционалды
түрде дамып келе жатқан социалистік экономикада бұл жағдайдың мүлде болуы
мүмкін емес қарастырылатын. Яғни, өтімділік капиталистік елдерде
фирмалардың, кәсіпорындардың немесе банктердің өздерінің барлық
міндеттемелерін және оларға қойылған заңды талаптарды үздіксіз төлеу
алуының нақты мүмкіндігін (қабілеттілігін) қамтамасыз ететін активтердің
жинақтылығы ретінде түсінілді. Басқаша айтсақ, өтімділік шаруашылық
субъектісі активтеріне тән сипаты ретінде, яғни олардың қолма-қол ақшаға
жылдам айналу қабілеттілігіне негізделген жинақтылығы, қозғалғыштығы
ретінде қабылданды.
Қаржылық-несиелік сөздікте өтімділік банктердің өз міндеттемелерін
уақытында орындауын қамтамасыз ету қабілеттілігі түсіндірілді, яғни банк,
оның қызметі тұрғысында анықталды.
Заманауи экономикалық әдебиеттерде өтімділік термині қолданудың кең
спектірін иеленеді және экономиканың түрлі объектілерін сипаттайды.
Келтірілген түсініктермен қатар ол экономикалық өмірдік нақты
объектілерімен (тауар, бағалы қағаз), ұлттық экономика субъектілерімен
(банк, кәсіпорын, нарық), сонымен қатар экономикалық субъекті қызметінің
сипатты белгілерін анықтау үшін (кәсіпорын балансы, банк балансы) қатысты
өзге де түсініктермен үйлесе отырып қолданылады [1, 89б.].
Өтімділік ретінде банктердің ақшалай нысандағы өз міндеттемелерін тек
коммерциялық банктердің несиелік қана емес, сондай-ақ кассалық
мүмкіндіктерін есепке ала отырып уақытылы өтей алу мүмкіндігі
түсіндіріледі. Банктер өтімділігі мыналарға байланысты болады:
1) депозиттердің сипатына, көлемі мен құрылымына;
2) несие нарығында банктің жедел қарыз ала алу мүмкіндігіне;
3) активтер құрылымының (несиелік салымдар) мерзімі және құрылымы
бойынша пассивтер (ресурстар) құрылымымен сәйкес келуіне, себебі,
мәселен, тұрақты бюджет тапшылығы жағдайында банк активтері
құрамында мемлекеттік бағалы қағаздар (облигациялар, қазынашылық
міндеттемелер) үлес салмағының артуы банк жүйесінің өтімділігін
әлсіретеді;
4) экономикалық конъюнктураға, себебі, мәселен, экономиканың тұралап
қалуы клиенттерді банктердің өз салымдарын алуына итермелейд, ол тек
олардың өтімділігін ғана нашарлатып қоймай, банктердің жоюылуының
себебі де болуы мүмкін;
5) экономикадағы қарама-қайшылықтардың әсерінен қолма-қол ақша
айналымының бұзылуына;
6) банктің ақша резервтерінің өсуіне, себебі депозиттер сомасы
ұсынылған несиелер көлемінен жоғары болғанда, банктер максималды
өтімділікке ие болады.
Сонымен банктердің өтімділігі – бұл олардың салымшылар, кредиторлар
және өзге де клиенттер алдындағы өз міндеттемелерін уақытылы және
жоғалтуларсыз орындау қабілеті. Банк міндеттемелері нақты және шартты
міндеттемелерден қалыптасады [2, 125б.].
Нақты міндеттемелер банк балансында талап етуге дейінгі депозиттер,
мерзімді депозиттер, тартылған банкаралық ресурстар, кредиторлар
қаражаттары түрінде айқындалады.
Шартты міндеттемелер баланстан тыс пассивтік (банкпен берілген
кепілдемелер және т.б.) және баланстан активті операциялармен
(пайдаланылмаған несиелік желілер және шығарылған аккредитивтер)
сипатталады.
Міндеттемелерді орындау үшін банк келесі өтімді активтерді қолданады:
- кассадағы және корреспонденттік шоттардағы ақша қаражаттарының
қалдықтарымен сипатталатын қолма-қол ақша;
- қолма-қол ақшаға жылдам айналдыруға болатын активтер;
- банкаралық нарықтан немесе ҚР Ұлттық банкінен қажет болғанда алуға
болатын банкаралық несиелер;
- өзге де тартылған қаражаттар, мәселен, депозиттік сертификаттар және
банктік вексельдер шығару.
Өтімділіктің екі түрін қарастыруға болады: банкпен жинақталған
өтімділік, яғни қолма-қол ақша, жоғары өтімді бағалы қағаздар және сатып
алынған өтімділік, яғни тартылған банкаралық несиелер, банктік вексельдер
шығару, депозиттік және жинақ сертификаттары. Банк өтімділігінің бұл
сипаттарын сақтау банк қызметінің сапасын және сыртқы орта жағдайын
анықтайтын ішкі және сыртқы факторлармен негізделген.
Ішкі факторлар қатарына банк активтерінің сапасы, тартылған қаражаттар
сапасы, активтер мен пассивтердің мерзімдері бойынша сәйкестігі, сауатты
менеджмент, банк имиджі.
Кіріс алу және өтімділікті қамтамасыз ету мақсатымен банктің
шоғырландырылған ресурстарын орналастыру оның активті операцияларының
мазмұнын анықтайды.
Банктердің активтерін басқару меншікті және қатыстырылған қаржыларды
жоғары табыс пен тәуекелдің төмен болуына ұмтылу арасында обьективті
қажетті тепе-теңдіктің тұрақты түрде қамтамасыз етілуін ұстап тұратындай
тәртіпте орналасытыруын білдіреді.
Активтерді басқару кезінде мынадай маңызды қағидаларды сақтай білу
көзделеді:
– активті оепрацияларды жасау кезінде үнемділікке қол жеткізу;
– тәуекел қалыптары шегіндегі операциялар;
– активтік және пассивтік қаржылардың тепе теңдігі;
– кіріс келтірушілікті қамтамасыз ету.
Сыныптық және өтімділік дәрежесі бойынша активтердің жіктеуін келесі
түрде беруге болады:
– банк кассасының болуы (касса, Орталық банктегі корреспонденттік,
ағымдағы есп шоттар);
– бірінші сыныптағы бағалы қағаздар (айналымдағы коммерциялық вексельдер,
мемлекеттік қазынашылқ вексельдер, мемлекеттік облигациялар);
– банк несиесі (қысқа мерзімді, орта мерзімді, ұзақ мерзімді);
– кешіктірілген ссудалар (мерзімінде қайтарылмаған, екі немесе одан да көп
мерзімге ұзартылған);
– Қозғалмайтын мүлік (ғимарат, құрал жабдықтар және т.б) [3, 88б.].
Банктер активтерді басқару кезінде әрбір қоржынның түрлері мен әрбір
қоржынның мазмұнын жеке жеке ала отырып, банктің өз меншіктік қоржынының
мазмұнына талдаулар жасайды. Банк қоржыны баланс активтрі мен пассивтерінің
барлық жақтарын сипаттайды. Мынадай қоржын (портфель) түрлері бар:
– несие қоржыны;
– бағалы қағаздар қоржыны;
– қолма-қол ақша (нақтылы) қоржыны;
– инвестициялар қоржыны.
Мысалы, несие қоржынына талдау жасау кезінде: шұғыл несиелер ме, әлде
уақытында қайтарылмаған несиелер ме; қысқа мерзімді немесе проблемалық
несиелер ме; қалыпты немесе проблемалық несиелер ме, соларды анықтау
көзделеді.
Активтердің өтімділігі коммерциялық банк активтері тұрақтылығының
негізгі көрсеткіштері болып қатысады. Бұл – көлемді кешенді көрсеткіш.
Өтімділік көрсеткіштері банктердің тәжірибесінде кең түрде қолданылатын
коэффициенттермен өлшенеді.
Банк активтерінің сапасы үш сипатты айқындайды: өтімділікті,
тәуекелділік, табыстылық.
Активтер өтімділігі – активтерді өткізу немесе қарыз алушымен
міндеттемелерді өтеу жолымен активтердің қолма-қол ақшаға жоғалтуларсыз
ауысу қабілеттілігі. Мүмкін жоғалтулардың дәрежесі активтер
тәуекелділігімен негізделеді. Өтімділік дәрежесі бойынша банк активтері
бірнеше топтарға бөлінеді (1-сурет).
Сурет 1. Банк активтерінің өтімділік дәрежесі бойынша жіктелуі[1]
Бірінші топты жоғары класты өтімді активтер құрайды:
- банк кассасы мен корреспонеденттік шоттарындағы банктің ақша
қаражаттары;
- банк қоржынындағы мемлекеттік бағалы қағаздар.
Өтімді активтердің көрсетілген тобының жоғары үлесі депозиттер көлемі
үлкен және тұрақсыз немесе несиелерге сұраныстың артуы күтілетін банктерге
қажет.
Екінші топқа мыналар кіреді: заңды және жеке тұлғаларға қысқа мерзімді
несиелер; банкаралық несиелер, факторингтік операциялар; сату үшін арналған
корпоративті бағалы қағаздар. Олардың қолма-қол ақшаға айналу кезеңі
-ұзағырақ болады.
Активтердің үшінші тобы банктің ұзақ мерзімді салымдары мен
инвестицияларын, соның ішінде ұзақ мерзімді несиелерді, лизингтік
операцияларды, инвестициялық бағалы қағаздарды қамтиды.
Активтердің төртінші тобы – мерзімі өткен несиелер түріндегі, кейбір
бағалы қағаздардың түрі, ғимараттар мен құрылыстар түріндегі өтімді емес
активтер.
Активтердің өтімділігі төмен болған сайын, олардың тәуекелділігі жоғары
болады, яғни активтерді ақша қаражаттарына айналдыру кезіндегі әлеуетті
жоғалтулар мүмкіндігі жоғары болады.
Активтер табыстылығы – бұл олардың банкке табыс әкелу қабілеттілігі.
Осы критериі бойынша активтер табыс әкелетін (несиелер, бағалы қағаздар
салымдар және т.б.) және табыс әкелмейтін (ҚР ҰБ корреспонденттік шотындағы
ақша қаражаттары, ғимараттар мен құрылытар және т.б.) болып бөлінеді [4,
122б.].
Сонымен қатар банк өтімділігі тартылған қаражаттардың сапасымен де
анықталады, яғни міндеттемелердің өтімділігімен, депозиттердің
тұрақтылығымен және сыртқы қарызданудан қалыпты тәуелділікпен анықталады.
Міндеттемелер өтімділігі оларды өтеу жылдамдығы мен банк үшін тартылған
қаражаттарды көлемін белгілі бір деңгейде ұстап тұру кезіндегі қайталану
дәрежесін сипаттайды, олардың мерзімдік құрылымын айқындайды.
Активтер мен пассивтердің сомалары және мерзімдері бойынша сәйкестігі
банк өтімділігіне маңызды әсер тигізеді. Клиенттер алдындағы
міндеттемелерді банктің орындауы ақша қаражаттары инвестицияланатын
мерзімдерді оның салымшылары ұсынып отырған мерзімдермен келісуін
білдіреді. Негізінен тартылған ресурстармен жұмыс жасайтын банктердің бұл
ережені сақтамауы олардың кредиторлар алдындағы міндеттемелерін уақытылы
орындамауына әкелуі мүмкін.
Банк активтері мен пассивтерінің, сонымен қатар кезеңдегі олардың
шартты міндеттемелерінің ара қатынасы банктің өтімді позициясының жағдайын
анықтайды. Банктің өтімді жайғасымы жағдайының оның өтімділігіне әсер етуін
бағалау кезінде тек мерзімдері бойынша активтер мен пассивтер көлемінің
сәйкес келмеуін ғана емес, бұл сәйкессіздіктің жалпы міндеттемелерге
қатысты деңгейін, сонымен қатар бұл сәйкессіздіктердің динмикасын ескерген
жөн.
Банк өтімділігінің ішкі факторларына менеджмент, яғни жалпы банк
қызметін басқару мен өтімділігін басқару жүйесі жатады. Банкті басқару
сапасы келесілермен анықталады:
- банк саясатының мазмұнымен;
- стартегиялық және ағымдағы міндеттерді шешуге мүмкіндік беретін
дұрыс ұйымдастырушылық құрылыммен;
- банк активтер мен пассивтерін басқару мехнизмімен;
- тәртіптердің, соның ішінде жауапкершілікті шешімдер қабылдауға
қатысты тәртіптердің нақтылығы [5, 114б.].
Банктің өтімділігі имидж сынды факторды да негіздейді. Банктің оң
имиджі ресурстарды тарту кезінде өзге банктердің алдында артықшылық береді,
депозиттік базаның тұрақтылығын және шетелдік серіктестермен байланыстардың
дамуын қамтамасыз етеді.
Банк өтімділігінің сыртқы факторларына мыналар жатады:
- елдегі саяси және экономикалық жағдай;
- бағалы қағаздар нарығының және банкаралық нарықтың дамуы;
- коммерциялық банктерді қайта қаржыландыру жүйесі;
- оның қадағалаушы органдарының тиімділігі.
2. Банк өтімділігін басқаруда қолданылатын өтімділік коэффициенттері
Тәжіриебе жүзінде өтімділікті бағалаудың екі әдісі қолданылуы мүмкін:
коэффициенттер арқылы және қолма-қол ақша ағынының негізінде.
Өтімділік мынадай коэффициенттермен және лимиттермен сипатталады:
- банктің ағымдағы өтімділік коэффициентімен (к4);
- банктің қысқа мерзімді өтімділік коэффициентімен (к5);
- ағымдағы валюталық өтімділік лимитімен;
- қысқа мерзімді валюталық өтімділік лимитімен;
- орта мерзімді валюталық өтімділік лимитімен.
Банктің ағымдағы өтімділік коэффициенті мен қысқа мерзімді өтімділік
коэффициентінің ең аз мәнін уәкілетті орган белгілейді.
Банктердің ағымдағы өтімділік коэффициенті банктердің талап ету бойынша
міндеттемелерінің орташа айлық мөлшеріне жоғары өтімді активтердің орташа
айлық мөлшерінің қатысы ретінде есептеледі.
Жоғары өтімді активтер есебіне мыналар енгізіледі:
1) қолма-қол ақша;
2) тазартылған қымбат металдар;
3) Қазақстан Республикасының Үкіметі және Ұлттық Банк шығарған
мемлекеттік бағалы қағаздар, “Қазақстан ипотекалық компаниясы” акционерлік
қоғамы шығарған борыштық бағалы қағаздар;
4) Ұлттық Банктегі, Қазақстан Республикасының банктеріндегі және
Standard & Poor’s агенттігінің “ВВВ” рейтингінен төмен емес немесе одан
басқа рейтинг агенттіктерінің бірінің осыған ұқсас деңгейдегі рейтингінен
төмен емес ұзақмерзімді борыштық рейтингі бар резидент емес банктердегі
талап ету бойынша салымдар;
5) Қазақстан Республикасының банктеріне және Standard & Poor’s
агенттігінің “ВВВ” рейтингінен төмен емес немесе одан басқа рейтинг
агенттіктерінің бірінің осыған ұқсас деңгейдегі рейтингінен төмен емес ұзақ
мерзімді борыштық рейтингі бар резидент емес банктеріне берілетін
“овернайт” заемдары;
6) Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен
қадағалау агенттігі Басқармасының Екінші деңгейдегі банктер брокерлік
жәненемесе дилерлік қызметті жүзеге асырған кезде мемлекеттік бағалы
қағаздарымен мәмілелер жасай алатын елдердің ең төменгі талап етілетін
рейтингін белгілеу туралы 2006 жылғы 25 ақпандағы № 46 қаулысымен
(Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде № 4159
тіркелген) белгіленген деңгейден төмен емес шетел валютасында тәуелсiз ұзақ
мерзiмдi рейтингiсі бар елдердiң мемлекеттiк бағалы қағаздары;
7) тізбесі Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын
реттеу мен қадағалау агенттігі Басқармасының Облигациялармен екінші
деңгейдегі банктер мәмілелерді жүзеге асыра алатын халықаралық қаржы
ұйымдарының тізбесін белгілеу туралы 2004 жылғы 9 ақпандағы № 25
қаулысымен (Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде №
2740 тіркелген) белгіленген халықаралық қаржы ұйымдарының облигациялары;
8) Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен
қадағалау агенттігі Басқармасының Облигациялармен екінші деңгейдегі
банктер мәмілелерді жүзеге асыра алатын халықаралық қаржы ұйымдарының
тізбесін белгілеу туралы 2004 жылғы 9 ақпандағы № 25 қаулысымен
(Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде № 2740
тіркелген) белгіленген рейтинг агенттіктері бірінің талап етілетін ең төмен
рейтингісі бар шетел эмитенттерінің облигациялары.
Осы тармақта көрсетілген бағалы қағаздар, банк оларды кері сатып алу
шарттарымен сатқан немесе кепiлге берген немесе Қазақстан Республикасының
заңнамасына сәйкес өзгеше ауыртпалылық түскен бағалы қағаздарды қоспағанда,
өтімділігі жоғары активтердің есебіне қосылады.
Банктің ағымдағы және қысқа мерзімді өтімділік коэффициенттерін
есептеген кезде талап ету бойынша міндеттемелер мөлшеріне талап ету бойынша
барлық міндеттемелер, соның ішінде есеп айырысуларды жүзеге асыру мерзімі
белгіленбеген міндеттемелер қосылады.
Банктің ағымдағы, қысқа мерзімді және орта мерзімді валюталық өтімділік
лимиттерін есептеген кезде талап ету бойынша міндеттемелер мөлшеріне талап
ету бойынша барлық міндеттемелер, соның ішінде есеп айырысуларды жүзеге
асыру мерзімі белгіленбеген міндеттемелер, сондай-ақ жеке және заңды
тұлғалардың (банктерден басқа) мерзімді және шартты депозиттерін
қоспағанда, кредитордың міндеттемелерді мерзімінен бұрын өтеуді талап
етудің шартсыз құқығымен мерзімді міндеттемелер қосылады.
Банктердiң қысқа мерзiмдi өтiмдiлiк коэффициентi өтімділігі жоғары
активтерді қоса алғанда, үш айға дейін қалған өтеу мерзімі бар активтердің
орташа айлық мөлшерінің талап ету бойынша мiндеттемелердi қоса алғанда, үш
айға дейін қалған өтеу мерзімі бар міндеттемелердің орташа айлық мөлшеріне
ара қатынасы ретінде есептеледі.
Өтімділік коэффициенттерін есептеу кезінде мыналар алынып тасталуы
тиіс:
1) бірінші және екінші санатты күмәнділерінен басқа жіктеу, активтер,
шартты міндеттемелер ережесіне сәйкес жіктелген активтер;
2) кастодиан шарттары негізінде сақтауға және сенімгерлік басқару
туралы шарттар негізінде сенімгерлік басқаруға банк қабылдаған қаражаттың
инвестицияланбаған қалдықтары;
3) оффшорлық аймақтар аумағында тіркелген, заңды тұлға болып табылатын
Қазақстан Республикасының резидент еместеріне немесе уәкілетті орган
белгілеген оффшорлық аймақтар тізбесіне енгізілген не Экономикалық
ынтымақтастық және даму ұйымының ақпарат алмасу жөнінде міндеттеме
қабылдамаған оффшорлық аймақтар тізбесіне енгізген немесе аталған оффшорлық
аймақтар аумағында тіркелген заңды тұлғаларға еншілес ретінде қатысты болып
табылатын ұйымдарға қатысы бар мемлекеттердің азаматтарына қойылатын
талаптар.
Ағымдағы валюталық өтімділік лимиті 0,9-дан кем емес мөлшерде
белгіленеді және шетел валютасындағы өтімділігі жоғары активтердің орташа
айлық мөлшерінің сол шетел валютасындағы талап ету бойынша міндеттемелердің
орташа айлық мөлшеріне ара қатынасы ретінде есептеледі.
Қысқаша валюталық өтімділік лимиті 0,8-ден кем емес мөлшерде
белгіленеді және үш айға дейін қалған өтеу мерзімі бар шетел валютасындағы
активтердің орташа айлық мөлшерінің үш айға дейін қалған өтеу мерзімі бар
сол шетел валютасындағы міндеттемелердің орташа айлық мөлшеріне ара
қатынасы ретінде есептеледі.
Орта мерзімді валюталық өтімділік 0,6-дан кем емес мөлшерде белгіленеді
және бір жылға дейін қалған өтеу мерзімі бар шетел валютасындағы
активтердің орташа айлық мөлшерінің бір жылға дейін қалған өтеу мерзімі бар
сол шетел валютасындағы міндеттемелердің орташа айлық мөлшеріне ара
қатынасы ретінде есептеледі.
Ағымдағы, қысқа мерзімді және орта мерзімді өтімділік коэффициенттері
әрбір шетел валютасы бойынша айдың бірінші күнгі жағдай бойынша есептеледі,
әрі оның өткен есепті айдағы міндеттемелерінің орта мерзімді мөлшері
банктің өткен есепті айдағы міндеттемелерінің орта мерзімді мөлшерінің 1%
кем емес құрайды. Банктер 2006 жылғы 1 қазаннан бастап ағымдағы, қысқа
мерзімді және орта мерзімді валюталық өтімділік лимиттерін сақтауы тиіс.
Қазақстан Республикасының резидент еместері алдындағы қысқа мерзімді
міндеттемелердің ең жоғары лимиті 1 мөлшерінде белгіленеді және Қазақстан
Республикасының резидент еместері алдындағы міндеттемелер сомасының банктің
меншікті капиталына ара қатынасы ретінде есептеледі.
Осы коэффициентті есептеу мақсатында Қазақстан Республикасының резидент
еместері алдындағы міндеттемелер сомасына:
- Қазақстан Республикасының резидент еместері алдындағы талап ету
бойынша міндеттемелер, соның ішінде есеп айырысуларды жүзеге асыру
мерзімі белгіленбеген міндеттемелер;
- бастапқы өтеу мерзімі бір жылға дейінгі Қазақстан Республикасының
резидент еместері алдындағы мерзімді міндеттемелер;
- жеке және заңды тұлғалардың (банктерден басқа) мерзімді және шартты
депозиттерін қоспағанда,кредитордың міндеттемелерді мерзімінен бұрын
өтеуді талап етудің шартсыз құқығымен Қазақстан Республикасының
резидент еместері алдындағы мерзімді міндеттемелер қосылады [6].
3. Банк өтімділігін бағалаудың шетел тәжірибесі
Шетел тәжірибесінде өтімділікті мыналардың негізінде өлшейді:
1) баланс бойынша есептелетін және баланс өтімділігін айқындайтын
қаржылық коэффициенттер;
2) сәйкес кезеңдердегі баланс активтер мен пассивтері бойынша
айналымды талдау есебімен өтімді қаражаттарға қажіттілікті
анықтау.
Коэффициенттер әдісі баланс баптары арасындағы сандық ара қатынастарды
белгілеуді білдіреді.и Кейбір елдерде бұл ара қатынастарды үкімет
белгілесе, АҚШ сынды мемлекеттерде банктер өздері енгізеді.
Банктермен жинақталған тәжірибе белгілі бір көрсеткіштердің жиі
қолданылуын анықтаған [7, 187б.].
Өтімді активтер мен депозиттердің ара қатысын анықтау кезінде екі
көрсеткіш қолданылады:
1. [Алғашқы резервтер (Касса+Орталық банктегі корреспонденттік
шоттар)]Депозиттер;
2. [Алғашқы және екінші ретті резервтер (Мемлекеттік бағалы
қағаздар)]Депозиттер.
Бұл көрсеткіштер арқылы өтімді активтер мен орындалуға тиісті
депозиттер түріндегі міндеттемелер арасындағы байланыс орнатылады. Банктің
өтімділігін қамтамасыз ету үшін бірінші көрсеткіштің деңгейі 5-10%-дан
төмен болмауы қабылданған; екінші көрсеткіштің деңгейі – 15-25%-дан кем
болмауы қажет. Екінші көрсеткіш Жапонияда қолданылады (барлық банктер
орындау үшін міндетті), онда оның деңгейі 30%-дан төмен болмауы қажет.
АҚШ-та өтімділікті бағалау үшін берілген несиелер мен депозиттер
сомаларының ара қатынасы (1-ден жоғары болған сайын, банк өтімділігі төмен
болады) және активтердің әртараптандырылуын айқындау ретіндегі несиелердің
үлес салмағының активтердің жалпы сомасына қатынасы (бұл көрсеткіш 65-70%
деңгейінде оңтайлы деп есептеледі) көрсеткіштері қолданылады [8, 225б.].
Өтімділікті бағалау үшін сонымен қатар активтердің жедел түрде қолма-
қол ақшаға айналуын айқындайтын көрсеткіш қолданылады. Ол өтімді
активтердің активтердәің жалпы сомасына қатынасымен есептеледі. Өтімді
активтерге тек кассадағы қаражаттар қалдықтары, жолдағы, валюталық
шоттардағы ақша қаражаттары, Орталық банктегі және өзге банктердегі НОСТРО
шоты бойынша қалдықтар жатады. Өтімділікті басқару саласындағы
менеджменттің мақсаты - өтімділік пен табыстылықтың оңтайлы ара қатынасы.
Тартылған ресурстар құрылымын талдауға, депозиттік базаның
тұрақтылығына ерекше көңіл бөлінеді. Тұрақтылық тұрғысында депозиттер
негізгі (тұрақты) және тұрақсыз болып бөлінеді. Негізгі (тұрақты)
депозиттер – банкке мықтап бекітілген және одан кетпейтін депозиттер. Олар
көп болған сайын, банктің өтімділігі жоғары болады. Негізгі депозиттер
талап етуге дейінгі салымдар, мерзімді және жинақ шоттары мен салымдары
арасында болады. Депозиттердің тұрақты бөлігі талап етуге дейінгі
салымдардың арасында жоғары болады. Мерзімді және жинақ салымдары бойынша
талап етуге дейінгі салымдармен салыстырғанда жоғары пайыз белгіленеді.
Мерзімді және жинақ салымдары бойынша төлем түрлі банктерде түрліше болады,
олар қозғалысқа бейім келеді, сондықтан оларды тұрақсыз деп атайды [9,
122б.].
Депозиттердің тұрақтылығын сипаттайтын көрсеткіш негізгі депозиттердің
депозиттердің жалпы сомасына қатынасымен есептеледі. Егер жалпы
депозиттердегі негізгі депозиттердің үлесі 75%-дан төмен болмаса, банк
өтімді деп есептеледі.
Депозиттік базаның тұрақтылығын сипаттайтын келесі бір көрсеткіш –
мерзімді және жинақ депозиттерінің депозиттердің жалпы сомасына қатынасы.
Мерзімді және жинақ депозиттері банктің ресурстарына жатады, олар пайыздық
мөлшерлеменің өзгерістеріне сезімтал болып келеді. Олардың үлесінің ұлғаюы
тұрақсыз депозиттер көлемін арттырып, банк өтімділігін төмендетеді [10,
135б.].
Банктің ресурстық базасының сапасы коммерциялық банктің сыртқы көздер
(банкаралық несиелер) үшін қол жетімділігін куәландыратын көрсеткішпен
(Кск) бағаланады:
Кси =ҚбҚтқ (1)
мұндағы, Қб- орталық банкті қоса алғандағы өзге банктерден алынған
қарыздар;
Қтқ – тартылған қаражаттар сомасы.
Қажет болған жағдайда қалыпты төлеммен банкаралық нарықтан және орталық
банктен ресурстарды жылдам тарту және өтімді қаражаттардың уақытша
жетіспеушілігін жою қажеттілігі кезіндегі банктің мүмкіндігі банктің жоғары
өтімділігінің сипаты ретінде қарастырылады, ал сыртқы қарызданудың басымды
үлесі банктің төмен өтімділігін білдіреді. Сондықтан қосымша келесілерге
талдау жасалады:
1. қарыз алу жиілігі;
2. қарыз алу шарттары (кепілмен немесе кепілсіз);
3. қаражаттарды тартудың себебі;
4. қарыздар бойынша пайыздар [11, 98б.].
Көптеген елдерде коммерциялық банктердің өтімділік көрсеткіштері
мерзімдері бойынша топтастырылған баланстың актив және пассив баптарының
ара қатынасы негізінде есептеледі. Францияда үш ай мерзімдегі уақытта
көрсеткіштің мәні 60%-дан төмен емес, Англияда – бір ай (өтімділік
коэффициенті 12,5%-дан төмен емес) болады. Германияда коммерциялық банктер
ай сайын банк өтімділігінің жағдайы туралы Неміс федералдық банкіне есеп
беріп отырады.
Коэффициенттер әдісімен қатар Жапонияда, АҚШ-та және көптеген еуропалық
елдерде банк өтімділігін бағалауды қолма қол ақша қаражаттарының ағыны
негізінде бағалау кең қолданысқа ие бола бастады. Шетелдерде банк
өтімділігін қамтамасыз ету үшін несиелік тәуекелдерді шектеуге үлкен мәні
берілуде [12, 126б.].
Банктік тәжірибеде өтімділікті запас ретінде және ағын ретінде
түсіну қабылданған. Запас ретіндегі өтімділік қолда бар ресурстар есебінен
активтер құрылымын олардың жоғары өтімді баптарының пайдасына келтіріп
өзгерту жолымен белгілі бір нақты уақыт кезеңінде клиенттер алдындағы өз
міндеттемелерін орындаудағы банктің белгілі бір мүмкіндіктерінен тұрады
(балансты тігінен талдау). Ағын ретіндегі өтімділік динамика тұрғысында
қарастырылады, ол активтер мен пассивтердің сәйкес баптарын тиімді басқару
есебінен қалыптасқан жағымсыз өтімділік деңгейін белгілі бір уақыт
кезеңінде өзгерту немесе қол жеткен объективті қажетті өтімділік деңгейінің
нашарлауын болдырмау тұрғысындағы банктің қабілеттілігін бағалауды
білдіреді (көлденең талдау) [13, 144б.].
Ресейде коммерциялық банктер үшін өтімділік нормативтерінің мәнін
Орталық банк белгілейді. Нормативтерді талдау кезінде қаржылық есептілікте
көрсетілген олардың мәнінің банктің шынайы қаржылық жағдайына қаншалықты
сәйкес келетіндігін анықтау маңызды болып табылады. Банк өтімділігін
сипаттайтын нормативтер:
1. Н2 (мезеттік өтімділік нормативі) – банктің жоғары өтімді
актвитері сомасының талап етуге дейінгі міндеттемелер сомасына
қатынасы. Минималды мәні 20%, яғни 0,2 (банк клиенттері үшін
0,5).
2. Н3 (ағымдағы өтімділік нормативі) банктің өтімді активтері
сомасының талап етуге дейінгі және мерзімі 30 күнге дейінгі
шоттар бойынша банк міндеттемелерінің сомасына қатынасы,
минималды мәні 70% (0,7).
3. Н4 (банктің ұзақ мерзімді өтімділік нормативі) – банктің 1
жылдан жоғары барлық қарыздарының меншікті қаражаттарға (банк
капиталы), сонымен қатар өтеу мерзімі 1 жылдан жоғары депозиттік
шоттары, алынғна несиелері мен өзге де қарыз міндеттемелері
бойынша банк міндеттемелеріне қатынасы. Максималды мәні 120%
(1,2).
4. Н5 (жалпы өтімділік нормативі) - өтімді активтер мен банктің
жиынтық активтерінің пайыздық ара қатынасы, минималды мәні 20%
(0,2).
5. Н6 –бұл банктің несиелер , орналастырылған депозиттер (соның
ішінде банкаралық), есептік вексельлдер және т.с.с. бойынша
қарыз алушыға немесе байланысты қарыз алушылар тобына талаптары
сомасының капиталға қатынасы, максималды мәні – 25%. Нормативтің
мәні төмен болған сайын, несиелік қоржынды әртараптандыру
дәрежесі жоғары болады.
6. Н (бір кредиторға немесе салымшыға шаққандағы тәуекелдің
максималды көлемін сипаттайтыни норматив) – бұл салымдардың,
депозиттердің немесе банк тарапынан алынған несиелердің, бір
немесе өзара байланысты кредиторлардың (салымшылардың) шоттары
бойынша қалдықтардың банк капиталына пайыздық ара қатынасы
(нормативі берілмеген, динамикада қарастырылған) [14, 115б.].
Енді өтімділікті бағалаудағы Украина тәжірибесін қарастырамыз. Украина
заңнамасына сәйкес коммерциялық банктердің өтімділігін басқару Украина
ұлттық банкіне экономикалық және әкімшілік әсер ету үдістерін қолданумен
жүктелген. Коммерциялық банктердің өтімділігін бағалау үшін УҰБ келесі
көрсеткіштерді қолданады:
Банктің төлемқабілеттілігі келесі формуламен анықталады:
К1=ЖКАт*100% (2)
мұндағы, ЖК – негізгі және қосымша капиталдардан тұратын банктің жалпы
капиталы;
Ат – тәуекелді есепке ала отырып өлшенген банк
активтері.
Төлем қабілеттілігі коэффициентінің минималды мәні 8%-ды құрайды. Бұл
капитал жеткіліктілігі деңгейінің әлемдік стандарттарына сәйкес келеді [15,
118б.].
Коммерциялық банктердің қызметін қадағалау тәжірибесінде УҰБ баланс
өтімділігінің келесі көрсеткіштерін кеңінен қолданады:
- ағымдағы өтімділік (К2);
- қысқа мерзімді өтімділік (К3);
- жалпы өтімділік (К4);
- бір қарыз алушыға шаққандағы тәуекелдің максималды көлемі (К5).
Ағымдағы өтімділік коэффициенті келесі формула бойынша анықталады:
К2=БМӨА (3)
мұндағы, БМ – талап етуге дейінгі банк міндеттемелері, орындалу мерзімі
1 айға дейінгі банк міндеттемелері, клиеттер алдындағы
кредиторлық қарыз, сонымен қатар орындалу мерзімі 1 айға
дейінгі банкпен берілген кепілдемелер;
ӨА – банктің өтімді активтері (банк кассасындағы
қолма-қол ақша, бағалы металдар мен қолма-қол шетел валютасының қалдықтары,
УҰБ шоттарындағы және өзге шетел банктерінің корреспонденттік шоттарындағы
қалдықтар), сонымен қатар бағалы қағаздар инвестицияланған қаражаттар; банк
пайдасына өзге де төлемдер, өтеу мерзімі 1 айға дейінгі несиелер.
К2 көрсеткішінің мәні 1,0-ден аспауы қажет.
Қысқа мерзімді банк міндеттемелері мен қысқа мерзімді активтер
сомаларының қатынасы келесі түрде есептеледі:
К3=ҚМҚА (4)
мұндағы, ҚМ – талап етуге дейінгі міндеттемелер, орындалуы 3 айға
дейінгі міндеттемелер, өзге төлемдер бойынша кредиторлық
қарыз; орындалу мерзімі 3 айға дейінгі кепілдемелер және
кепілдеме берушіліктер;
ҚА - өтімді активтер; бағалы қағаздар
инвестицияланған қаражаттар; өтеу мерзімі 3 айға дейінгі
несиелер; банк пайдасына өзге де төлемдер.
К3 нормативінің мәні де 1,0 аспауы қажет деп белгіленген.
Жалпы өтімділік нормативі банктің жиынтық міндеттемелерінің активтердің
жалпы сомасына қатынасымен анықталады және келес формула бойынша
есептеледі:
К4=ЖМЖА (5)
мұндағы, ЖМ – банктің барлық міндеттемелерінің жалпы жиынтығы;
ЖА – банк активтерінің жалпы көлемі.
Норматив мәні 0,95-тен жоғары болмауы қажет.
Бір қарыз алушыға шаққандағы тәуекелдің максималды көлемінің көрсеткіші
келесі формуламен анықталады:
К5=ЖҚМК (6)
мұндағы, ЖҚ – бір қарыз алушының несиелері бойынша жиынтық қарыз және
аталмыш қарыз алушыға қатысты берілген баланстан тыс
міндеттемелері сомасының (борышкердің міндеттемесі) 50%-ы;
МК – банктің меншікті капиталы.
К5 нормативінің мәні 0,4-тен аспауы қажет [16,175б.].
Баланс өтімділігі көрсеткіштерін сақтау ай сайын бақыланады. Бақылауды
аймақтық басқармалар коммерциялық банктердің ұсынған баланстары, жеке
баланс баптары және экономикалық нормативтер есептеулері негізінде жүзеге
асырады.
1. БАНК ЦЕНТРКРЕДИТ АҚ-НЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ НӘТИЖЕЛЕРІ МЕН ӨТІМДІЛІКТІ БАСҚАРУ
ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ
2.1 Банктің қызмет ету негіздері және қаржылық жағдайын жалпы шолу
Банк ЦентрКредит Акционерлік қоғамы 1988 жылғы 19 қыркүйекте құрылған
және Қазақстанның алғашқы коммерциялық банктерінің бірі болып табылады.
1991 жыл, тамызда Банк Қазақ Акционерлік ЦентрБанк ретінде қайта тіркелді.
1993 жыл, қарашада Банк Қазақстан Қор Биржасының мүшелігіне кірді. 1994
жыл, қыркүйекте Шағын және орта бизнесті дамыту үшін ЕҚДБ несие желісін
басқару бойынша агент ретінде – екі Қазақстандық банктің бірі болып арнайы
өкілеттікке ие болды. 1996 жыл, қарашада Банк "Банк ЦентрКредит" ААҚ
ретінде қайта тіркелді.
2010 жыл, желтоқсанда The Banker журналы (Financial Times баспасы)
ЦентрКредит Банкін Қазақстандағы 2010 жылы Жыл банкі деп таныды.
Банктің республикамыз бойынша кеңінен тараған ауқымды филиалдық желісі
бар, 100-ден астам филиалдары мен бөлімшелері арқылы заңды тұлғаларға және
жеке адамдарға қызмет көрсетеді.
Банктің корреспонденттік желісіне 40 шақты шетелдік банк кіреді, бұл
Сізге өз әріптестеріңізбен дүние жүзі бойынша есеп айырысуға жағдай
жасайды.
Банктің жоғары технологияларды қолдануының арқасында клиенттері
Интернет банкинг жүйесі бойынша әлемнің кез келген елінен нақты уақыт
режимінде өз есепшоттарын басқаруға, яғни өз офисінен немесе Интернет
желісіне қосылған басқа кез келген ыңғайлы жерден банктік операциялар
жүргізуге мүмкіндік алады. Мұның нәтижесінде өз есепшоттарының жай-күйі
туралы қажетті ақпаратты алудың шапшаңдығы артады, жоғары сапамен және
тұрақтылықпен қаржы ағымдарын қашықтан басқаруға қол жетеді, ал бұл банкке
баруға уақыт пен шығыс жұмсамай, бизнесті дамытуға бағытталған тиімді жұмыс
болып табылады. Интернет банкинг жүйесінің тағы бір ерекшелігі бар:
аймақтық шектеулерді жояды. Клиент өзіне жақын орналасқан банкті іздемейді,
банкті таңдаған кезде ол іс жүзінде ұсынатын сервиске: тарифтеріне,
көрсететін қызмет түрлеріне және өз клиентіне деген жалпы көзқарасына
жүгінеді [17]
Аудит жасалған шоғырландырылған қаржы есептілігіне сәйкес Банк 2009 жыл
бойынша жиынтық активтерінің мөлшері бойынша 4-орынға және меншікті
капиталы бойынша 6-орынға ие болды. Есепті кезең ішінде Банк активтерін
23,4%-ға ұлғайтты, бұның жиынтық мәні 1 160,6 млрд. теңгені құрады. Банктің
ұстамды саясаты 2009 жылдың қиын жағдайларында 3,5 млрд. теңге мөлшерінде
таза пайда алуға мүмкіндік берді.
Банктің 2010 жылғы қаржылық есептілігіне сәйкес ЦКБ жиынтық активтердің
мөлшері бойынша және меншікті капитал бойынша 4 орынды иеленді. 2010 жылы
Банк 30,7 млрд теңге мөлшерінде теріс қаржылық нәтиже көрсетті.
Келесі суретте Банк ЦентрКредит АҚ-ның жиынтық активтерінің өзгеру
серпіні көрініс тапқан (2-сурет).
Сурет 2. 2001-2010 жж. БанкЦентр Кредит АҚ активтерінің өзгеру серпіні,
млрд. теңге[2]
2009 жылы Банктің активтері 23,4%-ға өсті және 1160,6 млрд. теңге
деңгейіне дейін жетті. Қазақстанның банк жүйесінің жиынтық активтеріндегі
ЦентрКредит Банкінің үлесі өткен жылмен салыстырғанда 2,1%-ға ұлғайып,
10,0%-ды құрады.
Жалпы Банк активтері 2010 жылы 5,5%-ға өсті және 1 224,6 млрд. теңге
деңгейіне жетті. Қазақстанның банк жүйесінің жиынтық активтеріндегі Банк
ЦентрКредит АҚ активтерінің үлесі 10,1%-ды құрайды.
Келесі суретте Банк капиталының жиынтық көлемінің 10 жылдағы өзгеру
серпіні бейнеленген (3-сурет).
Сурет 3. Банк ЦентрКредит АҚ-ның 2001-2010 жж. капитал көлемінің өзгеру
серпіні, млрд. теңге[3]
2009 жылы Банктің капиталы 3,2%-ға өсті және 2010 жылғы 1 қаңтарда 97,6
млрд. теңгені құрады.
Ал 2010 жылы Банктің капиталы 13,3%-ға кеміді және 2011 жылғы 1
қаңтардаңы жай-күйі бойынша 87,8 млрд. теңгені құрады.
2010 жылы банктердің төмендеу беталысы байқалып, ЕДБ негізгі қызметі
несие қоржынын сауықтыру болды. Бұл несие қоржынының сапалық құрылымының
өзгеруінен байқалады, ондағы күмәнді несиелердің үлесі 14,5%-ға өссе, осы
уақытта күмәнсіз несиелердің үлесі 38,3%-ға кеміді.
2010 жылы несие қоржынына қатысты қосымша провизия құру Банк пайдасының
төмендеуіне әкеліп соққан басты фактор болды.
Келесі суретте Банк міндеттемелерінің жиынтық көлемінің динмикасы
берілген (4-сурет).
Сурет 4. Банк міндеттемелерінің жиынтық көлемінің динамикасы, млрд.
теңге[4]
Суретте көрініс тауып отырғандай Банк міндеттемелерінің көлемі 2010
жылы 7,2%-ға өсіп, 1 139,8 млрд. теңгені құраған.
2. Банк активтерінің құрылымын талдау
Кіріс алу және өтімділікті қамтамасыз ету мақсатымен банктің
шоғырландырылған ресурстарын орналастыру оның активті операцияларының
мазмұнын анықтайды.
Келесі кестеде Банк ЦентрКредит АҚ-ның активтерінің құрылымы көрініс
тапқан (1-кесте).
Кесте 1
Банк ЦентрКредит АҚ-ның активтер құрылымы
млрд. теңге
Атауы 2008 жыл 2009 жыл 2010 жыл Өзгеріс
і
201020
09
%-бен
Сомасы Үлесі,Сомасы Үлесі,Сомасы Үлесі
% % %
Ақша қаражаттары және123,3 13,11 245,4 21,14 209,2 17,08 -14,7
олардың
эквиваленттері
Пайда және залал 20,7 2,20 10,4 0,90 13,5 1,10 29,8
арқылы әділетті құны
бойынша айқындалатын
қаржылық активтер
Сату үшін қолда бар 38,1 4,05 164,5 14,17 100,2 8,18 -39,1
инвестициялар
Өтеуге дейін 83,1 8,83 44,2 3,81 163,8 13,37 3,7 есе
ұсталатын
инвестициялар
Банктердегі 4,4 0,47 0,7 0,06 1,6 0,13 2,3 есе
қаражаттар
Клиенттерге және 648,2 68,92 665,5 57,34 699,5 57,12 5,1
банктерге ұсынылған
несиелер
Пайдаға ағымдағы 4,5 0,48 0,2 0,02 2,2 0,18 11 есе
салық бойынша
талаптар
Пайдаға кейінге - - 0,3 0,02 1,7 0,14 5,7 есе
қалдырылған салық
бойынша талаптар
Өзге де активтер 7,3 0,78 8,1 0,70 10,5 0,86 29,6
Негізгі құралдар және10,8 1,15 21,3 1,84 22,4 1,83 5,2
маткриалдық емес
активтер
Активтер жиынтығы: 940,5 100,001 160,6 100,001 224,6100,005,5
Е С К Е Р Т У- [19,20] мәліметтері негізінде автормен құрастырылған (А
ҚОСЫМШАСЫ)
1-кесте мәліметтеріне талдау жасайтын болсақ, талданып отырған
кезеңдерде Банктің активтер құрылымында басым үлесті клиенттерге және
банктерге ұсынылған несиелер иеленген. Атап көрсететін болсақ, 2008 жылы
олардың үлес салмағы 68,92%, 2009 жылы 57,34% және 2010 жылы 57,12% болған.
Келесі жайғасымда ақша қаражаттары және олардың эквиваленттері 2008 жылы
13,11%, 2009 жылы 21,14% және 2010 жылы 17,08%-бен орналасқан. Үшінші
жайғасымда 2008 және 2010 жылдары өтеуге дейін ұсталатын инвестициялар
сәйкесінше 8,83% және 13,37%-бен орналасса, 2009 жылы сату үшін қолда бар
инвестициялар 14,17%-бен орналасқан.
Активтер құрылымында 2010 жылы тек ақша қаражаттары және олардың
эквиваленттері 14,7%-ға және сату үшін қолда бар инвестициялар көлемі 39,1%-
ға қысқарған, ал қалған актив баптары бойынша оң өзгерістер байқалады.
Банктер активтерін басқару кезінде әрбір қоржынның түрлері мен әрбір
қоржынның мазмұнын жеке ала отырып, банктің өз меншікті қоржынының
мазмұнына талдаулар жасайды.
Банк активтері құрылымында клиенттерге және банктерге несиелер басым
үлесті иеленіп отыр. Осы орайда Банктің клиенттерге және банктерге ұсынған
несиелерінің серпіні келесі суретте көрініс тапқан (5-сурет).
Сурет 5. Клиенттерге және банктерге ұсынылған несиелердің жалпы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕР ӨТІМДІЛІГІН БАСҚАРУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... . 9
1.1 Өтімділікті басқарудың теориялық 9
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Банк өтімділігін басқаруда қолданылатын өтімділік
коэффициенттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
1.3 Банк өтімділігін бағалаудың шетел 16
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 БАНК ЦЕНТРКРЕДИТ АҚ-НЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ НӘТИЖЕЛЕРІ МЕН ӨТІМДІЛІКТІ БАСҚАРУ
ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... . 22
2.1 Банктің қызмет ету негіздері және қаржылық жағдайын жалпы
шолу ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
2.2 Банк активтерінің құрылымын 24
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Банктің міндеттемелері мен капиталын 32
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.4 Банктің өтімділік көрсеткіштері мен өтімділік тәуекелін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
3 БАНКТЕР ӨТІМДІЛІГІН БАСҚАРУДЫ ОҢТАЙЛАНДЫРУ
БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
3.1 Басқару тиімділігін қамтамасыз ету тұрғысында өтімділікті басқару
әдістерінің 41
үлгісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2 Мемлекет тарапынан банктер өтімділігін басқару бойынша
іс-шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 61
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
А ҚОСЫМШАСЫ – Банк ЦентрКредит АҚ 2009, 2010 жылдардағы бухгалтерлік
балансы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
... ... ... ... ... ... ...
Ә ҚОСЫМШАСЫ – Банк ЦентрКредит АҚ 2009, 2010 жылдарғы шоғырландырылған
қаржылық 65
есептемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Банктердің қаржылық тұрақтылығын
қамтамасыз ету – экономиканың тиімді қызмет етуінің қажетті шарты болып
табылады. Банк коммерциялық кәсіпорын ретінде қолында бар несиелік
ресурстарды тиімді салуға мүдделі болып табылады. Пайданы барынша көбейтуге
талпыну тәуекел дәрежесі жоғары операцияларға қаражат салымын жасауды
білдіреді. Осы орайда сенімділік-пайдалылық ұғымдарын бүтіндей
қарастыруда өтімділік мәселесі туындайды. Банктің өтімділігі ретінде
банктердің клиенттер алдында міндеттемелерін орындау қабілеті түсініледі.
Жалпы қазіргі кезеңдегі қазақстандық банктік тәжірибеде орын алған
өтімділік дағдарысы, өз кезегінде банктердің активі мен пассивін басқарудың
тиімсіздігін, соның ішінде өтімділікті қамтамасыз ететін активтер мен
пассивтерді басқаруға қатысты теория мен тәжірибедегі әлсіз тұстарынының
болуын нақты дәлелдейді.
Көптеген банк қызметкерлері банктің активі мен пассивін кешенді басқару
пайданы арттырып, тәуекелді азайтады деп пікір айтады. Біздің ойымызша,
бұл жерде күтілетін табыстар мен өтімділікті дұрыс бағалау қауіпі бар. Бұл
жерде банк активі мен пассивін басқару тәуекел мен табыстардың ара
қатынасын дұрыс түсіне білу қажет, себебі, банк тәуекелін бір бағытта
қысқарту, банк қызметінің басқа бағыттары бойынша оның артуына жол береді.
Банк қызметінде тәуекелдің жоғары деңгейде болуы, өз кезегінде тек қана
табыссыздыққа ғана емес өтімсіздікке ұшырауға себеп болары сөзсіз. Ендеше,
банктік сектордағы орын алған өтімділік дағдарысынан шығуға тиісті
қолданылатын шаралардың кешігуі, ертеңгі банктік дағдарысқа жол беруі әбден
мүмкін. Демек, міне осы сияқты оң шешімін таппаған мәселелердің банктік
тәжірибеде болуы зерттеу жұмысы тақырыбының аса өзектілігін одан әрі
нақтылай түседі.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Коммерциялық банктердің өтімділігін
басқару теориясы және тәжірибесіне қатысты мәселелер осы күнге дейін
шетелдік ғалымдардың еңбектерінде басты орын алуда, атап айтсақ, Г.
Марковиц, Дж. Тобин, У.Шарп, Ф. Модильян, М. Миллер, М. Дженсен, У.
Меклинг, А. Смит, Дж. М. Кейнс, П. Роуз, Э. Рид, Р. Коттер, Э. Гилл, Р.
Смит, Т. Кох, Б. Улиямс, Дж. Неман, О. Моргенштейн, А. Чендлер, И. Ансофф,
К. Эндрюс, Г. Клейнер, А. Мовсесян, И. Хоминич, П. Диетерин, А. Фурнье, С.
Липп, Дж. Мак Колл, А. Куракие, Р. Сомерс және өзгелер.
Коммерциялық банктің активі мен пассивін және жалпы өтімділігін
басқаруды қаржы менеджментінің құрамдас бөлігі ретінде ресейлік
ғалымдардың: И.В. Ларионова, О.И. Лаврушин, В.М. Усоскин, К.Р. Тагирбеков,
Г.Г. Коробова, М.А. Поморина, Ю.С. Масленченков, Н.Е. Егорова, И.Т.
Балабанов, И.А. Бланк, Е.С. Стоянова, В.В. Ковалев, В.И. Колесников, О.М.
Марков, Е.Ф. Жуков, Э.А. Уткин, Е.Б. Ширинская, О.В. Ефимова, В.В. Ковалев
және т.б.еңбектерінде көрініс тапқан.
Қазақстанның қазіргі экономикалық даму жағдайында банктердің активтері
мен пассивтерін басқарудың теориялық және тәжірибелік аспектілері отандық
экономист-ғалымдардың: Ғ.С. Сейітқасымов, О.Б. Баймұратов, Н.К. Кучукова,
Ш.Р. Әбділманова, К.Ш. Дүйсенбаев, А.Б. Зейнелғабдин, Ұ.М. Искаков, Р.Е.
Елемесов, С.Ж. Интыкбаева, С.С. Арыстанбаева, Н.Н. Хамитов, З.Д. Искакова,
Ә.Д. Шелекбай, Г.Т. Абдрахманова, А.А. Мусина және т.б. еңбектерінде
кездеседі.
Коммерциялық банктің өтімділігін басқаруға бағытталған ғылыми
жұмыстарға жасалған талдаудан, банктің өтімділігі мен табыстарын
қамтамасыз етуде ең бастысы банк балансының құрылымын үйлесімді немесе
теңгерімді басқаруға қатысты орын алған мәселелердің болуы зерттеу
тақырыбының өзектілігін сипаттайды. Өкінішке орай, коммерциялық банктің
өтімділігін басқаруды теориялық және тәжірибелік тұрғыдан зерттеулер
белгілі ғалым-экономистердің еңбектерінде әр жақты көрініс тапқан.
Сондықтан да, банктің өтімділігін басқарудың теориялық және тұрғыдан
жеткіліксіз мазмұны мен оның аз зерттелген әдістемелері, сондай-ақ оларды
тиімді басқару тәжірибесіндегі орын алатын өзекті мәселелер бұл дипломдық
жұмыстың тақырыбын таңдауға себеп болды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты ҚР-ның
екінші деңгейдегі банктерінің өтімділігі мен табыстылығын қамтамасыз ететін
қазіргі заманға сай банк активтері мен пассивтерін теңгерімді басқаруға
байланысты теориялық-әдістемелік және ғылыми-тәжірибелік тұрғыдан
негізделген ұсыныстар жасау.
Қойылған мақсатқа жету мынадай міндеттерді шешуді көздейді:
- коммерциялық банктерде өтімділікті басқарудың теориялық
негіздерін қарастыру;
- Қазақстан Республикасында белгіленген өтімділік
коэффициенттерінің нормативтік мәндерін анықтау;
- өтімділікті басқару тұрғысындағы шетел тәжірибесін зерделеу;
- нақты банк мысалында банктің активтері мен пассивтерін басқару
қызметін, өтімділік коэффициенттері нормативтерінің орындалуын
талдау;
- екінші деңгейлі банктердің өтімділігін басқару бойынша ұсыныстар
жасау.
Зерттеу пәніне ҚР екінші деңгейдегі банктердің активі мен пассивін
басқару арқылы өтімділігін басқару үдерісі жатады.
Зерттеу объектісіне Банк ЦентрКредит акционерлік қоғамының
өтімділікті басқару қызметтері жатады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Зерттеудің әдістемелік
және теориялық негізіне қазіргі кездегі отандық және шетелдік ғалым-
экономистердің коммерциялық банктердің активі және пассивін, өтімділігін
басқарудағы орын алатын мәселелері туралы және өтімділікті басқарудың
банктің тұрақты дамуындағы рөлін сипаттайтын зерттеулері пайдаланылды.
Зерттеудің ақпараттық базасы. Зерттеудің ақпараттар базасы ретінде банк
қызметіне реттеуге арналған ҚР-ның заңдары мен нормативтік актілері, ҚҰБ-
нің Басқармасының қаулысымен бекітілген ережелері, нұсқаулықтар және өзге
нормативтік құжаттары, ақпараттық бөлімшелерінің статистикалық және есептік
деректері, Банк ЦентрКредит АҚ есептік материалдары, ҚР статистикалық
агенттіктің сандық мәліметтері, түрлі деңгейдегі ғылыми-тәжірибелік
конференция материалдары, сондай-ақ банктің активі мен пассивін басқару
жайлы сұрақтарды қамтитын жергілікті және шетелдік басылымдардағы мақалалар
және т.с.с. пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі зерттеудің мақсаттары және
міндеттерімен анықталған. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕР ӨТІМДІЛІГІН БАСҚАРУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1. Өтімділікті басқарудың теориялық аспектілері
Қазіргі экономикалық әдебиеттер мен тәжірибеде банктік өтіміділік
түсініге біржақты анықтама берілмеген. Өтімділік термині латынның
liquidus сөзінен шыққан, аудармасында ақпалы, сұйық деген мағынаны
білдіреді, яғни өтімділік қандай да бір объектіге қозғалыс, ауысу
жеңілдігінің сипаттамасын береді.
20-жылдардың кеңестік экономикалық әдебиеттерінде өтімділік түсінігі
несиеқабілеттілік түсінігімен тығыз байланыста қарастырылған және
кәсіпорынның меншікті және қарыз айналым қаражаттарын және олардың
қолданылу дұрыстығын бағалау үшін қолданылған.
Кеңес дәуірінде ғылым мен тәжірибе өтімділік түсінігін капиталистік
экономикадағы дағдарыс, банктер мен фирмалардың банкроттылығы
түсініктерімен ажырағысыз байланыстыратын, ал жоспарлы және прапорционалды
түрде дамып келе жатқан социалистік экономикада бұл жағдайдың мүлде болуы
мүмкін емес қарастырылатын. Яғни, өтімділік капиталистік елдерде
фирмалардың, кәсіпорындардың немесе банктердің өздерінің барлық
міндеттемелерін және оларға қойылған заңды талаптарды үздіксіз төлеу
алуының нақты мүмкіндігін (қабілеттілігін) қамтамасыз ететін активтердің
жинақтылығы ретінде түсінілді. Басқаша айтсақ, өтімділік шаруашылық
субъектісі активтеріне тән сипаты ретінде, яғни олардың қолма-қол ақшаға
жылдам айналу қабілеттілігіне негізделген жинақтылығы, қозғалғыштығы
ретінде қабылданды.
Қаржылық-несиелік сөздікте өтімділік банктердің өз міндеттемелерін
уақытында орындауын қамтамасыз ету қабілеттілігі түсіндірілді, яғни банк,
оның қызметі тұрғысында анықталды.
Заманауи экономикалық әдебиеттерде өтімділік термині қолданудың кең
спектірін иеленеді және экономиканың түрлі объектілерін сипаттайды.
Келтірілген түсініктермен қатар ол экономикалық өмірдік нақты
объектілерімен (тауар, бағалы қағаз), ұлттық экономика субъектілерімен
(банк, кәсіпорын, нарық), сонымен қатар экономикалық субъекті қызметінің
сипатты белгілерін анықтау үшін (кәсіпорын балансы, банк балансы) қатысты
өзге де түсініктермен үйлесе отырып қолданылады [1, 89б.].
Өтімділік ретінде банктердің ақшалай нысандағы өз міндеттемелерін тек
коммерциялық банктердің несиелік қана емес, сондай-ақ кассалық
мүмкіндіктерін есепке ала отырып уақытылы өтей алу мүмкіндігі
түсіндіріледі. Банктер өтімділігі мыналарға байланысты болады:
1) депозиттердің сипатына, көлемі мен құрылымына;
2) несие нарығында банктің жедел қарыз ала алу мүмкіндігіне;
3) активтер құрылымының (несиелік салымдар) мерзімі және құрылымы
бойынша пассивтер (ресурстар) құрылымымен сәйкес келуіне, себебі,
мәселен, тұрақты бюджет тапшылығы жағдайында банк активтері
құрамында мемлекеттік бағалы қағаздар (облигациялар, қазынашылық
міндеттемелер) үлес салмағының артуы банк жүйесінің өтімділігін
әлсіретеді;
4) экономикалық конъюнктураға, себебі, мәселен, экономиканың тұралап
қалуы клиенттерді банктердің өз салымдарын алуына итермелейд, ол тек
олардың өтімділігін ғана нашарлатып қоймай, банктердің жоюылуының
себебі де болуы мүмкін;
5) экономикадағы қарама-қайшылықтардың әсерінен қолма-қол ақша
айналымының бұзылуына;
6) банктің ақша резервтерінің өсуіне, себебі депозиттер сомасы
ұсынылған несиелер көлемінен жоғары болғанда, банктер максималды
өтімділікке ие болады.
Сонымен банктердің өтімділігі – бұл олардың салымшылар, кредиторлар
және өзге де клиенттер алдындағы өз міндеттемелерін уақытылы және
жоғалтуларсыз орындау қабілеті. Банк міндеттемелері нақты және шартты
міндеттемелерден қалыптасады [2, 125б.].
Нақты міндеттемелер банк балансында талап етуге дейінгі депозиттер,
мерзімді депозиттер, тартылған банкаралық ресурстар, кредиторлар
қаражаттары түрінде айқындалады.
Шартты міндеттемелер баланстан тыс пассивтік (банкпен берілген
кепілдемелер және т.б.) және баланстан активті операциялармен
(пайдаланылмаған несиелік желілер және шығарылған аккредитивтер)
сипатталады.
Міндеттемелерді орындау үшін банк келесі өтімді активтерді қолданады:
- кассадағы және корреспонденттік шоттардағы ақша қаражаттарының
қалдықтарымен сипатталатын қолма-қол ақша;
- қолма-қол ақшаға жылдам айналдыруға болатын активтер;
- банкаралық нарықтан немесе ҚР Ұлттық банкінен қажет болғанда алуға
болатын банкаралық несиелер;
- өзге де тартылған қаражаттар, мәселен, депозиттік сертификаттар және
банктік вексельдер шығару.
Өтімділіктің екі түрін қарастыруға болады: банкпен жинақталған
өтімділік, яғни қолма-қол ақша, жоғары өтімді бағалы қағаздар және сатып
алынған өтімділік, яғни тартылған банкаралық несиелер, банктік вексельдер
шығару, депозиттік және жинақ сертификаттары. Банк өтімділігінің бұл
сипаттарын сақтау банк қызметінің сапасын және сыртқы орта жағдайын
анықтайтын ішкі және сыртқы факторлармен негізделген.
Ішкі факторлар қатарына банк активтерінің сапасы, тартылған қаражаттар
сапасы, активтер мен пассивтердің мерзімдері бойынша сәйкестігі, сауатты
менеджмент, банк имиджі.
Кіріс алу және өтімділікті қамтамасыз ету мақсатымен банктің
шоғырландырылған ресурстарын орналастыру оның активті операцияларының
мазмұнын анықтайды.
Банктердің активтерін басқару меншікті және қатыстырылған қаржыларды
жоғары табыс пен тәуекелдің төмен болуына ұмтылу арасында обьективті
қажетті тепе-теңдіктің тұрақты түрде қамтамасыз етілуін ұстап тұратындай
тәртіпте орналасытыруын білдіреді.
Активтерді басқару кезінде мынадай маңызды қағидаларды сақтай білу
көзделеді:
– активті оепрацияларды жасау кезінде үнемділікке қол жеткізу;
– тәуекел қалыптары шегіндегі операциялар;
– активтік және пассивтік қаржылардың тепе теңдігі;
– кіріс келтірушілікті қамтамасыз ету.
Сыныптық және өтімділік дәрежесі бойынша активтердің жіктеуін келесі
түрде беруге болады:
– банк кассасының болуы (касса, Орталық банктегі корреспонденттік,
ағымдағы есп шоттар);
– бірінші сыныптағы бағалы қағаздар (айналымдағы коммерциялық вексельдер,
мемлекеттік қазынашылқ вексельдер, мемлекеттік облигациялар);
– банк несиесі (қысқа мерзімді, орта мерзімді, ұзақ мерзімді);
– кешіктірілген ссудалар (мерзімінде қайтарылмаған, екі немесе одан да көп
мерзімге ұзартылған);
– Қозғалмайтын мүлік (ғимарат, құрал жабдықтар және т.б) [3, 88б.].
Банктер активтерді басқару кезінде әрбір қоржынның түрлері мен әрбір
қоржынның мазмұнын жеке жеке ала отырып, банктің өз меншіктік қоржынының
мазмұнына талдаулар жасайды. Банк қоржыны баланс активтрі мен пассивтерінің
барлық жақтарын сипаттайды. Мынадай қоржын (портфель) түрлері бар:
– несие қоржыны;
– бағалы қағаздар қоржыны;
– қолма-қол ақша (нақтылы) қоржыны;
– инвестициялар қоржыны.
Мысалы, несие қоржынына талдау жасау кезінде: шұғыл несиелер ме, әлде
уақытында қайтарылмаған несиелер ме; қысқа мерзімді немесе проблемалық
несиелер ме; қалыпты немесе проблемалық несиелер ме, соларды анықтау
көзделеді.
Активтердің өтімділігі коммерциялық банк активтері тұрақтылығының
негізгі көрсеткіштері болып қатысады. Бұл – көлемді кешенді көрсеткіш.
Өтімділік көрсеткіштері банктердің тәжірибесінде кең түрде қолданылатын
коэффициенттермен өлшенеді.
Банк активтерінің сапасы үш сипатты айқындайды: өтімділікті,
тәуекелділік, табыстылық.
Активтер өтімділігі – активтерді өткізу немесе қарыз алушымен
міндеттемелерді өтеу жолымен активтердің қолма-қол ақшаға жоғалтуларсыз
ауысу қабілеттілігі. Мүмкін жоғалтулардың дәрежесі активтер
тәуекелділігімен негізделеді. Өтімділік дәрежесі бойынша банк активтері
бірнеше топтарға бөлінеді (1-сурет).
Сурет 1. Банк активтерінің өтімділік дәрежесі бойынша жіктелуі[1]
Бірінші топты жоғары класты өтімді активтер құрайды:
- банк кассасы мен корреспонеденттік шоттарындағы банктің ақша
қаражаттары;
- банк қоржынындағы мемлекеттік бағалы қағаздар.
Өтімді активтердің көрсетілген тобының жоғары үлесі депозиттер көлемі
үлкен және тұрақсыз немесе несиелерге сұраныстың артуы күтілетін банктерге
қажет.
Екінші топқа мыналар кіреді: заңды және жеке тұлғаларға қысқа мерзімді
несиелер; банкаралық несиелер, факторингтік операциялар; сату үшін арналған
корпоративті бағалы қағаздар. Олардың қолма-қол ақшаға айналу кезеңі
-ұзағырақ болады.
Активтердің үшінші тобы банктің ұзақ мерзімді салымдары мен
инвестицияларын, соның ішінде ұзақ мерзімді несиелерді, лизингтік
операцияларды, инвестициялық бағалы қағаздарды қамтиды.
Активтердің төртінші тобы – мерзімі өткен несиелер түріндегі, кейбір
бағалы қағаздардың түрі, ғимараттар мен құрылыстар түріндегі өтімді емес
активтер.
Активтердің өтімділігі төмен болған сайын, олардың тәуекелділігі жоғары
болады, яғни активтерді ақша қаражаттарына айналдыру кезіндегі әлеуетті
жоғалтулар мүмкіндігі жоғары болады.
Активтер табыстылығы – бұл олардың банкке табыс әкелу қабілеттілігі.
Осы критериі бойынша активтер табыс әкелетін (несиелер, бағалы қағаздар
салымдар және т.б.) және табыс әкелмейтін (ҚР ҰБ корреспонденттік шотындағы
ақша қаражаттары, ғимараттар мен құрылытар және т.б.) болып бөлінеді [4,
122б.].
Сонымен қатар банк өтімділігі тартылған қаражаттардың сапасымен де
анықталады, яғни міндеттемелердің өтімділігімен, депозиттердің
тұрақтылығымен және сыртқы қарызданудан қалыпты тәуелділікпен анықталады.
Міндеттемелер өтімділігі оларды өтеу жылдамдығы мен банк үшін тартылған
қаражаттарды көлемін белгілі бір деңгейде ұстап тұру кезіндегі қайталану
дәрежесін сипаттайды, олардың мерзімдік құрылымын айқындайды.
Активтер мен пассивтердің сомалары және мерзімдері бойынша сәйкестігі
банк өтімділігіне маңызды әсер тигізеді. Клиенттер алдындағы
міндеттемелерді банктің орындауы ақша қаражаттары инвестицияланатын
мерзімдерді оның салымшылары ұсынып отырған мерзімдермен келісуін
білдіреді. Негізінен тартылған ресурстармен жұмыс жасайтын банктердің бұл
ережені сақтамауы олардың кредиторлар алдындағы міндеттемелерін уақытылы
орындамауына әкелуі мүмкін.
Банк активтері мен пассивтерінің, сонымен қатар кезеңдегі олардың
шартты міндеттемелерінің ара қатынасы банктің өтімді позициясының жағдайын
анықтайды. Банктің өтімді жайғасымы жағдайының оның өтімділігіне әсер етуін
бағалау кезінде тек мерзімдері бойынша активтер мен пассивтер көлемінің
сәйкес келмеуін ғана емес, бұл сәйкессіздіктің жалпы міндеттемелерге
қатысты деңгейін, сонымен қатар бұл сәйкессіздіктердің динмикасын ескерген
жөн.
Банк өтімділігінің ішкі факторларына менеджмент, яғни жалпы банк
қызметін басқару мен өтімділігін басқару жүйесі жатады. Банкті басқару
сапасы келесілермен анықталады:
- банк саясатының мазмұнымен;
- стартегиялық және ағымдағы міндеттерді шешуге мүмкіндік беретін
дұрыс ұйымдастырушылық құрылыммен;
- банк активтер мен пассивтерін басқару мехнизмімен;
- тәртіптердің, соның ішінде жауапкершілікті шешімдер қабылдауға
қатысты тәртіптердің нақтылығы [5, 114б.].
Банктің өтімділігі имидж сынды факторды да негіздейді. Банктің оң
имиджі ресурстарды тарту кезінде өзге банктердің алдында артықшылық береді,
депозиттік базаның тұрақтылығын және шетелдік серіктестермен байланыстардың
дамуын қамтамасыз етеді.
Банк өтімділігінің сыртқы факторларына мыналар жатады:
- елдегі саяси және экономикалық жағдай;
- бағалы қағаздар нарығының және банкаралық нарықтың дамуы;
- коммерциялық банктерді қайта қаржыландыру жүйесі;
- оның қадағалаушы органдарының тиімділігі.
2. Банк өтімділігін басқаруда қолданылатын өтімділік коэффициенттері
Тәжіриебе жүзінде өтімділікті бағалаудың екі әдісі қолданылуы мүмкін:
коэффициенттер арқылы және қолма-қол ақша ағынының негізінде.
Өтімділік мынадай коэффициенттермен және лимиттермен сипатталады:
- банктің ағымдағы өтімділік коэффициентімен (к4);
- банктің қысқа мерзімді өтімділік коэффициентімен (к5);
- ағымдағы валюталық өтімділік лимитімен;
- қысқа мерзімді валюталық өтімділік лимитімен;
- орта мерзімді валюталық өтімділік лимитімен.
Банктің ағымдағы өтімділік коэффициенті мен қысқа мерзімді өтімділік
коэффициентінің ең аз мәнін уәкілетті орган белгілейді.
Банктердің ағымдағы өтімділік коэффициенті банктердің талап ету бойынша
міндеттемелерінің орташа айлық мөлшеріне жоғары өтімді активтердің орташа
айлық мөлшерінің қатысы ретінде есептеледі.
Жоғары өтімді активтер есебіне мыналар енгізіледі:
1) қолма-қол ақша;
2) тазартылған қымбат металдар;
3) Қазақстан Республикасының Үкіметі және Ұлттық Банк шығарған
мемлекеттік бағалы қағаздар, “Қазақстан ипотекалық компаниясы” акционерлік
қоғамы шығарған борыштық бағалы қағаздар;
4) Ұлттық Банктегі, Қазақстан Республикасының банктеріндегі және
Standard & Poor’s агенттігінің “ВВВ” рейтингінен төмен емес немесе одан
басқа рейтинг агенттіктерінің бірінің осыған ұқсас деңгейдегі рейтингінен
төмен емес ұзақмерзімді борыштық рейтингі бар резидент емес банктердегі
талап ету бойынша салымдар;
5) Қазақстан Республикасының банктеріне және Standard & Poor’s
агенттігінің “ВВВ” рейтингінен төмен емес немесе одан басқа рейтинг
агенттіктерінің бірінің осыған ұқсас деңгейдегі рейтингінен төмен емес ұзақ
мерзімді борыштық рейтингі бар резидент емес банктеріне берілетін
“овернайт” заемдары;
6) Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен
қадағалау агенттігі Басқармасының Екінші деңгейдегі банктер брокерлік
жәненемесе дилерлік қызметті жүзеге асырған кезде мемлекеттік бағалы
қағаздарымен мәмілелер жасай алатын елдердің ең төменгі талап етілетін
рейтингін белгілеу туралы 2006 жылғы 25 ақпандағы № 46 қаулысымен
(Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде № 4159
тіркелген) белгіленген деңгейден төмен емес шетел валютасында тәуелсiз ұзақ
мерзiмдi рейтингiсі бар елдердiң мемлекеттiк бағалы қағаздары;
7) тізбесі Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын
реттеу мен қадағалау агенттігі Басқармасының Облигациялармен екінші
деңгейдегі банктер мәмілелерді жүзеге асыра алатын халықаралық қаржы
ұйымдарының тізбесін белгілеу туралы 2004 жылғы 9 ақпандағы № 25
қаулысымен (Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде №
2740 тіркелген) белгіленген халықаралық қаржы ұйымдарының облигациялары;
8) Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен
қадағалау агенттігі Басқармасының Облигациялармен екінші деңгейдегі
банктер мәмілелерді жүзеге асыра алатын халықаралық қаржы ұйымдарының
тізбесін белгілеу туралы 2004 жылғы 9 ақпандағы № 25 қаулысымен
(Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде № 2740
тіркелген) белгіленген рейтинг агенттіктері бірінің талап етілетін ең төмен
рейтингісі бар шетел эмитенттерінің облигациялары.
Осы тармақта көрсетілген бағалы қағаздар, банк оларды кері сатып алу
шарттарымен сатқан немесе кепiлге берген немесе Қазақстан Республикасының
заңнамасына сәйкес өзгеше ауыртпалылық түскен бағалы қағаздарды қоспағанда,
өтімділігі жоғары активтердің есебіне қосылады.
Банктің ағымдағы және қысқа мерзімді өтімділік коэффициенттерін
есептеген кезде талап ету бойынша міндеттемелер мөлшеріне талап ету бойынша
барлық міндеттемелер, соның ішінде есеп айырысуларды жүзеге асыру мерзімі
белгіленбеген міндеттемелер қосылады.
Банктің ағымдағы, қысқа мерзімді және орта мерзімді валюталық өтімділік
лимиттерін есептеген кезде талап ету бойынша міндеттемелер мөлшеріне талап
ету бойынша барлық міндеттемелер, соның ішінде есеп айырысуларды жүзеге
асыру мерзімі белгіленбеген міндеттемелер, сондай-ақ жеке және заңды
тұлғалардың (банктерден басқа) мерзімді және шартты депозиттерін
қоспағанда, кредитордың міндеттемелерді мерзімінен бұрын өтеуді талап
етудің шартсыз құқығымен мерзімді міндеттемелер қосылады.
Банктердiң қысқа мерзiмдi өтiмдiлiк коэффициентi өтімділігі жоғары
активтерді қоса алғанда, үш айға дейін қалған өтеу мерзімі бар активтердің
орташа айлық мөлшерінің талап ету бойынша мiндеттемелердi қоса алғанда, үш
айға дейін қалған өтеу мерзімі бар міндеттемелердің орташа айлық мөлшеріне
ара қатынасы ретінде есептеледі.
Өтімділік коэффициенттерін есептеу кезінде мыналар алынып тасталуы
тиіс:
1) бірінші және екінші санатты күмәнділерінен басқа жіктеу, активтер,
шартты міндеттемелер ережесіне сәйкес жіктелген активтер;
2) кастодиан шарттары негізінде сақтауға және сенімгерлік басқару
туралы шарттар негізінде сенімгерлік басқаруға банк қабылдаған қаражаттың
инвестицияланбаған қалдықтары;
3) оффшорлық аймақтар аумағында тіркелген, заңды тұлға болып табылатын
Қазақстан Республикасының резидент еместеріне немесе уәкілетті орган
белгілеген оффшорлық аймақтар тізбесіне енгізілген не Экономикалық
ынтымақтастық және даму ұйымының ақпарат алмасу жөнінде міндеттеме
қабылдамаған оффшорлық аймақтар тізбесіне енгізген немесе аталған оффшорлық
аймақтар аумағында тіркелген заңды тұлғаларға еншілес ретінде қатысты болып
табылатын ұйымдарға қатысы бар мемлекеттердің азаматтарына қойылатын
талаптар.
Ағымдағы валюталық өтімділік лимиті 0,9-дан кем емес мөлшерде
белгіленеді және шетел валютасындағы өтімділігі жоғары активтердің орташа
айлық мөлшерінің сол шетел валютасындағы талап ету бойынша міндеттемелердің
орташа айлық мөлшеріне ара қатынасы ретінде есептеледі.
Қысқаша валюталық өтімділік лимиті 0,8-ден кем емес мөлшерде
белгіленеді және үш айға дейін қалған өтеу мерзімі бар шетел валютасындағы
активтердің орташа айлық мөлшерінің үш айға дейін қалған өтеу мерзімі бар
сол шетел валютасындағы міндеттемелердің орташа айлық мөлшеріне ара
қатынасы ретінде есептеледі.
Орта мерзімді валюталық өтімділік 0,6-дан кем емес мөлшерде белгіленеді
және бір жылға дейін қалған өтеу мерзімі бар шетел валютасындағы
активтердің орташа айлық мөлшерінің бір жылға дейін қалған өтеу мерзімі бар
сол шетел валютасындағы міндеттемелердің орташа айлық мөлшеріне ара
қатынасы ретінде есептеледі.
Ағымдағы, қысқа мерзімді және орта мерзімді өтімділік коэффициенттері
әрбір шетел валютасы бойынша айдың бірінші күнгі жағдай бойынша есептеледі,
әрі оның өткен есепті айдағы міндеттемелерінің орта мерзімді мөлшері
банктің өткен есепті айдағы міндеттемелерінің орта мерзімді мөлшерінің 1%
кем емес құрайды. Банктер 2006 жылғы 1 қазаннан бастап ағымдағы, қысқа
мерзімді және орта мерзімді валюталық өтімділік лимиттерін сақтауы тиіс.
Қазақстан Республикасының резидент еместері алдындағы қысқа мерзімді
міндеттемелердің ең жоғары лимиті 1 мөлшерінде белгіленеді және Қазақстан
Республикасының резидент еместері алдындағы міндеттемелер сомасының банктің
меншікті капиталына ара қатынасы ретінде есептеледі.
Осы коэффициентті есептеу мақсатында Қазақстан Республикасының резидент
еместері алдындағы міндеттемелер сомасына:
- Қазақстан Республикасының резидент еместері алдындағы талап ету
бойынша міндеттемелер, соның ішінде есеп айырысуларды жүзеге асыру
мерзімі белгіленбеген міндеттемелер;
- бастапқы өтеу мерзімі бір жылға дейінгі Қазақстан Республикасының
резидент еместері алдындағы мерзімді міндеттемелер;
- жеке және заңды тұлғалардың (банктерден басқа) мерзімді және шартты
депозиттерін қоспағанда,кредитордың міндеттемелерді мерзімінен бұрын
өтеуді талап етудің шартсыз құқығымен Қазақстан Республикасының
резидент еместері алдындағы мерзімді міндеттемелер қосылады [6].
3. Банк өтімділігін бағалаудың шетел тәжірибесі
Шетел тәжірибесінде өтімділікті мыналардың негізінде өлшейді:
1) баланс бойынша есептелетін және баланс өтімділігін айқындайтын
қаржылық коэффициенттер;
2) сәйкес кезеңдердегі баланс активтер мен пассивтері бойынша
айналымды талдау есебімен өтімді қаражаттарға қажіттілікті
анықтау.
Коэффициенттер әдісі баланс баптары арасындағы сандық ара қатынастарды
белгілеуді білдіреді.и Кейбір елдерде бұл ара қатынастарды үкімет
белгілесе, АҚШ сынды мемлекеттерде банктер өздері енгізеді.
Банктермен жинақталған тәжірибе белгілі бір көрсеткіштердің жиі
қолданылуын анықтаған [7, 187б.].
Өтімді активтер мен депозиттердің ара қатысын анықтау кезінде екі
көрсеткіш қолданылады:
1. [Алғашқы резервтер (Касса+Орталық банктегі корреспонденттік
шоттар)]Депозиттер;
2. [Алғашқы және екінші ретті резервтер (Мемлекеттік бағалы
қағаздар)]Депозиттер.
Бұл көрсеткіштер арқылы өтімді активтер мен орындалуға тиісті
депозиттер түріндегі міндеттемелер арасындағы байланыс орнатылады. Банктің
өтімділігін қамтамасыз ету үшін бірінші көрсеткіштің деңгейі 5-10%-дан
төмен болмауы қабылданған; екінші көрсеткіштің деңгейі – 15-25%-дан кем
болмауы қажет. Екінші көрсеткіш Жапонияда қолданылады (барлық банктер
орындау үшін міндетті), онда оның деңгейі 30%-дан төмен болмауы қажет.
АҚШ-та өтімділікті бағалау үшін берілген несиелер мен депозиттер
сомаларының ара қатынасы (1-ден жоғары болған сайын, банк өтімділігі төмен
болады) және активтердің әртараптандырылуын айқындау ретіндегі несиелердің
үлес салмағының активтердің жалпы сомасына қатынасы (бұл көрсеткіш 65-70%
деңгейінде оңтайлы деп есептеледі) көрсеткіштері қолданылады [8, 225б.].
Өтімділікті бағалау үшін сонымен қатар активтердің жедел түрде қолма-
қол ақшаға айналуын айқындайтын көрсеткіш қолданылады. Ол өтімді
активтердің активтердәің жалпы сомасына қатынасымен есептеледі. Өтімді
активтерге тек кассадағы қаражаттар қалдықтары, жолдағы, валюталық
шоттардағы ақша қаражаттары, Орталық банктегі және өзге банктердегі НОСТРО
шоты бойынша қалдықтар жатады. Өтімділікті басқару саласындағы
менеджменттің мақсаты - өтімділік пен табыстылықтың оңтайлы ара қатынасы.
Тартылған ресурстар құрылымын талдауға, депозиттік базаның
тұрақтылығына ерекше көңіл бөлінеді. Тұрақтылық тұрғысында депозиттер
негізгі (тұрақты) және тұрақсыз болып бөлінеді. Негізгі (тұрақты)
депозиттер – банкке мықтап бекітілген және одан кетпейтін депозиттер. Олар
көп болған сайын, банктің өтімділігі жоғары болады. Негізгі депозиттер
талап етуге дейінгі салымдар, мерзімді және жинақ шоттары мен салымдары
арасында болады. Депозиттердің тұрақты бөлігі талап етуге дейінгі
салымдардың арасында жоғары болады. Мерзімді және жинақ салымдары бойынша
талап етуге дейінгі салымдармен салыстырғанда жоғары пайыз белгіленеді.
Мерзімді және жинақ салымдары бойынша төлем түрлі банктерде түрліше болады,
олар қозғалысқа бейім келеді, сондықтан оларды тұрақсыз деп атайды [9,
122б.].
Депозиттердің тұрақтылығын сипаттайтын көрсеткіш негізгі депозиттердің
депозиттердің жалпы сомасына қатынасымен есептеледі. Егер жалпы
депозиттердегі негізгі депозиттердің үлесі 75%-дан төмен болмаса, банк
өтімді деп есептеледі.
Депозиттік базаның тұрақтылығын сипаттайтын келесі бір көрсеткіш –
мерзімді және жинақ депозиттерінің депозиттердің жалпы сомасына қатынасы.
Мерзімді және жинақ депозиттері банктің ресурстарына жатады, олар пайыздық
мөлшерлеменің өзгерістеріне сезімтал болып келеді. Олардың үлесінің ұлғаюы
тұрақсыз депозиттер көлемін арттырып, банк өтімділігін төмендетеді [10,
135б.].
Банктің ресурстық базасының сапасы коммерциялық банктің сыртқы көздер
(банкаралық несиелер) үшін қол жетімділігін куәландыратын көрсеткішпен
(Кск) бағаланады:
Кси =ҚбҚтқ (1)
мұндағы, Қб- орталық банкті қоса алғандағы өзге банктерден алынған
қарыздар;
Қтқ – тартылған қаражаттар сомасы.
Қажет болған жағдайда қалыпты төлеммен банкаралық нарықтан және орталық
банктен ресурстарды жылдам тарту және өтімді қаражаттардың уақытша
жетіспеушілігін жою қажеттілігі кезіндегі банктің мүмкіндігі банктің жоғары
өтімділігінің сипаты ретінде қарастырылады, ал сыртқы қарызданудың басымды
үлесі банктің төмен өтімділігін білдіреді. Сондықтан қосымша келесілерге
талдау жасалады:
1. қарыз алу жиілігі;
2. қарыз алу шарттары (кепілмен немесе кепілсіз);
3. қаражаттарды тартудың себебі;
4. қарыздар бойынша пайыздар [11, 98б.].
Көптеген елдерде коммерциялық банктердің өтімділік көрсеткіштері
мерзімдері бойынша топтастырылған баланстың актив және пассив баптарының
ара қатынасы негізінде есептеледі. Францияда үш ай мерзімдегі уақытта
көрсеткіштің мәні 60%-дан төмен емес, Англияда – бір ай (өтімділік
коэффициенті 12,5%-дан төмен емес) болады. Германияда коммерциялық банктер
ай сайын банк өтімділігінің жағдайы туралы Неміс федералдық банкіне есеп
беріп отырады.
Коэффициенттер әдісімен қатар Жапонияда, АҚШ-та және көптеген еуропалық
елдерде банк өтімділігін бағалауды қолма қол ақша қаражаттарының ағыны
негізінде бағалау кең қолданысқа ие бола бастады. Шетелдерде банк
өтімділігін қамтамасыз ету үшін несиелік тәуекелдерді шектеуге үлкен мәні
берілуде [12, 126б.].
Банктік тәжірибеде өтімділікті запас ретінде және ағын ретінде
түсіну қабылданған. Запас ретіндегі өтімділік қолда бар ресурстар есебінен
активтер құрылымын олардың жоғары өтімді баптарының пайдасына келтіріп
өзгерту жолымен белгілі бір нақты уақыт кезеңінде клиенттер алдындағы өз
міндеттемелерін орындаудағы банктің белгілі бір мүмкіндіктерінен тұрады
(балансты тігінен талдау). Ағын ретіндегі өтімділік динамика тұрғысында
қарастырылады, ол активтер мен пассивтердің сәйкес баптарын тиімді басқару
есебінен қалыптасқан жағымсыз өтімділік деңгейін белгілі бір уақыт
кезеңінде өзгерту немесе қол жеткен объективті қажетті өтімділік деңгейінің
нашарлауын болдырмау тұрғысындағы банктің қабілеттілігін бағалауды
білдіреді (көлденең талдау) [13, 144б.].
Ресейде коммерциялық банктер үшін өтімділік нормативтерінің мәнін
Орталық банк белгілейді. Нормативтерді талдау кезінде қаржылық есептілікте
көрсетілген олардың мәнінің банктің шынайы қаржылық жағдайына қаншалықты
сәйкес келетіндігін анықтау маңызды болып табылады. Банк өтімділігін
сипаттайтын нормативтер:
1. Н2 (мезеттік өтімділік нормативі) – банктің жоғары өтімді
актвитері сомасының талап етуге дейінгі міндеттемелер сомасына
қатынасы. Минималды мәні 20%, яғни 0,2 (банк клиенттері үшін
0,5).
2. Н3 (ағымдағы өтімділік нормативі) банктің өтімді активтері
сомасының талап етуге дейінгі және мерзімі 30 күнге дейінгі
шоттар бойынша банк міндеттемелерінің сомасына қатынасы,
минималды мәні 70% (0,7).
3. Н4 (банктің ұзақ мерзімді өтімділік нормативі) – банктің 1
жылдан жоғары барлық қарыздарының меншікті қаражаттарға (банк
капиталы), сонымен қатар өтеу мерзімі 1 жылдан жоғары депозиттік
шоттары, алынғна несиелері мен өзге де қарыз міндеттемелері
бойынша банк міндеттемелеріне қатынасы. Максималды мәні 120%
(1,2).
4. Н5 (жалпы өтімділік нормативі) - өтімді активтер мен банктің
жиынтық активтерінің пайыздық ара қатынасы, минималды мәні 20%
(0,2).
5. Н6 –бұл банктің несиелер , орналастырылған депозиттер (соның
ішінде банкаралық), есептік вексельлдер және т.с.с. бойынша
қарыз алушыға немесе байланысты қарыз алушылар тобына талаптары
сомасының капиталға қатынасы, максималды мәні – 25%. Нормативтің
мәні төмен болған сайын, несиелік қоржынды әртараптандыру
дәрежесі жоғары болады.
6. Н (бір кредиторға немесе салымшыға шаққандағы тәуекелдің
максималды көлемін сипаттайтыни норматив) – бұл салымдардың,
депозиттердің немесе банк тарапынан алынған несиелердің, бір
немесе өзара байланысты кредиторлардың (салымшылардың) шоттары
бойынша қалдықтардың банк капиталына пайыздық ара қатынасы
(нормативі берілмеген, динамикада қарастырылған) [14, 115б.].
Енді өтімділікті бағалаудағы Украина тәжірибесін қарастырамыз. Украина
заңнамасына сәйкес коммерциялық банктердің өтімділігін басқару Украина
ұлттық банкіне экономикалық және әкімшілік әсер ету үдістерін қолданумен
жүктелген. Коммерциялық банктердің өтімділігін бағалау үшін УҰБ келесі
көрсеткіштерді қолданады:
Банктің төлемқабілеттілігі келесі формуламен анықталады:
К1=ЖКАт*100% (2)
мұндағы, ЖК – негізгі және қосымша капиталдардан тұратын банктің жалпы
капиталы;
Ат – тәуекелді есепке ала отырып өлшенген банк
активтері.
Төлем қабілеттілігі коэффициентінің минималды мәні 8%-ды құрайды. Бұл
капитал жеткіліктілігі деңгейінің әлемдік стандарттарына сәйкес келеді [15,
118б.].
Коммерциялық банктердің қызметін қадағалау тәжірибесінде УҰБ баланс
өтімділігінің келесі көрсеткіштерін кеңінен қолданады:
- ағымдағы өтімділік (К2);
- қысқа мерзімді өтімділік (К3);
- жалпы өтімділік (К4);
- бір қарыз алушыға шаққандағы тәуекелдің максималды көлемі (К5).
Ағымдағы өтімділік коэффициенті келесі формула бойынша анықталады:
К2=БМӨА (3)
мұндағы, БМ – талап етуге дейінгі банк міндеттемелері, орындалу мерзімі
1 айға дейінгі банк міндеттемелері, клиеттер алдындағы
кредиторлық қарыз, сонымен қатар орындалу мерзімі 1 айға
дейінгі банкпен берілген кепілдемелер;
ӨА – банктің өтімді активтері (банк кассасындағы
қолма-қол ақша, бағалы металдар мен қолма-қол шетел валютасының қалдықтары,
УҰБ шоттарындағы және өзге шетел банктерінің корреспонденттік шоттарындағы
қалдықтар), сонымен қатар бағалы қағаздар инвестицияланған қаражаттар; банк
пайдасына өзге де төлемдер, өтеу мерзімі 1 айға дейінгі несиелер.
К2 көрсеткішінің мәні 1,0-ден аспауы қажет.
Қысқа мерзімді банк міндеттемелері мен қысқа мерзімді активтер
сомаларының қатынасы келесі түрде есептеледі:
К3=ҚМҚА (4)
мұндағы, ҚМ – талап етуге дейінгі міндеттемелер, орындалуы 3 айға
дейінгі міндеттемелер, өзге төлемдер бойынша кредиторлық
қарыз; орындалу мерзімі 3 айға дейінгі кепілдемелер және
кепілдеме берушіліктер;
ҚА - өтімді активтер; бағалы қағаздар
инвестицияланған қаражаттар; өтеу мерзімі 3 айға дейінгі
несиелер; банк пайдасына өзге де төлемдер.
К3 нормативінің мәні де 1,0 аспауы қажет деп белгіленген.
Жалпы өтімділік нормативі банктің жиынтық міндеттемелерінің активтердің
жалпы сомасына қатынасымен анықталады және келес формула бойынша
есептеледі:
К4=ЖМЖА (5)
мұндағы, ЖМ – банктің барлық міндеттемелерінің жалпы жиынтығы;
ЖА – банк активтерінің жалпы көлемі.
Норматив мәні 0,95-тен жоғары болмауы қажет.
Бір қарыз алушыға шаққандағы тәуекелдің максималды көлемінің көрсеткіші
келесі формуламен анықталады:
К5=ЖҚМК (6)
мұндағы, ЖҚ – бір қарыз алушының несиелері бойынша жиынтық қарыз және
аталмыш қарыз алушыға қатысты берілген баланстан тыс
міндеттемелері сомасының (борышкердің міндеттемесі) 50%-ы;
МК – банктің меншікті капиталы.
К5 нормативінің мәні 0,4-тен аспауы қажет [16,175б.].
Баланс өтімділігі көрсеткіштерін сақтау ай сайын бақыланады. Бақылауды
аймақтық басқармалар коммерциялық банктердің ұсынған баланстары, жеке
баланс баптары және экономикалық нормативтер есептеулері негізінде жүзеге
асырады.
1. БАНК ЦЕНТРКРЕДИТ АҚ-НЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ НӘТИЖЕЛЕРІ МЕН ӨТІМДІЛІКТІ БАСҚАРУ
ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ
2.1 Банктің қызмет ету негіздері және қаржылық жағдайын жалпы шолу
Банк ЦентрКредит Акционерлік қоғамы 1988 жылғы 19 қыркүйекте құрылған
және Қазақстанның алғашқы коммерциялық банктерінің бірі болып табылады.
1991 жыл, тамызда Банк Қазақ Акционерлік ЦентрБанк ретінде қайта тіркелді.
1993 жыл, қарашада Банк Қазақстан Қор Биржасының мүшелігіне кірді. 1994
жыл, қыркүйекте Шағын және орта бизнесті дамыту үшін ЕҚДБ несие желісін
басқару бойынша агент ретінде – екі Қазақстандық банктің бірі болып арнайы
өкілеттікке ие болды. 1996 жыл, қарашада Банк "Банк ЦентрКредит" ААҚ
ретінде қайта тіркелді.
2010 жыл, желтоқсанда The Banker журналы (Financial Times баспасы)
ЦентрКредит Банкін Қазақстандағы 2010 жылы Жыл банкі деп таныды.
Банктің республикамыз бойынша кеңінен тараған ауқымды филиалдық желісі
бар, 100-ден астам филиалдары мен бөлімшелері арқылы заңды тұлғаларға және
жеке адамдарға қызмет көрсетеді.
Банктің корреспонденттік желісіне 40 шақты шетелдік банк кіреді, бұл
Сізге өз әріптестеріңізбен дүние жүзі бойынша есеп айырысуға жағдай
жасайды.
Банктің жоғары технологияларды қолдануының арқасында клиенттері
Интернет банкинг жүйесі бойынша әлемнің кез келген елінен нақты уақыт
режимінде өз есепшоттарын басқаруға, яғни өз офисінен немесе Интернет
желісіне қосылған басқа кез келген ыңғайлы жерден банктік операциялар
жүргізуге мүмкіндік алады. Мұның нәтижесінде өз есепшоттарының жай-күйі
туралы қажетті ақпаратты алудың шапшаңдығы артады, жоғары сапамен және
тұрақтылықпен қаржы ағымдарын қашықтан басқаруға қол жетеді, ал бұл банкке
баруға уақыт пен шығыс жұмсамай, бизнесті дамытуға бағытталған тиімді жұмыс
болып табылады. Интернет банкинг жүйесінің тағы бір ерекшелігі бар:
аймақтық шектеулерді жояды. Клиент өзіне жақын орналасқан банкті іздемейді,
банкті таңдаған кезде ол іс жүзінде ұсынатын сервиске: тарифтеріне,
көрсететін қызмет түрлеріне және өз клиентіне деген жалпы көзқарасына
жүгінеді [17]
Аудит жасалған шоғырландырылған қаржы есептілігіне сәйкес Банк 2009 жыл
бойынша жиынтық активтерінің мөлшері бойынша 4-орынға және меншікті
капиталы бойынша 6-орынға ие болды. Есепті кезең ішінде Банк активтерін
23,4%-ға ұлғайтты, бұның жиынтық мәні 1 160,6 млрд. теңгені құрады. Банктің
ұстамды саясаты 2009 жылдың қиын жағдайларында 3,5 млрд. теңге мөлшерінде
таза пайда алуға мүмкіндік берді.
Банктің 2010 жылғы қаржылық есептілігіне сәйкес ЦКБ жиынтық активтердің
мөлшері бойынша және меншікті капитал бойынша 4 орынды иеленді. 2010 жылы
Банк 30,7 млрд теңге мөлшерінде теріс қаржылық нәтиже көрсетті.
Келесі суретте Банк ЦентрКредит АҚ-ның жиынтық активтерінің өзгеру
серпіні көрініс тапқан (2-сурет).
Сурет 2. 2001-2010 жж. БанкЦентр Кредит АҚ активтерінің өзгеру серпіні,
млрд. теңге[2]
2009 жылы Банктің активтері 23,4%-ға өсті және 1160,6 млрд. теңге
деңгейіне дейін жетті. Қазақстанның банк жүйесінің жиынтық активтеріндегі
ЦентрКредит Банкінің үлесі өткен жылмен салыстырғанда 2,1%-ға ұлғайып,
10,0%-ды құрады.
Жалпы Банк активтері 2010 жылы 5,5%-ға өсті және 1 224,6 млрд. теңге
деңгейіне жетті. Қазақстанның банк жүйесінің жиынтық активтеріндегі Банк
ЦентрКредит АҚ активтерінің үлесі 10,1%-ды құрайды.
Келесі суретте Банк капиталының жиынтық көлемінің 10 жылдағы өзгеру
серпіні бейнеленген (3-сурет).
Сурет 3. Банк ЦентрКредит АҚ-ның 2001-2010 жж. капитал көлемінің өзгеру
серпіні, млрд. теңге[3]
2009 жылы Банктің капиталы 3,2%-ға өсті және 2010 жылғы 1 қаңтарда 97,6
млрд. теңгені құрады.
Ал 2010 жылы Банктің капиталы 13,3%-ға кеміді және 2011 жылғы 1
қаңтардаңы жай-күйі бойынша 87,8 млрд. теңгені құрады.
2010 жылы банктердің төмендеу беталысы байқалып, ЕДБ негізгі қызметі
несие қоржынын сауықтыру болды. Бұл несие қоржынының сапалық құрылымының
өзгеруінен байқалады, ондағы күмәнді несиелердің үлесі 14,5%-ға өссе, осы
уақытта күмәнсіз несиелердің үлесі 38,3%-ға кеміді.
2010 жылы несие қоржынына қатысты қосымша провизия құру Банк пайдасының
төмендеуіне әкеліп соққан басты фактор болды.
Келесі суретте Банк міндеттемелерінің жиынтық көлемінің динмикасы
берілген (4-сурет).
Сурет 4. Банк міндеттемелерінің жиынтық көлемінің динамикасы, млрд.
теңге[4]
Суретте көрініс тауып отырғандай Банк міндеттемелерінің көлемі 2010
жылы 7,2%-ға өсіп, 1 139,8 млрд. теңгені құраған.
2. Банк активтерінің құрылымын талдау
Кіріс алу және өтімділікті қамтамасыз ету мақсатымен банктің
шоғырландырылған ресурстарын орналастыру оның активті операцияларының
мазмұнын анықтайды.
Келесі кестеде Банк ЦентрКредит АҚ-ның активтерінің құрылымы көрініс
тапқан (1-кесте).
Кесте 1
Банк ЦентрКредит АҚ-ның активтер құрылымы
млрд. теңге
Атауы 2008 жыл 2009 жыл 2010 жыл Өзгеріс
і
201020
09
%-бен
Сомасы Үлесі,Сомасы Үлесі,Сомасы Үлесі
% % %
Ақша қаражаттары және123,3 13,11 245,4 21,14 209,2 17,08 -14,7
олардың
эквиваленттері
Пайда және залал 20,7 2,20 10,4 0,90 13,5 1,10 29,8
арқылы әділетті құны
бойынша айқындалатын
қаржылық активтер
Сату үшін қолда бар 38,1 4,05 164,5 14,17 100,2 8,18 -39,1
инвестициялар
Өтеуге дейін 83,1 8,83 44,2 3,81 163,8 13,37 3,7 есе
ұсталатын
инвестициялар
Банктердегі 4,4 0,47 0,7 0,06 1,6 0,13 2,3 есе
қаражаттар
Клиенттерге және 648,2 68,92 665,5 57,34 699,5 57,12 5,1
банктерге ұсынылған
несиелер
Пайдаға ағымдағы 4,5 0,48 0,2 0,02 2,2 0,18 11 есе
салық бойынша
талаптар
Пайдаға кейінге - - 0,3 0,02 1,7 0,14 5,7 есе
қалдырылған салық
бойынша талаптар
Өзге де активтер 7,3 0,78 8,1 0,70 10,5 0,86 29,6
Негізгі құралдар және10,8 1,15 21,3 1,84 22,4 1,83 5,2
маткриалдық емес
активтер
Активтер жиынтығы: 940,5 100,001 160,6 100,001 224,6100,005,5
Е С К Е Р Т У- [19,20] мәліметтері негізінде автормен құрастырылған (А
ҚОСЫМШАСЫ)
1-кесте мәліметтеріне талдау жасайтын болсақ, талданып отырған
кезеңдерде Банктің активтер құрылымында басым үлесті клиенттерге және
банктерге ұсынылған несиелер иеленген. Атап көрсететін болсақ, 2008 жылы
олардың үлес салмағы 68,92%, 2009 жылы 57,34% және 2010 жылы 57,12% болған.
Келесі жайғасымда ақша қаражаттары және олардың эквиваленттері 2008 жылы
13,11%, 2009 жылы 21,14% және 2010 жылы 17,08%-бен орналасқан. Үшінші
жайғасымда 2008 және 2010 жылдары өтеуге дейін ұсталатын инвестициялар
сәйкесінше 8,83% және 13,37%-бен орналасса, 2009 жылы сату үшін қолда бар
инвестициялар 14,17%-бен орналасқан.
Активтер құрылымында 2010 жылы тек ақша қаражаттары және олардың
эквиваленттері 14,7%-ға және сату үшін қолда бар инвестициялар көлемі 39,1%-
ға қысқарған, ал қалған актив баптары бойынша оң өзгерістер байқалады.
Банктер активтерін басқару кезінде әрбір қоржынның түрлері мен әрбір
қоржынның мазмұнын жеке ала отырып, банктің өз меншікті қоржынының
мазмұнына талдаулар жасайды.
Банк активтері құрылымында клиенттерге және банктерге несиелер басым
үлесті иеленіп отыр. Осы орайда Банктің клиенттерге және банктерге ұсынған
несиелерінің серпіні келесі суретте көрініс тапқан (5-сурет).
Сурет 5. Клиенттерге және банктерге ұсынылған несиелердің жалпы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz