Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін дамыту жолдары
Мазмұны
Кіріспе 3-5
І. Бастауыш сынып оқушыларының сыныптан тыс жұмыстар арқылы
шығармашылық қабілеттерін қалыптастырудың теориялық негіздері.
1.1. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін
қалыптастырудың педагогикалық мәселелері. 6-16
1.2. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін дамыту
жолдары. 17-28
1.3. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін
қалыптастырудағы сыныптан тыс жұмыстардың алатын орны. 29-33
ІІ. Бастауыш сынып оқушыларын сыныптан тыс жұмыстар арқылы
шығармашылық қабілетін арттырудың әдістемесі.
2.1. Оқушылардың сыныптан тыс жұмыстар арқылы шығармашылығын 34-44
қалыптастырудың тиімді жолдары.
2.2. Оқушылардың шығырмашылығын жетілдіруде жүргізілген ашық 45-54
сабақ үлгілері
55
Қорытынды
56-57
Әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Зерттеу жұмысының көкейкестілігі: Бүгінгі Қазақстан Республикасы жаңа
принциптерге негізделген, ұзақ мерзімді дамудың басымдылықтарын жүзеге
асыру бағытында және Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың жыл сайынғы
қазақстандықтарға жолдауында көрсетілгендей әлемдегі бәсекеге қабілетті
барынша дамыған елу елдің қатарына кіру жолында егемен мемлекет құруда.
Осыған сәйкес, білім беру мекемелерінен тәуелсіз мемлекетіміздің өркениетке
жету жолындағы өр талабына тұғыр боларлықтай ұрпақ оқыту, тәрбиелеу ісін
жаңа сапалық өзгерістер деңгейіне көтеру талап етіліп отыр. Мектеп
құрылымында болып жатқан өзгерістер, білім беру мақсаттарының алмасуы, оның
дамытушылық сипаттарының бекітілуі, көпнұсқалық оқытуға көшу сияқты
мәселелер оны орындаушылардан шығармашылық бастамалылық, тың көзқарастарды,
жұмыстың жоғары сапасын және кәсібилікті талап етеді. [1]
Егемен еліміздің тірегі – білімді де саналы ұрпақ. Білімнің негізгі
бастауы бастауыш мектепте берілетіні анық. Сондықтан бастауыш білім беру
сатысы үздіксіз білім беру жүйесіндегі басты, сабақтас буындар болумен ғана
емес, ең алдымен дамуы қуатты жүретін, аса маңызды, құнды, қайталанбайтын
буын екендігімен ерекшеленеді және бастауыш мектепте әр түрлі пәндер
тоғысып, оқушы білімін дамытып, тұлғалық келбетін сомдауға маңызды үлес
қосады.
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының қоғамдық өмірінде жүріп жатқан
демократиялық өзгерістерге байланысты білім беру барысында оқушының жеке
тұлғасын жан-жақты жетілдіруге, шығармашылық қабілетін дамытуға және
келешек жастарымыздың ой-санасын қалыптастыруға ерекше назар аударылып
отыр. Білім – дүниетанудың, дамудың кәусар бұлағы. Білім неғұрлым
тереңдеген сайын, адам дүние танымы да кеңейе түсіп, қалыптасып, тұрақтана
түседі.
Қазіргі уақытта Қазақстанда білім берудің өзіндік ұлттық ерекшелігі
қалыптасуды Елбасының халыққа арнаған жолдауындағы негізгі идеяларды іске
асырудағы білімнің басты миссиясын оқушылардың қазақстандық патриотизмге,
шығармашылық жағынан дамыған жеке тұлға, реформаға белсене қатысушы ретінде
тәрбиелеу деп есептейміз. ХХІ ғасырда Қазақстанның Орта Азия барысына
айналуын елестету үшін бүгіннен бастап жас ұрпақтың бойына ұлттық мінез-
құлық, биік талғампаздық, тәкаппарлық, тектілік пен білімділік,
шығармашылық қасиеттерін қалыптастыруымыз керек. [1]
Шығармашылық - бала бойындағы дарындылығын дамыту, тәрбиелеу - бүгінгі
күннің өзекті мәселесі болып отыр. Баланың қызығушылық қабілетін арттыру
арқылы шығармашылық қабілетін де дамыту қажет.
Шығармашылық – адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылуы,
ізденуі.
Шығармашылық – адам бойындағы қабілеттерін дамытып, олардың өшуіне жол
бермеу, адамның рухани күшін нығайтып, өзін-өзі табуына жәрдемдеседі.
Сонымен қатар қазақтың ұлы ойшылдары да өз еңбектерініде адамның жеке
басының қабілеттерінің дамуын қарастырып, тиімді жақтарын пайдаланған.
Кеңестік дәуірдегі психологтар мен көрнекті ғалым педагогтар В.В.Давыдов,
В.А.Крутецкий, Л.Р.Выготский, Л.В.Занков, С.Л.Рубинштейн, Б.Г.Ананьев,
А.Н.Леонтьев, И.Л.Лернер, А.Н.Луктын, В.И.Андреев, А.Л.Яковлев, және
қазақтың ағартушы ғалымдарынан А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ж.М.Әбділдин,
ҚБ.Жарықбаев, М.М.Мұқанов, Т.С.Сабыров, т.б. еңбектерін тұлғаны дамыту
мәселесінің теориясы мен практикасына қосқан еңбектерін білеміз. Осы
ғалымдардың еңбектерін тұжырымдап, пікіртлерін шығармашылық, қабілет деген
ұғым, түсініктерді ұғынып, оны қалыптастырудың жолдарын іздестіру
қажеттілігі туындап дамыту жолдары жолға қойылуда.
Бұл тақырып бойынша қарастырылған мәселелер қазіргі білім беруді дамыту
кезеңінде өте өзекті мәселелер қатарына кіреді. Өйткені жас ұрпақты оқытып,
тәрбиелеуде әсіресе бастауыш мектеп оқушыларын жан-жақты дамыта отырып,
жеке тұлға қалыптастыру барысында олардың шығармашылық қабілеттерін арттыру
өте күрделі үдеріс болып табылады. Бастауыш мектеп оқушылардың өзіндік
ерекшеліктеріне байланысты қиялын, логикалық ойлауын, шығармашылығын
арттыруға мүмкіндіктер беретін, дене, психикалық, физиологиялық дамуына
шешуші ықпал жасайтын әрі өте ыңғайлы сензитивтік кезең болып табылады.
Шығармашылық - бұл адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылуы,
ізденуі. Өмірде дұрыс жол табу үшін адам дұрыс ой түйіп, өздігінен сапалы,
дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйренуі қажет. Адам бойындағы қабілеттерін
дамытып, олардың өшуіне жол бермеу оның рухани күшін нығайтып, өмірден өз
орнын табуға көмектеседі. Осыған орай, баланың өз болмысын тануға
ұмтылысына көмектесіп, тереңде жатқан талап-тілегін, шығармашылық
қабілеттерін дамыту, сол арқылы оған толыққанды өмір сүру үшін рухани күш
беру – бастауыш мектепте берілетін білімнің басты мақсаты.
Бұл күрделі мақсатты шешу үшін ең алдымен оқыту мазмұны жаңартылып, әдіс-
тәсілдердің озығы өмірге келуі, олар әрбір азаматтың жеке басының
қасиеттерін, қабілеттерін дамытып, шығармашылығын, талантын ұштайтындай
болып ұйымдастырылуы қажет. Міне, сонда ғана мектептерден өз өміріне
өзгеріс енгізе алатын, өз бетінше өмір сүру жолдарын таңдай алатын
азаматтар тәрбиеленіп шығады.
Баланы бастауыш сыныптардан бастап шығармашылық ойлауға, қалыптан тыс
шешімдер қабылдай алуға, практикалық әрекеттерге дайын болуға әкелудің
жолдары ұсынылады. Бұл істі нәтижелі етуде дамыта оқыту жүйесінің
қағидалары тірек етіледі.
Ғалым, ұстаз, ойшыл Ахмет Байтұрсыновтың бұл заманға қолы жетпегендерді
теңдікке жеткізетін, әлсіздерге күш беретін - өнер, білім екендігі, сол
білімге үйренсек, тұрмысымызды түзетіп, басқалардың аяқ астында жаншылмай,
өз алдымызға бір жұрт екенімізді білетіндігі туралы тұжырымына сәйкес, жас
баланы біліммен сусындатып, бағып күтпесек, көкірегін ашып, тәрбие
бермесек, олар өспейді, өнбейді. [2]
Балалар төңірегіндегі нәрселердің барлығына қызығады, олардың дүниеде
үйренгісі келмейтін өнер-білім жоқ, егер оларды қызықтырсаң барлығы бірдей
оқып-тоқығысы келеді. Баламен тіл тауып, оның бойына білім ұрығын себетін
басты тұлға – ұстаз. Сондықтан да мұғалім оқушылардың бүкіл танымдық іс-
әрекеттерінің дамыту үшін тиісті жағдайларын жасап, олардың талаптарын
өрістетіп, дұрыс бағыт беріп, өз бетінше ізденуге шақырса, онда олардың
шығармашылық қабілеттері дами түседі.
Зерттеу жұмыстың мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылығын
жетілдірудің теориялық негізін ашу және оның тиімді жолдарын айқындау.
Зерттеу жұмыстың міндеттері:
- Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін дамытудың теориялық
негіздерін талдау.
- Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылығын қалыптастырудағы оқытудың
ғылыми - әдістемелік, педагогикалық - психологиялық әдебиеттерді талдау,
мазмұнын, мәнін ашу.
- Оқушылардың шығармашылығын жетілдірудің формаларын анықтау.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының заңдары, Білім мәдениет және
денсаулық сақтау министрлігінің тұжырымдамалары, бағдарламалары, танымдық
қызығушылық, шығармашылық қаблеттерін дамыту туралы философ, педогог,
психолог еңбектері, бастауыш сынып мұғалімдерінің озат тәжірибелері;
педогогикалық инновация және оқытудың қазіргі технологиялары.
Зерттеу нысаны: Бастауыш сыныпытардағы оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу әдістері: Зерттеу мәселелері бойынша ғылыми психологиялық,
педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерді талдау, бақылау, бастауыш
сыныпта жүргізілетін озық педагогикалық іс-тәжірибелерді сараптау,
тестілеу.
Зерттеу пәні: Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылығын қалыптастыру.
І. Бастауыш сынып оқушыларының сыныптан тыс жұмыстар арқылы шығармашылық
қабілеттерін қалыптастырудың теориялық негіздері.
1.1. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін қалыптастырудың
педагогикалық мәселелері.
Шығармашылық - бүкіл тіршіліктің көзі. Адам баласының сөйлей бастаған
кезінен бастап, бүгінгі күнге дейін жеткен жетістіктері шығармашылықтың
нәтижесі. Бұған бүкілхалықтық, жалпы және жеке адамның шығармашылығы арқылы
келдік. Әр жаңа ұрпақ өзіне дейінгі ұрпақтың қол жеткен жетістіктерін
меңгеріп қана қоймай, өз іс-әрекетінде сол жетістіктерді жаңа жағдайға
бейімдей, жетілдіре отырып, барлық салада таңғажайып табыстарға қол
жеткізеді.
Ал бүгінгі күрделі әлеуметтік-экономикалық жаңарулар тұсында
шығармашылық қабілеттер басты нысана болып, керісінше, оқушыда шығармашылық
қабілеттің болмауы үлкен мәселе саналып, ойландыруы тиісті деп ойлаймыз.
Себебі өмірдегі сан алуан қиыншылықтарды шешу тек шығармашыл адамдар
қолынан ғана келеді. Тек шығармашылық қана қандай түрде, кандай деңгейде
болмасын адамға өмірдің мәнін түсінуге, бақытын сезінуге мүмкіндік әпереді.
Мұндай күрделі мәселені шешуде үздіксіз білім беру ісінің алғашқы
сатыларының бірі болып саналатын бастауыш мектептің алар орны ерекше.
Баланың шығармашылық қабілеттерін дамытудың жолдарын, құралдарын анықтау
психология мен педагогика ғылымдарында өте ертеден зерттеліп келеді.
Шығармашылық әлемдік мәдениеттің барлық дәуіріндегі ойшылдардың назарында
болғандығын шығармашылық теориясын жасауға деген көптеген ізденістердің
болғандығынан байқауға болады. Бұл әрекеттер өзінің логикалық шегіне жеткен
деп айтуға болмайды. Сондықтан шығармашылық педагогикасының негізгі мақсаты
- бүгінгі күн талаптарынан туындаған, озық қоғамға лайықты жаңа сана,
рухани сапа қалыптастыру және дамытуда тың жолдар мен соны шешімдер
іздестіру болып табылады.
Көтеріліп отырған мәселе туралы жазылған ойлар, тұжырымдамалар,
көзқарастар, еңбектер баршылық. Бұл ежелден-ақ ұлы ойшылдарымыз Жүсіп
Баласағүн, Әл-Фараби, Абайды ерекше толғандырған, сондықтан еңбектерінде
адамның жеке басын, қабілеттерін дамытуды үнемі көтеріп отырған.
Көрнекті педагогтар К.Д.Ушинский, Ы.Алтынсарин, А.С.Макаренконың
шығармаларында қабілеттерді дамытудың жолдары қарастырылса, оқушы
шығармашылығына бағыт-бағдар беруді ең алғаш білім мазмұнына енгізген
М.Жұмабаев болатын (1923 ж.). [3]
Кеңестік психологтар мен ғалымдар Л.С.Выготский, С.Л.Рубинштейн,
А.Г.Ананьев, А.Н.Леонтьев, В.В.Давыдов, Л.В.Занков, В.А.Крутецкий,
Б.М.Тепловтың, өз республикамыздағы көрнекті ғалымдар Т.Тәжібаев,
М.М.Мұқанов, Ж.М.Әбділдин, Қ.Б.Жарықбаев, дидактик педагог Т.С.Сабыровтың
т.б. еңбектерін жеке тұлғаны дамыту мәселесінің теориясы және практикасының
алтын қоры деп білеміз.
Оқушының шығармашылық қабілетін дамытуды талдап, түсіну үшін қабілет
деген ұғымды түсініп алуымыз керек. Қабілет ұғымына психологиялық тұрғыдан
көптеген ғалымдарымыз анықтамалар берген. Академик Т.Тәжібаев қабілет – іс-
әрекеттің белгілі бір түрін ойдығыдай, нәтижелі орындауда көрінетін адамның
жеке қасиеті деп түсінік берді. [4] Сонымен қатар қабілеттердің даму
мәселесін зерттей келе көптеген психолог ғалымдар А.Н.Леонтьев,
В.А.Крутецкий, Б.М.Теплов, В.С.Шубин, М.Мұқанов, Т.Тәжібаев, Қ.Жарықбаев,
А.В.Петровскийлер өз пікірлерін былай деп тұжырымдады. Қабілеттер оқытусыз
да дамитынын, бірақ ол онда ұзақ процеске айналатынын айтты. Қабілеттер
күні бүгінге дейін көптеген ғалымдардың зерттеу мәселесінің назарын
аударып, күні бүгінге дейін күн тәртібінен түскен жоқ. Мысалы, Н.В.Кузмина
қабілеттер оның құрамы үш түрлі қасиеттер тобынан тұратынын анықтап,
дәлелдеп, олардың бір-бірімен байланысын ашып көрсетті. А.Н.Леонтьев
қабілеттерге берген пікірі дамытудағы әлуметтік-жағдайлардың шешуші роль
арқаратындығына назар аударды. С.Л.Рубинштейн іс-әрекеттің қабілетті
дамытуындағы ролін анықтады. Осы негіздерге сүйене отырып ғалымдардың
пікірлерін теорияда қалыптасқан біртұтастықта қарастырылатын яғни,
қабілеттердің әрекетте дамитындығы жөнінде қағида қалыптасқан. Осы
еңбектердегі теориялық түсініктерге сүйене отырып, осы проблемаға деген
қызығушылықтың үнемі болып отыратындығын, оларда бір-біріне деген қарама-
қайшылықтың жоқ екендігін байқадық. Осы еңбектердің әрқайсысы қабілеттер
мәселесінің теориялық негіздемесін қамтамасыз етіп, оны ары дамытуға,
белгілеуге үлесін қосады. Қабілеттер туа біткен қасиет емес, олар өмір сүру
барысында дамып, жетіліп отырады. Қабілеттердің дамуы әр адамда әртүрлі
деңгейде болады. Бала бойындағы қабілеттер жалпы және арнайы болып
табылады. [5]
- Ұлы ойшылдарымыз Ж.Баласағұни, Әл-Фараби, Абайды да шығамашылық,
қабілет деген ұғым-түсініктер ерекше толғандырып, ой салған.
Сондықтан бүгінгі педагогиканың негізгі мақсаты – озық, қоғамға
лайықты, жаңашыл әдіспен жұмыс істейтін, өзінің еңбектерінде адамның
жеке басын, қабілеттерін дамытуды көздейтін адамды тәрбиелеу болып
отыр. Мысалы, көрнекті ағартушы Ы. Алтынсариннің өз шығармаларында
қабілеттерді дамытудың жолдары қарастырылса, ал М.Жұмабаев оқушы
шығармашылығына бағыт-бағдар беруді ең алғаш білім мазмұмына негізген
ғалым-педагог болды. Ал ғалым Қ.Ә.Жаманбаева өзінің зерттеу жұмысының
негізгі идеясы оқушыларды сөз өнеріне баулу, көркем шығармылық
қабілеттерді дамыту жолдарын айқындаған. Я.А.Паномарев шығармашылық
қабілетті даму ұғыну мен қатар деп түсіндіреді. М.Мухаммедин ойын
әрекеті арқылы шығармашылық қабілеттердің даму жолдарын түсіндіреді.
Шығармашылық әрекет өмірде оқушының ақыл-ойын, талантын, ойлауын
сонымен қоса өзін дамытатын болса, онда даму сөзінің немесе
терминнің мәнін былай түсіндіруге болады. Даму сөзінің психологиялық
анықтамасы жаңару, жаңаның өмірге келіп, ескінің жойылуы деген
ұғымды береді. Бала психикасы үнемі дамып, өзгеріп отырады.
Отандық психологияда қабілеттер жайлы ілім біркелкі дамып отырған жоқ.
Мысалы: 1930-40 жылдардың арасында тұлғаға деген тұрпайы социалистік
көзқарас қалыптасқан кезде қабілеттер жайлы мәліметтер психологиядан да,
педагогикалық практикадан да алынып тасталған болатын. Тек 1950 жылдардың
ортасынан бастап бұл мәселе қайта көтеріле бастады. Бұдан кейін нақты
қабілеттер жайлы іргелі зерттеулер жасалды. Олар: музыкалық қабілеттер
(Б.М.Теплов), бейнелеу өнеріне деген қабілеттер (В.И.Киреенко), әдеби
қабілеттер (В.П.Шункова), математикалық қабілеттер (В.А.Крутецкий),
педагогикалық қабілеттер (Н.В.Кузьмина) т.с.с. зерттеулер.
Оқыта отырып баланың қабілеттерін дамыту мәселесі көрнекті педагогтар
Ш.А.Амонашвили, И.П.Волков, О.С.Газман т.б. еңбектерінде қарастырылды.
Республикамызда бұл мәселеге назар аударған ғалымдар Ә.Қоңыратбаев,
С.Тілешева жоғарғы сыныптарда шығарма жазғызу, В.Д.Чернов факультативтер
мен үйірмелер жұмыстары арқылы қабілеттерді шығармашылық деңгейге көтеру
жолдарын қарастырса, Қ.Ә.Жаманбаеваның зерттеу жұмысының негізгі идеясы -
оқушыларды сөз өнеріне баулу, көркем-шығармашылық қабілеттерін дамыту
жолдарын айқындады.
Қабілеттер жайлы жазылған ойларды, тұжырымдамаларды, еңбектерді талдай
келе, адам баласының табиғи мүмкіндіктері болады, олар тек белгілі-бір
әлеуметтік жағдайларда байқалып, әрі қарай дамиды, әр адам басқа адамнан
өзінің табиғи психологиялық өзгешеліктерімен ерекшеленеді деген қорытындыға
келеміз.
Баланың шығармашылық қабілетін дамыту мәселесін талдау ең алдымен
қабілет ұғымының мәнін терең түсініп алуды қажет етеді. Философияда
қабілеттерді тұлғаның белгілі бір әрекетті орындауға жағдай жасайтын жеке
ерекшеліктері дей келе, олар қоғамдық-тарихи іс-әрекеттердің нәтижесінде
қалыптасып, әрі қарай дамып отыратындығы атап көрсетілген.
Қабілет ұғымына берілген психологиялық анықтамалар саны баршылық.
Қабілеттер деп әрекеттің талаптарын қанағаттандыратын және үлкен
жетістіктерге жеткізетін адамның касиеттерінің синтезін атайды. Қабілеттер
- білім алуға қажетті адамның психологиялық ерекшеліктері. Қабілеттер -
іс-әрекеттің белгілі-бір түрін ойдағыдай, нәтижелі орындауда көрінетін
адамның жеке қасиеті т.б. Қабілеттер мәселесі көптеген зерттеушілердің
назарын аударып келді, әлі де күн тәртібінен түскен жоқ деуге болады. [6]
Кеңестік психологтардың қабілеттер жайлы еңбектерін шартты түрде 2 топқа
бөлуге болады. Біріншілер - қабілеттер мәселесін теориялық тұрғысынан
талдаса, екінші топ өкілдері нақты қабілеттер құрылымын зерттейді. Енді сол
еңбектердің кейбіреулеріне тоқтала кетейік.
Ең алғаш қабілеттер мәселесін көтерген С.Л.Рубинштейн іс-әрекеттің
қабілет дамытудағы ролін нақтылады. Осыдан бастап қабілеттердің әрекетте
дамитындығы жайлы теория қалыптасып, бұл екі теория бір тұтастықта
қарастырылатын болды.
Ерекше тоқталуды қажет ететін еңбектер қатарына Б.М.Теплов және оның
шәкірттерінің еңбектері жатады. Олар қабілеттерді жеке адамның
психологиялық айырмашылығы деп қарастырып, қабілеттер дамуындағы
нышандардың роліне ерекше назар аударады. Қабілеттер туа пайда болады деген
пікірлерге карсы, туа берілген тек табиғи алғы шарттар, яғни нышандар деп
қорытындылайды. [7]
А.Н.Леонтьев басқа авторлардың қабілеттерге берген анықтамаларына қосыла
отырып, оларды дамытудағы әлеуметтік жағдайлардың шешуші ролі болатындығына
назар аударады. [8]
Қабілеттер жайлы ой-пікірлерді әрі қарай өрбіте отырып, Б.Г.Ананьев
қабілеттер тек білім, білік жиынтығы ғана емес, оларды қолдана білудегі
дербестік, саналылық, шығармашылық деген пікір айтады. Қабілеттердің дамуын
тұлғаның дамуымен байланыстырады. Сондай-ақ, ол таланттылық жайлы
мәселе көтеріп, таланттылық деп қабілеттердің көпқырлылығы екендігін
айтады, оның пікірі бойынша, нышан қабілеттердің алғы шарты және олар тек
іс-әрекетте ғана қабілетке айналады. [9]
Бала бойындағы дарындылық сияқты ерекше қасиетті зерттеген Н.С.Лейтес
қабілетті іс-әрекеттің белгілі бір түрінде жетістіктерге жеткізетін
психологиялық қасиет ретінде қарайды. Ақыл-ой қабілетінің алғышарты
белсенділік және өзін-өзі реттеу деген қорытынды жасайды.
К.К.Платонов қабілеттер жайлы түсініктерді тұлғаның ерекшеліктерімен
байланыста қарастырады.
Жоғарыда аталып өткен нақты қабілеттер жайлы зерттеулер туралы сөз
еткенде В.А.Крутецкийдің математикалық қабілеттерге байланысты жасаған
іргелі еңбегіне тоқталған жөн. Көрнекті ғалым қабілеттерді әрекетке
жарамдылық деп тануды ұсынады және басқа да зертеушілер сияқты қабілеттер
әрекеттің белгілі бір түрін ойдағыдай орындауда көрінетін касиет деген
пікірді куаттайды.
Бейнелеу өнеріне деген қабілеттер жайлы зерттеу жүргізген В.И.Киреенко
қабілеттер адамдардың жекелік айырмашылықтары деген қорытындыға қосылады
және бейнелеу өнеріне деген қабілеттер тек сурет салуда ғана емес, ойын,
еңбек сияқты басқа да әрекетте дамитындығын дәлелдейді.
Педагогикалық қабілеттерді арнайы зерттеген Н.В.Кузьмина оның құрамының
3 түрлі қасиеттер тобынан тұратындығын анықтап, олардың бір-бірімен
байланысын ашып көрсетеді.
Қабілеттер жайлы еңбектер мен зерттеулерді талдай отырып, бұл мәселеге
деген қызығушылықтың үнемі болып отырғандығын және оларда соншалықты қарама-
қайшылықтардың жоқ екенін байқауға болады. Аталған еңбектердің әрқайсысы
қабілеттер мәселесінің теориялық негіздемесін қамтамасыз етіп, әрі қарай
жетілдіру жолдарын белгілеуге үлес қосады.
Сонымен, қабілеттер жайлы барлық айтылғандарды қорыта келе, біз
төмендегідей тұжырым жасаймыз.
Қабілеттер мәселесі - оқушылардың жекелік айырмашылықтар мәселесі.
Қабілеттер туа бітетін қасиет емес, олар өмір сүру барысында дамып отырады.
Қабілеттер дәрежесі әр адамда әр түрлі деңгейде болады. Бала бойындағы
жалпы және арнайы қабілеттердің алғы шарты нышан болып табылады. Қабілет
әрекетте байқалып, сол әрекет арқылы дамып отырады.
Қабілет әрекеттің белгілі-бір түрімен айналысуға мүмкіндік беретін
бейімділікте байқалады. Академик Т.Тәжібаев бейімділікті адамның әрекетпен
айналысуға бет бұрысы, оған көңілінің аууы, оянып келе жатқан қабілеттердің
алғашқы белгісі ретінде көрсетеді. Бала кезде ерекше көзге түсетін
бейімділігі оның келешек қабілетінің көрсеткіші екендігін айтады. [10]
Психолог Н.С.Лейтес баланың бейімділігін тәрбиелей отырып, оның жалпы
қалыптасуына, ақыл-ойының өсуіне жағдай жасауға болатындығына тоқталады.
Сондықтан әсіресе бастауыш сынып мұғалімдерінде кішкентай бала бойындағы
бейімділікті көре, болжай білу қасиетінің, оны әрі қарай дамытуға деген
үлкен жауапкершіліктің болғаны дұрыс деп есептейді.
Қабілеттер мәселесін қарастыруда талант, дарын термиңдерін айналып
өтуге болмайды.
Көптеген зерттеушілер мен психологтар таланттылық деп белгілі бір
салада (өнер, музыка т.б) жоғары жетістікке жеткізетін қабілетті атайды.
Олар таланттылықтың тұқым куалау арқылы берілуі өмірде кеп кездесетін
.жағдай болғанымен, ол бірден-бір фактор бола алмайтындығын дәлелдейді
(З.Гильбух, В.С.Юркевич).
Францияның ағарту ісінің өкілі К.А.Гельвеций адамдардың барлығының
бірдей, тең дәрежеде болатындығын, сол себепті кез келген баланы талант
дәрежесіне көтеруге болады дегенді уағыздап кеткен. Осы пікірді қуаттайтын
XIX ғасырдағы неміс ғалымы Карл Витте оны дәлелдеу үшін өз ұлын өзі
дайындаған жүйесі бойынша тәрбиелейді. Нәтижеде әкесінің атымен аталған
кішкентай Карл 9 жасында Лейпциг университетіне түсіп, бір жылда оның толық
курсын бітіреді. 13 жасында философия докторы деген атақ алады. 18 жасында
Гейдельберг университетінің профессоры, 23 жасында Берслау университетінің
кафедра меңгерушісі қызметін аткарды.
Біздің қарастырып отырғанымыз жалпы білім беретін мектептерде
қабілеттерді дамыту, оны шығармашылық деңгейге көтеру мәселесі
болғандықтан, жұмысымызда осы күрделі үдерісте көздеген мақсатқа жетудің
жолдарын, құралдарын, педагогикалық шарттарын қарастырамыз.
Қабілеттер тұлғаны айшықтайтын компоненттердің бірі болса, онда тұлға
немесе жеке бас ұғымының мәнін түсініп алу қажеттігі туады. Тұлға
(латынша - persоnа) ертеден келе жатқан ұғым. Бұл сөзбен алғаш актерлер
сахнада беттеріне киіп жүретін масканы атаған. Бүгінгі күні ол әлеуметтік
мәні, қасиеттері бар нақты адамды білдіреді. А.Н.Леонтьев тұлғаны қоғамдағы
адамның даму дәрежесіне байланысты оның психикасында болатын жаңа сапасы
екендігін жазады. Ал, Э.В.Ильенков тұлғаларды қоршаған ортада да, өздеріне
де өзгеріс енгізе алатын адамдар ретінде тануды ұсынады.
Академик Т.Тәжібаев жеке адам әлеуметтік қатынастарымен саналы іс-
әрекетті жүзеге асырушы, нақты қоғамның мүшесі, өзін басқалардан ажырата
білетін, өзінің кім екенін түсінетін, есі кірген ересек кісі екендігін
анықтайды. [10]
Тұлға болып қалыптасу - баланың жаратылысынан бастап, қоршаған орта,
басқа да әр түрлі әлеуметтік факторларға байланысты дамитын күрделі үдеріс.
Демек, бастауыш сынып оқушыларының тұлғалылығын тәрбиелеу үшін, ең алдымен
олардың қабілеттерін дамытудың мәні зор.
Әлемнің екінші ұстазы атанған Әбу Насыр Әл-Фараби Қайырымды қала
тұрғындарының көзқарастары жайлы трактатында бақытқа жетудің бірден-бір
жолы адамның ақыл-ойын, қабілеттерін қалыптастырып, дамыту арқылы жүзеге
асатындығын айтып өшпес мұра етіп қалдырған ғалым. [11]
Бүкіл бір халықтың ұстазы ұлы Абай өзінің қара сөздерінде, бала өмірге
келгендегі бойындағы қабілеттерін қалыптастырып, дамытуды қажет
ететіндігін, сонда ғана ол пайдаға, керекке асатынын жазып, назардан тыс
қалған жағдайда бала бойындағы қабілеттері бара-бара жойылып кететін, оған
қайта қол жеткізу қиынға түсетінін айтқан.
Бастауыш сынып оқу-танымдық қызығушылық қабілеттерін қалыптастыру
мәселесін талдау ең алдымен қабілет ұғымының мәнін терең түсініп алуды
талап етеді.
Қабілеттер-білім алуға қажетті адамның психологиялық ерекшеліктері
–дейді А.В.Петровский.
Қабілет іс-әрекеттің белгілі бір түрін орындай алу мүмкіндіктері деген
де анықтама бар. Мүмкіндік білім де, дағды да емес. Ол адамның белгілі
бір істі орындауға даярлығы деп қарастырады Ә. Алдамұратов. [12]
Қабілеттілік мәселесінің теориялық және практикалық негізін қалауда С.Л.
Рубинштейн еңбектері зор роль атқарады. Ең алдымен қабілеттіліктің дамуы
туралы, қабілеттің қалыптасуының негізін салса, кейінірек олардың
көрінуінің психологиялық құрылымын ашып берді. С.Л.Рубинштейн
қабілеттілікті нақты бір іс-әрекетке икемділік деп түсіндіреді.
Қабілеттілік – жаңа бір іс-әрекетті жеңіл меңгерумен, сонымен қатар
индивидтің бір іс-әрекеттен екінші бір іс-әрекетке көшуі мен қабылдау
тәсілдерін терең меңгере алуы. Оның айтуы бойынша қабілеттің негізі туа
біткен нышан, тұқым қуалаушылықтың белгісі болып табылады. Яғни, адамның
жүйке, ми аппараттарының анатомиялық-физиологиялық ерекшелігі болып
табылады. Осыған орай, ғалым қабілет-нышандардың негізінде дами отырып,
нышанның өз бетінше функциялануы емес, тек дамудың негізгі кезеңі, алғы
шарты - деп жазды. [13]
Қорыта айтқанда олар қабілеттер дамуындағы нышандардың роліне ерекше
назар аударып, қабілеттер туа пайда болады деген пікірлерге қарсы шығып,
туа берілген тек табиғи алғышарттар, яғни нышандар деп қорытындылайды.
Бала бойындағы дарындылық сияқты ерекше қасиетті зерттеген Н.С.Лейтес
қабілет - іс-әректтің белгілі бір түрінде жетістіктерге жеткізетін
психологиялық қасиет, - деген анықтама береді. Ақыл-ой қабілетінің
алғышарты белсенділік және өзін-өзі реттеу деген қорытынды жасайды.
Қабілеттер жайлы еңбектер мен зерттеулерді талдай отырып, бұл
проблемаға деген қызығушылықтың үнемі болып отыратындығын және оларда
соншалықты қарама-қайшылықтың жоқ екенін байқауға болады. Аталған
еңбектердің әрқайсысы қабілеттер мәселесінің теориялық негіздемесін
қамтамасыз етіп, әрі қарай жетілдіру жолдарын белгілеуге үлес қосады.
Қабілет туа бітті қасиет емес, ол тәрбие арқылы қалыптасады және дамиды.
Қабілеттің қалыптасуына мінез, табандылық, еңбексүйгіштік, ерік күші
қатысады. Ал бұл аталған қасиеттер адам нақты, қатаң әрі белсенді әрекет
жағдайында болғанда қалыптасады, жетіледі.
Қабілеттердің қалыптасып даму мәселесін зерттей келе А.Н.Леонтьев,
А.В.Петровский, В.А.Куртецкий, Б.М.Теплов, В.С.Шубинский, М.Мұқанов,
Т.Тәжібаев, Қ.Жарықбаев қабілеттер оқытусыз да дамитынын, бірақ онда ол
ұзақ процеске айналатынын айтады.
Осы пікірді қуаттауда халық поэзиясының алыбы атанған, есімі дүние
жүзі халықтарына кеңінен мәлім, балаларды жанындай жақсы көрген Жамбыл
Жабаевты айтуымызға болады. Ол медресе мектептің есігін ашпаса да, қолына
қалам ұстап, жазу-сызуды білмесе де жастайынан домбыра тартып, жыр жаттады,
қазақ халқының сөз өнерін үйренді, кейін ақындығымен бірге, әйгілі жыршы
атанға ұзақ жылдарда бойындағы ерекше қабілеттерін қалыптастырып, дамыта
білген, екі дәуірдің куәсі болған ақын өз көзімен көрген өмірдің бар
шындығын жырлаған жыршы, ақын.
Сонымен қабілеттер жайлы барлық айтылғандарды қорыта келе, біз
төмендегідей тұжырым жасаймыз.
Қабілеттер проблемасы – оқушылардың жекелік айырмашылықтар проблемасы.
Мүлдем еш нәрсеге қабілеті жоқ адам болмайды әр адам бойында бір нәрсеге
деген қабілет болады. Қабілеттер дәрежесі әр адамда әр түрлі деңгейде
болады. Бала бойындағы қабілеттердің алғы шарты нышан болып табылады.
Қабілет әрекетте байқалып, қалыптасып дамып отырады. Қабілеттер туа бітті
қасиет емес, олар өмір сүру барысында қалыптасып, дамып отырады.
Қабілет - әр адамның белгілі бір әс-әрекет түріне икемділігінде
немесе мақсатқа бағытталған, тәлім-тәрбие жұмысына байланысты бір іс-
әрекетке ұйымдасқан түрде бейімделуінен байқалады. Бейімділік-адамның
әрекетпен айналысуға бет-бұрысы, оған көңілінің аууы, оянып келе жатқан
қабілеттердің алғашқы белгісі, - деп жазды академик Т.Тәжібаев. [10]
Қабілеттер мәселесін қарастыруда талант, дарын, данышпан
терминдерін айналып өтуге болмайды.
Туғанына он ай толмай жатып кішкентай Гейнрих “суретке салынған
заттардың көпшілігін айырып атайтын болды. Ол үш жасқа келгенде
ертегілерді өзі оқып, математиканың төрт амалымен есеп шығара алады, көп
ұзамай сәби француз тілін үйреніп, географиядан жақсы мағлұмат алады және
мыңнан астам латын мәтелін біледі.
Гейнрихтың даңқы әлемге жайылып, оны Дания королі қонаққа шақырады. Сол
дарынды сәби төрт жастан төрт ай асқанда қайтыс болған.
Қазіргі математиканың негізін салушы Гаусс үш жарым жасында әкесінің
салық төлеу жөніндегі есебін көріп, соның қатесін шығарып әкесінің жиырма
бес талер ақшасын сақтап қалыпты деседі. Ол алгебралық есептер мен сандар
теориясы жөніндегі өзінің дарынын ерте танытқанға ұқсайды. Гаусс өзінің ең
басты жаңалықтарын негізінен 14 пен 17 жастың арасында ашыпты.
Кибернетиканың атасы Ноберт Винер бес жасынан бастап ғылымға ден қояды
да, тоғыз жасында он сегіз жасар балалармен бірге оқиды. Он екі жасында
колледжге түсіп, он төрт жасында оған ғылыми атақ беріледі. Сонымен қатар
қазақтың аса дарынды күйші композиторы Құрманғазының шәкірті Дина
Нүрпейісова өзінің күйшілік қабілетін сегіз жасынан-ақ байқатып, бір-ақ
рет тыңдаған күйін мүдірмей, айна қатесіз, дәл орындай алған. Дарынды
актер, әрі режисер Шәкен Аймановтің де жалпы өнерге деген құштарлығы бала
кезінен-ақ айқын байқалғандығы жайлы Қазақстанның халық әртісі Кәукен
Кенжетаев тебірене еске алады. Небары отыз жыл өмір сүрген Шоқан
Уалихановта аз ғана ғұмырының ішінде адамзаттың ғылымға, оның көнтеген
саласына баға жетпес көп үлес қосты. Ол музыка сурет саласында да,
публицистика мен жазушылық өнерде де, өзін жоғары биіктен көрсете білді.
Ғалымдар адам бойында әрекеттің бірнеше түрін орындай алу мүмкіндігінің
бар екенін дәлелдейді. Б.М.Теплов ақындықпен қатар музыкаға, суретке
қабілетті болған А.С.Грибоедовты мысал ретінде келтірсе, ұлы Абай, Шоқан,
Шәкәрім сынды ғұламаларымыздың қалдырған мол мұралары да осының айғағы
дегіміз келеді. Халқымыздың жігітке жеті өнер де аз, сегіз қырлы, бір
сырлы т.б. нақыл сөздері адам табиғатының шексіз мүмкіндіктерін көрсетеді.
Психологтар қабілеттердің екі түрлі деңгейінің болатындығын дәлелдейді.
1. Репродуктивті - іс-әрекетті, білімді берілген үлгі бойынша кабылдай
алу деңгейі.
2. Шығармашылық - жаңалық ойлап табуға бағытталған қабілеттер деңгейі.
Енді жұмысымыздағы екінші негізгі категория – Шығармашылық ұғымының
мәнін анықтауға келеміз.
Шығармашылық сөзінің төркіні, этимологиясы шығару, ойлап табу
дегенге келіп саяды. Демек, жаңа нәрсе ойлап табу, сол арқылы жетістікке
қол жеткізу деп түсіну керек. Философиялық сөздікте: ...шығармашылық -
қайталанбайтын, тарихи-қоғамдык мәні бар, жоғары сападағы жаңалық ашатын іс-
әрекет, - деп түсіндіріледі.
Осы ретте шығармашылық ұғымының мәнін анықтауға келеміз.
Шығармашылық сөзінің төркіні, этимологиясы, шығару, ойлап табу дегенге
келіп саяды. Демек, жаңа нәрсе ойлап табу, сол арқылы жетістікке қол
жеткізу деп түсіну керек. Философиялық сөздікте шығармашылық -
қайталанбайтын, тарихи-қоғамдық мәні бар, жоғары сападағы жаңалық ашатын іс-
әрекет – деп түсіндіріледі.
Шығармашылық деп жаңалық ашатын әркетті атаған көрнекті психолог
Л.С.Выготский. Ал осы мәселені терең зерттеген психологтардың бірі
Я.А.Пономарев оны даму ұғымымен қатар қояды. Өйткені әрбір жаңалық,
әсіресе интеллектуалдық тұрғыда болса, ол баланың психикасын жаңа сапалық
деңгейге көтереді деп есептейді. Бұл пікір бүгінгі күнгі педагогиканың
талаптарына сәйкес келумен көңілге қонымды.
Шығармашылықтың мәні, шығармашылық іс-әрекет туралы әр кезде әртүрлі
пікірлер болған. Мысалы, ХХ ғасырдың басында белгілі бір философиялық
сөздікте шығармашылық деп жаңа нәрсе ойлап табу, жаңалық ашу, - дей келе
– ол әр адамға тән нәрсе емес, құдайдың құдіретімен болады. Ал адам
шығармашылығы салыстырмалы түрдегі әрекет – деген.
Кейін зерттеле келе шығармашылыққа берілген анықтамалар да өзгере
бастады. Соңғы кезде шығармашылық сөзімен жаңалық сөзі мәндес, астарлас
болып табылғандай, психологиялық анықтамаларда бұрын болмаған жаңалық
деу үзілді-кесілді болғанымен ерекше соны жаңалық жаңа жол, жаңа шешім
екенін мойындаған екен. Ал баланың ашатыны субъективті жаңалық. Ол тек
өзіне ғана жаңалық болып табылады. Шығармашылық жөнінде жазылған еңбектерді
талдай келе, төмендегідей қорытындыға келдік.
Бастауыш сынып оқушысының шығармашылығы - тек өзіне ғана жаңалық болып
табылатын, субъективті жаңалық. Оқыту барысында оқушылар шығармашылығын
қалыптастыру және дамыту мәселесі шығармашылық үдерістің қандай кезеңдерден
тұратындығын, яғни неден басталып, немен аяқталатындығын білуді талап
етеді. Көрнекті француз математигі Адамар шығармашылық үдерісті 4 кезеңге
бөледі: дайындық кезеңі; инкубация, жасырын идеялар, тұйыққа тірелу кезеңі;
интуицияның жарқ етуі, эврика; тексеру кезеңі.
Зерттеу барысында соңғы жылдары шығармашылық сөзімен жаңалық,
бастамалылық, белсенділік ұғымдары астарласа қолданылып жүргендігі
анықталды. Шығармашылық жөнінде жазылған еңбектерді талдай келе,
төмендегідей қорытындыға келдік: Шығармашылық - өте күрделі психологиялық
үдеріс. Ол іс-әрекеттің түрі болғандықтан, тек адамға ғана тән.
Ұзақ жылдар бойы шығармашылық барлық адамның қолынан келе бермейді деп
қарастырылып келсе, казіргі ғылым жетістіктері қабілеттің мұндай дәрежесіне
белгілі-бір шарттар орындалған жағдайда, кез келген баланы көтеруге
болатындығы жайлы көп айтуда. Мәселен, осы саланы тереңірек зерттеген
психолог А.Н.Лук әрекет нәтижесінің шығармашылық деңгейге көтерілуі ең
алдымен шығармашылык ойлауға байланысты деген пікір айтады. Ол шығармашылық
қабілеттердің белгілері ретінде: мәселені қарастырудағы қырағылық,
көрегендікті; ақпаратты жүйке жүйесіне код арқылы хабарлауды; тасымалдай
білуді; ақылдың икемділігі, ойдың оралымдылығын; әрекетті бағалай білуді
қарастырады. [14]
Әрекеттің шығармашылық қабілеттерді дамытуы үшін қажетті ахуалдың болуы
керектігін және қорқыныш, жалқаулық, өзін-өзі шамадан тыс сынау сияқты
психологиялық кедергілермен күресу қажеттігіне тоқталады.
Шығармашылық қабілеттердің жоғары деңгейі - дарындылық, талаптылық
мәселесінің теориясына терең бойлаған В.Э.Чудновский, В.С.Юркевич,
И.П.Волков осы феноменнің ерекшеліктері, олармен жұмыс түрлері, дарынды,
талантты балалар жайлы ой қозғап, оқу-тәрбие үдерісін жетілдіруге
байланысты тәжірибелерімен бөлісіп, ұсыныстар береді.
Шығармашылық қабілет ұғымы, шығармашылық туралы айтылған ойлар мен
жасалған тұжырымдамаларды талдай отырып, мынадай ерекшеліктерін көрсетуге
болады: шығармашылықтағы қарама-қайшылықтардың болуы; әлеуметтік немесе
жеке адамға деген мәнінің болуы; шығармашылыққа арналған шарттардың,
жағдайдың болуы; шығармашыл тұлғаның жекелік қасиеттерінің болуы; нәтиженің
жаңалығы. Бұдан: "Шығармашылық - қайшылықтарды шешуге бағытталған, ол үшін
жекелік қасиеттердің болуын талап ететін, нәтижеде әлеуметтік не жеке тұлға
үшін мәні бар соны жаңалыққа әкелетін адам әрекеті" деген тұжырым жасаймыз.
А.Н.Лук шығармашылық үдерісті 5 кезеңге бөледі: айқын және дұрыс
қойылған мақсат; күшті жұмылдыру, қосымша мәліметтер іздеу; проблемадан
уақытша кету; интуицияның оянуы, инсайт; нәтиженің дұрыстығын тексеру. [14]
Жоғарыда келтірілген және басқа да шығармашылық педагогикасына арналған
зерттеулер мен еңбектерді талдай отырып, бастауыш сынып оқушыларына тән
шығармашылық үдерістің кезендерін шартты түрде төмендегіше топтастырдық:
1. Жаңалықпен бетпе-бет келу.
2. Шығармашылық белгісіздік, екіұштылық.
3. Шешімнің жарық көруі.
4. Шығармашылық акт.
5. Шешімнің дұрыстығын дәлелдеу.
Шығармашылық үдерістің әр кезеңінде бала бойында әртүрлі сапалық
қасиеттер қалыптасып жатады. Мысалы: алғашқы кезендерде жаңалықты сезіну,
қайшылықтарға деген күдік, шығармашылық елес орын алады. Белгісіздік
кезеңіндегі бас қатырулар табандылық, танымдық белсенділік, эрудицияны
қалыптастырса, еңбектің нәтижесі баланы жоғары көңіл-күйге бөлеп, жаңа
істерге жігерлендіреді. Мұның барлығы бастауыш мектеп оқушыларында болуға
тиісті қасиеттер болып табылады.
Әрине, шығармашылық жұмыстың түріне, мақсатына қарай бұл кезендер бір-
бірімен астасып, кабысып жатуы әбден мүмкін. Оларда қалыптасып, өрі қарай
дамып отыратын сапалар да бірі анық көрініп, бірі, керісінше, уақытша
көмескіленіп жатуы ықтимал. Дегенмен, тұтас алғанда, әр баланың бойындағы
табиғи, қайталанбас ерекшеліктермен біріккен кезде аталған сапалар көп
жағдайда шығармашыл тұлғаның таңғажайып үлгісін құрайды.
Зерттеушілер шығармашылық әрекеттерге әртүрлі анықтамалар береді.
Мысалы: И.Я.Лернер шығармашылық әрекет ретінде білім, білік, дағдыны жаңа
жағдайға тасымалдай білуді, объектінің жаңа қызметін көре білуді,
жаңа шешім табуды белгілейді. А.Н.Лук шығармашылық әрекетті мәселені
шешудегі көрегендікке, қырағылыққа, идеяларды іске асыру, болжай білу
қабілеттеріне балайды. [14, 15]
Бүгінгі бастауыш мектепте баланың оқу әрекеті басым. Сабақтарда оқушылар
үнемі бір типтес жаттығулар орындау, есептер шығарумен айналысады. Мұндай
жаттығулар, бір ғана шешім іздеу баланы өз күшін байқау
мүмкіндігінен айырады. Бүгінгі бастауыш сынып оқушыларының кез келгені
шығармашылық тапсырмалар шешуді табыспен меңгере алады. Тек ол жұмысқа
дұрыс басшылық, шебер ұйымдастырушылық қажет. Осы тұста орыстың ұлы
жазушысы Л.Н.Толстойдың педагогикалық ізденістерінің, өсіп келе жатқан
жеткіншектерді шығармашылыққа үйретудегі тәжірибесі құнды болып саналады.
Ясная Полянадағы мектепте бала тек іс-әрекет, ойлау еркіндігі бар жағдайда
шығармашылық қабілеттерін дамыта алады деген қағида басшылыққа алынған.
Л.Н.Толстой егер бала мектепте бір нәрсе жасауға, ойлап табуға үйренбесе,
тек біреуді қайталаса, еліктесе, ол үлкейгенде де өздігінен ешнәрсе шеше
алмайтын адам болатындығын дәлелдейді. Бұдан шығар қорытынды: бала әдемі,
байыпты, мақсатты ұйымдастырылған шығармашылық жұмыстардың қатысушылары
болғаны дұрыс.
Кеңестік мемлекеттер кеңістігінде де оқушылардың шығармашылық
қабілеттерін дамытуда жиналған тәжірибелер баршылық. Әсіресе ресейлік ұстаз
И.П.Волков психологтардың барлық дені сау балалардың алуан түрлі әрекетке
пәрменді қабілеттері бар деген қағидасын сенімді түрде дәлелдеуге үлкен
үлес қосты. Оқушылардың шығармашылығын дамыту мәселесі қазіргі кеңінен
қолданылып келе жатқан дамыта оқыту технологиясымен тікелей байланыста
жүзеге асырылады. 80-жылдардың аяғында Қазақстанның қоғамдық-саяси болған
өзгерістер оқыту, тәрбиелеу ісіне де жаңалықтар енгізіп, жаңа легі әкелді.
Республика мектептеріндегі окыту жаңадан жазылған төл оқулықтар, жаңа
бағдарламалар негізінде жүргізіліп, білімнің мемлекеттік, әлемдік
стандартқа сай болуы қарастырылды. Оқытудың жаңа технологияларының кеңінен
енгізілуінің, әсіресе халықтық педагогиканы пайдалана отырып, ұлттық
үдерісте тәрбиелеудің маңызы ұшан теңіз. [16]
1.2. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін дамыту жолдары.
Бүгінгі таңда жастарға әлемдік ғылым мен прогресс деңгейіне сәйкес білім
мен тәрбие беру, оның рухани байлығы мен мәдениеттілігін, ойлау білу
мүмкіндігін жетілдіру, сонымен қатар адамның кәсіби біліктілігін,
іскерлігін арттыру әділетті қоғамның міндеті болып табылады.
Міне осы тұрғыдан қоғамға жан-жақты білімді, жоғары мәдениетті, жұмысты
шығармашылықпен істей алатын жеке адам қажет. Ондай адамды мектеп
дайындайды. Ол үшін бастауыш сыныпта жеке пән оқыту арқылы оқушының
шығармашылық қабілеттерін арттырудың педагогикалық шарттарын таңдап алу
қажет. Сонымен қатар оқушының шығармашылық қабілеттерін дамыту жолдарын
тиімді ұйымдастыра білген жөн.
Шығармашылық - өте күрделі психологиялық процесс. Ол іс-әрекеттің түрі
болғандықтан, тек адамға ғана тән.
Ұзақ жылдар бойы шышғармашылық барлық адамның қолынан келе бермейді деп
қарастырылып келсе, қазіргі ғылым жетістіктері қабілеттің мұндай дәрежесіне
белгілі бір шарттарды орындау арқылы кез келген баланы көтеруге және
дамытуға болатындығы жайлы көп айтуда.
Сондай зерттеулердің бізді қызықтырған кейбіреулеріне тоқталай кетейік.
Осы саланы тереңірек зерттеген дәрігер әрі психолог А.Н.Лук әрекет
нәтижесінің шығармашылық деңгейге көтерілуі ең алдымен шығармашылық ойлауға
байланысты деген пікір айтады. Шығармашылық қабілеттердің белгілері
ретінде:
- мәселені шешудегі көрегендікке, қырағылықты;
- ақпараттың нерв жүйесінде код арқылы хабарлауды;
- тасымалдай білуді;
- ақылдың икемділігі, ойдың орамдылығын;
- әркетті бағалай білуді;
- идеяларды іске асыра білуді (генерация жасай білуді) қарастырады.
Оқушылар оқу әрекетінде белгілі бір дағдыны қалыптастыратын, белгілі бір
ережені меңгеретін жаттығулар орындалса, шығармашылық әрекетте баланың
іздену жұмысы басты нысанада болады. сондықтан оқу әрекеті баланың жалпы
қабілетін дамытса, шығармашылық әрекет нақты жағдай шешу барысында нәтижеге
жеткізетін қабілеттерді дамытады. Әрекеттің шығармашылық қабілеттерді
дамытуы үшін қажетті ахуалдың болуы керектігін және қорқыныш, жалқаулық,
өзін-өзі шамадан тыс сынау сияқты психологиялық кедергілермен күресу
қажеттілігіне тоқталады. Зерттеушілер шығармашылық әрекеттерге әр түрлі
сипаттамалар береді. Мәселен: И.Я.Лернер – шығармашылық әрекет деп білім,
білік, дағдыны жаңа жағдайға тасымалдай білуді айтады:
- проблеманы бұрынғы тәжірибеге сүйене отырып шешуді;
- объектінің жаңа функциясын көре білу;
- проблеманы шешудің балама жолдарын таңдай білу;
- жаңа объект, жаңа шешім табуды белгілейді. [15]
В.И. Андреевтің зерттеу жұмысы мектепте, орта және жоғары оқу
орындарында шығармашыл тұлға тәрбиелеу және өзін-өзі тәрбиелеу мәселесінің
диалектикасына арналады. Бұл проблеманың зерттелуінің методологиялық
ауқымын, диалектикалық кедергілерді айқындайды. [17]
Шығармашылық педагогикасының заңдылықтары мен принциптеріне тоқталады.
Оқушылардың көркем-шығармашылық қабілеттерінің ерекшеліктері, оларды
дамытудың жолдары мен әдістері А.А.Мелик – Пашаевтың, В.С.Шубинскийдің,
Қ.Ә.Жаманбаеваның зерттеулерінде қарастырылады.
Шығармашылық қабілетінің жоғарғы деңгейі – дарындылық, таланттылық
мәселесінің теориясына терең бойлаған В.Э. Чундовский, В.С.Юркевич,
В.П.Волков осы феноменнің ерекшеліктері, олармен жұмыс түрлері, дарынды,
талантты балалар экологиясы жайлы ой қозғап, оқу-тәрбие процесін
жетілдіруге байланысты тәжірибелермен бөлісіп, ұсыныстар береді.
Педагогикалық еңбекті шығармашылық процесс ретінде қарастырған В.А.Кан-
Калик, Н.Д.Никандровтың зерттеулерінде ұстаз шығармашылығын психологиялық
негіздері, мұғалімнің жеке шығармашылығын қалыптастыру жолдарына талдау
жасалады. [18]
Жоғарыда аталып кеткен еңбектерде шығармашылық қабілеттің белгілерін
анықтау, шарттарын айқындау, жолдарын, құралдарын белгілеу сияқты ортақ
идеялардың бар екенін байқадық.
Сонымен, біз “шығармашылық қабілет ұғымының соңғы уақыттарда көптеген
зерттеулердің негізгі арқауы болғанын көреміз. Шығармашылық туралы айтылған
ойлар мен жасалған тұжырымдамаларды талдай отырып, ол төмендегі
ерекшеліктермен сипатталатын адам әрекеті деген қорытынды жасаймыз.
• шығармашылықтағы қарама-қайшылықтардың болуы.
• әлеуметтік немесе жеке адамға деген мәнінің болуы.
• шығармашылыққа арналған шарттардың, жағдайлардың болуы.
• шығармашыл тұлғаның жекелік қасиеттерінің болуы.
• нәтиженің жаңалығы, сонылылығы.
Бұдан шығармашылық-қайшылықтарды шешуге бағытталған, ол үшін жекелік
қасиеттердің болуын талап ететін, нәтижеде әлеуметтік не жеке адам үшін
мәні бар соны жаңалыққа әкелетін адам әрекеті- деген тұжырым жасаймыз. Ал
бастауыш сынып оқушысының шығармашылығы тек өзіне ғана жаңалық болып
табылатын, субъективті жаңалық.
Бастауыш мектеп жасындағы кезеңнің ерекшелігі, бұл кезде балалар
қоршаған орта туралы білімін жинақтап қана қоймай, құбылыстардың мәнін жете
түсінуге және оларға деген өзіндік көзқарастарын қалыптастыра
бастайтындығында. Сол себепті де осы жастағы балаларға, үлкен адамның іс-
әрекетін ешқандай ойланбастан қайталайтын, айтқанды екі етпей орындайтын,
санасы жетілмеген адам деген, көп жыл бойы дәстүр болып кеткен көзқарастан
бірден ауытқып кету мұғалімге оңай соқпаса да олардың шышн өмірде өздерін
белгілі бір іс-әрекеттерде тәрбие үрдісінің субъектісі ретінде көрсете
алатындығын ескеру қажеттігі заман талабы екендігі түсінікті. [19]
Сонымен, еліміздің болашағына сай адам – ол теориялық ілімнен
қаруланған, оны шығармашылықпен іс жүзіне асыратын белсенді қоғам
қайраткері, жаңа қоғамдық өмір үшін күресуге қабілеті мол, жоғары
мәдениетті, білімді, өз ісіне асқан шебер адам.
Тұлғаны барлық жағынан дамытып тәрбиелеу, жас ұрпақты қоғам құрылысына
белсене қатысуына әзірлеу міндеттері мектеп арқылы жүзеге асыруда. Мектепте
білім мен тәрбие алу барысында жас түлектердің ақыл-ойы дамиды,
адамгершілік қасиеттері қалыптасады, ой еңбегіне төселеді, рухани өмір
байлығын меңгереді, эстетикалық талғамы, сезімі артады.
Мектеп реформасын жүзеге асырудың барысында оқу мен тәрбие жұмысының
көптеген мәселелеріне түбегейлі өзгерістер енгізіп, қайта құру қажеттілігі
туады. Солардың бастамаларының бірі, мұғалім мен оқушы, мұғалім мен мектеп
басшылары мен педагог арасындағы қарым-қатынас сипатының өзін бүтіндей
өзгерту қажет. [20]
Білім – адамзаттың жинақтаған тәжірибесі, заттар мен құбылыстарды,
табиғат пен қоғам заңдарын тану нәтижесі. Білімді жеке адамның игілігіне
айналдыру үшін, оны ойлау операциясы - талдау, синтездеу, салыстыру,
жіктеу, жинақтау арқылы терең ұғыну қажет. Оқушы ойлау операциясына
сүйеніп, өз білімін шындыққа айналдырады. Бұл дамытып оқытудың негізгі
ережесі, яғни оқушылардың таным іс-әрекетін дамыту, оларды өз бетімен
ізденуге, зерттей білуге, жаңа білімді еркін игеруге үйрету.
Іскерлік – алған білім негізінде оқушылардың практикалық әрекеті іске
асырылады. Білімсіз қандай болса да, іскерлік мүмкін емес. Мысалы: сауатты
жазу үшін грамматикалық ережелерді білу керек. Өлшеу сызғышын, секундомерді
пайдалану үшін физика біліміне сүйену қажет. [21]
Дағды – бұл қайта-қайта орындалатын практикалық әркетке машықтандыру.
Мысалы: тез оқу дағдысы – жүйелі түрде жаттығу нәтижесі.
Сонымен оқу процесінде білімнің, іскерліктің және дағдының өзара
байланысы, бірлігі оқушылардың таным қабілетінің (зейін, байқағыштық, ес,
қиял, ойлау) дамуына мүмкіндік туғызады. [22]
Оқыту екі жақты процесс, онда мұғалім мен оқушылардың ынтымақтастық іс-
әрекеттері мен тәсілдеріне үйретеді. Бұл сабақ беру процесі. Оқушылар
сабақта түрлі іс-әрекеттерінің барысында дамиды, олардың ғылыми
көзқарастары қалыптасады. Бұл оқу процесі. Оқу – бұл оқушылар іс-
әрекеттерінің яғни объективті әлемді танудың ерекше формасы. Оқыту
процесінің қозғаушы күштері оқытудың барысында қойылатын таным мен
практикалық міндеттері мен оқушылардың нақты білімі мен іскерлік дәрежесі
және ақыл-ой дамуының арасындағы қайшылық. Егер қойылған міндеттерді шешуге
оқушалрдың шамасы келмесе, онда қайшылық оқытудың және дамудың қозғаушы
күштері бола алмайды. Қайшылық қозғаушы күштері ретінде пайда болуы үшін
қажетті шарт, ол оқушылардың ықтимал мүмкіндіктеріне сәйкес келуі қажет.
Оқыту процесінің өзіне тән функциялары бар. Олар оқытудың білім беру,
оқытудың тәрбиелік, оқытудың дамыту функциялары.
Оқытудың білім беру функциясы – бұл адам баласын білім байлығымен
қаруландыру, оны өз бетімен білім алуға іскерлік пен дағдыны игеруге
даярлау. Қазіргі кезеңде білімді толық игеру үшін негізгі талаптарды еске
алған жөн. Олар:
- білімнің толықтығы – негізгі идеяларға түсіну үшін оқыту процесінің
негізгі звеноларын, яғни танымдық іс-әрекетінің кезеңдерін іске-
асыруды қамтамасыз ету;
- білімнің жүйелілігі, үйлесімділігі, қисынды бірізділігі;
- білімнің ұғымдылығы – оқушылардың өз бетімен ізденіп, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3-5
І. Бастауыш сынып оқушыларының сыныптан тыс жұмыстар арқылы
шығармашылық қабілеттерін қалыптастырудың теориялық негіздері.
1.1. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін
қалыптастырудың педагогикалық мәселелері. 6-16
1.2. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін дамыту
жолдары. 17-28
1.3. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін
қалыптастырудағы сыныптан тыс жұмыстардың алатын орны. 29-33
ІІ. Бастауыш сынып оқушыларын сыныптан тыс жұмыстар арқылы
шығармашылық қабілетін арттырудың әдістемесі.
2.1. Оқушылардың сыныптан тыс жұмыстар арқылы шығармашылығын 34-44
қалыптастырудың тиімді жолдары.
2.2. Оқушылардың шығырмашылығын жетілдіруде жүргізілген ашық 45-54
сабақ үлгілері
55
Қорытынды
56-57
Әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Зерттеу жұмысының көкейкестілігі: Бүгінгі Қазақстан Республикасы жаңа
принциптерге негізделген, ұзақ мерзімді дамудың басымдылықтарын жүзеге
асыру бағытында және Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың жыл сайынғы
қазақстандықтарға жолдауында көрсетілгендей әлемдегі бәсекеге қабілетті
барынша дамыған елу елдің қатарына кіру жолында егемен мемлекет құруда.
Осыған сәйкес, білім беру мекемелерінен тәуелсіз мемлекетіміздің өркениетке
жету жолындағы өр талабына тұғыр боларлықтай ұрпақ оқыту, тәрбиелеу ісін
жаңа сапалық өзгерістер деңгейіне көтеру талап етіліп отыр. Мектеп
құрылымында болып жатқан өзгерістер, білім беру мақсаттарының алмасуы, оның
дамытушылық сипаттарының бекітілуі, көпнұсқалық оқытуға көшу сияқты
мәселелер оны орындаушылардан шығармашылық бастамалылық, тың көзқарастарды,
жұмыстың жоғары сапасын және кәсібилікті талап етеді. [1]
Егемен еліміздің тірегі – білімді де саналы ұрпақ. Білімнің негізгі
бастауы бастауыш мектепте берілетіні анық. Сондықтан бастауыш білім беру
сатысы үздіксіз білім беру жүйесіндегі басты, сабақтас буындар болумен ғана
емес, ең алдымен дамуы қуатты жүретін, аса маңызды, құнды, қайталанбайтын
буын екендігімен ерекшеленеді және бастауыш мектепте әр түрлі пәндер
тоғысып, оқушы білімін дамытып, тұлғалық келбетін сомдауға маңызды үлес
қосады.
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының қоғамдық өмірінде жүріп жатқан
демократиялық өзгерістерге байланысты білім беру барысында оқушының жеке
тұлғасын жан-жақты жетілдіруге, шығармашылық қабілетін дамытуға және
келешек жастарымыздың ой-санасын қалыптастыруға ерекше назар аударылып
отыр. Білім – дүниетанудың, дамудың кәусар бұлағы. Білім неғұрлым
тереңдеген сайын, адам дүние танымы да кеңейе түсіп, қалыптасып, тұрақтана
түседі.
Қазіргі уақытта Қазақстанда білім берудің өзіндік ұлттық ерекшелігі
қалыптасуды Елбасының халыққа арнаған жолдауындағы негізгі идеяларды іске
асырудағы білімнің басты миссиясын оқушылардың қазақстандық патриотизмге,
шығармашылық жағынан дамыған жеке тұлға, реформаға белсене қатысушы ретінде
тәрбиелеу деп есептейміз. ХХІ ғасырда Қазақстанның Орта Азия барысына
айналуын елестету үшін бүгіннен бастап жас ұрпақтың бойына ұлттық мінез-
құлық, биік талғампаздық, тәкаппарлық, тектілік пен білімділік,
шығармашылық қасиеттерін қалыптастыруымыз керек. [1]
Шығармашылық - бала бойындағы дарындылығын дамыту, тәрбиелеу - бүгінгі
күннің өзекті мәселесі болып отыр. Баланың қызығушылық қабілетін арттыру
арқылы шығармашылық қабілетін де дамыту қажет.
Шығармашылық – адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылуы,
ізденуі.
Шығармашылық – адам бойындағы қабілеттерін дамытып, олардың өшуіне жол
бермеу, адамның рухани күшін нығайтып, өзін-өзі табуына жәрдемдеседі.
Сонымен қатар қазақтың ұлы ойшылдары да өз еңбектерініде адамның жеке
басының қабілеттерінің дамуын қарастырып, тиімді жақтарын пайдаланған.
Кеңестік дәуірдегі психологтар мен көрнекті ғалым педагогтар В.В.Давыдов,
В.А.Крутецкий, Л.Р.Выготский, Л.В.Занков, С.Л.Рубинштейн, Б.Г.Ананьев,
А.Н.Леонтьев, И.Л.Лернер, А.Н.Луктын, В.И.Андреев, А.Л.Яковлев, және
қазақтың ағартушы ғалымдарынан А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ж.М.Әбділдин,
ҚБ.Жарықбаев, М.М.Мұқанов, Т.С.Сабыров, т.б. еңбектерін тұлғаны дамыту
мәселесінің теориясы мен практикасына қосқан еңбектерін білеміз. Осы
ғалымдардың еңбектерін тұжырымдап, пікіртлерін шығармашылық, қабілет деген
ұғым, түсініктерді ұғынып, оны қалыптастырудың жолдарын іздестіру
қажеттілігі туындап дамыту жолдары жолға қойылуда.
Бұл тақырып бойынша қарастырылған мәселелер қазіргі білім беруді дамыту
кезеңінде өте өзекті мәселелер қатарына кіреді. Өйткені жас ұрпақты оқытып,
тәрбиелеуде әсіресе бастауыш мектеп оқушыларын жан-жақты дамыта отырып,
жеке тұлға қалыптастыру барысында олардың шығармашылық қабілеттерін арттыру
өте күрделі үдеріс болып табылады. Бастауыш мектеп оқушылардың өзіндік
ерекшеліктеріне байланысты қиялын, логикалық ойлауын, шығармашылығын
арттыруға мүмкіндіктер беретін, дене, психикалық, физиологиялық дамуына
шешуші ықпал жасайтын әрі өте ыңғайлы сензитивтік кезең болып табылады.
Шығармашылық - бұл адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылуы,
ізденуі. Өмірде дұрыс жол табу үшін адам дұрыс ой түйіп, өздігінен сапалы,
дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйренуі қажет. Адам бойындағы қабілеттерін
дамытып, олардың өшуіне жол бермеу оның рухани күшін нығайтып, өмірден өз
орнын табуға көмектеседі. Осыған орай, баланың өз болмысын тануға
ұмтылысына көмектесіп, тереңде жатқан талап-тілегін, шығармашылық
қабілеттерін дамыту, сол арқылы оған толыққанды өмір сүру үшін рухани күш
беру – бастауыш мектепте берілетін білімнің басты мақсаты.
Бұл күрделі мақсатты шешу үшін ең алдымен оқыту мазмұны жаңартылып, әдіс-
тәсілдердің озығы өмірге келуі, олар әрбір азаматтың жеке басының
қасиеттерін, қабілеттерін дамытып, шығармашылығын, талантын ұштайтындай
болып ұйымдастырылуы қажет. Міне, сонда ғана мектептерден өз өміріне
өзгеріс енгізе алатын, өз бетінше өмір сүру жолдарын таңдай алатын
азаматтар тәрбиеленіп шығады.
Баланы бастауыш сыныптардан бастап шығармашылық ойлауға, қалыптан тыс
шешімдер қабылдай алуға, практикалық әрекеттерге дайын болуға әкелудің
жолдары ұсынылады. Бұл істі нәтижелі етуде дамыта оқыту жүйесінің
қағидалары тірек етіледі.
Ғалым, ұстаз, ойшыл Ахмет Байтұрсыновтың бұл заманға қолы жетпегендерді
теңдікке жеткізетін, әлсіздерге күш беретін - өнер, білім екендігі, сол
білімге үйренсек, тұрмысымызды түзетіп, басқалардың аяқ астында жаншылмай,
өз алдымызға бір жұрт екенімізді білетіндігі туралы тұжырымына сәйкес, жас
баланы біліммен сусындатып, бағып күтпесек, көкірегін ашып, тәрбие
бермесек, олар өспейді, өнбейді. [2]
Балалар төңірегіндегі нәрселердің барлығына қызығады, олардың дүниеде
үйренгісі келмейтін өнер-білім жоқ, егер оларды қызықтырсаң барлығы бірдей
оқып-тоқығысы келеді. Баламен тіл тауып, оның бойына білім ұрығын себетін
басты тұлға – ұстаз. Сондықтан да мұғалім оқушылардың бүкіл танымдық іс-
әрекеттерінің дамыту үшін тиісті жағдайларын жасап, олардың талаптарын
өрістетіп, дұрыс бағыт беріп, өз бетінше ізденуге шақырса, онда олардың
шығармашылық қабілеттері дами түседі.
Зерттеу жұмыстың мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылығын
жетілдірудің теориялық негізін ашу және оның тиімді жолдарын айқындау.
Зерттеу жұмыстың міндеттері:
- Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін дамытудың теориялық
негіздерін талдау.
- Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылығын қалыптастырудағы оқытудың
ғылыми - әдістемелік, педагогикалық - психологиялық әдебиеттерді талдау,
мазмұнын, мәнін ашу.
- Оқушылардың шығармашылығын жетілдірудің формаларын анықтау.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының заңдары, Білім мәдениет және
денсаулық сақтау министрлігінің тұжырымдамалары, бағдарламалары, танымдық
қызығушылық, шығармашылық қаблеттерін дамыту туралы философ, педогог,
психолог еңбектері, бастауыш сынып мұғалімдерінің озат тәжірибелері;
педогогикалық инновация және оқытудың қазіргі технологиялары.
Зерттеу нысаны: Бастауыш сыныпытардағы оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу әдістері: Зерттеу мәселелері бойынша ғылыми психологиялық,
педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерді талдау, бақылау, бастауыш
сыныпта жүргізілетін озық педагогикалық іс-тәжірибелерді сараптау,
тестілеу.
Зерттеу пәні: Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылығын қалыптастыру.
І. Бастауыш сынып оқушыларының сыныптан тыс жұмыстар арқылы шығармашылық
қабілеттерін қалыптастырудың теориялық негіздері.
1.1. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін қалыптастырудың
педагогикалық мәселелері.
Шығармашылық - бүкіл тіршіліктің көзі. Адам баласының сөйлей бастаған
кезінен бастап, бүгінгі күнге дейін жеткен жетістіктері шығармашылықтың
нәтижесі. Бұған бүкілхалықтық, жалпы және жеке адамның шығармашылығы арқылы
келдік. Әр жаңа ұрпақ өзіне дейінгі ұрпақтың қол жеткен жетістіктерін
меңгеріп қана қоймай, өз іс-әрекетінде сол жетістіктерді жаңа жағдайға
бейімдей, жетілдіре отырып, барлық салада таңғажайып табыстарға қол
жеткізеді.
Ал бүгінгі күрделі әлеуметтік-экономикалық жаңарулар тұсында
шығармашылық қабілеттер басты нысана болып, керісінше, оқушыда шығармашылық
қабілеттің болмауы үлкен мәселе саналып, ойландыруы тиісті деп ойлаймыз.
Себебі өмірдегі сан алуан қиыншылықтарды шешу тек шығармашыл адамдар
қолынан ғана келеді. Тек шығармашылық қана қандай түрде, кандай деңгейде
болмасын адамға өмірдің мәнін түсінуге, бақытын сезінуге мүмкіндік әпереді.
Мұндай күрделі мәселені шешуде үздіксіз білім беру ісінің алғашқы
сатыларының бірі болып саналатын бастауыш мектептің алар орны ерекше.
Баланың шығармашылық қабілеттерін дамытудың жолдарын, құралдарын анықтау
психология мен педагогика ғылымдарында өте ертеден зерттеліп келеді.
Шығармашылық әлемдік мәдениеттің барлық дәуіріндегі ойшылдардың назарында
болғандығын шығармашылық теориясын жасауға деген көптеген ізденістердің
болғандығынан байқауға болады. Бұл әрекеттер өзінің логикалық шегіне жеткен
деп айтуға болмайды. Сондықтан шығармашылық педагогикасының негізгі мақсаты
- бүгінгі күн талаптарынан туындаған, озық қоғамға лайықты жаңа сана,
рухани сапа қалыптастыру және дамытуда тың жолдар мен соны шешімдер
іздестіру болып табылады.
Көтеріліп отырған мәселе туралы жазылған ойлар, тұжырымдамалар,
көзқарастар, еңбектер баршылық. Бұл ежелден-ақ ұлы ойшылдарымыз Жүсіп
Баласағүн, Әл-Фараби, Абайды ерекше толғандырған, сондықтан еңбектерінде
адамның жеке басын, қабілеттерін дамытуды үнемі көтеріп отырған.
Көрнекті педагогтар К.Д.Ушинский, Ы.Алтынсарин, А.С.Макаренконың
шығармаларында қабілеттерді дамытудың жолдары қарастырылса, оқушы
шығармашылығына бағыт-бағдар беруді ең алғаш білім мазмұнына енгізген
М.Жұмабаев болатын (1923 ж.). [3]
Кеңестік психологтар мен ғалымдар Л.С.Выготский, С.Л.Рубинштейн,
А.Г.Ананьев, А.Н.Леонтьев, В.В.Давыдов, Л.В.Занков, В.А.Крутецкий,
Б.М.Тепловтың, өз республикамыздағы көрнекті ғалымдар Т.Тәжібаев,
М.М.Мұқанов, Ж.М.Әбділдин, Қ.Б.Жарықбаев, дидактик педагог Т.С.Сабыровтың
т.б. еңбектерін жеке тұлғаны дамыту мәселесінің теориясы және практикасының
алтын қоры деп білеміз.
Оқушының шығармашылық қабілетін дамытуды талдап, түсіну үшін қабілет
деген ұғымды түсініп алуымыз керек. Қабілет ұғымына психологиялық тұрғыдан
көптеген ғалымдарымыз анықтамалар берген. Академик Т.Тәжібаев қабілет – іс-
әрекеттің белгілі бір түрін ойдығыдай, нәтижелі орындауда көрінетін адамның
жеке қасиеті деп түсінік берді. [4] Сонымен қатар қабілеттердің даму
мәселесін зерттей келе көптеген психолог ғалымдар А.Н.Леонтьев,
В.А.Крутецкий, Б.М.Теплов, В.С.Шубин, М.Мұқанов, Т.Тәжібаев, Қ.Жарықбаев,
А.В.Петровскийлер өз пікірлерін былай деп тұжырымдады. Қабілеттер оқытусыз
да дамитынын, бірақ ол онда ұзақ процеске айналатынын айтты. Қабілеттер
күні бүгінге дейін көптеген ғалымдардың зерттеу мәселесінің назарын
аударып, күні бүгінге дейін күн тәртібінен түскен жоқ. Мысалы, Н.В.Кузмина
қабілеттер оның құрамы үш түрлі қасиеттер тобынан тұратынын анықтап,
дәлелдеп, олардың бір-бірімен байланысын ашып көрсетті. А.Н.Леонтьев
қабілеттерге берген пікірі дамытудағы әлуметтік-жағдайлардың шешуші роль
арқаратындығына назар аударды. С.Л.Рубинштейн іс-әрекеттің қабілетті
дамытуындағы ролін анықтады. Осы негіздерге сүйене отырып ғалымдардың
пікірлерін теорияда қалыптасқан біртұтастықта қарастырылатын яғни,
қабілеттердің әрекетте дамитындығы жөнінде қағида қалыптасқан. Осы
еңбектердегі теориялық түсініктерге сүйене отырып, осы проблемаға деген
қызығушылықтың үнемі болып отыратындығын, оларда бір-біріне деген қарама-
қайшылықтың жоқ екендігін байқадық. Осы еңбектердің әрқайсысы қабілеттер
мәселесінің теориялық негіздемесін қамтамасыз етіп, оны ары дамытуға,
белгілеуге үлесін қосады. Қабілеттер туа біткен қасиет емес, олар өмір сүру
барысында дамып, жетіліп отырады. Қабілеттердің дамуы әр адамда әртүрлі
деңгейде болады. Бала бойындағы қабілеттер жалпы және арнайы болып
табылады. [5]
- Ұлы ойшылдарымыз Ж.Баласағұни, Әл-Фараби, Абайды да шығамашылық,
қабілет деген ұғым-түсініктер ерекше толғандырып, ой салған.
Сондықтан бүгінгі педагогиканың негізгі мақсаты – озық, қоғамға
лайықты, жаңашыл әдіспен жұмыс істейтін, өзінің еңбектерінде адамның
жеке басын, қабілеттерін дамытуды көздейтін адамды тәрбиелеу болып
отыр. Мысалы, көрнекті ағартушы Ы. Алтынсариннің өз шығармаларында
қабілеттерді дамытудың жолдары қарастырылса, ал М.Жұмабаев оқушы
шығармашылығына бағыт-бағдар беруді ең алғаш білім мазмұмына негізген
ғалым-педагог болды. Ал ғалым Қ.Ә.Жаманбаева өзінің зерттеу жұмысының
негізгі идеясы оқушыларды сөз өнеріне баулу, көркем шығармылық
қабілеттерді дамыту жолдарын айқындаған. Я.А.Паномарев шығармашылық
қабілетті даму ұғыну мен қатар деп түсіндіреді. М.Мухаммедин ойын
әрекеті арқылы шығармашылық қабілеттердің даму жолдарын түсіндіреді.
Шығармашылық әрекет өмірде оқушының ақыл-ойын, талантын, ойлауын
сонымен қоса өзін дамытатын болса, онда даму сөзінің немесе
терминнің мәнін былай түсіндіруге болады. Даму сөзінің психологиялық
анықтамасы жаңару, жаңаның өмірге келіп, ескінің жойылуы деген
ұғымды береді. Бала психикасы үнемі дамып, өзгеріп отырады.
Отандық психологияда қабілеттер жайлы ілім біркелкі дамып отырған жоқ.
Мысалы: 1930-40 жылдардың арасында тұлғаға деген тұрпайы социалистік
көзқарас қалыптасқан кезде қабілеттер жайлы мәліметтер психологиядан да,
педагогикалық практикадан да алынып тасталған болатын. Тек 1950 жылдардың
ортасынан бастап бұл мәселе қайта көтеріле бастады. Бұдан кейін нақты
қабілеттер жайлы іргелі зерттеулер жасалды. Олар: музыкалық қабілеттер
(Б.М.Теплов), бейнелеу өнеріне деген қабілеттер (В.И.Киреенко), әдеби
қабілеттер (В.П.Шункова), математикалық қабілеттер (В.А.Крутецкий),
педагогикалық қабілеттер (Н.В.Кузьмина) т.с.с. зерттеулер.
Оқыта отырып баланың қабілеттерін дамыту мәселесі көрнекті педагогтар
Ш.А.Амонашвили, И.П.Волков, О.С.Газман т.б. еңбектерінде қарастырылды.
Республикамызда бұл мәселеге назар аударған ғалымдар Ә.Қоңыратбаев,
С.Тілешева жоғарғы сыныптарда шығарма жазғызу, В.Д.Чернов факультативтер
мен үйірмелер жұмыстары арқылы қабілеттерді шығармашылық деңгейге көтеру
жолдарын қарастырса, Қ.Ә.Жаманбаеваның зерттеу жұмысының негізгі идеясы -
оқушыларды сөз өнеріне баулу, көркем-шығармашылық қабілеттерін дамыту
жолдарын айқындады.
Қабілеттер жайлы жазылған ойларды, тұжырымдамаларды, еңбектерді талдай
келе, адам баласының табиғи мүмкіндіктері болады, олар тек белгілі-бір
әлеуметтік жағдайларда байқалып, әрі қарай дамиды, әр адам басқа адамнан
өзінің табиғи психологиялық өзгешеліктерімен ерекшеленеді деген қорытындыға
келеміз.
Баланың шығармашылық қабілетін дамыту мәселесін талдау ең алдымен
қабілет ұғымының мәнін терең түсініп алуды қажет етеді. Философияда
қабілеттерді тұлғаның белгілі бір әрекетті орындауға жағдай жасайтын жеке
ерекшеліктері дей келе, олар қоғамдық-тарихи іс-әрекеттердің нәтижесінде
қалыптасып, әрі қарай дамып отыратындығы атап көрсетілген.
Қабілет ұғымына берілген психологиялық анықтамалар саны баршылық.
Қабілеттер деп әрекеттің талаптарын қанағаттандыратын және үлкен
жетістіктерге жеткізетін адамның касиеттерінің синтезін атайды. Қабілеттер
- білім алуға қажетті адамның психологиялық ерекшеліктері. Қабілеттер -
іс-әрекеттің белгілі-бір түрін ойдағыдай, нәтижелі орындауда көрінетін
адамның жеке қасиеті т.б. Қабілеттер мәселесі көптеген зерттеушілердің
назарын аударып келді, әлі де күн тәртібінен түскен жоқ деуге болады. [6]
Кеңестік психологтардың қабілеттер жайлы еңбектерін шартты түрде 2 топқа
бөлуге болады. Біріншілер - қабілеттер мәселесін теориялық тұрғысынан
талдаса, екінші топ өкілдері нақты қабілеттер құрылымын зерттейді. Енді сол
еңбектердің кейбіреулеріне тоқтала кетейік.
Ең алғаш қабілеттер мәселесін көтерген С.Л.Рубинштейн іс-әрекеттің
қабілет дамытудағы ролін нақтылады. Осыдан бастап қабілеттердің әрекетте
дамитындығы жайлы теория қалыптасып, бұл екі теория бір тұтастықта
қарастырылатын болды.
Ерекше тоқталуды қажет ететін еңбектер қатарына Б.М.Теплов және оның
шәкірттерінің еңбектері жатады. Олар қабілеттерді жеке адамның
психологиялық айырмашылығы деп қарастырып, қабілеттер дамуындағы
нышандардың роліне ерекше назар аударады. Қабілеттер туа пайда болады деген
пікірлерге карсы, туа берілген тек табиғи алғы шарттар, яғни нышандар деп
қорытындылайды. [7]
А.Н.Леонтьев басқа авторлардың қабілеттерге берген анықтамаларына қосыла
отырып, оларды дамытудағы әлеуметтік жағдайлардың шешуші ролі болатындығына
назар аударады. [8]
Қабілеттер жайлы ой-пікірлерді әрі қарай өрбіте отырып, Б.Г.Ананьев
қабілеттер тек білім, білік жиынтығы ғана емес, оларды қолдана білудегі
дербестік, саналылық, шығармашылық деген пікір айтады. Қабілеттердің дамуын
тұлғаның дамуымен байланыстырады. Сондай-ақ, ол таланттылық жайлы
мәселе көтеріп, таланттылық деп қабілеттердің көпқырлылығы екендігін
айтады, оның пікірі бойынша, нышан қабілеттердің алғы шарты және олар тек
іс-әрекетте ғана қабілетке айналады. [9]
Бала бойындағы дарындылық сияқты ерекше қасиетті зерттеген Н.С.Лейтес
қабілетті іс-әрекеттің белгілі бір түрінде жетістіктерге жеткізетін
психологиялық қасиет ретінде қарайды. Ақыл-ой қабілетінің алғышарты
белсенділік және өзін-өзі реттеу деген қорытынды жасайды.
К.К.Платонов қабілеттер жайлы түсініктерді тұлғаның ерекшеліктерімен
байланыста қарастырады.
Жоғарыда аталып өткен нақты қабілеттер жайлы зерттеулер туралы сөз
еткенде В.А.Крутецкийдің математикалық қабілеттерге байланысты жасаған
іргелі еңбегіне тоқталған жөн. Көрнекті ғалым қабілеттерді әрекетке
жарамдылық деп тануды ұсынады және басқа да зертеушілер сияқты қабілеттер
әрекеттің белгілі бір түрін ойдағыдай орындауда көрінетін касиет деген
пікірді куаттайды.
Бейнелеу өнеріне деген қабілеттер жайлы зерттеу жүргізген В.И.Киреенко
қабілеттер адамдардың жекелік айырмашылықтары деген қорытындыға қосылады
және бейнелеу өнеріне деген қабілеттер тек сурет салуда ғана емес, ойын,
еңбек сияқты басқа да әрекетте дамитындығын дәлелдейді.
Педагогикалық қабілеттерді арнайы зерттеген Н.В.Кузьмина оның құрамының
3 түрлі қасиеттер тобынан тұратындығын анықтап, олардың бір-бірімен
байланысын ашып көрсетеді.
Қабілеттер жайлы еңбектер мен зерттеулерді талдай отырып, бұл мәселеге
деген қызығушылықтың үнемі болып отырғандығын және оларда соншалықты қарама-
қайшылықтардың жоқ екенін байқауға болады. Аталған еңбектердің әрқайсысы
қабілеттер мәселесінің теориялық негіздемесін қамтамасыз етіп, әрі қарай
жетілдіру жолдарын белгілеуге үлес қосады.
Сонымен, қабілеттер жайлы барлық айтылғандарды қорыта келе, біз
төмендегідей тұжырым жасаймыз.
Қабілеттер мәселесі - оқушылардың жекелік айырмашылықтар мәселесі.
Қабілеттер туа бітетін қасиет емес, олар өмір сүру барысында дамып отырады.
Қабілеттер дәрежесі әр адамда әр түрлі деңгейде болады. Бала бойындағы
жалпы және арнайы қабілеттердің алғы шарты нышан болып табылады. Қабілет
әрекетте байқалып, сол әрекет арқылы дамып отырады.
Қабілет әрекеттің белгілі-бір түрімен айналысуға мүмкіндік беретін
бейімділікте байқалады. Академик Т.Тәжібаев бейімділікті адамның әрекетпен
айналысуға бет бұрысы, оған көңілінің аууы, оянып келе жатқан қабілеттердің
алғашқы белгісі ретінде көрсетеді. Бала кезде ерекше көзге түсетін
бейімділігі оның келешек қабілетінің көрсеткіші екендігін айтады. [10]
Психолог Н.С.Лейтес баланың бейімділігін тәрбиелей отырып, оның жалпы
қалыптасуына, ақыл-ойының өсуіне жағдай жасауға болатындығына тоқталады.
Сондықтан әсіресе бастауыш сынып мұғалімдерінде кішкентай бала бойындағы
бейімділікті көре, болжай білу қасиетінің, оны әрі қарай дамытуға деген
үлкен жауапкершіліктің болғаны дұрыс деп есептейді.
Қабілеттер мәселесін қарастыруда талант, дарын термиңдерін айналып
өтуге болмайды.
Көптеген зерттеушілер мен психологтар таланттылық деп белгілі бір
салада (өнер, музыка т.б) жоғары жетістікке жеткізетін қабілетті атайды.
Олар таланттылықтың тұқым куалау арқылы берілуі өмірде кеп кездесетін
.жағдай болғанымен, ол бірден-бір фактор бола алмайтындығын дәлелдейді
(З.Гильбух, В.С.Юркевич).
Францияның ағарту ісінің өкілі К.А.Гельвеций адамдардың барлығының
бірдей, тең дәрежеде болатындығын, сол себепті кез келген баланы талант
дәрежесіне көтеруге болады дегенді уағыздап кеткен. Осы пікірді қуаттайтын
XIX ғасырдағы неміс ғалымы Карл Витте оны дәлелдеу үшін өз ұлын өзі
дайындаған жүйесі бойынша тәрбиелейді. Нәтижеде әкесінің атымен аталған
кішкентай Карл 9 жасында Лейпциг университетіне түсіп, бір жылда оның толық
курсын бітіреді. 13 жасында философия докторы деген атақ алады. 18 жасында
Гейдельберг университетінің профессоры, 23 жасында Берслау университетінің
кафедра меңгерушісі қызметін аткарды.
Біздің қарастырып отырғанымыз жалпы білім беретін мектептерде
қабілеттерді дамыту, оны шығармашылық деңгейге көтеру мәселесі
болғандықтан, жұмысымызда осы күрделі үдерісте көздеген мақсатқа жетудің
жолдарын, құралдарын, педагогикалық шарттарын қарастырамыз.
Қабілеттер тұлғаны айшықтайтын компоненттердің бірі болса, онда тұлға
немесе жеке бас ұғымының мәнін түсініп алу қажеттігі туады. Тұлға
(латынша - persоnа) ертеден келе жатқан ұғым. Бұл сөзбен алғаш актерлер
сахнада беттеріне киіп жүретін масканы атаған. Бүгінгі күні ол әлеуметтік
мәні, қасиеттері бар нақты адамды білдіреді. А.Н.Леонтьев тұлғаны қоғамдағы
адамның даму дәрежесіне байланысты оның психикасында болатын жаңа сапасы
екендігін жазады. Ал, Э.В.Ильенков тұлғаларды қоршаған ортада да, өздеріне
де өзгеріс енгізе алатын адамдар ретінде тануды ұсынады.
Академик Т.Тәжібаев жеке адам әлеуметтік қатынастарымен саналы іс-
әрекетті жүзеге асырушы, нақты қоғамның мүшесі, өзін басқалардан ажырата
білетін, өзінің кім екенін түсінетін, есі кірген ересек кісі екендігін
анықтайды. [10]
Тұлға болып қалыптасу - баланың жаратылысынан бастап, қоршаған орта,
басқа да әр түрлі әлеуметтік факторларға байланысты дамитын күрделі үдеріс.
Демек, бастауыш сынып оқушыларының тұлғалылығын тәрбиелеу үшін, ең алдымен
олардың қабілеттерін дамытудың мәні зор.
Әлемнің екінші ұстазы атанған Әбу Насыр Әл-Фараби Қайырымды қала
тұрғындарының көзқарастары жайлы трактатында бақытқа жетудің бірден-бір
жолы адамның ақыл-ойын, қабілеттерін қалыптастырып, дамыту арқылы жүзеге
асатындығын айтып өшпес мұра етіп қалдырған ғалым. [11]
Бүкіл бір халықтың ұстазы ұлы Абай өзінің қара сөздерінде, бала өмірге
келгендегі бойындағы қабілеттерін қалыптастырып, дамытуды қажет
ететіндігін, сонда ғана ол пайдаға, керекке асатынын жазып, назардан тыс
қалған жағдайда бала бойындағы қабілеттері бара-бара жойылып кететін, оған
қайта қол жеткізу қиынға түсетінін айтқан.
Бастауыш сынып оқу-танымдық қызығушылық қабілеттерін қалыптастыру
мәселесін талдау ең алдымен қабілет ұғымының мәнін терең түсініп алуды
талап етеді.
Қабілеттер-білім алуға қажетті адамның психологиялық ерекшеліктері
–дейді А.В.Петровский.
Қабілет іс-әрекеттің белгілі бір түрін орындай алу мүмкіндіктері деген
де анықтама бар. Мүмкіндік білім де, дағды да емес. Ол адамның белгілі
бір істі орындауға даярлығы деп қарастырады Ә. Алдамұратов. [12]
Қабілеттілік мәселесінің теориялық және практикалық негізін қалауда С.Л.
Рубинштейн еңбектері зор роль атқарады. Ең алдымен қабілеттіліктің дамуы
туралы, қабілеттің қалыптасуының негізін салса, кейінірек олардың
көрінуінің психологиялық құрылымын ашып берді. С.Л.Рубинштейн
қабілеттілікті нақты бір іс-әрекетке икемділік деп түсіндіреді.
Қабілеттілік – жаңа бір іс-әрекетті жеңіл меңгерумен, сонымен қатар
индивидтің бір іс-әрекеттен екінші бір іс-әрекетке көшуі мен қабылдау
тәсілдерін терең меңгере алуы. Оның айтуы бойынша қабілеттің негізі туа
біткен нышан, тұқым қуалаушылықтың белгісі болып табылады. Яғни, адамның
жүйке, ми аппараттарының анатомиялық-физиологиялық ерекшелігі болып
табылады. Осыған орай, ғалым қабілет-нышандардың негізінде дами отырып,
нышанның өз бетінше функциялануы емес, тек дамудың негізгі кезеңі, алғы
шарты - деп жазды. [13]
Қорыта айтқанда олар қабілеттер дамуындағы нышандардың роліне ерекше
назар аударып, қабілеттер туа пайда болады деген пікірлерге қарсы шығып,
туа берілген тек табиғи алғышарттар, яғни нышандар деп қорытындылайды.
Бала бойындағы дарындылық сияқты ерекше қасиетті зерттеген Н.С.Лейтес
қабілет - іс-әректтің белгілі бір түрінде жетістіктерге жеткізетін
психологиялық қасиет, - деген анықтама береді. Ақыл-ой қабілетінің
алғышарты белсенділік және өзін-өзі реттеу деген қорытынды жасайды.
Қабілеттер жайлы еңбектер мен зерттеулерді талдай отырып, бұл
проблемаға деген қызығушылықтың үнемі болып отыратындығын және оларда
соншалықты қарама-қайшылықтың жоқ екенін байқауға болады. Аталған
еңбектердің әрқайсысы қабілеттер мәселесінің теориялық негіздемесін
қамтамасыз етіп, әрі қарай жетілдіру жолдарын белгілеуге үлес қосады.
Қабілет туа бітті қасиет емес, ол тәрбие арқылы қалыптасады және дамиды.
Қабілеттің қалыптасуына мінез, табандылық, еңбексүйгіштік, ерік күші
қатысады. Ал бұл аталған қасиеттер адам нақты, қатаң әрі белсенді әрекет
жағдайында болғанда қалыптасады, жетіледі.
Қабілеттердің қалыптасып даму мәселесін зерттей келе А.Н.Леонтьев,
А.В.Петровский, В.А.Куртецкий, Б.М.Теплов, В.С.Шубинский, М.Мұқанов,
Т.Тәжібаев, Қ.Жарықбаев қабілеттер оқытусыз да дамитынын, бірақ онда ол
ұзақ процеске айналатынын айтады.
Осы пікірді қуаттауда халық поэзиясының алыбы атанған, есімі дүние
жүзі халықтарына кеңінен мәлім, балаларды жанындай жақсы көрген Жамбыл
Жабаевты айтуымызға болады. Ол медресе мектептің есігін ашпаса да, қолына
қалам ұстап, жазу-сызуды білмесе де жастайынан домбыра тартып, жыр жаттады,
қазақ халқының сөз өнерін үйренді, кейін ақындығымен бірге, әйгілі жыршы
атанға ұзақ жылдарда бойындағы ерекше қабілеттерін қалыптастырып, дамыта
білген, екі дәуірдің куәсі болған ақын өз көзімен көрген өмірдің бар
шындығын жырлаған жыршы, ақын.
Сонымен қабілеттер жайлы барлық айтылғандарды қорыта келе, біз
төмендегідей тұжырым жасаймыз.
Қабілеттер проблемасы – оқушылардың жекелік айырмашылықтар проблемасы.
Мүлдем еш нәрсеге қабілеті жоқ адам болмайды әр адам бойында бір нәрсеге
деген қабілет болады. Қабілеттер дәрежесі әр адамда әр түрлі деңгейде
болады. Бала бойындағы қабілеттердің алғы шарты нышан болып табылады.
Қабілет әрекетте байқалып, қалыптасып дамып отырады. Қабілеттер туа бітті
қасиет емес, олар өмір сүру барысында қалыптасып, дамып отырады.
Қабілет - әр адамның белгілі бір әс-әрекет түріне икемділігінде
немесе мақсатқа бағытталған, тәлім-тәрбие жұмысына байланысты бір іс-
әрекетке ұйымдасқан түрде бейімделуінен байқалады. Бейімділік-адамның
әрекетпен айналысуға бет-бұрысы, оған көңілінің аууы, оянып келе жатқан
қабілеттердің алғашқы белгісі, - деп жазды академик Т.Тәжібаев. [10]
Қабілеттер мәселесін қарастыруда талант, дарын, данышпан
терминдерін айналып өтуге болмайды.
Туғанына он ай толмай жатып кішкентай Гейнрих “суретке салынған
заттардың көпшілігін айырып атайтын болды. Ол үш жасқа келгенде
ертегілерді өзі оқып, математиканың төрт амалымен есеп шығара алады, көп
ұзамай сәби француз тілін үйреніп, географиядан жақсы мағлұмат алады және
мыңнан астам латын мәтелін біледі.
Гейнрихтың даңқы әлемге жайылып, оны Дания королі қонаққа шақырады. Сол
дарынды сәби төрт жастан төрт ай асқанда қайтыс болған.
Қазіргі математиканың негізін салушы Гаусс үш жарым жасында әкесінің
салық төлеу жөніндегі есебін көріп, соның қатесін шығарып әкесінің жиырма
бес талер ақшасын сақтап қалыпты деседі. Ол алгебралық есептер мен сандар
теориясы жөніндегі өзінің дарынын ерте танытқанға ұқсайды. Гаусс өзінің ең
басты жаңалықтарын негізінен 14 пен 17 жастың арасында ашыпты.
Кибернетиканың атасы Ноберт Винер бес жасынан бастап ғылымға ден қояды
да, тоғыз жасында он сегіз жасар балалармен бірге оқиды. Он екі жасында
колледжге түсіп, он төрт жасында оған ғылыми атақ беріледі. Сонымен қатар
қазақтың аса дарынды күйші композиторы Құрманғазының шәкірті Дина
Нүрпейісова өзінің күйшілік қабілетін сегіз жасынан-ақ байқатып, бір-ақ
рет тыңдаған күйін мүдірмей, айна қатесіз, дәл орындай алған. Дарынды
актер, әрі режисер Шәкен Аймановтің де жалпы өнерге деген құштарлығы бала
кезінен-ақ айқын байқалғандығы жайлы Қазақстанның халық әртісі Кәукен
Кенжетаев тебірене еске алады. Небары отыз жыл өмір сүрген Шоқан
Уалихановта аз ғана ғұмырының ішінде адамзаттың ғылымға, оның көнтеген
саласына баға жетпес көп үлес қосты. Ол музыка сурет саласында да,
публицистика мен жазушылық өнерде де, өзін жоғары биіктен көрсете білді.
Ғалымдар адам бойында әрекеттің бірнеше түрін орындай алу мүмкіндігінің
бар екенін дәлелдейді. Б.М.Теплов ақындықпен қатар музыкаға, суретке
қабілетті болған А.С.Грибоедовты мысал ретінде келтірсе, ұлы Абай, Шоқан,
Шәкәрім сынды ғұламаларымыздың қалдырған мол мұралары да осының айғағы
дегіміз келеді. Халқымыздың жігітке жеті өнер де аз, сегіз қырлы, бір
сырлы т.б. нақыл сөздері адам табиғатының шексіз мүмкіндіктерін көрсетеді.
Психологтар қабілеттердің екі түрлі деңгейінің болатындығын дәлелдейді.
1. Репродуктивті - іс-әрекетті, білімді берілген үлгі бойынша кабылдай
алу деңгейі.
2. Шығармашылық - жаңалық ойлап табуға бағытталған қабілеттер деңгейі.
Енді жұмысымыздағы екінші негізгі категория – Шығармашылық ұғымының
мәнін анықтауға келеміз.
Шығармашылық сөзінің төркіні, этимологиясы шығару, ойлап табу
дегенге келіп саяды. Демек, жаңа нәрсе ойлап табу, сол арқылы жетістікке
қол жеткізу деп түсіну керек. Философиялық сөздікте: ...шығармашылық -
қайталанбайтын, тарихи-қоғамдык мәні бар, жоғары сападағы жаңалық ашатын іс-
әрекет, - деп түсіндіріледі.
Осы ретте шығармашылық ұғымының мәнін анықтауға келеміз.
Шығармашылық сөзінің төркіні, этимологиясы, шығару, ойлап табу дегенге
келіп саяды. Демек, жаңа нәрсе ойлап табу, сол арқылы жетістікке қол
жеткізу деп түсіну керек. Философиялық сөздікте шығармашылық -
қайталанбайтын, тарихи-қоғамдық мәні бар, жоғары сападағы жаңалық ашатын іс-
әрекет – деп түсіндіріледі.
Шығармашылық деп жаңалық ашатын әркетті атаған көрнекті психолог
Л.С.Выготский. Ал осы мәселені терең зерттеген психологтардың бірі
Я.А.Пономарев оны даму ұғымымен қатар қояды. Өйткені әрбір жаңалық,
әсіресе интеллектуалдық тұрғыда болса, ол баланың психикасын жаңа сапалық
деңгейге көтереді деп есептейді. Бұл пікір бүгінгі күнгі педагогиканың
талаптарына сәйкес келумен көңілге қонымды.
Шығармашылықтың мәні, шығармашылық іс-әрекет туралы әр кезде әртүрлі
пікірлер болған. Мысалы, ХХ ғасырдың басында белгілі бір философиялық
сөздікте шығармашылық деп жаңа нәрсе ойлап табу, жаңалық ашу, - дей келе
– ол әр адамға тән нәрсе емес, құдайдың құдіретімен болады. Ал адам
шығармашылығы салыстырмалы түрдегі әрекет – деген.
Кейін зерттеле келе шығармашылыққа берілген анықтамалар да өзгере
бастады. Соңғы кезде шығармашылық сөзімен жаңалық сөзі мәндес, астарлас
болып табылғандай, психологиялық анықтамаларда бұрын болмаған жаңалық
деу үзілді-кесілді болғанымен ерекше соны жаңалық жаңа жол, жаңа шешім
екенін мойындаған екен. Ал баланың ашатыны субъективті жаңалық. Ол тек
өзіне ғана жаңалық болып табылады. Шығармашылық жөнінде жазылған еңбектерді
талдай келе, төмендегідей қорытындыға келдік.
Бастауыш сынып оқушысының шығармашылығы - тек өзіне ғана жаңалық болып
табылатын, субъективті жаңалық. Оқыту барысында оқушылар шығармашылығын
қалыптастыру және дамыту мәселесі шығармашылық үдерістің қандай кезеңдерден
тұратындығын, яғни неден басталып, немен аяқталатындығын білуді талап
етеді. Көрнекті француз математигі Адамар шығармашылық үдерісті 4 кезеңге
бөледі: дайындық кезеңі; инкубация, жасырын идеялар, тұйыққа тірелу кезеңі;
интуицияның жарқ етуі, эврика; тексеру кезеңі.
Зерттеу барысында соңғы жылдары шығармашылық сөзімен жаңалық,
бастамалылық, белсенділік ұғымдары астарласа қолданылып жүргендігі
анықталды. Шығармашылық жөнінде жазылған еңбектерді талдай келе,
төмендегідей қорытындыға келдік: Шығармашылық - өте күрделі психологиялық
үдеріс. Ол іс-әрекеттің түрі болғандықтан, тек адамға ғана тән.
Ұзақ жылдар бойы шығармашылық барлық адамның қолынан келе бермейді деп
қарастырылып келсе, казіргі ғылым жетістіктері қабілеттің мұндай дәрежесіне
белгілі-бір шарттар орындалған жағдайда, кез келген баланы көтеруге
болатындығы жайлы көп айтуда. Мәселен, осы саланы тереңірек зерттеген
психолог А.Н.Лук әрекет нәтижесінің шығармашылық деңгейге көтерілуі ең
алдымен шығармашылык ойлауға байланысты деген пікір айтады. Ол шығармашылық
қабілеттердің белгілері ретінде: мәселені қарастырудағы қырағылық,
көрегендікті; ақпаратты жүйке жүйесіне код арқылы хабарлауды; тасымалдай
білуді; ақылдың икемділігі, ойдың оралымдылығын; әрекетті бағалай білуді
қарастырады. [14]
Әрекеттің шығармашылық қабілеттерді дамытуы үшін қажетті ахуалдың болуы
керектігін және қорқыныш, жалқаулық, өзін-өзі шамадан тыс сынау сияқты
психологиялық кедергілермен күресу қажеттігіне тоқталады.
Шығармашылық қабілеттердің жоғары деңгейі - дарындылық, талаптылық
мәселесінің теориясына терең бойлаған В.Э.Чудновский, В.С.Юркевич,
И.П.Волков осы феноменнің ерекшеліктері, олармен жұмыс түрлері, дарынды,
талантты балалар жайлы ой қозғап, оқу-тәрбие үдерісін жетілдіруге
байланысты тәжірибелерімен бөлісіп, ұсыныстар береді.
Шығармашылық қабілет ұғымы, шығармашылық туралы айтылған ойлар мен
жасалған тұжырымдамаларды талдай отырып, мынадай ерекшеліктерін көрсетуге
болады: шығармашылықтағы қарама-қайшылықтардың болуы; әлеуметтік немесе
жеке адамға деген мәнінің болуы; шығармашылыққа арналған шарттардың,
жағдайдың болуы; шығармашыл тұлғаның жекелік қасиеттерінің болуы; нәтиженің
жаңалығы. Бұдан: "Шығармашылық - қайшылықтарды шешуге бағытталған, ол үшін
жекелік қасиеттердің болуын талап ететін, нәтижеде әлеуметтік не жеке тұлға
үшін мәні бар соны жаңалыққа әкелетін адам әрекеті" деген тұжырым жасаймыз.
А.Н.Лук шығармашылық үдерісті 5 кезеңге бөледі: айқын және дұрыс
қойылған мақсат; күшті жұмылдыру, қосымша мәліметтер іздеу; проблемадан
уақытша кету; интуицияның оянуы, инсайт; нәтиженің дұрыстығын тексеру. [14]
Жоғарыда келтірілген және басқа да шығармашылық педагогикасына арналған
зерттеулер мен еңбектерді талдай отырып, бастауыш сынып оқушыларына тән
шығармашылық үдерістің кезендерін шартты түрде төмендегіше топтастырдық:
1. Жаңалықпен бетпе-бет келу.
2. Шығармашылық белгісіздік, екіұштылық.
3. Шешімнің жарық көруі.
4. Шығармашылық акт.
5. Шешімнің дұрыстығын дәлелдеу.
Шығармашылық үдерістің әр кезеңінде бала бойында әртүрлі сапалық
қасиеттер қалыптасып жатады. Мысалы: алғашқы кезендерде жаңалықты сезіну,
қайшылықтарға деген күдік, шығармашылық елес орын алады. Белгісіздік
кезеңіндегі бас қатырулар табандылық, танымдық белсенділік, эрудицияны
қалыптастырса, еңбектің нәтижесі баланы жоғары көңіл-күйге бөлеп, жаңа
істерге жігерлендіреді. Мұның барлығы бастауыш мектеп оқушыларында болуға
тиісті қасиеттер болып табылады.
Әрине, шығармашылық жұмыстың түріне, мақсатына қарай бұл кезендер бір-
бірімен астасып, кабысып жатуы әбден мүмкін. Оларда қалыптасып, өрі қарай
дамып отыратын сапалар да бірі анық көрініп, бірі, керісінше, уақытша
көмескіленіп жатуы ықтимал. Дегенмен, тұтас алғанда, әр баланың бойындағы
табиғи, қайталанбас ерекшеліктермен біріккен кезде аталған сапалар көп
жағдайда шығармашыл тұлғаның таңғажайып үлгісін құрайды.
Зерттеушілер шығармашылық әрекеттерге әртүрлі анықтамалар береді.
Мысалы: И.Я.Лернер шығармашылық әрекет ретінде білім, білік, дағдыны жаңа
жағдайға тасымалдай білуді, объектінің жаңа қызметін көре білуді,
жаңа шешім табуды белгілейді. А.Н.Лук шығармашылық әрекетті мәселені
шешудегі көрегендікке, қырағылыққа, идеяларды іске асыру, болжай білу
қабілеттеріне балайды. [14, 15]
Бүгінгі бастауыш мектепте баланың оқу әрекеті басым. Сабақтарда оқушылар
үнемі бір типтес жаттығулар орындау, есептер шығарумен айналысады. Мұндай
жаттығулар, бір ғана шешім іздеу баланы өз күшін байқау
мүмкіндігінен айырады. Бүгінгі бастауыш сынып оқушыларының кез келгені
шығармашылық тапсырмалар шешуді табыспен меңгере алады. Тек ол жұмысқа
дұрыс басшылық, шебер ұйымдастырушылық қажет. Осы тұста орыстың ұлы
жазушысы Л.Н.Толстойдың педагогикалық ізденістерінің, өсіп келе жатқан
жеткіншектерді шығармашылыққа үйретудегі тәжірибесі құнды болып саналады.
Ясная Полянадағы мектепте бала тек іс-әрекет, ойлау еркіндігі бар жағдайда
шығармашылық қабілеттерін дамыта алады деген қағида басшылыққа алынған.
Л.Н.Толстой егер бала мектепте бір нәрсе жасауға, ойлап табуға үйренбесе,
тек біреуді қайталаса, еліктесе, ол үлкейгенде де өздігінен ешнәрсе шеше
алмайтын адам болатындығын дәлелдейді. Бұдан шығар қорытынды: бала әдемі,
байыпты, мақсатты ұйымдастырылған шығармашылық жұмыстардың қатысушылары
болғаны дұрыс.
Кеңестік мемлекеттер кеңістігінде де оқушылардың шығармашылық
қабілеттерін дамытуда жиналған тәжірибелер баршылық. Әсіресе ресейлік ұстаз
И.П.Волков психологтардың барлық дені сау балалардың алуан түрлі әрекетке
пәрменді қабілеттері бар деген қағидасын сенімді түрде дәлелдеуге үлкен
үлес қосты. Оқушылардың шығармашылығын дамыту мәселесі қазіргі кеңінен
қолданылып келе жатқан дамыта оқыту технологиясымен тікелей байланыста
жүзеге асырылады. 80-жылдардың аяғында Қазақстанның қоғамдық-саяси болған
өзгерістер оқыту, тәрбиелеу ісіне де жаңалықтар енгізіп, жаңа легі әкелді.
Республика мектептеріндегі окыту жаңадан жазылған төл оқулықтар, жаңа
бағдарламалар негізінде жүргізіліп, білімнің мемлекеттік, әлемдік
стандартқа сай болуы қарастырылды. Оқытудың жаңа технологияларының кеңінен
енгізілуінің, әсіресе халықтық педагогиканы пайдалана отырып, ұлттық
үдерісте тәрбиелеудің маңызы ұшан теңіз. [16]
1.2. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін дамыту жолдары.
Бүгінгі таңда жастарға әлемдік ғылым мен прогресс деңгейіне сәйкес білім
мен тәрбие беру, оның рухани байлығы мен мәдениеттілігін, ойлау білу
мүмкіндігін жетілдіру, сонымен қатар адамның кәсіби біліктілігін,
іскерлігін арттыру әділетті қоғамның міндеті болып табылады.
Міне осы тұрғыдан қоғамға жан-жақты білімді, жоғары мәдениетті, жұмысты
шығармашылықпен істей алатын жеке адам қажет. Ондай адамды мектеп
дайындайды. Ол үшін бастауыш сыныпта жеке пән оқыту арқылы оқушының
шығармашылық қабілеттерін арттырудың педагогикалық шарттарын таңдап алу
қажет. Сонымен қатар оқушының шығармашылық қабілеттерін дамыту жолдарын
тиімді ұйымдастыра білген жөн.
Шығармашылық - өте күрделі психологиялық процесс. Ол іс-әрекеттің түрі
болғандықтан, тек адамға ғана тән.
Ұзақ жылдар бойы шышғармашылық барлық адамның қолынан келе бермейді деп
қарастырылып келсе, қазіргі ғылым жетістіктері қабілеттің мұндай дәрежесіне
белгілі бір шарттарды орындау арқылы кез келген баланы көтеруге және
дамытуға болатындығы жайлы көп айтуда.
Сондай зерттеулердің бізді қызықтырған кейбіреулеріне тоқталай кетейік.
Осы саланы тереңірек зерттеген дәрігер әрі психолог А.Н.Лук әрекет
нәтижесінің шығармашылық деңгейге көтерілуі ең алдымен шығармашылық ойлауға
байланысты деген пікір айтады. Шығармашылық қабілеттердің белгілері
ретінде:
- мәселені шешудегі көрегендікке, қырағылықты;
- ақпараттың нерв жүйесінде код арқылы хабарлауды;
- тасымалдай білуді;
- ақылдың икемділігі, ойдың орамдылығын;
- әркетті бағалай білуді;
- идеяларды іске асыра білуді (генерация жасай білуді) қарастырады.
Оқушылар оқу әрекетінде белгілі бір дағдыны қалыптастыратын, белгілі бір
ережені меңгеретін жаттығулар орындалса, шығармашылық әрекетте баланың
іздену жұмысы басты нысанада болады. сондықтан оқу әрекеті баланың жалпы
қабілетін дамытса, шығармашылық әрекет нақты жағдай шешу барысында нәтижеге
жеткізетін қабілеттерді дамытады. Әрекеттің шығармашылық қабілеттерді
дамытуы үшін қажетті ахуалдың болуы керектігін және қорқыныш, жалқаулық,
өзін-өзі шамадан тыс сынау сияқты психологиялық кедергілермен күресу
қажеттілігіне тоқталады. Зерттеушілер шығармашылық әрекеттерге әр түрлі
сипаттамалар береді. Мәселен: И.Я.Лернер – шығармашылық әрекет деп білім,
білік, дағдыны жаңа жағдайға тасымалдай білуді айтады:
- проблеманы бұрынғы тәжірибеге сүйене отырып шешуді;
- объектінің жаңа функциясын көре білу;
- проблеманы шешудің балама жолдарын таңдай білу;
- жаңа объект, жаңа шешім табуды белгілейді. [15]
В.И. Андреевтің зерттеу жұмысы мектепте, орта және жоғары оқу
орындарында шығармашыл тұлға тәрбиелеу және өзін-өзі тәрбиелеу мәселесінің
диалектикасына арналады. Бұл проблеманың зерттелуінің методологиялық
ауқымын, диалектикалық кедергілерді айқындайды. [17]
Шығармашылық педагогикасының заңдылықтары мен принциптеріне тоқталады.
Оқушылардың көркем-шығармашылық қабілеттерінің ерекшеліктері, оларды
дамытудың жолдары мен әдістері А.А.Мелик – Пашаевтың, В.С.Шубинскийдің,
Қ.Ә.Жаманбаеваның зерттеулерінде қарастырылады.
Шығармашылық қабілетінің жоғарғы деңгейі – дарындылық, таланттылық
мәселесінің теориясына терең бойлаған В.Э. Чундовский, В.С.Юркевич,
В.П.Волков осы феноменнің ерекшеліктері, олармен жұмыс түрлері, дарынды,
талантты балалар экологиясы жайлы ой қозғап, оқу-тәрбие процесін
жетілдіруге байланысты тәжірибелермен бөлісіп, ұсыныстар береді.
Педагогикалық еңбекті шығармашылық процесс ретінде қарастырған В.А.Кан-
Калик, Н.Д.Никандровтың зерттеулерінде ұстаз шығармашылығын психологиялық
негіздері, мұғалімнің жеке шығармашылығын қалыптастыру жолдарына талдау
жасалады. [18]
Жоғарыда аталып кеткен еңбектерде шығармашылық қабілеттің белгілерін
анықтау, шарттарын айқындау, жолдарын, құралдарын белгілеу сияқты ортақ
идеялардың бар екенін байқадық.
Сонымен, біз “шығармашылық қабілет ұғымының соңғы уақыттарда көптеген
зерттеулердің негізгі арқауы болғанын көреміз. Шығармашылық туралы айтылған
ойлар мен жасалған тұжырымдамаларды талдай отырып, ол төмендегі
ерекшеліктермен сипатталатын адам әрекеті деген қорытынды жасаймыз.
• шығармашылықтағы қарама-қайшылықтардың болуы.
• әлеуметтік немесе жеке адамға деген мәнінің болуы.
• шығармашылыққа арналған шарттардың, жағдайлардың болуы.
• шығармашыл тұлғаның жекелік қасиеттерінің болуы.
• нәтиженің жаңалығы, сонылылығы.
Бұдан шығармашылық-қайшылықтарды шешуге бағытталған, ол үшін жекелік
қасиеттердің болуын талап ететін, нәтижеде әлеуметтік не жеке адам үшін
мәні бар соны жаңалыққа әкелетін адам әрекеті- деген тұжырым жасаймыз. Ал
бастауыш сынып оқушысының шығармашылығы тек өзіне ғана жаңалық болып
табылатын, субъективті жаңалық.
Бастауыш мектеп жасындағы кезеңнің ерекшелігі, бұл кезде балалар
қоршаған орта туралы білімін жинақтап қана қоймай, құбылыстардың мәнін жете
түсінуге және оларға деген өзіндік көзқарастарын қалыптастыра
бастайтындығында. Сол себепті де осы жастағы балаларға, үлкен адамның іс-
әрекетін ешқандай ойланбастан қайталайтын, айтқанды екі етпей орындайтын,
санасы жетілмеген адам деген, көп жыл бойы дәстүр болып кеткен көзқарастан
бірден ауытқып кету мұғалімге оңай соқпаса да олардың шышн өмірде өздерін
белгілі бір іс-әрекеттерде тәрбие үрдісінің субъектісі ретінде көрсете
алатындығын ескеру қажеттігі заман талабы екендігі түсінікті. [19]
Сонымен, еліміздің болашағына сай адам – ол теориялық ілімнен
қаруланған, оны шығармашылықпен іс жүзіне асыратын белсенді қоғам
қайраткері, жаңа қоғамдық өмір үшін күресуге қабілеті мол, жоғары
мәдениетті, білімді, өз ісіне асқан шебер адам.
Тұлғаны барлық жағынан дамытып тәрбиелеу, жас ұрпақты қоғам құрылысына
белсене қатысуына әзірлеу міндеттері мектеп арқылы жүзеге асыруда. Мектепте
білім мен тәрбие алу барысында жас түлектердің ақыл-ойы дамиды,
адамгершілік қасиеттері қалыптасады, ой еңбегіне төселеді, рухани өмір
байлығын меңгереді, эстетикалық талғамы, сезімі артады.
Мектеп реформасын жүзеге асырудың барысында оқу мен тәрбие жұмысының
көптеген мәселелеріне түбегейлі өзгерістер енгізіп, қайта құру қажеттілігі
туады. Солардың бастамаларының бірі, мұғалім мен оқушы, мұғалім мен мектеп
басшылары мен педагог арасындағы қарым-қатынас сипатының өзін бүтіндей
өзгерту қажет. [20]
Білім – адамзаттың жинақтаған тәжірибесі, заттар мен құбылыстарды,
табиғат пен қоғам заңдарын тану нәтижесі. Білімді жеке адамның игілігіне
айналдыру үшін, оны ойлау операциясы - талдау, синтездеу, салыстыру,
жіктеу, жинақтау арқылы терең ұғыну қажет. Оқушы ойлау операциясына
сүйеніп, өз білімін шындыққа айналдырады. Бұл дамытып оқытудың негізгі
ережесі, яғни оқушылардың таным іс-әрекетін дамыту, оларды өз бетімен
ізденуге, зерттей білуге, жаңа білімді еркін игеруге үйрету.
Іскерлік – алған білім негізінде оқушылардың практикалық әрекеті іске
асырылады. Білімсіз қандай болса да, іскерлік мүмкін емес. Мысалы: сауатты
жазу үшін грамматикалық ережелерді білу керек. Өлшеу сызғышын, секундомерді
пайдалану үшін физика біліміне сүйену қажет. [21]
Дағды – бұл қайта-қайта орындалатын практикалық әркетке машықтандыру.
Мысалы: тез оқу дағдысы – жүйелі түрде жаттығу нәтижесі.
Сонымен оқу процесінде білімнің, іскерліктің және дағдының өзара
байланысы, бірлігі оқушылардың таным қабілетінің (зейін, байқағыштық, ес,
қиял, ойлау) дамуына мүмкіндік туғызады. [22]
Оқыту екі жақты процесс, онда мұғалім мен оқушылардың ынтымақтастық іс-
әрекеттері мен тәсілдеріне үйретеді. Бұл сабақ беру процесі. Оқушылар
сабақта түрлі іс-әрекеттерінің барысында дамиды, олардың ғылыми
көзқарастары қалыптасады. Бұл оқу процесі. Оқу – бұл оқушылар іс-
әрекеттерінің яғни объективті әлемді танудың ерекше формасы. Оқыту
процесінің қозғаушы күштері оқытудың барысында қойылатын таным мен
практикалық міндеттері мен оқушылардың нақты білімі мен іскерлік дәрежесі
және ақыл-ой дамуының арасындағы қайшылық. Егер қойылған міндеттерді шешуге
оқушалрдың шамасы келмесе, онда қайшылық оқытудың және дамудың қозғаушы
күштері бола алмайды. Қайшылық қозғаушы күштері ретінде пайда болуы үшін
қажетті шарт, ол оқушылардың ықтимал мүмкіндіктеріне сәйкес келуі қажет.
Оқыту процесінің өзіне тән функциялары бар. Олар оқытудың білім беру,
оқытудың тәрбиелік, оқытудың дамыту функциялары.
Оқытудың білім беру функциясы – бұл адам баласын білім байлығымен
қаруландыру, оны өз бетімен білім алуға іскерлік пен дағдыны игеруге
даярлау. Қазіргі кезеңде білімді толық игеру үшін негізгі талаптарды еске
алған жөн. Олар:
- білімнің толықтығы – негізгі идеяларға түсіну үшін оқыту процесінің
негізгі звеноларын, яғни танымдық іс-әрекетінің кезеңдерін іске-
асыруды қамтамасыз ету;
- білімнің жүйелілігі, үйлесімділігі, қисынды бірізділігі;
- білімнің ұғымдылығы – оқушылардың өз бетімен ізденіп, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz