ҰЛТТЫҚ САЯБАҚТЫҢ ТАБИҒАТ ЖАҒДАЙЛАРЫНЫҢ ТУРИЗМДІ ДАМЫТУДАҒЫ МҮМКІНШІЛІКТЕРІ
Мазмұны
КІРІСПЕ 3
1 ҰЛТТЫҚ САЯБАҚТЫҢ ТАБИҒАТ ЖАҒДАЙЛАРЫНЫҢ ТУРИЗМДІ ДАМЫТУДАҒЫ
МҮМКІНШІЛІКТЕРІ 7
1.1 Географиялық орны,табиғат жағдайлары мен табиғи ресурстары және
ландшафт ерекшеліктері 7
1.2 Табиғи климаттық және гидрографиялық жағдай. 12
1,3 Топырақ және өсімдік жамылғысы мен жануарлар дүниесі 14
2 БАЯНАУЫЛ ҰЛТТЫҚ САЯБАҒЫНЫҢ МӘДЕНИ-ТАРИХИ РЕСУРСТАР ТОПТАМАСЫ ЖӘНЕ
ТУРИСТІК-РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ ДАМУ МҮМКІНШІЛІКТЕРІ МЕН ЭКОЛОГИЯСЫ 19
2.1 Тарихи–археологиялық ескерткіштер. Тастардағы жазбалар 19
2.2 Ұлттық саябақтың ресурстық инфроқұрылымдары (коммуникация, жол
тораптары, байланыс) 29
2.3 Ұлттық саябақтың танымдық, спорттық сауықтыру және емдік
функцияларының рөлі 35
3 Ұлттық саябақтың туризмді және демалыс орындарын дамыту
мүмкіншіліктері. 38
Ұлттық саябақтың инвестициялану жағдайы 38
3.2 Экологиялық мәселелері 43
ҚОРЫТЫНДЫ 50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 52
ҚОСЫМША А 54
ҚОСЫМША Ә 55
ҚОСЫМША Б 56
ҚОСЫМША В 57
ҚОСЫМША Г 58
ҚОСЫМША Ғ 61
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасында туризмді дамытудың 2007–2011 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасы (бұдан әрі – Мемекеттік бағдарлама)
Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 1 наурыздағы “Қазақстан өз
дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында” атты Қазақстан халқына Жолдауын
іске асыру жөніндегі іс–шаралардың жалпыұлттық жоспарына және Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 2006 жылғы 31 наурызындағы № 222 қаулысымен
бекітілген Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006–2008 жылдарға арнаған
бағдарламасында, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006 жылғы 25 тамыздағы
№ 822 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасының
әлеуметтік–экономикалық дамуының 2007–2009 жылдарға арнаған орта мерзімді
жоспарына (екінші кезең) сәйкес әзірленді.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2002 жылғы 29 желтоқсандағы №
1445 қаулысымен бекітілген Туризм саласын дамытудың 2003-2005 жылдарға
арнаған бағдарламасын іске асыру кезеңінде халықаралық туристік
байланыстар біршама кеңейді, туристік саланың заңнамалық және нормативтік
құқықтық базасы жетілдірілді. Бұл ретте туристік саланы дамыту жөніндегі
шараларды Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 жылғы 17 шілдедегі №712-1
қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасының индустриялық–инновациялық
дамуының 2003-2015 жылдарға арнаған стратегиясын іске асыру жөніндегі 2003-
2005 жылдарға арналған іс–шаралар жоспарының негізгі өлшемдерін есепке ала
отырып іске асыруға басты назар аударылды.
Жеті кластерлік бастаманың ішінде туристік индустрияның
экономикасының басым секторларының бірі ретінде танылуы оны дамытуға жаңа
серпін берді.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің туризм саласындағы белгілеген
барынша маңызды міндеттерінің бірі – Қазақстанды орталықазиялық өңірдегі
туризм орталығына айналдыру.
Мемлекеттік бағдарлама республикада қазіргі заманғы тиімділігі
жоғары және бәсекеге қабілетті туристік индустрия құруға және
экономиканының сабақтас секторларын дамытуды қамтамасыз етуге мүмкіндік
береді. Ол туризмді дамыту саласындағы мемлекеттік саясаттың
стратегиясын, негізгі бағыттарын, басымдықтарын, міндеттері мен іске асыру
тетіктерін айқындайды және туризм инфроқұрылымын дамытуды, осы саланы
мемлекеттік реттеу мен қолдаудың тиімді тетігін құрудың, туристік әлеуетті
арттырудың,елдің тартымды туристік имиджін, рекреациялық шаруашылық
мамандануы бар аймақтар қалыптастырудың негізгі аспектілерін қамтиды.
Қазақстан Республикасының теңдесі жоқ табиғи және мәдени
әлеуетіне негізделген қазіргі заманғы туристік индустрия туризмнің
туристік қызмет көрсетулердің халықаралық саудасы жүйесіне оралымды
кірігуінің табиғи жүйе жасаушы факторы, неғұрлым серпінді дамушы және
өзінің капитал сыйымдылығына қарамастан, салынған капиталға қайтарымы
жөнінен тиімді салалардың бірі болып табылады. Қазақстанда кейінгі жылдары
туризм көпшілікті қамтитын ең дамыған демалыс түріне айналып келеді. Туған
өлкеде туристік саяхат жасау - дене шынықтырумен бірге адамның дүние
танымын да өсіреді, мәдени және рухани жағынан көтереді. Сол сияқты адамның
денсаулығын жақсартып, табиғатқа деген сүйіспеншілігін арттырады.
Туризм осындай мол рухани қазына силаумен қатар жасөспірімдерге
тәрбиелік дәріс беретін қоғамдық мектеп. Ұлы саяхатшы Н.М. Прежевальский
Өмір сүрудің тамашалығы сол, әрқашанда саяхат жасауға болады деп үнемі
айтып өткен. Туристер өз жорықтарында жаңалықтар ашып, қоғамға белгілі бір
дәрежеде пайда келтірсе, екінші жағынан денсаулығын шынықтырады,
организмдерінің мезгілсіз қартаюына жол бермейді.
Елімізде туризм экскурсиясын кең көлемде дамытудың маңызы мен
қажеттілігі мемлекеттік құжаттарда нақтылы көрініс тапқан. Бүгінгі таңдағы
өзекті мәселенің бірі - Қазақстанның экономикасын көтеріп, халықтың әл-
ауқатын жақсарту болса, оның бір жолы - туризм.
Елбасы Н.Назарбаевтің 2030 стратегиялық бағдарламасында Туризм,
спорт, денсаулыққа баса назар аударуды басшылыққа ала отырып, туған
елімізде салауатты өмір салтының даңғыл жолын салуға болады делінген.
Сондықтан туристер еліміздің қай жерінде болмасын табиғатқа және оның
сұлулығына сүйіспеншілікпен қарап, қоршаған ортаның сән аясында тәртіп
бұзбай, жақсылап демалып қайтып отырса құба – құп. Егер туристер жүрген
жерде табиғатты қорғау туралы заңдардың талабын орындамаса, онда табиғатқа
өлшеусіз шығын келтіретіні сөзсіз. Баянауыл өлкесінің сұлу табиғатының
ортасы – Баянауыл тауларының жоталар аймағы жасыл орманға бөленген биік тау
қиялары, күмістей мөлдір көлдері, жұпар иісі аңқыған гүл жамылған алаңдары,
жидекті – жемісті табиғи баққа толы сай – салалары, сарқырап аққан
бұлақтары, таңғажайып жаратылған жартастары мен тау шыңдары, самал ауасы
жанға сая болған бұл таулы алқапты халық ежелден Сарыарқаның Жер ұйығы
атаса, қазірде Қазақстанның Швейцариясы атайды.
Баянауыл мемлекеттік ұлттық табиғи саябағы – Павлодар облысының
оңтүстік-шығысында (Баянауыл ауданында) Екібастұз қаласынан 100 шақырым
жерде орналасқан Қазақстан Республикасындағы ұлттық парк. Қазақстанның
ерекше қорғалатын табиғи аумақтарының қатарына кіреді. Саябақтың аумағы
Қазақтың ұсақ шоқылары шегінде орналасқан, ол жоғарғы палеозой кезеңінің
өзінде ірі таулы мекен ретінде қалыптасып, континенттік құлдыраудың ұзақ
тарихын басынан кешірді, сондықтан қазіргі уақытта оның қатысты шағын
биіктіктері бар (теңіз деңгейінен 400-ден 1027 м-ге дейін жоғары).
Баянауылдың ең жоғары нүктесі (1027 м) — Ақбет тауы. Аңыз бойынша тау Ақбет
деген қыздың құрметіне аталды, өзі сүймейтін адамға тұрмысқа бергені үшін
таудан құлаған.
Саябақ 1985 жылы құрылып, Қазақстанның бірінші ұлттық саябағы
болып табылады.Ұлттық парктің аумағы 3 филиалға бөлінген: Баянауыл (19188
га), Жасыбай (22904 га,) және Далба (8596 га).1994ж ұлттық саябаққа
Қызылтау мемлекеттік табиғи қорығы қосылды. Оның аумағы 60000 га. Баянауыл
тау сілемінің табиғи өсімдік әлемі мен жануарлар әлемін сақтау және қалпына
келтіру қажеттілігі паркті құрылуына негіз болып табылды.
Саябақтың жалпы аумағы 68 453 га. құрайды. Жер бедері жекелеген жақпар
тасты тау шоғырларынан тұрады ; Саябақта 20- дан аса археологиялық
ескерткіштер, қола дәуірінен қалған қорғандар, тасты жазулар мен таңбалар,
үңгірлер ( Әулиетас , Драверт т.б.) бар.
Саябақ аумағында үш ірі тұщы сулы көл - Сабындыкөл, Жасыбай және
Торайғыр көлдері орналасқан. Олардан басқа шағын көлдер көп, кейбіреуі
құрғақшылық кезде тартылып қалады.
Ең ірі көл — Сабындыкөл (тура аудармасы — мыльное озеро), оның
жағасында Баянауыл кенті орналасқан. Көл өзінің ерекше, жұмсақ, сабынды
суына байланысты солай аталған. Аңыз бойынша Баян сұлу кезінде әдемі ұзын
шашын жуып отырғанда сабынын суға түсіріп алған.
Ең мөлдір және көлемі бойынша екінші көл — Жасыбай көлі, ол таулар
арасындағы қазаншұңқырда орналасқан. Жасыбай жағажайынан ашылатын көркем
көрінісіне және өзінің таза суына байланысты шомылуға арналған тартымды
көлдердің бірі болып табылады. Аңыз бойынша жағада басқыншылармен шайқасқан
кезде қаза тапқан қазақтың Жасыбай батыры құрметіне аталған болатын.
Торайғыр көлемі жағынан үшінші және теңіз деңгейінен барынша жоғары
орналасқан көлдердің бірі болып табылады. Оның суы Жасыбаймен салыстырғанда
соншама мөлдір емес, сондықтан ол шомылуға келе қоймайды, бірақ онда
көптеген балық бар, әсіресе сазан, осыған байланысты бұл көл көптеген
балықшыларды қызықтырады. Бұл көл балалық шағы осы жерде өткен қазақ ақыны
Сұлтанмахмұт Торайғыров құрметіне осылай аталған (көлдің жанында орналасқан
аттас кентте және ақынның құрметіне аталған мұражай жұмыс істейді).
Ұзақ жылдар бойы жел мен судың әрекетінен түрлі мүсіндерге
айналған жартастар ( Найзатас , Кемпіртас , Көгершін , Атбасы
т.б.) саябақ табиғатына ерекше көрік береді. Саябақтың өсімдіктер дүниесі
мен жануарлар әлемі де алуан түрлі. Өсімдіктердің 400- ден астам түрі
(қарағай, қайың, қандыағаш т.б) сондай – ақ Қазақстанның Қызыл кітабына
енгізген жабысқақ, қандыағаш, көктем жанаргүлі де осында өседі. Омыртқалы
жануарлардың 100 – ден аса түрі кездеседі. Сүтқоректілердің 40 -тан аса
түрлері ( арқар, елік, қасқыр, түлкі т.б ) мекендесе, құстардың 143- ден
астам түрлері ( шіл, бүркіт, қаз, аққу ) ұялайды. Аққу, арқар, бүркіт
Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген. Балықтың 8 түрі ( шортан,
сазан, оңғақ т.б ) бар. Саябақ аумағы атқаратын қызметіне қарай қорықтық,
қорықшалық және демалыс белдемелеріне бөлінген. Қорықтық белдемеде
шаруашылық жұмыстардың қай түріне болса да тиым салынып, биологиялық алуан
түрлілік, экожүйелер қорғалады. Қорықшалық белдемде шаруашылық жұмыстар
белгілі бір тәртіппен шектеулі түрде жүргізіледі. Демалыс аймағына
келушілер саны да реттеліп отырады.
Жұмыстың көкейкестілігі: Табиғатты пайдаланудың әлемдік тәжірибесі
көрсеткендей, табиғи ортаның тұқым қоры мен табиғи қауымдастықты сақтау
және оның ұдайы жаңаруын қамтамасыз ету, экологиялық тепе-теңдікті орнату
мен адам өміріне қажетті табиғи орта жағдайын жақсарту үшін, табиғи
жағдайда ландшафтты аймақтың 30%-ын сақтау керек. Олай болса, табиғи
ортаны, табиғи ресурстарды, сирек және жойылу қаупіндегі түрлерді
сақтаудың, адам денсаулығын жақсарту және өмірлік деңгейін көтерудің,
экожүйені тұрақтандырудың бір жолы -ерекше қорғалатын табиғи
аумақтарды ұйымдастыру. Ерекше қорғалатын табиғи аумақ табиғи ортаның
сыры ашылмаған дүниеліктерін қарастырып, салыстырып, оны ғылыми тұрғыдан
зерттеуге мүмкіндік береді және әрбір мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық,
саяси даму жағдайын көрсетеді.
Баянауыл ұлттық табиғи саябағының туристік-рекреациялық
мүмкіншіліктерін дамытуды, сонымен қатар табиғат қорғауды, адам игілігі
үшін ұқыпты пайдалануды насихаттау еліміздің туризм саласын дамыту ісінде
алатын орны ерекше, ғылыми, мәдени және эстетикалық маңызы зор.
Жұмыстың мақсаты: Баянауыл мемлекеттік ұлттық табиғи саябағының туристік
- рекреациялық даму мүмкіншіліктерін айқындап, осы өлкенің рекрация
қуаттылығын көрсету және аймақты үлкен халықаралық дәрежедегі демалыс
орнына айналдыру. Осы өлкенің қазіргі жағдайы мен мүмкіншіліктерін көрсету.
Математикалық сараптамалар жасалып, тарихи деректер жинақталды. Туристер
мен демалушылардың демалу мүмкіншіліктері толық көрсетілді. Қазіргі
мүмкіншіліктер мен келешекте болуға тиісті мүмкіншіліктерге ұсыныстар
жасалды. Сонымен, жұмыстың мақсаты– Баянауыл мемлекеттік ұлттық табиғи
саябағының туристік – рекреациясын дамыту жолдарын көрсетіп, адамдардың
көңілді демалуы үшін табиғатты табиғи қалпына келтіру.
Жұмыстың міндеттері:
– Баянауыл мемлекеттік ұлттық табиғи саябағының географиялық орнын,
табиғат жағдайлары мен ресурстарын анықтау;
– саябақтың туристік–рекреациялық даму мүмкіншіліктерін айқындау;
– инвестиция қорларына баға беру;
– экологиялық мәселелерін қарастыру және ұсыныстар беру.
Зерттеу нысандары: аймақтағы туристік – рекреациялық ресурстардың даму
мүмкіншіліктерін меңгерудің дәрежелерімен танысу. Туризмді дамыту
факторларына баға беру.
Практикалық әдіс – тәсілдері: әдебиеттермен жұмыс, архив мәліметтері мен
статистикалық мәліметтер жинау, дала тәжірибелері мен нәтижелері, анализдеу
және синтез, географиялық тәжірибелер мен мәліметтер.
Құрылымы: кіріспе, 2 бөлім, қорытынды, қосымшалардан тұрады .
1 ҰЛТТЫҚ САЯБАҚТЫҢ ТАБИҒАТ ЖАҒДАЙЛАРЫНЫҢ ТУРИЗМДІ ДАМЫТУДАҒЫ
МҮМКІНШІЛІКТЕРІ
1.1 Географиялық орны,табиғат жағдайлары мен табиғи ресурстары және
ландшафт ерекшеліктері
Павлодар облысы мемлекетіміздің ең сұлу өңірлерінің бірі Баян-Ауыл
ұлттық паркімен әйгілі. Ол өндірісі жоғары дамыған Екібастұз қаласынан
100 километр қашықтықта орналасқан. Ұлттық паркте 4 түрлі өсімдік әлемі:
орман зонасы, тал, жазық дала және дала зонасын құрайды.
Баянауыл табиғи ұлттық саябағы – Баянауыл ауданының орталығында
орналасқан. Солтүстігінде Торайғыр ауылдық округінің, оңтүстік– шығысында
Ақсан ауылдық округінің, оңтүстік–батысында Құндыкөл ауылдық округінің
территориясымен шектеседі.50015 с.е.- 75030 ш.б.-та орналасқан.
Баянауыл мемлекеттік табиғи ұлттық саябағының территориясы өзінің
көтеріңкі массивімен Қазақ ұсақ шоқысының құрамына кіреді [1].
Тау өлкесі биік өркешті келген жоталардан, өзекті сайлармен бөлінген
тау блоктарынан және жоталарға қосарлана біткен жеке тау шоқыларынан
құралады.
Баянауыл таулы массиві кембрийге дейінгі жыныстарға немесе
айтарлықтай гранитті интрузияларға байланысты біз қарастырып отырған нысана
шұғыл 800-850 және 1000-1300 м-ге дейін көтеріледі. Мұнда төменгі және орта
палеозойдағы жанартаулық шөгінділер (құмдақ, портифириттер, липориттер т.б)
қойнауының қалыңдығымен айқындалады. Цокольды қатпарлар қатарында герциндік
интрузиялар гранитоидылармен бұзылған.
Оған Баянауыл гранитті массиві секілді Қойтас және Қарқаралы таулы массиві
де жатады.
Тау силур мен девон кезеңінің кристалды гранит, сиенит, порфирит,
тақтатас жыныстарынан түзілген. Мезозой кезеңінде сыртқы күштің әсерінен
жеміріліп, осы күнгі бедері пайда болған. Тау басы қия, жартасты болып
келеді.
Баянауыл таулары Павлодар облысының оңтүстігінде Баянауыл ауданында
орналасқан. Батыстан-шығысқа қарай 40-50 км-ге, солтүстіктен- оңтүстікке
қарай 20-25 км-ге созылып жатыр. Абсолют биіктігі 600-1000 м, ең биік жері-
Ақбет тауы (1027м).
Негізгі тау жотасы Ақбеттау, Жақсыаула, Жаманаула деген үш бөліктен
тұрады. Тау басының ең биіктері: Ақбет тауы-1027м, Өгелен тауы- 969м, Шибет
тауы-728м, Сарытау-747м Жақсыаулаға кіреді, түстікте Нияз тауы-685м. Басқа
таулы шоқылар аласа келген-300-500м биіктіктерден тұрады [ 2 ].
Ұсақ шоқылар жеке-жеке жолдардан, төбешіктерден және биіктігі 350-500
м. жететін сүйір тастардан тұрады. Аймақтың рельефі жалпы алғанда тар
аңғарар, шатқалдар, жыралар, тік тектоникалық жарықтармен айғызданған.
Қазіргі кезде рельефінде шөгінді жыныстардың суысуы, аккуляциялық
процестер орын алған. Бұл жерде рельефтің үш типі кездеседі: Бірінші,
эрозиялық – тектоникалық рельеф. Пенепленденген көне беттің біртегіс
эрозияға ұшырамауына байланысты әр түрлі дәрежеде тілімделген. Оның кей
жерлерінен кейінгі тектоникалық қозғалыстар нәтижесінде жер бетіне шыққан
гранитті интрузиялар жалпы рельефі бойынша әдемі көрініс беріп тұрады. Бұл
рельеф негізінен аймақтың солтүстігі мен орталық бөлігіне тән. Бұл
жерлерде үстірт тәрізді қыраттар көп таралған. Олардың кейбіреулерінің
биіктігі 1000 м дейін жетеді. Қыратаралық ойыстар мен шатқалдар тік жары
болып келеді. Тау беткейлері қылқан жапырақты ормандармен, ал етектері
жалпақ жапырақты ағаштар, бұталармен көмкерілген. Кейбір жалаңаш құздар
экзогенді процестердің әсерінен әр түрлі рельеф формаларына ие болған. [ 3
]
Екінші, эрозиялық – скульптуралық – денудациялық рельеф ұсақ
шоқылардан, денудацияланған эрозиялы беткейлерден тұрады. Ұзақ таулы рельеф
жағдайында олардың биіктігі 500-700 м арасында болады. Беткейлердің аралары
жатаған сайлармен және төмпешіктермен бөлінген. Жынысы негізінен шөгінді
эффузивтік болады. Ұсақ шоқыларының биіктігі 280-350 м дейін жетеді. Ұсақ
шоқылардың төбелері де су айрықтары болып есептеледі және қышқыл эффузивтер
мүжілуге салыстырмалы түрде тұрақты келеді. Сырттан қарағанда біратты
формалы. Жартастары түйетайлы, аралары кең аңғарлармен бөлініп тұрады. Орта
таулы ұсақ шоқылардың жыныстары мүжілуге тұрақты келеді.
Саябақ аумағында үш ірі тұщы сулы көл - Сабындыкөл, Жасыбай және
Торайғыр көлдері орналасқан. Олардан басқа шағын көлдер көп, кейбіреуі
құрғақшылық кезде тартылып қалады.
Ең ірі көл — Сабындыкөл (тура аудармасы — мыльное озеро), оның
жағасында Баянауыл кенті орналасқан. Көл өзінің ерекше, жұмсақ, сабынды
суына байланысты солай аталған. Аңыз бойынша Баян сұлу кезінде әдемі ұзын
шашын жуып отырғанда сабынын суға түсіріп алған.
Ең мөлдір және көлемі бойынша екінші көл — Жасыбай көлі, ол таулар
арасындағы қазаншұңқырда орналасқан. Жасыбай жағажайынан ашылатын көркем
көрінісіне және өзінің таза суына байланысты шомылуға арналған тартымды
көлдердің бірі болып табылады. Аңыз бойынша жағада басқыншылармен шайқасқан
кезде қаза тапқан қазақтың Жасыбай батыры құрметіне аталған болатын.
Торайғыр көлемі жағынан үшінші және теңіз деңгейінен барынша жоғары
орналасқан көлдердің бірі болып табылады. Оның суы Жасыбаймен салыстырғанда
соншама мөлдір емес, сондықтан ол шомылуға келе қоймайды, бірақ онда
көптеген балық бар, әсіресе сазан, осыған байланысты бұл көл көптеген
балықшыларды қызықтырады. Бұл көл балалық шағы осы жерде өткен қазақ ақыны
Сұлтанмахмұт Торайғыров құрметіне осылай аталған (көлдің жанында орналасқан
аттас кентте және ақынның құрметіне аталған мұражай жұмыс істейді) [ 4 ].
Паркте өсімдіктің төрт түрі бар - тоғай, орманды дала, орман мен
шабындық.
Парктегі өсімдік әлемінің әртүрлілігі Баянауыл қарағайы мен қара
қандағашты қоса алғанда 460 түрге жуық өсімдікті құрайды. Баянауыл қарағайы
тас пен өсімдіктің ғажайып үйлесімділігін жасай отырып, тастарда өседі.
Парктегі өсімдіктердің әртүрлілігі оның өсімдігі тапшы шөлейт дала
ортасында орналасқанын ескере отырып, ерекше таң қалдырады. Ақ қайыңмен,
қарағаймен, қандағашпен және көктерекпен қоса паркте көптеген бұталар,
соның ішінде жидек беретін бұталар – таңқурай, ит мұрын, қарақат, долана
өседі. Шабындықтарда құлпынай жиі кездеседі. Орманда саңырауқұлақтар өседі.
Паркте көнезамандық өсімдіктердің 50 түріне жуығы, көнезамандық қара
қандағаш пен көнезамандық тас қарақат кездеседі.
Баянауылда 50 түрге жуық құс пен 40 түрге жуық жануар өмір сүреді,
олардың ішінде құндылығы жоғары жабайы орман құстары тобын, сондай-ақ
архарларды, еліктерді, борсықтарды, тиіндерді бөліп атауға болады.
Жануарлардың сирек кездесетін және жойылып келе жатқан түрі ретінде Қызыл
кітапқа енгізіліп, қорғалуға жататын архар парктің ерекше мақтанышы болып
табылады.
Құстардан паркте тырнаны, аққуды, құтанды, дуадақты, жыртқыш құстардан
– бүркітті, күйкентай мен кезқұйрықты кездестіруге болады.
Жергілікті жер үшін қатты континенттік климат тиесілі, Баянауылда
Павлодар облысының далалық аудандарында болатын қатты желдер мен құмды
борандар соқпайды.
Аудан өзінің этнографиялық, тарихи ескерткіштерімен әйгілі. Бұ
жерде көне заман зираттары, көмбелер, халық күресінің көріністерін
көрсететін бейнелер және орта ғасырдағы қоныс орындарын көрсететін
ескерткіштер бар. Ұзақ демалыс пен туризм Сабындыкөл, Жасыбай көлдеріне
орналастырылған.
Жасыбай көлінің терістігіндегі таулы жотадан бөлек, жер ортасынан
тікке көтерілген, жұмыртқадай домалақ биік шың 320м дәл ортан белінен алуан
түрлі табиғи оюлармен, ғажайып бейнелермен өрнектелген, белбеумен
белуарынан айналдыра тартылған. Шыңның етегін айнала аққан бұлаққа қайың,
терек, қанды - қарағаш көптеп өскен. Маңайы жидекке, қаптап бойлап өскен
жұпар иісті, түрлі өсімдіктерге толы.
Шыңның төрт құбыласы тік және беті жылтыр, тұлғасы жұмыр.Сондықтан
бұл шың басына әдейі дайындалған альпинистер болмаса, жайынан адам баласы
шығуы мүмкін емес.
Павлодар облысының оңтүстігінде Баянауылдың экзотикалық жартастары
дала зонасында ерекшеленіп көтеріңкі келетін гранит массивтерімен
ажыратылады. Эолдық процестер көптеген жартастарға экзотикалық келбетін
қалыптастыра отырып, ұзақ уақыт бойы олардың көрінісін қатты өзгертті.
Жартастардың ішінде Кемпіртас жартасы Баянауылға ерекше көрініс берген.
Одан басқа таңқаларлық жартастарға Құсайын Найзатасы, Көгершін, Ат
басы, Сәкен шыңы (Пик Смелых) және т.б. кездеседі.
Шыңның аты ертеден ел аузында Құсайын Найзатасы аталады. Аңыз
бойынша Құсайын атты құсбегі – аңшы ғана шың басына шығып бүркіттің
балапанын алған. Кейінгі уақытта бұл шыңды Гора булка атап, туристер
тамашалап, талай рет республикалық альпинистер жарысы да өткізіліп
отырылған.
Бұдан әрі жол аузын қонақжай Қазақ дәстүрімен зәулім келген, хан
ордасындай көк Киіз үй қарсы алады, оның оң қанатында аспан астында
салынған үлкен ашық табиғи театр дөңгелене келген сымбатты балкондамен
шектелсе, балконның оң жақ үстінен құрметті қонақтар лоджиясы үлкен
үңгір қуыста жеке орналасқан.
Кемпір тас аталған бұл табиғи тас мүсіннің биіктігі соншалықты,
қасына келген адам бас киімі түскенше шалқайып, тастың шыңына көз салар.
Еңкейе қараған таудай басын қылтиған жіңішке мойынын әзер ұстап, шақша
шекесі желкесіне құлай біткен, жалтыраған таз басының дәл төбесінде шөгір
қарағаннан біткен жалғыз тал шашы селтиген, алдыңғы шашы шот маңдайына
қалпақтана құлап, көзі шатынап, қоңқия біткен құс мұрыны істіктеніп, тіссіз
кемиек ауызы ырсиып, кеңкілдеп күліп тұрған кейпіне қарап, бірге күлмейтін
жан болмайды.
Ақбеттаудың баурайында айнадай жарқырап жатқан, мөлдір суының
бетінен әсем таудың суреті көрінетін, дөңгелене біткен көгілдір көркем
Торайғыр көлінің түстік жиегінде жарқабағы қораптана бітіп, найзадай үшкір
басы Ақбеттаумен таласқандай аспанға өрлеген биік шың Найзатас тұр.
Жасында нағашы жұртына келген сұлу Сәкен осы шыңның басында көгілдір көркем
көлге көңілі толып, сұлу Ақбет тауын таңдана тамашалап, осы ортада туып
өскен, қазақ даласына мәлім атақты сері-әнші Жарылғапбердінің қарындасына
арнаған Біздің Ақбет әніне өзінің сұлу сазды Тау ішінде әнін қоса
шырқаған. Сол себепті бұл шың Сәкен шыңы аталып жүр.
Жасыбай көліне келер жолдың бойында, тау өлкесінің шегінде жеке дара
төбе етегінен шың құзы Қос батырдың басы тұр. Дулығасын маңдайына
көлеңкелей баса киіп, түсі салқын Жас батыр қырға қыранша көзін тігіп,
өлкеде жатқан елінің сақшысы болып тұрса, артындағы ақылшысы қаба сақал,
абзал жүзді Кәрі батыр осы өлкеде бейбіт жатқан еліне, сұлу табиғат
ортасына мерейі қанып, маужыраған сезіммен етекке көз салады. Қос батырдың
сыртындағы өлкеде бейбіт өмірдің белгісіндей Көгершін тас шыңы тұр [ 5
].
Ұлттық саябақ – табиғаттың қайталанбас ежелгі үлгілерін табиғат
ресурстарын, жойылып бара жатқан жануарлар мен өсімдіктер түрлерін, олардың
қолайлы ортада дамып, қайта қалпына келтіруіне, сонымен бірге табиғаттың
әсем жерлерін ғылыми мақсатта сақтауға негізделген.
Оның негізгі мақсаты: урбанизацияға ұшырамаған биогеоцинозды адам
рекреациясы үшін пайдалану. Ұлттық саябақ − аумақты жерді қорғау мен
пайдаланудың ерекше ұйымдасқан формасы. Табиғат байлығы мен тарихи
ескерткіштері бар бұл жерге келіп демалғысы келген мыңдаған адамдардың
әрқайсысы қонақжайлылықпен қамтамасыз етілуі тиіс. Демалуға келген қонақтар
жылдың қай маусымында келсе де, табиғат сұлулығының біркелкі ләззәт алуы
қарастырылады.
Ұлттық саябақ – табиғатты қорғаудың ерекше формасы. Орманның адам
денсаулығын жақсарту қасиеті бұрыннан бегілі жағдай. Сондықтан да кейінгі
жылдары бұған мән беріліп отыр.
Ұлттық саябақтардың қорықтардан және кәдімгі демалыс саябақтарының
ерекшеліктеріне келетін болсақ, қорықтарда адам демалысы болмайды, бірақ
адам баласы табиғаттың ерекшеліктерін көре алады. Қорықтар негізінен азайып
немесе жойылып бара жатқан түр популяциясын сақтау міндетін көздейді. Ал
кәдімгі демалыс, сауық − сайран саябақтарында адам баласы демала алады.
Ұлттық саябақтардың структурасы үш бөлімнен тұрады:
1. Мониторингтік − орталық;
2. Демалу;
3. Административтік;
Мониторинг бөлігінде адам демалысына тиым салынады. Ол тек
ғылыми бақылаулар жүргізілетін білік. Яғни онда табиғи ортаны уақыт бойынша
өзгерісі зерттеледі.
Демалу бөлігі адамдардың активті демалысы іске асырылады.
Административтік бөікте демалушыларға қызмет көрсету мақсаты жүзеге
асырылады.
Баянауыл таулы орман массиві таулы және жазықты он бір түрлі
аймаққа бөлінеді. Қорықтың қозғалмалы зонасы аймақтың 77 пайызын қамтиды.
Бұл ландшафты − экологиялық сипаттама және ландшафтық участіктерді,
жануарлар мен өсімдіктерді, құстарды, жойылып бара жатқан ландшафты қалпына
келтірумақсаты көзделеді. Қорғамалы территорияар өздерінің ерекшеліктеріне
қарай зона тармақтарына бөлінеді:
1. қорық режиміндегі зона тармағы;
2. заказник режиміндегі;
3. ландшафты біртіндеп қалпына келтіру;
4. жас қарағайлы ормандар бөлігі;
Демалыс рекреациялық зона территорияның 15 пайызын құрайды. Табиғи
ортаны сақтау және оған адам жіберуде күшті қадағалау мақсатымен
территорияға белгіленген маршрут бойынша зонаға саяхат жасауға рұқсат
етіледі.
1.2 Табиғи климаттық және гидрографиялық жағдай.
Баянауыл таулары Азиаттық материктің ортасында орналасқан, сондықтан
климаты континенттік сипатта. Орта жылдық температурасы 3,2 °С құрайды.
Қаңтардағы орташа температурасы −13,7 °С, ең төменгісі −17,8 °С.
Шілдедегі орташа температурасы 14,6 °С, ең жоғарғысы 32,6 °С дейін
жетеді. Аязсыз кезеңнің орташа ұзақтығы 140 күнді құрайды. Шөгінділердің
жылдық саны жеке жылдардағы 190-нан 494 мм-ге дейінгі өзгерістермен 340 мм
құрайды. Баянауылдағы желдің орташа жылдық жылдамдығы секундына 2,9 м
құрайды.
Жергілікті жер үшін қатты континенттік климат тиесілі, Баянауылда
Павлодар облысының далалық аудандарында болатын қатты желдер мен құмды
борандар соқпайды.
Тұманды күндер бір айда 3 күнге дейін болады, ал жылы күндері 2-3 күн
болып тұрады. Қыстың әрбір айында атмосфералық жауын-шашын 7-12 күн жауады.
Территорияның ылғалдану коэффициенті 0,57-0,27. 100С-ден жоғары болатын
ауа температурасының жиыны 2150-30000, өніп-өсу кезеңі 135-170 күндей,
қуаңшылық жылдардың қайталануы 40-50% [10]. Территорияның рельефі алуан
түрлі, осы жағдайда микроклимат қалыптасады. Тау аңғарларында күндізгі және
түнгі температуралық айырмашылықтарына байланысты күндіз турбуленттік жылу
алмасу орын алады. Түнде төңірегіндегі беткейлерден суық ұлғаяды. Кейбір
жел ағынымен бағыттас орналасқан қазан шұңқырларда мұндай айырмашылық
байқалмайды. Температураның желдік режимінің өзгерісі көл маңайларында да
жақсы байқалады, мұнда орынды бриздік циркуляция алады. Бриздік желдердің
алатын ауқымы 1,5-2 км жетеді. Күндізгі бриздің нәтижесінде көлдің
айналасындағы ауаның басқа жерлермен салыстырғанда температурасы 1-1,5
төмен, ылғалдылығы жоғары болады. Бриздік желдердің әсері көл жағалауының
рельефіне де байланысты боады. Жағалау неғұрлым тік жарлы болса, бриздің
әсері сол құрлым аз байқалады. Мысалы, Торайғыр көлінің солтүстік жағы
жазық жағалауында бриздің әсері айқын сезіеді. Ал Жасыбай көлі жан-жақты,
түгелдей дерлік жағалауармен қоршаған қазан шұңқырларында орналасқандықтан
бриз желінің әсері онша байқалмайды. Сондықтан көл суының температурасы
0,5-1С жоғары болады.
Гидрографиялық желісі көлдерден және Баянауыл тауларының солтүстік –
шығыс, солтүстік – батыс беткейлерінен ағып келетін шағын өзендер мен
бұлақтардан тұрады.
Баянауыл таулы аймағының гидрографиялық жүйесі сулары мөлдір әрі
тұщы, көлемдері үлкенді-кішілі келген, тау қойнауларының бөктерлерінде
орналасқан, жалпы акваториясы 15,3м2 9 көлден, қысы-жазы тау сайларымен
ағатын 21 ұзынды-қысқалы тау бұлақтарынан тұрады. Қазақстанның шағын
өзендері қар және көпшілік жағдайда жер асты суымен қоректенеді.
Таулардың маңында жарылымдардан тұрақты бұлақтардың көздері біршама
кездеседі. Өзектердің кең алаңдары мен ойпатты жерлерден бұрғы- ланған 360
терең скважиналардың 10-нан астамы 15-20 лсек деңгейдегі мол су көздерін
ашқан.
Баянаул ұлттық парк территориясында 9 көл бар. Алты көлдің су беті
айдыны 1 км2 аз, және үш көл (Жасыбай, Сабындыкөл, Торайғыр)1 ден 7,4 км2
(кесте 2), барлық көлдердің жалпы қосынды акваториясы 15,3 км және ұлттық
парк аумағының 3% алып жатыр. Ұсақ көлдері аласа жерлерде уақытша
суайрықтарда және ірі көлдерді жағалай орналасқан. Баянауылдық көлдер
тобына керемет беткейлі жағалаулар тән. Көлдердегі су ағынына жауын-шашынды
көп алатын көлді қоршаған кеңістіктен көлге қарай беткейлермен су жылдам
ағып жарықтар арқылы ішкерілей енетін кристаллды жыныстар көлге тұрақты жер
асты ағынсуы түрінде түседі. Сондықтан суы тұщы айтарлықтай терең көлдер
қатпайды. Ең үлкендері Сабындыкөл-көлемі 7,4км2, орташа тереңдігі 9,5-10м
суы тұщы, Жасыбай көлі-көлемі 3,7км2 тереңдігі 14-14,5м суы тұщы, Торайғыр
көлі-көлемі 1,9км2 тереңдігі 7,5-8м суы ащы, Біржанкөл-көлемі 1,0км2
тереңдігі 4,5-5м суы тұщы. Оларға өзгешелік беріп тұратын беткейлеріне
көрініс беретін тасты жағалар [16].
Баянауыл тауының түстігін ала таулы аймақтың ортасында көлемі кең,
толқыны жиектегі сары алтын құмға ақ көбік атқан Сабындыкөл жатыр.
Терең де үлкен көлдің беті толқындап, сабынша бұрқырап көбіктеніп
жатқандықтан Сабындыкөл атанған. [12]. Жағасында Баянауыл кенті
орналасқан. Аңыз бойынша Баян сұлу кезінде әдемі ұзын шашын жуып отырғанда
сабынын суға түсіріп алған. Оның ұзындығы 4 км шамасында, ені 2,5 км және
тереңдігі 9-9,5 м жетеді.
Ең мөлдір және көлемі бойынша екінші көл — Жасыбай көлі, ол таулар
арасындағы қазаншұңқырда орналасқан. Жасыбай жағажайынан ашылатын көркем
көрінісіне және өзінің таза суына байланысты шомылуға арналған тартымды
көлдердің бірі болып табылады. Аңыз бойынша жағада басқыншылармен шайқасқан
кезде қаза тапқан қазақтың Жасыбай батыры құрметіне аталған болатын.
Ұзындығы - 3,5 км, ені -1,5 км. Ең терең жері –14 м. Солтүстік және
солтүстік – шығыс жағалауы қыратты, биіктігі 2 м жетеді. Оңтүстік, оңтүстік
– батыс жағалауы тік жағалық белдеу. Жағажайы құмды, шөптесін өсімдіктерге
бай. Оңтүстік – шығысында қамыс көп өседі, сонымен бірге оңтүстік – батыс
жағалауы тік жарлы және өте сұлу.
Торайғыр көлемі жағынан үшінші және теңіз деңгейінен барынша жоғары
орналасқан көлдердің бірі болып табылады. Ұзындығы -1,5 км, ені бірнеше
жүздеген метір. Көлдің формасы төртбұрыш тәрізді. Беткі айдыны өсімдіксіз.
Көлдің оңтүстік – батыс жағалауында үкен жағажай бар. Солтүстік жағалауы
ептеп қыраттанған. Оның суы Жасыбаймен салыстырғанда соншама мөлдір емес,
сондықтан ол шомылуға келе қоймайды, бірақ онда көптеген балық бар, әсіресе
сазан, осыған байланысты бұл көл көптеген балықшыларды қызықтырады. Көл
балалық шағы осы жерде өткен қазақ ақыны Сұлтанмахмұт Торайғыров құрметіне
осылай аталған, жанында орналасқан аттас кентте және ақынның құрметіне
аталған мұражай жұмыс істейді .
Бұлақтардың ең ірілері: Шетеспе, Қынды, Тайлақ, Тасбұлақ, Қисық өзек,
Жасыбай көлінің батыс жағында және Баянауыл тауларының шығыс беткейінен
бастауын алатын белгісіз бұлақтар, Мойылды және Малдыбұлақ таулы
жоталарының солтүстік, батыс, оңтүстік және шығыс бағыттарынан құлай ағады
да, көптеген көкорай шалғын қорықтарды құрайды.
Шетеспе шағын өзені (Еспе) Қомбопсар ащы көліне құяды. Мемлекеттік
табиғи ұлттық парктің аумағында өзеннің ұзындығы 10км.
Қынды шағын өзені 5 ұсақ бұлақтардың бірігуінен пайда болған.
Мемлекттік табиғи парктің аумағындағы ұзындығы 26км созылған. Жазда өзекше
құрғап қалады.
Малдыбұлақ бұлағы Баянауыл тауларының солтүстік-шығыс беткейлерінде
пайда болды. Бұлақтың ұзындығы 7км.
Рыбий Ключ (Шорман бұлақ) бұлағы Сабынды көлдің негізгі суағары болып
табылады. Оның салаларымен жалпы ұзындығы – 31км. Судың ағуы орта шамамен
болғанда маусымның ортасына дейін сақталады.
Сабындыкөлге тау жотасының түстігінен 5 салалы Үре,Тайым, 3
салалы Қарабұлақ Орта бұлақ, Қатпас бұлақтары келіп құйса, бұл көлден
Ақбілек, Кіші өзені су басын алады. Терістіктегі Жасыбай көліне Күркелі
мен Қарабұлақ келіп құйып, көлден шыққан су ағысы Жанбақы бұлағымен қосыла
терістікке ағады. Бұл көлдердің бәрі де балыққа бай келеді, терісі құнды
Кезқұйрық (Ондатра) кең тараған. Сабындыкөлде шабақ, алабұға, маңқабұға,
қарабалық, шортан,Жасыбайда шабақ, шортан, қарабалық, Торайғыр көлінде
алабұға мен сарышабақ көп тараған. Тау ішіндегі қамысты Көшет және
Шонай көлдерінің қамыс – қопаларын борсық пен кезқұйрық жайлайды.
1,3 Топырақ және өсімдік жамылғысы мен жануарлар дүниесі
Мемлекеттік табиғи ұлттық парк территориясындағы топырақ жамылғысының
таралуы таулы жер бедерімен вертикальды зоналықпен байланысты. .
Мұнда қарағай ормандарында, тау беткейлерінде және ашық кеңістікте
орналасқан бұталар арасында таулы орманды топырақ, таулы қара топырақ және
қызғылт топырақ дамыған. Олар топырақ құрамында қарашіріндінің көп болуымен
(7%) және гумустың күшті орналасуымен (40см дейін) сипатталады. Тау
беткейлерінің төменгі жағындағы қара топырақ қарашірін-
дінің 12%-ға дейін көп болуымен айқындалады.
Топырақ ретінде бұзылған тамырлар, элювиальді-деллювиальді создақты
топырақтың құрушы жыныстар көзі болып табылады. [ 7 ].
Қазақ ССР ғылым академиясының Оспанов атындағы Топырақтану
институтының мәліметтерінің негізі бойынша топырақ типтерін төмендегідей
бөлген:
- таулы қара топырақ;
- жайылымды- қара топырақ;
- жайылымды;
- құмдар.
Олардың негізгі профильді (ұсақ профильді 50см дейін, орташа профильді -50-
80см, терең профильді 80см аса) болып келеді.
Бұл ауданда су эрозиясы сияқты жел эрозиясы да топырақ бетіне ерекше
әсерін тигізеді. [1].
Баянауыл таулы – орманды массивінің топырағы өзінің физикалық –
химияық қасиеттері және морфологиялық белгілері жөнінен өте ерекше болады.
Оған әсер ететін негізгі факторлар:
Бірінші вертикалдық белдеулік болса, екіншіден жаздың геологиялық
ерекшеліктері тау негізінен граниттерден тұрады . Топырағының аналық
жынысы элювит – делювит саздақтар, құмдақтар, кейде саздар. Жартастарда
өсетін қарағай ормандарының астында тау топырақтары тараған. Тауаралық
аңғарарда, жатаған беткейлерде немесе тау аралық сайларда таудың қара және
қою қаштан жапырақтары таралған. Сонымен бірге шалғынды – батпақты
топырақтар кей жерлерде сорлар мен сортандықтар кездеседі. Бұл жерлердің
топырағының тағы бір ерекшелігі болып оның генетикалық горизонттарының
қуаттылығы болып табылады 50-60см. Таулы ормандық топырақтың қуаттылығы
онша үлкен болмайды. Қордасы солтүстік беткейлерде – 16 пайыз, оңтүстік
беткейлерде – 17 пайызға жетеді. Топырағында азоттың мөлшері -0,4 , -0,6
пайыз. Механикалық құрамы жөнінен жеңіл және орташа саздақтар. Таудың қара
топырақтары теңіз деңгейінен жоғары орналасқан, ол жерлердің өсімдік
жамылу дәрежесі 50-90 пайызға жетеді. Таудың қою жапырақтары 500 метр
биіктіктен төмен таралған, ал өсімдік жамылғысы әр түрлі шөпті – бұталы
формациядан тұрады. Топырақтың қуаттылығы 30-40 см жетеді.
Горчаковскийдің мәліметтері бойынша Баянауыл МҰТП-де 441 жоғары
тамырлы өсімдіктер есептелген. С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік
университет қызметкерлерімен 2005-2009 жж. аралығында ҚР қоршаған ортаны
қорғау министрлігі шеңберінде өткізілетін Қоршаған ортаны қорғау саласында
ғылыми зерттеулер бағдарламасына сәйкес БМҰТП тұрақты дамуын қамтамасыз
ету бойынша экологиялық зерттеулер тақырыбында ғылыми зерттеулер
жүргізіліп, 475 түр анықталды, түгендеу мәліметтері бойынша жалпы саны 4
бөлімге, 6 классқа, 72 тұқымдасқа, 260 текке жіктелді. . [19]
Баянауыл қарағайы тас пен өсімдіктің ғажайып үйлесімділігін жасай
отырып, тастарда өседі. Саябақтағы өсімдіктердің әртүрлілігі оның өсімдігі
тапшы шөлейт дала ортасында орналасқанын ескере отырып, ерекше таң
қалдырады. Ақ қайыңмен, қарағаймен, қандағашпен және көктерекпен қоса
паркте көптеген бұталар, соның ішінде жидек беретін бұталар – таңқурай, ит
мұрын, қарақат, долана өседі. Шабындықтарда құлпынай жиі кездеседі. Орманда
саңырауқұлақтар өседі.Саябақта көнезамандық өсімдіктердің 50 түріне жуығы,
көнезамандық қара қандағаш пен көнезамандық тас қарақат кездеседі. Оның
ішінде 9 түрі Қызыл кітапқа енген. Олар Павлов шиповнигі, Жазғытұрғы
адонис, Коржинский солоднигі, Қауырсынды селеу, Қызғылт радиола т.б.
Қанды қарағаш тек осы Баянауыл өлкесінде ғана сақталған таудың бұлақ
бойында өсетін су сүйгіш ағаш түрі болып саналады. Тау өлкесінде өсетін 9
ағаш, 21 тал, шілік түрлері бар. Олардың ішінде айырықша генотипті шәйірлі
қарағай тау жоталарының гранитті беттерін жаба өседі де, жартасқа жабыса
аршалар өседі. Таудың сай - өзектеріндегі қайың терек ормандары бітік
келеді. Сулы бұлақтар бойында Қанды қарағаш, мойыл, боргөз және долана
жидекті ағаштары өседі. Алаңдарда, тау бөктерлерінде аса құнды дәрілік
қасиеті бар, қылқанды қызыл және қара итмұрын шытырлары қалың өседі.
[15]
Ауданның солтүстік бөлігіндегі қарақоңыр топырақты жерлерде негізінен
бетеге, боз, бидайық, шалғын, қаңбақ тектес өсімдіктер өседі.
Оңтүстігіндегі тау бөктерлерінде боз, бетеге т.б. дала өсімдіктері тараған.
Орман ішінде қарақат, жидек, бүлдірген, таңқурай, саңырауқұлақ т.б. өседі.
Тау алаптары мойыл, бұта аралас өскен қарағайлы – қайыңды орман болып
келеді.
Сулы орман бойлары қара және қызыл қарақаттарға, орман іштері
сиыр бүлдірген , алаңдар қызыл бүлдірген жидектеріне толы болады.
Таулы алқапта 40 түрлі сүтқоректі жануарлар мен 143-тен астам түрлі құстар
тараған. Олардың ішіндегі Қызыл кітапқа кіргендері: арқар, қара алан,
аққұйрық бүркіт.
Жануарлардан: қасқыр, түлкі, қарсақ, қоян, ормандарда – ақтиін,
елік, құстардан: бүркіт, бөдене, дуадақ, тырна, өзендер мен көл бойларында
– қаз бен үйрек, қызғыш т.б. мекендейді.
Таулы жерлерде мекендейтін біздің фаунамыздың безендірілген тау
қойы –арқар болып келеді. Арқар жануарлардың сирек түрі болғандықтан
Қазақстанның Қызыл кітабына кірген болатын. Мүізінің салмағы 32 кг.(14)
Паркте және оған маңайлас ұсақ шоқы учаскелерінде ірі сүтқоректілерден жұп
тұяқты жануарлар отрядынан елік және арқарды кездестіруге болады. Бұл екі
түр тұрақты мекендеушілердің бірі болып келеді.
Қазақстан зоологтары А.А.Афанасьев, А.А.Слудский және т.б. 50-
жылдарға дейін мұнда арқардар жоқ деп есептеген. В.М.Антипиннің (1941)
мәліметтері бойынша Баянауыл тауларында жоғалып кеткен деп есептеген
Зоолог Г.С.Корелиннің мәліметі бойынша Баянауыл, Қарқаралы және Кент
тауларында аю сияқты ірі жыртқыш мекендеді. Маралдың мекендеуін біз
Торайғыр көлінің жағалауындағы археологиялық Бұғы тас ескерткішінен
білеміз. Мұнда сонымен қатар асыл бұғының мекен еткені дәлелденді.[13]
Табиғатты табиғи қалпына келтіру үшін бұғы, марал өсіретін мүмкіндік бар.
Баянауыл өңірінің табиғи байлығы.
Ертістің Павлодар өңірінің қатты пайдалы қазбаларының баланстық
қорының жалпы құны 460 миллиард долларға бағаланады. Бұл – алтынды, құрылыс
материалдары мен өзгелерін қоса алғанда, көмір мен әр түрлі металдар. Кен
орындарының бір бөлігі ертеден және табысты өндірілуде, қалғандарында
қосымша геологиялық барлау жұмыстары жүргізілуде, пайдалы қазбалардың нақты
көлемдері, өндіру жағдайлары анықталуда.
Павлодар облысында Қазақстанның барлық көмір қорының үштен бір
бөлігінен астамы шоғырланған. Ең ірі кен орындары – Екібастұз және Майкөбе,
оларда сәйкесінше 10,5 миллиард және 2,2 миллиард тонна энергетикалық
шикізат сақталған. Жалпы көмір қоры үш миллиард тоннадай болатын басқа да
тоғыз кен орнын болашақта өндіруге болады.
Барлық кен орындарының ерекшелігі көмірдің тереңде жатпағандығы, ал
кей жерлерде тікелей жер бетіне шығып жатқандығы болып табылады. Сондықтан
ол ашық үнемді әдіспен өндіріледі. Екібастұз бассейнінің көмірін өндірудің
бірінші жарты ғасырында 2 миллиард тонна көмір өндірілді. Барлау
жүргізілген қалған көлемдері бірнеше жүзжылдыққа жетеді.
“Бозшакөл” мыс-порфироидтық ірі кен орны өндіруге дайын. Мұнда руда
жер бетіне жақын орналасқан және өндірістік шоғырлануында тек қана мыс
емес, молибден, күміс, басқа да құнды металдар бар. Барлық кен
орындарындағы мыстың жалпы қоры үш жарым миллион тоннаны құрайды.
Алтын кен орнының болжалды қоры шамамен 150 тоннаға бағалануда, онда
осы бағалы металдан басқа күміс, мыс, мырыш, барит бар.
Кобальт кен орындары 14 мың тоннаға, никельдікі – 251 мың тоннаға,
марганецтікі – 70 мың тоннаға бағаланады. Аймақтық рудалық қорлардың
маңызды ерекшелігі – олардың құрамының көп құрамдас болуы: негізгі аталған
металдардан басқа онда молибден, бериллий, индий, таллий, галлий, кадмий,
германий, селен, теллур және тағы басқалары бар.
Облыста малахит пен ферузаның кен орындары табылды. Кейбір мамандар
техникалық және зергерлік алмаздарды табу үшін нақты алғышарттар бар деп
есептейді.
Ертістің Павлодар өңірінде әзірше мұнай мен газдың ашылған кен
орындары жоқ. Бұл болашақтың еншісінде. Облыстың жарты аумағын Ертіс өңірі
ойпаты алып жатыр, геологтар көмірсутегі шикізатының мол қоры жағынан оның
болашағы зор деп есептейді. Мұнайдың болжалды ресурстары - 315 миллион
тоннаға, ал газдікі – 148 миллиард текше метрге бағаланады.
Облыста кең тараған деп аталатын пайдалы қазбалардың 89 кен орны бар
деп есептеледі: бұл – әр түрлі құрылыс материалдарын өндіруге, өнеркәсіп
мұқтаждықтарына және басқа да мақсаттарға арналған шикізат. Мысалы, қорама
құмының Қарасор кен орны – ТМД-дағы ең ірісі. Каолин (ақ күйдірілген) отқа
төзімді саздың Суханов кен орнында шамамен 700 миллион тонна құнды шикізат
сақталған.
Аймақ су ресурстары жағынан да кенде емес. Облыс аумағы бойынша 140-
тан аса өзен ағып өтеді. Ертіс суының ағып өтуінің жылдық көлемі – жүз мың
текше метрге жуық. Әлемде теңдесі жоқ Ертіс-Қарағанды арнасы да айрықша.
Ертіс суы барлық 500 шақырымдық ұзындығы бойынша тауға қарай ағады,
биіктігі жарты шақырым суайырығын еңсеріп ағады. Суды “сатылар” бойынша
жоғары қарай 22 сорғы станциясы айдап отырады. Арнасыз Екібастұзда көмір
мен энергияны өндіруді, Қарағандыда қара металлургияны дамыту мүмкін болмас
еді.
Павлодар облысында 1200 үлкен және шағын көлдер бар деп саналады. Оның
ішінде жүз шақтысы - тұщы сулы, қалғандары тұзды болып келеді. Облыс
аумағында тәулігіне 3,8 миллион текше метрлік пайдалану қорымен жерасты
суларының он бір орны барланған. Олардың барлығы пайдалануға және суаруға
жарамды.
Шалдай қарағайлы тоғайы.
Шалдай қарағайлы тоғайы 2003 жылы құрылған “Ертіс орманы” мемлекеттік орман
табиғи резерватының құрамына енеді.
Резерваттың аумағы - 279 мың гектар, соның ішінде 150 мың га – бұл
орманды аумақтар: қарағайлы тоғайлар, көктерек тоғайлары мен қайыңдықтар.
Суыртпақтап өскен тоғайлар – құм басудан қорғайтын бірегей табиғи тежеуіш,
сулы қабатты сақтаушы, біздің ормандары аз даламыздың тынысы. Яғни, бүкіл
аймақтың барынша тиімді экологиялық реттеушісі.
Шалдай қарағайлы тоғайы – Ертіс Павлодар өңірінің басты көз тартарлық
жерлерінің бірі. Планетарлық ауқымдағы табиғат ескерткіші – ғарыштан
түсірілген фотосуреттерде олар Обь пен Ертіс атты қос өзеннің арасында
жіңішке және ұзын (жүздеген шақырымға созылған) қарықтар түрінде көрінеді.
Олардың саны бесеу, соның ішінде екеуі ғана қазақстандық-ресейлік шекарадан
асып, Ертіске жетеді: біреуі кішірек – Семейге өте жақын, екіншісі
ауқымдырақ – Ертіс деп аталады – Павлодар облысында.
Пікірлердің бірі бойынша, суыртпақтап өскен тоғайлар ағаш тұқымдары
мен қолайлы құмды топырағы бар ежелгі мұзарт солтүстік-шығыстан сырғи келе
бірнеше жерден ормансыз даланы жырып өткеннен кейін ғана пайда болды.
Шалдай қарағайлы тоғайы ақ тиіннің жергілікті түрі – телеуітпен
әйгілі. Олар мұнда көп, терісі әдемі көкшіл түсті, кеңестік дәуірде оларды
кәсіптік мақсатта аулап, жүнін Италияға жіберетін, онда бағалы жүнді сол
жақтың тігіншілері әйелдер әшекейлеріне белсенді енгізетін.
2 БАЯНАУЫЛ ҰЛТТЫҚ САЯБАҒЫНЫҢ МӘДЕНИ-ТАРИХИ РЕСУРСТАР ТОПТАМАСЫ ЖӘНЕ
ТУРИСТІК-РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ ДАМУ МҮМКІНШІЛІКТЕРІ МЕН ЭКОЛОГИЯСЫ
2.1 Тарихи–археологиялық ескерткіштер. Тастардағы жазбалар
Туризм - қоғам молшылығын көрсететін индикатор болып табылатын халық
шаруашылық салаларының жоғары табыста дамитын бөлігі. Бүгінгі туристік
индустрия - салалар мен кэсіпорындардан қүралатын бос уақыт кезінде
түрғындарға демалу мен қыдыру, тынығу секілді қызмет көрсететін біртүтас
шаруашылық кешен.
Туризмнің дамуы экономика, транспорт, байланыс, құрылыс,
ауылшаруашылығы, халықтың тұтыну тауарларын өндіру секілді салаларға
тұрақты түрде әсер етеді жэне мемлекет экономикасының жоспарлы бағыттарының
бірі болып саналады.
Рекреация - адам баласының рухани жэне физикалық жағынан дамуын, оның
қабілеттілігі мен сыртқы ортаға бейімделуін қалыптастыратын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
1 ҰЛТТЫҚ САЯБАҚТЫҢ ТАБИҒАТ ЖАҒДАЙЛАРЫНЫҢ ТУРИЗМДІ ДАМЫТУДАҒЫ
МҮМКІНШІЛІКТЕРІ 7
1.1 Географиялық орны,табиғат жағдайлары мен табиғи ресурстары және
ландшафт ерекшеліктері 7
1.2 Табиғи климаттық және гидрографиялық жағдай. 12
1,3 Топырақ және өсімдік жамылғысы мен жануарлар дүниесі 14
2 БАЯНАУЫЛ ҰЛТТЫҚ САЯБАҒЫНЫҢ МӘДЕНИ-ТАРИХИ РЕСУРСТАР ТОПТАМАСЫ ЖӘНЕ
ТУРИСТІК-РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ ДАМУ МҮМКІНШІЛІКТЕРІ МЕН ЭКОЛОГИЯСЫ 19
2.1 Тарихи–археологиялық ескерткіштер. Тастардағы жазбалар 19
2.2 Ұлттық саябақтың ресурстық инфроқұрылымдары (коммуникация, жол
тораптары, байланыс) 29
2.3 Ұлттық саябақтың танымдық, спорттық сауықтыру және емдік
функцияларының рөлі 35
3 Ұлттық саябақтың туризмді және демалыс орындарын дамыту
мүмкіншіліктері. 38
Ұлттық саябақтың инвестициялану жағдайы 38
3.2 Экологиялық мәселелері 43
ҚОРЫТЫНДЫ 50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 52
ҚОСЫМША А 54
ҚОСЫМША Ә 55
ҚОСЫМША Б 56
ҚОСЫМША В 57
ҚОСЫМША Г 58
ҚОСЫМША Ғ 61
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасында туризмді дамытудың 2007–2011 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасы (бұдан әрі – Мемекеттік бағдарлама)
Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 1 наурыздағы “Қазақстан өз
дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында” атты Қазақстан халқына Жолдауын
іске асыру жөніндегі іс–шаралардың жалпыұлттық жоспарына және Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 2006 жылғы 31 наурызындағы № 222 қаулысымен
бекітілген Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006–2008 жылдарға арнаған
бағдарламасында, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006 жылғы 25 тамыздағы
№ 822 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасының
әлеуметтік–экономикалық дамуының 2007–2009 жылдарға арнаған орта мерзімді
жоспарына (екінші кезең) сәйкес әзірленді.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2002 жылғы 29 желтоқсандағы №
1445 қаулысымен бекітілген Туризм саласын дамытудың 2003-2005 жылдарға
арнаған бағдарламасын іске асыру кезеңінде халықаралық туристік
байланыстар біршама кеңейді, туристік саланың заңнамалық және нормативтік
құқықтық базасы жетілдірілді. Бұл ретте туристік саланы дамыту жөніндегі
шараларды Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 жылғы 17 шілдедегі №712-1
қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасының индустриялық–инновациялық
дамуының 2003-2015 жылдарға арнаған стратегиясын іске асыру жөніндегі 2003-
2005 жылдарға арналған іс–шаралар жоспарының негізгі өлшемдерін есепке ала
отырып іске асыруға басты назар аударылды.
Жеті кластерлік бастаманың ішінде туристік индустрияның
экономикасының басым секторларының бірі ретінде танылуы оны дамытуға жаңа
серпін берді.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің туризм саласындағы белгілеген
барынша маңызды міндеттерінің бірі – Қазақстанды орталықазиялық өңірдегі
туризм орталығына айналдыру.
Мемлекеттік бағдарлама республикада қазіргі заманғы тиімділігі
жоғары және бәсекеге қабілетті туристік индустрия құруға және
экономиканының сабақтас секторларын дамытуды қамтамасыз етуге мүмкіндік
береді. Ол туризмді дамыту саласындағы мемлекеттік саясаттың
стратегиясын, негізгі бағыттарын, басымдықтарын, міндеттері мен іске асыру
тетіктерін айқындайды және туризм инфроқұрылымын дамытуды, осы саланы
мемлекеттік реттеу мен қолдаудың тиімді тетігін құрудың, туристік әлеуетті
арттырудың,елдің тартымды туристік имиджін, рекреациялық шаруашылық
мамандануы бар аймақтар қалыптастырудың негізгі аспектілерін қамтиды.
Қазақстан Республикасының теңдесі жоқ табиғи және мәдени
әлеуетіне негізделген қазіргі заманғы туристік индустрия туризмнің
туристік қызмет көрсетулердің халықаралық саудасы жүйесіне оралымды
кірігуінің табиғи жүйе жасаушы факторы, неғұрлым серпінді дамушы және
өзінің капитал сыйымдылығына қарамастан, салынған капиталға қайтарымы
жөнінен тиімді салалардың бірі болып табылады. Қазақстанда кейінгі жылдары
туризм көпшілікті қамтитын ең дамыған демалыс түріне айналып келеді. Туған
өлкеде туристік саяхат жасау - дене шынықтырумен бірге адамның дүние
танымын да өсіреді, мәдени және рухани жағынан көтереді. Сол сияқты адамның
денсаулығын жақсартып, табиғатқа деген сүйіспеншілігін арттырады.
Туризм осындай мол рухани қазына силаумен қатар жасөспірімдерге
тәрбиелік дәріс беретін қоғамдық мектеп. Ұлы саяхатшы Н.М. Прежевальский
Өмір сүрудің тамашалығы сол, әрқашанда саяхат жасауға болады деп үнемі
айтып өткен. Туристер өз жорықтарында жаңалықтар ашып, қоғамға белгілі бір
дәрежеде пайда келтірсе, екінші жағынан денсаулығын шынықтырады,
организмдерінің мезгілсіз қартаюына жол бермейді.
Елімізде туризм экскурсиясын кең көлемде дамытудың маңызы мен
қажеттілігі мемлекеттік құжаттарда нақтылы көрініс тапқан. Бүгінгі таңдағы
өзекті мәселенің бірі - Қазақстанның экономикасын көтеріп, халықтың әл-
ауқатын жақсарту болса, оның бір жолы - туризм.
Елбасы Н.Назарбаевтің 2030 стратегиялық бағдарламасында Туризм,
спорт, денсаулыққа баса назар аударуды басшылыққа ала отырып, туған
елімізде салауатты өмір салтының даңғыл жолын салуға болады делінген.
Сондықтан туристер еліміздің қай жерінде болмасын табиғатқа және оның
сұлулығына сүйіспеншілікпен қарап, қоршаған ортаның сән аясында тәртіп
бұзбай, жақсылап демалып қайтып отырса құба – құп. Егер туристер жүрген
жерде табиғатты қорғау туралы заңдардың талабын орындамаса, онда табиғатқа
өлшеусіз шығын келтіретіні сөзсіз. Баянауыл өлкесінің сұлу табиғатының
ортасы – Баянауыл тауларының жоталар аймағы жасыл орманға бөленген биік тау
қиялары, күмістей мөлдір көлдері, жұпар иісі аңқыған гүл жамылған алаңдары,
жидекті – жемісті табиғи баққа толы сай – салалары, сарқырап аққан
бұлақтары, таңғажайып жаратылған жартастары мен тау шыңдары, самал ауасы
жанға сая болған бұл таулы алқапты халық ежелден Сарыарқаның Жер ұйығы
атаса, қазірде Қазақстанның Швейцариясы атайды.
Баянауыл мемлекеттік ұлттық табиғи саябағы – Павлодар облысының
оңтүстік-шығысында (Баянауыл ауданында) Екібастұз қаласынан 100 шақырым
жерде орналасқан Қазақстан Республикасындағы ұлттық парк. Қазақстанның
ерекше қорғалатын табиғи аумақтарының қатарына кіреді. Саябақтың аумағы
Қазақтың ұсақ шоқылары шегінде орналасқан, ол жоғарғы палеозой кезеңінің
өзінде ірі таулы мекен ретінде қалыптасып, континенттік құлдыраудың ұзақ
тарихын басынан кешірді, сондықтан қазіргі уақытта оның қатысты шағын
биіктіктері бар (теңіз деңгейінен 400-ден 1027 м-ге дейін жоғары).
Баянауылдың ең жоғары нүктесі (1027 м) — Ақбет тауы. Аңыз бойынша тау Ақбет
деген қыздың құрметіне аталды, өзі сүймейтін адамға тұрмысқа бергені үшін
таудан құлаған.
Саябақ 1985 жылы құрылып, Қазақстанның бірінші ұлттық саябағы
болып табылады.Ұлттық парктің аумағы 3 филиалға бөлінген: Баянауыл (19188
га), Жасыбай (22904 га,) және Далба (8596 га).1994ж ұлттық саябаққа
Қызылтау мемлекеттік табиғи қорығы қосылды. Оның аумағы 60000 га. Баянауыл
тау сілемінің табиғи өсімдік әлемі мен жануарлар әлемін сақтау және қалпына
келтіру қажеттілігі паркті құрылуына негіз болып табылды.
Саябақтың жалпы аумағы 68 453 га. құрайды. Жер бедері жекелеген жақпар
тасты тау шоғырларынан тұрады ; Саябақта 20- дан аса археологиялық
ескерткіштер, қола дәуірінен қалған қорғандар, тасты жазулар мен таңбалар,
үңгірлер ( Әулиетас , Драверт т.б.) бар.
Саябақ аумағында үш ірі тұщы сулы көл - Сабындыкөл, Жасыбай және
Торайғыр көлдері орналасқан. Олардан басқа шағын көлдер көп, кейбіреуі
құрғақшылық кезде тартылып қалады.
Ең ірі көл — Сабындыкөл (тура аудармасы — мыльное озеро), оның
жағасында Баянауыл кенті орналасқан. Көл өзінің ерекше, жұмсақ, сабынды
суына байланысты солай аталған. Аңыз бойынша Баян сұлу кезінде әдемі ұзын
шашын жуып отырғанда сабынын суға түсіріп алған.
Ең мөлдір және көлемі бойынша екінші көл — Жасыбай көлі, ол таулар
арасындағы қазаншұңқырда орналасқан. Жасыбай жағажайынан ашылатын көркем
көрінісіне және өзінің таза суына байланысты шомылуға арналған тартымды
көлдердің бірі болып табылады. Аңыз бойынша жағада басқыншылармен шайқасқан
кезде қаза тапқан қазақтың Жасыбай батыры құрметіне аталған болатын.
Торайғыр көлемі жағынан үшінші және теңіз деңгейінен барынша жоғары
орналасқан көлдердің бірі болып табылады. Оның суы Жасыбаймен салыстырғанда
соншама мөлдір емес, сондықтан ол шомылуға келе қоймайды, бірақ онда
көптеген балық бар, әсіресе сазан, осыған байланысты бұл көл көптеген
балықшыларды қызықтырады. Бұл көл балалық шағы осы жерде өткен қазақ ақыны
Сұлтанмахмұт Торайғыров құрметіне осылай аталған (көлдің жанында орналасқан
аттас кентте және ақынның құрметіне аталған мұражай жұмыс істейді).
Ұзақ жылдар бойы жел мен судың әрекетінен түрлі мүсіндерге
айналған жартастар ( Найзатас , Кемпіртас , Көгершін , Атбасы
т.б.) саябақ табиғатына ерекше көрік береді. Саябақтың өсімдіктер дүниесі
мен жануарлар әлемі де алуан түрлі. Өсімдіктердің 400- ден астам түрі
(қарағай, қайың, қандыағаш т.б) сондай – ақ Қазақстанның Қызыл кітабына
енгізген жабысқақ, қандыағаш, көктем жанаргүлі де осында өседі. Омыртқалы
жануарлардың 100 – ден аса түрі кездеседі. Сүтқоректілердің 40 -тан аса
түрлері ( арқар, елік, қасқыр, түлкі т.б ) мекендесе, құстардың 143- ден
астам түрлері ( шіл, бүркіт, қаз, аққу ) ұялайды. Аққу, арқар, бүркіт
Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген. Балықтың 8 түрі ( шортан,
сазан, оңғақ т.б ) бар. Саябақ аумағы атқаратын қызметіне қарай қорықтық,
қорықшалық және демалыс белдемелеріне бөлінген. Қорықтық белдемеде
шаруашылық жұмыстардың қай түріне болса да тиым салынып, биологиялық алуан
түрлілік, экожүйелер қорғалады. Қорықшалық белдемде шаруашылық жұмыстар
белгілі бір тәртіппен шектеулі түрде жүргізіледі. Демалыс аймағына
келушілер саны да реттеліп отырады.
Жұмыстың көкейкестілігі: Табиғатты пайдаланудың әлемдік тәжірибесі
көрсеткендей, табиғи ортаның тұқым қоры мен табиғи қауымдастықты сақтау
және оның ұдайы жаңаруын қамтамасыз ету, экологиялық тепе-теңдікті орнату
мен адам өміріне қажетті табиғи орта жағдайын жақсарту үшін, табиғи
жағдайда ландшафтты аймақтың 30%-ын сақтау керек. Олай болса, табиғи
ортаны, табиғи ресурстарды, сирек және жойылу қаупіндегі түрлерді
сақтаудың, адам денсаулығын жақсарту және өмірлік деңгейін көтерудің,
экожүйені тұрақтандырудың бір жолы -ерекше қорғалатын табиғи
аумақтарды ұйымдастыру. Ерекше қорғалатын табиғи аумақ табиғи ортаның
сыры ашылмаған дүниеліктерін қарастырып, салыстырып, оны ғылыми тұрғыдан
зерттеуге мүмкіндік береді және әрбір мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық,
саяси даму жағдайын көрсетеді.
Баянауыл ұлттық табиғи саябағының туристік-рекреациялық
мүмкіншіліктерін дамытуды, сонымен қатар табиғат қорғауды, адам игілігі
үшін ұқыпты пайдалануды насихаттау еліміздің туризм саласын дамыту ісінде
алатын орны ерекше, ғылыми, мәдени және эстетикалық маңызы зор.
Жұмыстың мақсаты: Баянауыл мемлекеттік ұлттық табиғи саябағының туристік
- рекреациялық даму мүмкіншіліктерін айқындап, осы өлкенің рекрация
қуаттылығын көрсету және аймақты үлкен халықаралық дәрежедегі демалыс
орнына айналдыру. Осы өлкенің қазіргі жағдайы мен мүмкіншіліктерін көрсету.
Математикалық сараптамалар жасалып, тарихи деректер жинақталды. Туристер
мен демалушылардың демалу мүмкіншіліктері толық көрсетілді. Қазіргі
мүмкіншіліктер мен келешекте болуға тиісті мүмкіншіліктерге ұсыныстар
жасалды. Сонымен, жұмыстың мақсаты– Баянауыл мемлекеттік ұлттық табиғи
саябағының туристік – рекреациясын дамыту жолдарын көрсетіп, адамдардың
көңілді демалуы үшін табиғатты табиғи қалпына келтіру.
Жұмыстың міндеттері:
– Баянауыл мемлекеттік ұлттық табиғи саябағының географиялық орнын,
табиғат жағдайлары мен ресурстарын анықтау;
– саябақтың туристік–рекреациялық даму мүмкіншіліктерін айқындау;
– инвестиция қорларына баға беру;
– экологиялық мәселелерін қарастыру және ұсыныстар беру.
Зерттеу нысандары: аймақтағы туристік – рекреациялық ресурстардың даму
мүмкіншіліктерін меңгерудің дәрежелерімен танысу. Туризмді дамыту
факторларына баға беру.
Практикалық әдіс – тәсілдері: әдебиеттермен жұмыс, архив мәліметтері мен
статистикалық мәліметтер жинау, дала тәжірибелері мен нәтижелері, анализдеу
және синтез, географиялық тәжірибелер мен мәліметтер.
Құрылымы: кіріспе, 2 бөлім, қорытынды, қосымшалардан тұрады .
1 ҰЛТТЫҚ САЯБАҚТЫҢ ТАБИҒАТ ЖАҒДАЙЛАРЫНЫҢ ТУРИЗМДІ ДАМЫТУДАҒЫ
МҮМКІНШІЛІКТЕРІ
1.1 Географиялық орны,табиғат жағдайлары мен табиғи ресурстары және
ландшафт ерекшеліктері
Павлодар облысы мемлекетіміздің ең сұлу өңірлерінің бірі Баян-Ауыл
ұлттық паркімен әйгілі. Ол өндірісі жоғары дамыған Екібастұз қаласынан
100 километр қашықтықта орналасқан. Ұлттық паркте 4 түрлі өсімдік әлемі:
орман зонасы, тал, жазық дала және дала зонасын құрайды.
Баянауыл табиғи ұлттық саябағы – Баянауыл ауданының орталығында
орналасқан. Солтүстігінде Торайғыр ауылдық округінің, оңтүстік– шығысында
Ақсан ауылдық округінің, оңтүстік–батысында Құндыкөл ауылдық округінің
территориясымен шектеседі.50015 с.е.- 75030 ш.б.-та орналасқан.
Баянауыл мемлекеттік табиғи ұлттық саябағының территориясы өзінің
көтеріңкі массивімен Қазақ ұсақ шоқысының құрамына кіреді [1].
Тау өлкесі биік өркешті келген жоталардан, өзекті сайлармен бөлінген
тау блоктарынан және жоталарға қосарлана біткен жеке тау шоқыларынан
құралады.
Баянауыл таулы массиві кембрийге дейінгі жыныстарға немесе
айтарлықтай гранитті интрузияларға байланысты біз қарастырып отырған нысана
шұғыл 800-850 және 1000-1300 м-ге дейін көтеріледі. Мұнда төменгі және орта
палеозойдағы жанартаулық шөгінділер (құмдақ, портифириттер, липориттер т.б)
қойнауының қалыңдығымен айқындалады. Цокольды қатпарлар қатарында герциндік
интрузиялар гранитоидылармен бұзылған.
Оған Баянауыл гранитті массиві секілді Қойтас және Қарқаралы таулы массиві
де жатады.
Тау силур мен девон кезеңінің кристалды гранит, сиенит, порфирит,
тақтатас жыныстарынан түзілген. Мезозой кезеңінде сыртқы күштің әсерінен
жеміріліп, осы күнгі бедері пайда болған. Тау басы қия, жартасты болып
келеді.
Баянауыл таулары Павлодар облысының оңтүстігінде Баянауыл ауданында
орналасқан. Батыстан-шығысқа қарай 40-50 км-ге, солтүстіктен- оңтүстікке
қарай 20-25 км-ге созылып жатыр. Абсолют биіктігі 600-1000 м, ең биік жері-
Ақбет тауы (1027м).
Негізгі тау жотасы Ақбеттау, Жақсыаула, Жаманаула деген үш бөліктен
тұрады. Тау басының ең биіктері: Ақбет тауы-1027м, Өгелен тауы- 969м, Шибет
тауы-728м, Сарытау-747м Жақсыаулаға кіреді, түстікте Нияз тауы-685м. Басқа
таулы шоқылар аласа келген-300-500м биіктіктерден тұрады [ 2 ].
Ұсақ шоқылар жеке-жеке жолдардан, төбешіктерден және биіктігі 350-500
м. жететін сүйір тастардан тұрады. Аймақтың рельефі жалпы алғанда тар
аңғарар, шатқалдар, жыралар, тік тектоникалық жарықтармен айғызданған.
Қазіргі кезде рельефінде шөгінді жыныстардың суысуы, аккуляциялық
процестер орын алған. Бұл жерде рельефтің үш типі кездеседі: Бірінші,
эрозиялық – тектоникалық рельеф. Пенепленденген көне беттің біртегіс
эрозияға ұшырамауына байланысты әр түрлі дәрежеде тілімделген. Оның кей
жерлерінен кейінгі тектоникалық қозғалыстар нәтижесінде жер бетіне шыққан
гранитті интрузиялар жалпы рельефі бойынша әдемі көрініс беріп тұрады. Бұл
рельеф негізінен аймақтың солтүстігі мен орталық бөлігіне тән. Бұл
жерлерде үстірт тәрізді қыраттар көп таралған. Олардың кейбіреулерінің
биіктігі 1000 м дейін жетеді. Қыратаралық ойыстар мен шатқалдар тік жары
болып келеді. Тау беткейлері қылқан жапырақты ормандармен, ал етектері
жалпақ жапырақты ағаштар, бұталармен көмкерілген. Кейбір жалаңаш құздар
экзогенді процестердің әсерінен әр түрлі рельеф формаларына ие болған. [ 3
]
Екінші, эрозиялық – скульптуралық – денудациялық рельеф ұсақ
шоқылардан, денудацияланған эрозиялы беткейлерден тұрады. Ұзақ таулы рельеф
жағдайында олардың биіктігі 500-700 м арасында болады. Беткейлердің аралары
жатаған сайлармен және төмпешіктермен бөлінген. Жынысы негізінен шөгінді
эффузивтік болады. Ұсақ шоқыларының биіктігі 280-350 м дейін жетеді. Ұсақ
шоқылардың төбелері де су айрықтары болып есептеледі және қышқыл эффузивтер
мүжілуге салыстырмалы түрде тұрақты келеді. Сырттан қарағанда біратты
формалы. Жартастары түйетайлы, аралары кең аңғарлармен бөлініп тұрады. Орта
таулы ұсақ шоқылардың жыныстары мүжілуге тұрақты келеді.
Саябақ аумағында үш ірі тұщы сулы көл - Сабындыкөл, Жасыбай және
Торайғыр көлдері орналасқан. Олардан басқа шағын көлдер көп, кейбіреуі
құрғақшылық кезде тартылып қалады.
Ең ірі көл — Сабындыкөл (тура аудармасы — мыльное озеро), оның
жағасында Баянауыл кенті орналасқан. Көл өзінің ерекше, жұмсақ, сабынды
суына байланысты солай аталған. Аңыз бойынша Баян сұлу кезінде әдемі ұзын
шашын жуып отырғанда сабынын суға түсіріп алған.
Ең мөлдір және көлемі бойынша екінші көл — Жасыбай көлі, ол таулар
арасындағы қазаншұңқырда орналасқан. Жасыбай жағажайынан ашылатын көркем
көрінісіне және өзінің таза суына байланысты шомылуға арналған тартымды
көлдердің бірі болып табылады. Аңыз бойынша жағада басқыншылармен шайқасқан
кезде қаза тапқан қазақтың Жасыбай батыры құрметіне аталған болатын.
Торайғыр көлемі жағынан үшінші және теңіз деңгейінен барынша жоғары
орналасқан көлдердің бірі болып табылады. Оның суы Жасыбаймен салыстырғанда
соншама мөлдір емес, сондықтан ол шомылуға келе қоймайды, бірақ онда
көптеген балық бар, әсіресе сазан, осыған байланысты бұл көл көптеген
балықшыларды қызықтырады. Бұл көл балалық шағы осы жерде өткен қазақ ақыны
Сұлтанмахмұт Торайғыров құрметіне осылай аталған (көлдің жанында орналасқан
аттас кентте және ақынның құрметіне аталған мұражай жұмыс істейді) [ 4 ].
Паркте өсімдіктің төрт түрі бар - тоғай, орманды дала, орман мен
шабындық.
Парктегі өсімдік әлемінің әртүрлілігі Баянауыл қарағайы мен қара
қандағашты қоса алғанда 460 түрге жуық өсімдікті құрайды. Баянауыл қарағайы
тас пен өсімдіктің ғажайып үйлесімділігін жасай отырып, тастарда өседі.
Парктегі өсімдіктердің әртүрлілігі оның өсімдігі тапшы шөлейт дала
ортасында орналасқанын ескере отырып, ерекше таң қалдырады. Ақ қайыңмен,
қарағаймен, қандағашпен және көктерекпен қоса паркте көптеген бұталар,
соның ішінде жидек беретін бұталар – таңқурай, ит мұрын, қарақат, долана
өседі. Шабындықтарда құлпынай жиі кездеседі. Орманда саңырауқұлақтар өседі.
Паркте көнезамандық өсімдіктердің 50 түріне жуығы, көнезамандық қара
қандағаш пен көнезамандық тас қарақат кездеседі.
Баянауылда 50 түрге жуық құс пен 40 түрге жуық жануар өмір сүреді,
олардың ішінде құндылығы жоғары жабайы орман құстары тобын, сондай-ақ
архарларды, еліктерді, борсықтарды, тиіндерді бөліп атауға болады.
Жануарлардың сирек кездесетін және жойылып келе жатқан түрі ретінде Қызыл
кітапқа енгізіліп, қорғалуға жататын архар парктің ерекше мақтанышы болып
табылады.
Құстардан паркте тырнаны, аққуды, құтанды, дуадақты, жыртқыш құстардан
– бүркітті, күйкентай мен кезқұйрықты кездестіруге болады.
Жергілікті жер үшін қатты континенттік климат тиесілі, Баянауылда
Павлодар облысының далалық аудандарында болатын қатты желдер мен құмды
борандар соқпайды.
Аудан өзінің этнографиялық, тарихи ескерткіштерімен әйгілі. Бұ
жерде көне заман зираттары, көмбелер, халық күресінің көріністерін
көрсететін бейнелер және орта ғасырдағы қоныс орындарын көрсететін
ескерткіштер бар. Ұзақ демалыс пен туризм Сабындыкөл, Жасыбай көлдеріне
орналастырылған.
Жасыбай көлінің терістігіндегі таулы жотадан бөлек, жер ортасынан
тікке көтерілген, жұмыртқадай домалақ биік шың 320м дәл ортан белінен алуан
түрлі табиғи оюлармен, ғажайып бейнелермен өрнектелген, белбеумен
белуарынан айналдыра тартылған. Шыңның етегін айнала аққан бұлаққа қайың,
терек, қанды - қарағаш көптеп өскен. Маңайы жидекке, қаптап бойлап өскен
жұпар иісті, түрлі өсімдіктерге толы.
Шыңның төрт құбыласы тік және беті жылтыр, тұлғасы жұмыр.Сондықтан
бұл шың басына әдейі дайындалған альпинистер болмаса, жайынан адам баласы
шығуы мүмкін емес.
Павлодар облысының оңтүстігінде Баянауылдың экзотикалық жартастары
дала зонасында ерекшеленіп көтеріңкі келетін гранит массивтерімен
ажыратылады. Эолдық процестер көптеген жартастарға экзотикалық келбетін
қалыптастыра отырып, ұзақ уақыт бойы олардың көрінісін қатты өзгертті.
Жартастардың ішінде Кемпіртас жартасы Баянауылға ерекше көрініс берген.
Одан басқа таңқаларлық жартастарға Құсайын Найзатасы, Көгершін, Ат
басы, Сәкен шыңы (Пик Смелых) және т.б. кездеседі.
Шыңның аты ертеден ел аузында Құсайын Найзатасы аталады. Аңыз
бойынша Құсайын атты құсбегі – аңшы ғана шың басына шығып бүркіттің
балапанын алған. Кейінгі уақытта бұл шыңды Гора булка атап, туристер
тамашалап, талай рет республикалық альпинистер жарысы да өткізіліп
отырылған.
Бұдан әрі жол аузын қонақжай Қазақ дәстүрімен зәулім келген, хан
ордасындай көк Киіз үй қарсы алады, оның оң қанатында аспан астында
салынған үлкен ашық табиғи театр дөңгелене келген сымбатты балкондамен
шектелсе, балконның оң жақ үстінен құрметті қонақтар лоджиясы үлкен
үңгір қуыста жеке орналасқан.
Кемпір тас аталған бұл табиғи тас мүсіннің биіктігі соншалықты,
қасына келген адам бас киімі түскенше шалқайып, тастың шыңына көз салар.
Еңкейе қараған таудай басын қылтиған жіңішке мойынын әзер ұстап, шақша
шекесі желкесіне құлай біткен, жалтыраған таз басының дәл төбесінде шөгір
қарағаннан біткен жалғыз тал шашы селтиген, алдыңғы шашы шот маңдайына
қалпақтана құлап, көзі шатынап, қоңқия біткен құс мұрыны істіктеніп, тіссіз
кемиек ауызы ырсиып, кеңкілдеп күліп тұрған кейпіне қарап, бірге күлмейтін
жан болмайды.
Ақбеттаудың баурайында айнадай жарқырап жатқан, мөлдір суының
бетінен әсем таудың суреті көрінетін, дөңгелене біткен көгілдір көркем
Торайғыр көлінің түстік жиегінде жарқабағы қораптана бітіп, найзадай үшкір
басы Ақбеттаумен таласқандай аспанға өрлеген биік шың Найзатас тұр.
Жасында нағашы жұртына келген сұлу Сәкен осы шыңның басында көгілдір көркем
көлге көңілі толып, сұлу Ақбет тауын таңдана тамашалап, осы ортада туып
өскен, қазақ даласына мәлім атақты сері-әнші Жарылғапбердінің қарындасына
арнаған Біздің Ақбет әніне өзінің сұлу сазды Тау ішінде әнін қоса
шырқаған. Сол себепті бұл шың Сәкен шыңы аталып жүр.
Жасыбай көліне келер жолдың бойында, тау өлкесінің шегінде жеке дара
төбе етегінен шың құзы Қос батырдың басы тұр. Дулығасын маңдайына
көлеңкелей баса киіп, түсі салқын Жас батыр қырға қыранша көзін тігіп,
өлкеде жатқан елінің сақшысы болып тұрса, артындағы ақылшысы қаба сақал,
абзал жүзді Кәрі батыр осы өлкеде бейбіт жатқан еліне, сұлу табиғат
ортасына мерейі қанып, маужыраған сезіммен етекке көз салады. Қос батырдың
сыртындағы өлкеде бейбіт өмірдің белгісіндей Көгершін тас шыңы тұр [ 5
].
Ұлттық саябақ – табиғаттың қайталанбас ежелгі үлгілерін табиғат
ресурстарын, жойылып бара жатқан жануарлар мен өсімдіктер түрлерін, олардың
қолайлы ортада дамып, қайта қалпына келтіруіне, сонымен бірге табиғаттың
әсем жерлерін ғылыми мақсатта сақтауға негізделген.
Оның негізгі мақсаты: урбанизацияға ұшырамаған биогеоцинозды адам
рекреациясы үшін пайдалану. Ұлттық саябақ − аумақты жерді қорғау мен
пайдаланудың ерекше ұйымдасқан формасы. Табиғат байлығы мен тарихи
ескерткіштері бар бұл жерге келіп демалғысы келген мыңдаған адамдардың
әрқайсысы қонақжайлылықпен қамтамасыз етілуі тиіс. Демалуға келген қонақтар
жылдың қай маусымында келсе де, табиғат сұлулығының біркелкі ләззәт алуы
қарастырылады.
Ұлттық саябақ – табиғатты қорғаудың ерекше формасы. Орманның адам
денсаулығын жақсарту қасиеті бұрыннан бегілі жағдай. Сондықтан да кейінгі
жылдары бұған мән беріліп отыр.
Ұлттық саябақтардың қорықтардан және кәдімгі демалыс саябақтарының
ерекшеліктеріне келетін болсақ, қорықтарда адам демалысы болмайды, бірақ
адам баласы табиғаттың ерекшеліктерін көре алады. Қорықтар негізінен азайып
немесе жойылып бара жатқан түр популяциясын сақтау міндетін көздейді. Ал
кәдімгі демалыс, сауық − сайран саябақтарында адам баласы демала алады.
Ұлттық саябақтардың структурасы үш бөлімнен тұрады:
1. Мониторингтік − орталық;
2. Демалу;
3. Административтік;
Мониторинг бөлігінде адам демалысына тиым салынады. Ол тек
ғылыми бақылаулар жүргізілетін білік. Яғни онда табиғи ортаны уақыт бойынша
өзгерісі зерттеледі.
Демалу бөлігі адамдардың активті демалысы іске асырылады.
Административтік бөікте демалушыларға қызмет көрсету мақсаты жүзеге
асырылады.
Баянауыл таулы орман массиві таулы және жазықты он бір түрлі
аймаққа бөлінеді. Қорықтың қозғалмалы зонасы аймақтың 77 пайызын қамтиды.
Бұл ландшафты − экологиялық сипаттама және ландшафтық участіктерді,
жануарлар мен өсімдіктерді, құстарды, жойылып бара жатқан ландшафты қалпына
келтірумақсаты көзделеді. Қорғамалы территорияар өздерінің ерекшеліктеріне
қарай зона тармақтарына бөлінеді:
1. қорық режиміндегі зона тармағы;
2. заказник режиміндегі;
3. ландшафты біртіндеп қалпына келтіру;
4. жас қарағайлы ормандар бөлігі;
Демалыс рекреациялық зона территорияның 15 пайызын құрайды. Табиғи
ортаны сақтау және оған адам жіберуде күшті қадағалау мақсатымен
территорияға белгіленген маршрут бойынша зонаға саяхат жасауға рұқсат
етіледі.
1.2 Табиғи климаттық және гидрографиялық жағдай.
Баянауыл таулары Азиаттық материктің ортасында орналасқан, сондықтан
климаты континенттік сипатта. Орта жылдық температурасы 3,2 °С құрайды.
Қаңтардағы орташа температурасы −13,7 °С, ең төменгісі −17,8 °С.
Шілдедегі орташа температурасы 14,6 °С, ең жоғарғысы 32,6 °С дейін
жетеді. Аязсыз кезеңнің орташа ұзақтығы 140 күнді құрайды. Шөгінділердің
жылдық саны жеке жылдардағы 190-нан 494 мм-ге дейінгі өзгерістермен 340 мм
құрайды. Баянауылдағы желдің орташа жылдық жылдамдығы секундына 2,9 м
құрайды.
Жергілікті жер үшін қатты континенттік климат тиесілі, Баянауылда
Павлодар облысының далалық аудандарында болатын қатты желдер мен құмды
борандар соқпайды.
Тұманды күндер бір айда 3 күнге дейін болады, ал жылы күндері 2-3 күн
болып тұрады. Қыстың әрбір айында атмосфералық жауын-шашын 7-12 күн жауады.
Территорияның ылғалдану коэффициенті 0,57-0,27. 100С-ден жоғары болатын
ауа температурасының жиыны 2150-30000, өніп-өсу кезеңі 135-170 күндей,
қуаңшылық жылдардың қайталануы 40-50% [10]. Территорияның рельефі алуан
түрлі, осы жағдайда микроклимат қалыптасады. Тау аңғарларында күндізгі және
түнгі температуралық айырмашылықтарына байланысты күндіз турбуленттік жылу
алмасу орын алады. Түнде төңірегіндегі беткейлерден суық ұлғаяды. Кейбір
жел ағынымен бағыттас орналасқан қазан шұңқырларда мұндай айырмашылық
байқалмайды. Температураның желдік режимінің өзгерісі көл маңайларында да
жақсы байқалады, мұнда орынды бриздік циркуляция алады. Бриздік желдердің
алатын ауқымы 1,5-2 км жетеді. Күндізгі бриздің нәтижесінде көлдің
айналасындағы ауаның басқа жерлермен салыстырғанда температурасы 1-1,5
төмен, ылғалдылығы жоғары болады. Бриздік желдердің әсері көл жағалауының
рельефіне де байланысты боады. Жағалау неғұрлым тік жарлы болса, бриздің
әсері сол құрлым аз байқалады. Мысалы, Торайғыр көлінің солтүстік жағы
жазық жағалауында бриздің әсері айқын сезіеді. Ал Жасыбай көлі жан-жақты,
түгелдей дерлік жағалауармен қоршаған қазан шұңқырларында орналасқандықтан
бриз желінің әсері онша байқалмайды. Сондықтан көл суының температурасы
0,5-1С жоғары болады.
Гидрографиялық желісі көлдерден және Баянауыл тауларының солтүстік –
шығыс, солтүстік – батыс беткейлерінен ағып келетін шағын өзендер мен
бұлақтардан тұрады.
Баянауыл таулы аймағының гидрографиялық жүйесі сулары мөлдір әрі
тұщы, көлемдері үлкенді-кішілі келген, тау қойнауларының бөктерлерінде
орналасқан, жалпы акваториясы 15,3м2 9 көлден, қысы-жазы тау сайларымен
ағатын 21 ұзынды-қысқалы тау бұлақтарынан тұрады. Қазақстанның шағын
өзендері қар және көпшілік жағдайда жер асты суымен қоректенеді.
Таулардың маңында жарылымдардан тұрақты бұлақтардың көздері біршама
кездеседі. Өзектердің кең алаңдары мен ойпатты жерлерден бұрғы- ланған 360
терең скважиналардың 10-нан астамы 15-20 лсек деңгейдегі мол су көздерін
ашқан.
Баянаул ұлттық парк территориясында 9 көл бар. Алты көлдің су беті
айдыны 1 км2 аз, және үш көл (Жасыбай, Сабындыкөл, Торайғыр)1 ден 7,4 км2
(кесте 2), барлық көлдердің жалпы қосынды акваториясы 15,3 км және ұлттық
парк аумағының 3% алып жатыр. Ұсақ көлдері аласа жерлерде уақытша
суайрықтарда және ірі көлдерді жағалай орналасқан. Баянауылдық көлдер
тобына керемет беткейлі жағалаулар тән. Көлдердегі су ағынына жауын-шашынды
көп алатын көлді қоршаған кеңістіктен көлге қарай беткейлермен су жылдам
ағып жарықтар арқылы ішкерілей енетін кристаллды жыныстар көлге тұрақты жер
асты ағынсуы түрінде түседі. Сондықтан суы тұщы айтарлықтай терең көлдер
қатпайды. Ең үлкендері Сабындыкөл-көлемі 7,4км2, орташа тереңдігі 9,5-10м
суы тұщы, Жасыбай көлі-көлемі 3,7км2 тереңдігі 14-14,5м суы тұщы, Торайғыр
көлі-көлемі 1,9км2 тереңдігі 7,5-8м суы ащы, Біржанкөл-көлемі 1,0км2
тереңдігі 4,5-5м суы тұщы. Оларға өзгешелік беріп тұратын беткейлеріне
көрініс беретін тасты жағалар [16].
Баянауыл тауының түстігін ала таулы аймақтың ортасында көлемі кең,
толқыны жиектегі сары алтын құмға ақ көбік атқан Сабындыкөл жатыр.
Терең де үлкен көлдің беті толқындап, сабынша бұрқырап көбіктеніп
жатқандықтан Сабындыкөл атанған. [12]. Жағасында Баянауыл кенті
орналасқан. Аңыз бойынша Баян сұлу кезінде әдемі ұзын шашын жуып отырғанда
сабынын суға түсіріп алған. Оның ұзындығы 4 км шамасында, ені 2,5 км және
тереңдігі 9-9,5 м жетеді.
Ең мөлдір және көлемі бойынша екінші көл — Жасыбай көлі, ол таулар
арасындағы қазаншұңқырда орналасқан. Жасыбай жағажайынан ашылатын көркем
көрінісіне және өзінің таза суына байланысты шомылуға арналған тартымды
көлдердің бірі болып табылады. Аңыз бойынша жағада басқыншылармен шайқасқан
кезде қаза тапқан қазақтың Жасыбай батыры құрметіне аталған болатын.
Ұзындығы - 3,5 км, ені -1,5 км. Ең терең жері –14 м. Солтүстік және
солтүстік – шығыс жағалауы қыратты, биіктігі 2 м жетеді. Оңтүстік, оңтүстік
– батыс жағалауы тік жағалық белдеу. Жағажайы құмды, шөптесін өсімдіктерге
бай. Оңтүстік – шығысында қамыс көп өседі, сонымен бірге оңтүстік – батыс
жағалауы тік жарлы және өте сұлу.
Торайғыр көлемі жағынан үшінші және теңіз деңгейінен барынша жоғары
орналасқан көлдердің бірі болып табылады. Ұзындығы -1,5 км, ені бірнеше
жүздеген метір. Көлдің формасы төртбұрыш тәрізді. Беткі айдыны өсімдіксіз.
Көлдің оңтүстік – батыс жағалауында үкен жағажай бар. Солтүстік жағалауы
ептеп қыраттанған. Оның суы Жасыбаймен салыстырғанда соншама мөлдір емес,
сондықтан ол шомылуға келе қоймайды, бірақ онда көптеген балық бар, әсіресе
сазан, осыған байланысты бұл көл көптеген балықшыларды қызықтырады. Көл
балалық шағы осы жерде өткен қазақ ақыны Сұлтанмахмұт Торайғыров құрметіне
осылай аталған, жанында орналасқан аттас кентте және ақынның құрметіне
аталған мұражай жұмыс істейді .
Бұлақтардың ең ірілері: Шетеспе, Қынды, Тайлақ, Тасбұлақ, Қисық өзек,
Жасыбай көлінің батыс жағында және Баянауыл тауларының шығыс беткейінен
бастауын алатын белгісіз бұлақтар, Мойылды және Малдыбұлақ таулы
жоталарының солтүстік, батыс, оңтүстік және шығыс бағыттарынан құлай ағады
да, көптеген көкорай шалғын қорықтарды құрайды.
Шетеспе шағын өзені (Еспе) Қомбопсар ащы көліне құяды. Мемлекеттік
табиғи ұлттық парктің аумағында өзеннің ұзындығы 10км.
Қынды шағын өзені 5 ұсақ бұлақтардың бірігуінен пайда болған.
Мемлекттік табиғи парктің аумағындағы ұзындығы 26км созылған. Жазда өзекше
құрғап қалады.
Малдыбұлақ бұлағы Баянауыл тауларының солтүстік-шығыс беткейлерінде
пайда болды. Бұлақтың ұзындығы 7км.
Рыбий Ключ (Шорман бұлақ) бұлағы Сабынды көлдің негізгі суағары болып
табылады. Оның салаларымен жалпы ұзындығы – 31км. Судың ағуы орта шамамен
болғанда маусымның ортасына дейін сақталады.
Сабындыкөлге тау жотасының түстігінен 5 салалы Үре,Тайым, 3
салалы Қарабұлақ Орта бұлақ, Қатпас бұлақтары келіп құйса, бұл көлден
Ақбілек, Кіші өзені су басын алады. Терістіктегі Жасыбай көліне Күркелі
мен Қарабұлақ келіп құйып, көлден шыққан су ағысы Жанбақы бұлағымен қосыла
терістікке ағады. Бұл көлдердің бәрі де балыққа бай келеді, терісі құнды
Кезқұйрық (Ондатра) кең тараған. Сабындыкөлде шабақ, алабұға, маңқабұға,
қарабалық, шортан,Жасыбайда шабақ, шортан, қарабалық, Торайғыр көлінде
алабұға мен сарышабақ көп тараған. Тау ішіндегі қамысты Көшет және
Шонай көлдерінің қамыс – қопаларын борсық пен кезқұйрық жайлайды.
1,3 Топырақ және өсімдік жамылғысы мен жануарлар дүниесі
Мемлекеттік табиғи ұлттық парк территориясындағы топырақ жамылғысының
таралуы таулы жер бедерімен вертикальды зоналықпен байланысты. .
Мұнда қарағай ормандарында, тау беткейлерінде және ашық кеңістікте
орналасқан бұталар арасында таулы орманды топырақ, таулы қара топырақ және
қызғылт топырақ дамыған. Олар топырақ құрамында қарашіріндінің көп болуымен
(7%) және гумустың күшті орналасуымен (40см дейін) сипатталады. Тау
беткейлерінің төменгі жағындағы қара топырақ қарашірін-
дінің 12%-ға дейін көп болуымен айқындалады.
Топырақ ретінде бұзылған тамырлар, элювиальді-деллювиальді создақты
топырақтың құрушы жыныстар көзі болып табылады. [ 7 ].
Қазақ ССР ғылым академиясының Оспанов атындағы Топырақтану
институтының мәліметтерінің негізі бойынша топырақ типтерін төмендегідей
бөлген:
- таулы қара топырақ;
- жайылымды- қара топырақ;
- жайылымды;
- құмдар.
Олардың негізгі профильді (ұсақ профильді 50см дейін, орташа профильді -50-
80см, терең профильді 80см аса) болып келеді.
Бұл ауданда су эрозиясы сияқты жел эрозиясы да топырақ бетіне ерекше
әсерін тигізеді. [1].
Баянауыл таулы – орманды массивінің топырағы өзінің физикалық –
химияық қасиеттері және морфологиялық белгілері жөнінен өте ерекше болады.
Оған әсер ететін негізгі факторлар:
Бірінші вертикалдық белдеулік болса, екіншіден жаздың геологиялық
ерекшеліктері тау негізінен граниттерден тұрады . Топырағының аналық
жынысы элювит – делювит саздақтар, құмдақтар, кейде саздар. Жартастарда
өсетін қарағай ормандарының астында тау топырақтары тараған. Тауаралық
аңғарарда, жатаған беткейлерде немесе тау аралық сайларда таудың қара және
қою қаштан жапырақтары таралған. Сонымен бірге шалғынды – батпақты
топырақтар кей жерлерде сорлар мен сортандықтар кездеседі. Бұл жерлердің
топырағының тағы бір ерекшелігі болып оның генетикалық горизонттарының
қуаттылығы болып табылады 50-60см. Таулы ормандық топырақтың қуаттылығы
онша үлкен болмайды. Қордасы солтүстік беткейлерде – 16 пайыз, оңтүстік
беткейлерде – 17 пайызға жетеді. Топырағында азоттың мөлшері -0,4 , -0,6
пайыз. Механикалық құрамы жөнінен жеңіл және орташа саздақтар. Таудың қара
топырақтары теңіз деңгейінен жоғары орналасқан, ол жерлердің өсімдік
жамылу дәрежесі 50-90 пайызға жетеді. Таудың қою жапырақтары 500 метр
биіктіктен төмен таралған, ал өсімдік жамылғысы әр түрлі шөпті – бұталы
формациядан тұрады. Топырақтың қуаттылығы 30-40 см жетеді.
Горчаковскийдің мәліметтері бойынша Баянауыл МҰТП-де 441 жоғары
тамырлы өсімдіктер есептелген. С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік
университет қызметкерлерімен 2005-2009 жж. аралығында ҚР қоршаған ортаны
қорғау министрлігі шеңберінде өткізілетін Қоршаған ортаны қорғау саласында
ғылыми зерттеулер бағдарламасына сәйкес БМҰТП тұрақты дамуын қамтамасыз
ету бойынша экологиялық зерттеулер тақырыбында ғылыми зерттеулер
жүргізіліп, 475 түр анықталды, түгендеу мәліметтері бойынша жалпы саны 4
бөлімге, 6 классқа, 72 тұқымдасқа, 260 текке жіктелді. . [19]
Баянауыл қарағайы тас пен өсімдіктің ғажайып үйлесімділігін жасай
отырып, тастарда өседі. Саябақтағы өсімдіктердің әртүрлілігі оның өсімдігі
тапшы шөлейт дала ортасында орналасқанын ескере отырып, ерекше таң
қалдырады. Ақ қайыңмен, қарағаймен, қандағашпен және көктерекпен қоса
паркте көптеген бұталар, соның ішінде жидек беретін бұталар – таңқурай, ит
мұрын, қарақат, долана өседі. Шабындықтарда құлпынай жиі кездеседі. Орманда
саңырауқұлақтар өседі.Саябақта көнезамандық өсімдіктердің 50 түріне жуығы,
көнезамандық қара қандағаш пен көнезамандық тас қарақат кездеседі. Оның
ішінде 9 түрі Қызыл кітапқа енген. Олар Павлов шиповнигі, Жазғытұрғы
адонис, Коржинский солоднигі, Қауырсынды селеу, Қызғылт радиола т.б.
Қанды қарағаш тек осы Баянауыл өлкесінде ғана сақталған таудың бұлақ
бойында өсетін су сүйгіш ағаш түрі болып саналады. Тау өлкесінде өсетін 9
ағаш, 21 тал, шілік түрлері бар. Олардың ішінде айырықша генотипті шәйірлі
қарағай тау жоталарының гранитті беттерін жаба өседі де, жартасқа жабыса
аршалар өседі. Таудың сай - өзектеріндегі қайың терек ормандары бітік
келеді. Сулы бұлақтар бойында Қанды қарағаш, мойыл, боргөз және долана
жидекті ағаштары өседі. Алаңдарда, тау бөктерлерінде аса құнды дәрілік
қасиеті бар, қылқанды қызыл және қара итмұрын шытырлары қалың өседі.
[15]
Ауданның солтүстік бөлігіндегі қарақоңыр топырақты жерлерде негізінен
бетеге, боз, бидайық, шалғын, қаңбақ тектес өсімдіктер өседі.
Оңтүстігіндегі тау бөктерлерінде боз, бетеге т.б. дала өсімдіктері тараған.
Орман ішінде қарақат, жидек, бүлдірген, таңқурай, саңырауқұлақ т.б. өседі.
Тау алаптары мойыл, бұта аралас өскен қарағайлы – қайыңды орман болып
келеді.
Сулы орман бойлары қара және қызыл қарақаттарға, орман іштері
сиыр бүлдірген , алаңдар қызыл бүлдірген жидектеріне толы болады.
Таулы алқапта 40 түрлі сүтқоректі жануарлар мен 143-тен астам түрлі құстар
тараған. Олардың ішіндегі Қызыл кітапқа кіргендері: арқар, қара алан,
аққұйрық бүркіт.
Жануарлардан: қасқыр, түлкі, қарсақ, қоян, ормандарда – ақтиін,
елік, құстардан: бүркіт, бөдене, дуадақ, тырна, өзендер мен көл бойларында
– қаз бен үйрек, қызғыш т.б. мекендейді.
Таулы жерлерде мекендейтін біздің фаунамыздың безендірілген тау
қойы –арқар болып келеді. Арқар жануарлардың сирек түрі болғандықтан
Қазақстанның Қызыл кітабына кірген болатын. Мүізінің салмағы 32 кг.(14)
Паркте және оған маңайлас ұсақ шоқы учаскелерінде ірі сүтқоректілерден жұп
тұяқты жануарлар отрядынан елік және арқарды кездестіруге болады. Бұл екі
түр тұрақты мекендеушілердің бірі болып келеді.
Қазақстан зоологтары А.А.Афанасьев, А.А.Слудский және т.б. 50-
жылдарға дейін мұнда арқардар жоқ деп есептеген. В.М.Антипиннің (1941)
мәліметтері бойынша Баянауыл тауларында жоғалып кеткен деп есептеген
Зоолог Г.С.Корелиннің мәліметі бойынша Баянауыл, Қарқаралы және Кент
тауларында аю сияқты ірі жыртқыш мекендеді. Маралдың мекендеуін біз
Торайғыр көлінің жағалауындағы археологиялық Бұғы тас ескерткішінен
білеміз. Мұнда сонымен қатар асыл бұғының мекен еткені дәлелденді.[13]
Табиғатты табиғи қалпына келтіру үшін бұғы, марал өсіретін мүмкіндік бар.
Баянауыл өңірінің табиғи байлығы.
Ертістің Павлодар өңірінің қатты пайдалы қазбаларының баланстық
қорының жалпы құны 460 миллиард долларға бағаланады. Бұл – алтынды, құрылыс
материалдары мен өзгелерін қоса алғанда, көмір мен әр түрлі металдар. Кен
орындарының бір бөлігі ертеден және табысты өндірілуде, қалғандарында
қосымша геологиялық барлау жұмыстары жүргізілуде, пайдалы қазбалардың нақты
көлемдері, өндіру жағдайлары анықталуда.
Павлодар облысында Қазақстанның барлық көмір қорының үштен бір
бөлігінен астамы шоғырланған. Ең ірі кен орындары – Екібастұз және Майкөбе,
оларда сәйкесінше 10,5 миллиард және 2,2 миллиард тонна энергетикалық
шикізат сақталған. Жалпы көмір қоры үш миллиард тоннадай болатын басқа да
тоғыз кен орнын болашақта өндіруге болады.
Барлық кен орындарының ерекшелігі көмірдің тереңде жатпағандығы, ал
кей жерлерде тікелей жер бетіне шығып жатқандығы болып табылады. Сондықтан
ол ашық үнемді әдіспен өндіріледі. Екібастұз бассейнінің көмірін өндірудің
бірінші жарты ғасырында 2 миллиард тонна көмір өндірілді. Барлау
жүргізілген қалған көлемдері бірнеше жүзжылдыққа жетеді.
“Бозшакөл” мыс-порфироидтық ірі кен орны өндіруге дайын. Мұнда руда
жер бетіне жақын орналасқан және өндірістік шоғырлануында тек қана мыс
емес, молибден, күміс, басқа да құнды металдар бар. Барлық кен
орындарындағы мыстың жалпы қоры үш жарым миллион тоннаны құрайды.
Алтын кен орнының болжалды қоры шамамен 150 тоннаға бағалануда, онда
осы бағалы металдан басқа күміс, мыс, мырыш, барит бар.
Кобальт кен орындары 14 мың тоннаға, никельдікі – 251 мың тоннаға,
марганецтікі – 70 мың тоннаға бағаланады. Аймақтық рудалық қорлардың
маңызды ерекшелігі – олардың құрамының көп құрамдас болуы: негізгі аталған
металдардан басқа онда молибден, бериллий, индий, таллий, галлий, кадмий,
германий, селен, теллур және тағы басқалары бар.
Облыста малахит пен ферузаның кен орындары табылды. Кейбір мамандар
техникалық және зергерлік алмаздарды табу үшін нақты алғышарттар бар деп
есептейді.
Ертістің Павлодар өңірінде әзірше мұнай мен газдың ашылған кен
орындары жоқ. Бұл болашақтың еншісінде. Облыстың жарты аумағын Ертіс өңірі
ойпаты алып жатыр, геологтар көмірсутегі шикізатының мол қоры жағынан оның
болашағы зор деп есептейді. Мұнайдың болжалды ресурстары - 315 миллион
тоннаға, ал газдікі – 148 миллиард текше метрге бағаланады.
Облыста кең тараған деп аталатын пайдалы қазбалардың 89 кен орны бар
деп есептеледі: бұл – әр түрлі құрылыс материалдарын өндіруге, өнеркәсіп
мұқтаждықтарына және басқа да мақсаттарға арналған шикізат. Мысалы, қорама
құмының Қарасор кен орны – ТМД-дағы ең ірісі. Каолин (ақ күйдірілген) отқа
төзімді саздың Суханов кен орнында шамамен 700 миллион тонна құнды шикізат
сақталған.
Аймақ су ресурстары жағынан да кенде емес. Облыс аумағы бойынша 140-
тан аса өзен ағып өтеді. Ертіс суының ағып өтуінің жылдық көлемі – жүз мың
текше метрге жуық. Әлемде теңдесі жоқ Ертіс-Қарағанды арнасы да айрықша.
Ертіс суы барлық 500 шақырымдық ұзындығы бойынша тауға қарай ағады,
биіктігі жарты шақырым суайырығын еңсеріп ағады. Суды “сатылар” бойынша
жоғары қарай 22 сорғы станциясы айдап отырады. Арнасыз Екібастұзда көмір
мен энергияны өндіруді, Қарағандыда қара металлургияны дамыту мүмкін болмас
еді.
Павлодар облысында 1200 үлкен және шағын көлдер бар деп саналады. Оның
ішінде жүз шақтысы - тұщы сулы, қалғандары тұзды болып келеді. Облыс
аумағында тәулігіне 3,8 миллион текше метрлік пайдалану қорымен жерасты
суларының он бір орны барланған. Олардың барлығы пайдалануға және суаруға
жарамды.
Шалдай қарағайлы тоғайы.
Шалдай қарағайлы тоғайы 2003 жылы құрылған “Ертіс орманы” мемлекеттік орман
табиғи резерватының құрамына енеді.
Резерваттың аумағы - 279 мың гектар, соның ішінде 150 мың га – бұл
орманды аумақтар: қарағайлы тоғайлар, көктерек тоғайлары мен қайыңдықтар.
Суыртпақтап өскен тоғайлар – құм басудан қорғайтын бірегей табиғи тежеуіш,
сулы қабатты сақтаушы, біздің ормандары аз даламыздың тынысы. Яғни, бүкіл
аймақтың барынша тиімді экологиялық реттеушісі.
Шалдай қарағайлы тоғайы – Ертіс Павлодар өңірінің басты көз тартарлық
жерлерінің бірі. Планетарлық ауқымдағы табиғат ескерткіші – ғарыштан
түсірілген фотосуреттерде олар Обь пен Ертіс атты қос өзеннің арасында
жіңішке және ұзын (жүздеген шақырымға созылған) қарықтар түрінде көрінеді.
Олардың саны бесеу, соның ішінде екеуі ғана қазақстандық-ресейлік шекарадан
асып, Ертіске жетеді: біреуі кішірек – Семейге өте жақын, екіншісі
ауқымдырақ – Ертіс деп аталады – Павлодар облысында.
Пікірлердің бірі бойынша, суыртпақтап өскен тоғайлар ағаш тұқымдары
мен қолайлы құмды топырағы бар ежелгі мұзарт солтүстік-шығыстан сырғи келе
бірнеше жерден ормансыз даланы жырып өткеннен кейін ғана пайда болды.
Шалдай қарағайлы тоғайы ақ тиіннің жергілікті түрі – телеуітпен
әйгілі. Олар мұнда көп, терісі әдемі көкшіл түсті, кеңестік дәуірде оларды
кәсіптік мақсатта аулап, жүнін Италияға жіберетін, онда бағалы жүнді сол
жақтың тігіншілері әйелдер әшекейлеріне белсенді енгізетін.
2 БАЯНАУЫЛ ҰЛТТЫҚ САЯБАҒЫНЫҢ МӘДЕНИ-ТАРИХИ РЕСУРСТАР ТОПТАМАСЫ ЖӘНЕ
ТУРИСТІК-РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ ДАМУ МҮМКІНШІЛІКТЕРІ МЕН ЭКОЛОГИЯСЫ
2.1 Тарихи–археологиялық ескерткіштер. Тастардағы жазбалар
Туризм - қоғам молшылығын көрсететін индикатор болып табылатын халық
шаруашылық салаларының жоғары табыста дамитын бөлігі. Бүгінгі туристік
индустрия - салалар мен кэсіпорындардан қүралатын бос уақыт кезінде
түрғындарға демалу мен қыдыру, тынығу секілді қызмет көрсететін біртүтас
шаруашылық кешен.
Туризмнің дамуы экономика, транспорт, байланыс, құрылыс,
ауылшаруашылығы, халықтың тұтыну тауарларын өндіру секілді салаларға
тұрақты түрде әсер етеді жэне мемлекет экономикасының жоспарлы бағыттарының
бірі болып саналады.
Рекреация - адам баласының рухани жэне физикалық жағынан дамуын, оның
қабілеттілігі мен сыртқы ортаға бейімделуін қалыптастыратын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz