Көне түріктердін Ұмай анаға табынуы

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 60 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ . . . 3

І ЕЖЕЛГІ ТҮРКІЛЕРДІҢ ӘДЕТ-ҒҰРЫПТАРЫНЫҢ ШЫҒУ ТЕГІ

ЖӘНЕ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ . . . 8

1. 1 Әдет-ғұрыптарының қалыптасуы . . . 8

1. 2 Ежелгі түркілердің наным-сенімдері мен рухани-мәдени

ұстанымдарының негіздері . . . 15

1. 3 Көне түркілердің жазбаларындағы дүниетанымдық

көзақарастары құндылықтар жайлы түсініктері . . . 20

ІІ ТҮРКІ ДӘУІРІНДЕГІ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЕЖЕЛГІ

ТАЙПАЛАРЫНЫҢ ТҰРМЫСЫ . . . 37

2. 1 Көшпелілік және өмір салтының ерекшеліктері . . . 37

2. 2 Ежелгі түркілердің баспанасы (киіз үй) және тұрмыстық

заттары . . . 44

ҚОРЫТЫНДЫ . . . 57

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . 59

КІРІСПЕ

Тақырыпың өзектілігі. Кейінгі жылдары Қазақстан тарихы бойынша көптеген мәселелер қатары зерттеліп, жарық көрсе де, еліміздің тарихының әлі де болса, жете қарастыратын қалтарыстары баршылық. Ежелгі түркі елі, түрік жұртының тарихи тамырын тереңнен алатын бейне бір бәйтерек іспетті. Егемендікке қол жеткізгенге дейін түрік халықтарының тарихы, негізінен біртұтас қарастырылмады. Қазіргі уақытта түрік халықтарының тарихына, олардың қалыптасуы мен дамуына мән беріліп отыр. Себебі түрік тайпаларының тарихы қазақ елі тарихының құрамдас бір бөлігі екендігі рас. Осы орайда Қазақстан территориясын мекен еткен ежелгі түркі тайпаларының тұрмысы мен тіршілігін, өмір салтын және мәдениетін зерттей түсу қажет.

Бүгінгі қазақ халқы өзінің өсіп-өнуін алғашқы қауымдық құрлыстағы ру-тайпалардан басталғандығын ешбір жоққа шығаруына болмайды. Халқымыздың тарихи кезеңдерін, оның көне замандағы тарихын білу үшін көп жағдайда археологиялық зерттеулер қажет болып отыр. Яғни, адамдардың тіршілік әрекетінен қалған заттарды зерделей келе, археология ғылымы өткен тарихымыз турасында мәліметтер тобын беріп отыр. Осы мәліметтер туралы ежелгі еліміздің территориясында орналасып, кейіннен қазақ елінің тайпаларының құрамында кездесетін тайпалар тобы да кездестіріп отыр. Олардың тұрмыс-тіршілігі арқылы қалдырылған мұралары өте құны ерекндігі белгілі.

Түріктер өз заманында ірі елге айнала отырып, мол мұралар қалдыра білді. Тұрмысы мен әдет-ғұрыптарының ескерткіштері кейінгі ұрпаққа беріліп, көркемдігімен көзге түсіті. Жерімізде Отырар, Исфиджап, Түркістан, Сығанақ, Жент, Баршыкент, Тараз, Баласағұн секілді бірнеше мәдени, әдеби, рухани орталықтар болғаны айтылмай қалды. Ал, соңғы жылдардағы зерттеу жұмыстары тек бір ғана Отырардың өзінен X-XVI-шы ғасырларда Әбу Насыр әл-Фарабиден басқа ғылымның сан салалары бойынша терең де ойлы шығармалар қалдырған 17 ғұлама шыққанын көрсетіп отыр. Бұл мұралардың әр қайсысы түркі тайпаларының тұрмысы, әдет-ғұрпы туралы мол мәліметтер берумен ерекшеленеді.

Бірақ, ұзақ уақыт бойы біз құнды мәдени жәдігерлерімізден айырылып қалдық. Осы орайда Елбасы Н. Ә. Назарбаевтың бастамасымен жүргізіліп жатқан «Мәдени мұра» бағдарламасының әлемнің түпкір-түпкіріне тарап кеткен мұраларымыздың әуелі көшірмелерін алдыртып, аудартып, хрестоматиялап құрастырып, жариялау мен кешенді зерттеулер жұмысы басталды.

Осы орайда түркі тайпаларының тұрмысы мен әдет-ғұрпына қатысты да құжаттар тобы молынан анықталып отыр. Олардың тұрмысы, әдет-ғұрпы туралы мәліметтер ала отырып, бүгінгі таңдағы түркі тілді халықтар мәдениеті арасынағы өзара ұқсастықтардың бар екендігін де жоққа шығара алаймы. Тақырыптың өзектілігі сонда, түркі тайрпаларының өмір салты мен тұрмысы туралы зертеу, оны салыстырмалы түрде нақтылай түсу болып табылады.

Диплом жұмысының зерттелу деңгейі. Ежелгі түрік тайпаларының әдет-ғұрпы мен тұрмысы мәселелерін зерттеу түркітану немесе туркология ғылымыммен тығаз байланысты. Басында тіл білімінің бір саласы ретінде көне түрік жазба ескерткіштерін зерттеу барысында Еуропа ориенталистерінің ізденістерімен бірге қалыптаскап гылым саласының мәні, ауқымы, пәнаралық сипаты уақыт өте келе түрлі өзгерістерге ұшырағаны мәлім. Кезінде еуроцентристік көзқарастардың ықпалынан шыға алмағандықтан түркі халықтарының мәдени мұрасына тосырқай қарау, байырғы жазба ескерткіштердің саяси, тарихи, мәдени мән-маңызын, адамзат тарихындағы орнын белгілеуде үнсіздік танытып, тек тілдік айғак ретінде қарастыру белең алған кезеңдерді де бастан кешірдік. Түркологияның кешенді ғылымға айналғанына көп уақыт өткен жоқ. Себебі, қоғамдық-гуманитарлык сипаты бар ғылымның өсіп-өркендеуі үшін де қоғамның кемелденуі қажет екен.

Кеңестер Одағының саяси-идеологиялык ұстанымдарының аясында дамыған қоғамдық-гуманитарлық пәндер сияқты түркологияның да шеңбер ішіндегі шектелушілігі алдымен оның пәнаралық кешенді сипатының қанат жаймауында еді. Мұндай мәселеге жол ашар болса, онда түркі халықтарының әлемдік тарихи үрдістердің төрінен ойып орын алатын белгі-бедерлерін де қадап айтудың кажеттілігі туындайтын. Бірақ, ежелгі дәуір мен орта ғасырларда әлем тарихының күре жолында болған түркілердің тарихы кеңестік идеологияның өктем үнімен үндесе қоймайтын. Сондықтан скифтер, сақтар, ғұндар, тіптен көне түріктер тарихы бір арнада, түркі халықтарының арғы тарихымен біртұтас сабақтастықта қарастырылмайтын еді. Қоғамның саяси ахуалы түркітану ғылымының методологиялық, әдістемелік бағыт-бағдарын шектеп отыратын. Бұл кезеңде түркологияның ғылыми нәтижелері тіл, тарих, әдебиет, өнер, философия сияқты қоғамдық пәндердің бағдарламаларына енгізілмеді. Дегенмен түркі өркениетінің мәселелерін зерттеуде кеңестік тарихнаманың жетістіктерін де жоққа шығаруға болмайды.

Мәселенің зерттелуінде ең алдымен көне түркі жазба ескерткіштерінің зертелуі аса маңызды болып табылады. Орхон-нисей жазба есскерткіштерінң зертелуіне қатысты алғашқы ғылыми нәтижелер осы экспедицианың еңбектерінң топтамасында жарық көрді [1] . 1900 жылы М. П. Мелиоранский Күлтегін ескерткіші турады еңбегін жариялайды [2] . Бұл еңбекте алағаш рет Күлтегін ескерткішінің жалпы сипататамы беріледі. Көне түркі жазба ескерткіштерінің текстері мен оларды зерттеуге негізделген көлемді еңбекті С. Е. Малов жариялайды [3] . С. Г. Кляшторный көне түркі жазба ескерткіштерін Орта Азия тарихының деректері ретінде қарастырды [4] . И. Б. Батманов көне түркі жазбаларының талас ескерткіштері туралы зерттеулерін жариялады [5] . Қазақ ғалымдары ішінен Ғ. Айдаровтың [6] және Ә. Қоңыратбаев пен Т. Қоңыратбаевтардың [7] еңбектерінде атап өту қажет. Зерттеуші И. В. Стеблеваның Орхо-Енисей жазба ескерткіштерінң әдеби формалары жайлы зерттеуінде түркі жазбаларының әдеби формаларының қазіргі түркі халықтарының әдеби мұраларымен генетикалық байланыстары сөз болады [8] . Қазіргі таңда түркі жазба ескерткіштеріне қатысты зертеулер кең көлемде жүргізіліп отыр. Ғалым Қ. Сартқожаұлы түркі жазба ескерткіштерінің кең көлемді атласын жариялады [9] .

Көне түркі тайпаларының тұрмыс салты мен мәдениеті, жалпы жалпы түркі тайпаларының тарихы мен мемлекеттерін зерттеуге бағытталған еңбектерде де көрініс тапты. Түркілердің тарихы мен мәдениетіне қатысты алғашқы кең көлемді зерттеулер В. В. Бартольдың еңбектерінде қарастырылды [10-11] . Зерттеушілердің ішінен Л. Н. Гумилевтың көне түрікілердің тарихына арналаған еңбектерін ерекше атап өту қажет [12] . Л. Н. Гумилев мәдени жетістіктерін маңсұқ еткен, оларды «тарихтың арамтамақтары» деп атаған еуропацентристік көзқарастарды ашық сынға алды. Ол еуразиялық мектептің өкілі ретінде көне түркілердің әлемдік тарих пен өркениеттің асыл қазынасында алатын тың пікірлерімен ерекшеленді. Б. Е. Көмековтың қимақтар [13], С. Г. Агаждановтың оғызда [14], О. Қараевтың қарахандар [15] тарихына арналаған монографиялық іргелі зерттеулерінде олардың діні, мәдениеті, шаруашылығы жайлы мол мағлұматтар бар.

ТКөне түрік тайпаларының тұрмыс-салты туралы зерттеу барысында олардың ортағасырлық қала мәдениетінің зерттелуі маңызды болып табылады. Себебі кеңестік тарихнамада қазақ жеріндегі ортағасырлық қала мәдениетінің түркілік тамырлары жоққа шығарылдғаны да рас. Дегенмен археологиялық зерттеулердің нәтижелері қазақ жеріндегі гүлденген отырықшы қала өркенитенің түркілік тамырларын дәлелдеп берді. Осы орайда ортағасырлық қала мәдениетінің зерттелуіне мол үлес қосқан Ә. Х. Марғұлан [16], К. А. Ақышев [17], К. М. Байпаков [18], М. Елеуов [19], Т. Н. Сенигова [20] және т. б. зерттеулерін атап өту қажет.

Тәуелсіз Қазақстан тұсында жарық көрген зерттеулерде көне түрік тайпалары және олардың қазақ өркениетімен байланысы басым айтылып жүр. Қазақстандық тарихнамада М. Қозыбаев қазақ мәдениетін дала өркениетінің құрамдас бөлігі ретінда қарастырды [21] . Бұл тұста да біз жалпы түрік тайпалары туралы мол мағлұматтар ала аламыз.

Сондай-ақ, қазақстандық зерттеушілер арасынан белгілі ғалым У. Х. Шалекеновтың еңбектерін аса маңызды болып табылады [22] . Ал көне түрік тайпаларының рухани мәдениеті, оның ішінде түрік тайпаларының әдет-ғұрыптары мен діни наным-сенімдері туралы мол мағлұматтар беріп, мәселені нақытлай түсуде А. Махаевааның еңбегін атауға болады [23] .

1998 жылы жарық көрген Қазақстан тарихының академиялық басылымының 1-ші томында Көне түркі тайпалары туралы мол мәліметтер беріле отырып, олардың діни наным-сенімдері мен тұрмысы туралы мол мағлұматтар берілген. [24] . Соңғы жылдары жарық көрген еңбектерден Ю. А. Зуевтың көне түркілердің тарихы мен идеологиясының очерктеріне арналған зерттеуі [25] мен Н. Мыңжанидың «Қазақтың қысқа тарихы» [26] еңбектері де мәселенің мәнін ашуда үлкен роөл атқарады. Сол сияқты Қ. Салғарин және біріккен авторлықтағы К. Аманжолов пен Қ. Рахметовтың [27, 28] еуразия көшпелілерінің өркениетіне арналған зерттеулерін де ерекше атап өту керек.

Көріп отырғанымыздай, ежелгі түрік тайпаларының тарихы, оның ішінде түріктердің тұрмысы мен діни наным-сенімдеріне қатысты бұл еңбектер мәселенің зертелуіне қатысты тарихнамалық ой-тұжырымдардың негізгі даму бағыттарын көрсетеді деп ойлаймыз. Дегенмен, отандық тарих ғылымында көне түріктердің тұрмысы мен діни наным-сенімдері мәселелерін, сондай-ақ қазақ халқының көне түркілердің тікелей мұрагерлері ретіндегі мәдени құндылықтарын, өркениетін зерттеу әлі де болса жалғаса берері сөзсіз.

Диплом жұмысының деректік негіздерін жалпы көне түріктердің тарихына, мәдениетіне қатысты жазба деректер мен археологиялық ескерткіштер құрайды. Жазба деректердің негізі тобы Орхон-Енисей, Талас жазба ескерткіштері болып табылатыны даусыз. Сондай-ақ, қытай, араб-парсы және түркі тіліндегі жазба ескерткіштері де негізгі жазба деректер болып табылады. Қытай деректерін Н. Я. Бичурин [29], Н. В. Кюнер [30] және соңғы жылдары қазақ тіліндегі аудармалары [31] арқылы пайдалансақ, араб-парсы деректерінің бір тобын, атап айтсақ, Әбу Дулаф, Гардизи, Ибн әл-Асир, Ибн әл-Факих, Ибн Хаукаль, Ибн Хордадбек, Әл-Идриси, Истахри, Әл-Йакуби еңбектерін С. Л. Волиннің [32] жариялауымен пайдаландық. Ортағасырлық саяхатшы А. Фадланның жазбаларында түркілердің діні, олардың арасында исламның таралуы жайлы құнды мәліметтер бар [33] .

Диплом жұмысының мақсаты мен міндеті: Көне түркілердің тұрмыс мен діни наным-сенімдеріне қатысты мәселелерді талдай отырып, мәселенің толық мазмұнын ашу негізгі жұмыстың мақсаты болып отыр. Аталған мақсатқа қол жеткізу үшін төмендегідей міндеттер тобы ұсынылып отыр:

- Түркі тайпаларының әдет-ғұрыптарының қалыптасу тариыхна тоқталу;

- діни-наным сенімдеріне қатысты, жерлеу рәсімдеріне қатысты дәстүрлермен түрлі іс-әрекеттер барысын нақтылау;

- Көне түркілердің жазбаларындағы дүниетанымдық көзақарастары мен құндылықтар жайлы түсініктерінің мәнін ашу;

- Түркі тайпаларының арасында таралған көшпелілік және өмір салтының ерекшеліктерінің мәнін ашу;

- ежелгі түркілердің баспанасы (киіз үй) және тұрмыстық заттарына тоқтала отырып, оның бүгінгі таңмен байланысына тоқталу болып отыр.

Диплом жұмысының құрылымы: Жұмыс кіріспе, негізгі екі тараудан (әр тарау жеке тармақшалардан) және қорытынды бөлім мен пайдаланаған әдебиеттер мен деректер тізімінен тұрады

І ЕЖЕЛГІ ТҮРКІЛЕРДІҢ ӘДЕТ-ҒҰРЫПТАРЫНЫҢ ШЫҒУ ТЕГІ

ЖӘНЕ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Әдет-ғұрыптарының қалыптасуы

Қазіргі Қазақстан жерінде сақтардан кейін жасаған ежелгі алғашқы тайпалық бірлестіктер - үйсіндер мен қаңылылар деуге болады. Олардың шекарасы батысында Шу мен Талас өзендері, шығысында Тянь-Шянь таулары, солтүстігінде Балқаш көлінен бастап, Ыстық көлінен бастап, Ыстықкөлдің оңтүстік жағалауына дейінгі өлкені алып жатты. Үйсіндер негізінен Іле алқабын жайлағанымен, ордасы “Қызыл алқап” қаласы Ыстықкөл маңында болдыҚаңлылар - Қаратау өңірі мен Сырдарияның орта саласын мекен етті. Ежелгі саяхатшылар Қаңлы тайпалық бірлестігін көшпелі ел әрі қалалары бар ұлкен мемлекет ретінде сипаттап жазады. Сыр өзенінің орта ағысы (Шаш, Отырар, Қаратау) аймағын мекендеген қаңлылардың мәдениеті тарихи әдебиеттерде Жетісай, Қауыншы, Отырар, ал кейін Қаратау мәдениеті деп аталады [31, 320-331 бб. ] . Атақты тарихшы С. П. Толстов кезінде археологиялық және жазба деректерге сүйене отырып, бұл өңірдің материалдық және рухани мәдениеті сол кез үшін өте жоғары болғанын ерекше атап көрсетті [32] .

Көне түрік тайпалары өз кезегінде ұйымдасқан елі ретінде таныла білді дәне олардың өзіне тән әдет-ғұрыптары қалыптасты. Әдет-ғұрыптары күнделікті тұрмыс жағдайларының негізінде қалыптасып, дамыды. Яғни, көне түрік тайпаларының әдет-ғұрыптары қоршаған орта мен оның әсері арқылы туындап, соған орай табиғаиқа деген құрмет арқылы дамып отырды. Мәселен, көне түріктердің түсінігі бойьшша жердегі өмірмен байланысы бар көк аспанның негізгі атрибутгары бұлар күн мен ай болған. Енисейлік құлпылтас ескерткіштерде "көк аспандағы күн мен айды жоғалттым" деген сөздер жиі кездеседі. Орхон түріктері күнге караи бағыт-бағдарды айқындаған.

Тәңірі бейнесі түркі тілдес халықтардьщ ғана рухани мұрасы смес, ол - Орталық Азиядағы барлық халыққа ортақ дүние. Көне мифологиялық шығыстық бейне кдтарына жатататьш Тәңіріні алтайлықгар - "тенгри", буряттар - "тэнгри", сахалар - "танга ра", тувалықтар - "дээр", шорлықгар - "тегри", монғолдар - "тэнгер", шорлықтар - "тура" дейді. Айтылуы әртүрлі болғанымен, мағанасы барлық халықтарға бірдей: рух, алғашқы бастау дегенді білдіреді. Коне қытай және шумер халқы түсінігінде де Тәңірі өмір мен игіліктің көзі болып есептелінген. Түркі, монғол және басқа халықтар түсінігінде Тәңірінің мекені - көк аспан, ол көк аспанның тұрғындарына иерархия тән. Сондықтан аспан тоғыз қабатқа бөлінеді. Әрбір кабат тағы екіге бөлінеді: жарыққа және қараңғыға, мейірбандық және әзезілдікке. Бұл дегеніміз құдай мейрімді және қатал, құтқарушы және жазалаушы ретінде болады деген сөз. Ол бөрін көреді, шешеді, адам тағдырыда сол көктегі кұдайдың қолында. Тәңіршілдік дінінің терең даналығы сонда, ол адамды кемсітпейді, кайта адамды ерлікке, жақсы іске қарай ынталандырады.

Тоғыз қабат аспан өлемі туралы түсінік ұзақ уақыт бойғы даму сатысынан өткен және де өзге халықгар түсінігіне әсер еткен болса керек. Мысалы, монғолдардың түсінігінде аспан тоқсан тоғыз қабаттан түрады, соған кұдай Тәңірі арқылы 99 құдай бар. Ал еуропалық христиандар шығыска тән дүниетанымды толық алмай, тек кұдайыланған үштік туралы түсінік қалыптастырған.

Коне түріктік кұдайлар пантеонында да бірнеше Тәңірі болған. Бірақ олардың саны нақгы кднша болғаныи айту қиын. Әйтсе де осы бағытга арнайы зерттеулер жарық көре бастағанын атап өткен жөн.

Тәңіршілдік діни жүйесіңде маңызда орын алған Бұт Тәңірінің бейнесі көне түріктер мөдениетінде құдай билігінің символын және қағидаларын қалыптастыруға көмектесті.

Шумер-түрік: мәдениетін салыстыра отырып, О. Сүлейменов тәңіршілдіктің өзекті идеясының бірі - қайта тірілуге сену болған, Монғолиядан Венгрияға дейінгі жалпақ далада тізілген қорғандар басына қойылған тас әйелдер мүсіні - адамдарды қайта тірілтуші Тәңірия-Иштордың бейнесі, өлікгі тәңіршілдік рәсімімен жерлеудің бірден-бір белгісі осы тас мүсіндер деп көрсетеді.

Көне түріктік әдет-ғұрыпта бақыт сыйлайтын тағдыр құдайы - Жол тәңірі болды. Жол Тәңіріге ұқсас бейнелер үндіеуропалық мәдениетге де кездеседі. Мысалы, Пушан - жол құдайы, көкке баратын екі жолдың иееі, бар қүпияның сырын біледі. Жол Тәңірі қыпшақтардың мифологиялық бабасы Ақ төр, яғни Ақ жол бейнесіне ұқсайды. Қазақ хандарының билігі де "Қасым ханның қасқа жолы", "Есім ханның ескі жолы" және т. б. ден жолмен байланыстырылған.

Көне түріктер Жол тәңірі құг-берекеге жегкізеді деп түсінген. Бұл да олардың әдет-ғұрпына айналып, оны құрсметтеуге көп көңіл бөлумен болған. Ала атты Жол тәңіріне тән қасиеттер мыналар: а) оның ала аты бар: е) ол ылғи қозғалыста болады; б) адам баласымен тікелей қарым-қатынас жасауға мүмкіндігі бар; г) адаммен жақсы қарым-қатынас жасауға әзір.

Енді қара атты Жол тәңірінің сипатына назар аударйық: а) өзі қара түсті, қара жолдың қожайыны; о) медициналық қызмет көрсете алады. "Сынғаныңды бүтіндеймін, үзілгенің болса -жалғаймын" дейді адамға; б) жасампаздық қызметі де бар. "Мен халыкты (немесе мемлекетті) жасадым", - дейді. "Ырқбітік" кітабындағы бұл мәліметтер көне түріктердің түсінігінде екі қарама-карсы - жарық, мейрімділік және түнек, зұлымдық құдайларының болғандығын аңғаргады.

Түркітердің әдет-ғұрпына тағы бір әсер еткен От пен ошақ құдайы Ұмай ана болд. ы Ұмай ертедегі орталық және Орга Азияны мекендеген көшпелі түркі тілдес халықтардың ұрпақ жалғастырушы, береке молшы- лық құдайы болған. Бұл әйел құдай коне түрік қорымдарындв (пан- теоныңда) ғарыш құдайы Тәңірден кейін екінші орын алған. Көне түріктердің ғұламасы Тоныкөкке арнап қойылған ескерткіште мынадай жолдар бар: "Бізді дәйім жебеи жүрген Тәңірі ием, Ұмай анам мен жер-суым" [27, 19-б] .

Көптеген түрік халықтары тілінде де "Ұмай" мен "ұма" сөзі магыналас. Олар баланың орны, жатыр, қүрсақ мағынасында қол- данылады. "Ұмай" сөзінің төркіні алтайша емген (ана), сахаша бие деген мағынаны береді.

Сонымен ежелгі түркілердің ұғымында Тәңірі аспандағы ер рөлінде көрініп, Ұмай - жер-ана болып қабылданған. Көне түріктердін Ұмай анаға табынуы Күлтегін, Тоныкөк жырларында байқалады. Мұнда қаганның әкесі Тәңірге, анасы Ұмай анаға теңестіріледі.

Әдет-ғұрыптық дәчтүрде Тау культінің негізіне жерден, судан және көктен келетін үш нәрседен сақтану әрекеті жатады. Әр рудың өзінің қасиетті тауы болады. Бірінші түрік қағанатының түріктері Гобидің оң жағындағы Бодыи-Інлі тауын, ал екінші түрік қағанаты түріктері Отүкенді (Монғолия жеріндегі Хангай таулары) қасиетті, құт мекен деп кадір тұтқан.

Бұл таулардың, өзендер мен көлдердің киелі аруағын қастерлеу емес, сол таудың, өзен мен көлдің өзін қастерлеп, құдірет тұту, яғни біз Бұл арада табиғатың рух-бейнесін емес, өзін тіріге санан, қастерлеу ісін көреміз.

Бабалар қалдырған жер-суды кдстерлеу - жер-су культінің бас- ты мазмүны. Орхон-Енисей жазбаларында Бұл наным жер-суды иесіз қалдырмау кджет, әйтпесе жер-су киесі үрады деп түсіндіріледі/ Коне түрірер ұғымында жер-су адамның озі омір сүрегін әлемді білдіреді. Түріктер табиғатқа табынғандықтан өлген адамның денесін өртеп, жер ананың қойнына күл мен көмірін ғана жерлеген. Егер адам күзде не қыста кдйтыс болса, әдет-ғүрыптарын жасан, көктемде жер когеріп, шөп шыгып, жапырақтар жайқала бастаған кезде жерлейтін болған. Бұл әдет наным-сенімінен табиғаттың торт кезеңіне толық табыну байқалады.

Көне түрік жазба ескерткіштеріңце адамдарға ажал жіберетін жер астындағы өлім құдайы Эрклиг жайлы айтылады. Ол орбір адамның жанын альш, емірін қыскартатын құдай бейнесі ретімде ұғыньмған.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.