Көне түріктердін Ұмай анаға табынуы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..3
І ЕЖЕЛГІ ТҮРКІЛЕРДІҢ ӘДЕТ-ҒҰРЫПТАРЫНЫҢ ШЫҒУ ТЕГІ
ЖӘНЕ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.1 Әдет-ғұрыптарының қалыптасуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Ежелгі түркілердің наным-сенімдері мен рухани-мәдени
ұстанымдарының
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1.3 Көне түркілердің жазбаларындағы дүниетанымдық
көзақарастары құндылықтар жайлы түсініктері
... ... ... ... ... ...20
ІІ ТҮРКІ ДӘУІРІНДЕГІ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЕЖЕЛГІ
ТАЙПАЛАРЫНЫҢ ТҰРМЫСЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
2.1 Көшпелілік және өмір салтының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... 37
2.2 Ежелгі түркілердің баспанасы (киіз үй) және тұрмыстық
заттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...57
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 59
КІРІСПЕ
Тақырыпың өзектілігі. Кейінгі жылдары Қазақстан тарихы бойынша көптеген
мәселелер қатары зерттеліп, жарық көрсе де, еліміздің тарихының әлі де
болса, жете қарастыратын қалтарыстары баршылық. Ежелгі түркі елі, түрік
жұртының тарихи тамырын тереңнен алатын бейне бір бәйтерек іспетті.
Егемендікке қол жеткізгенге дейін түрік халықтарының тарихы, негізінен
біртұтас қарастырылмады. Қазіргі уақытта түрік халықтарының тарихына,
олардың қалыптасуы мен дамуына мән беріліп отыр. Себебі түрік тайпаларының
тарихы қазақ елі тарихының құрамдас бір бөлігі екендігі рас. Осы орайда
Қазақстан территориясын мекен еткен ежелгі түркі тайпаларының тұрмысы мен
тіршілігін, өмір салтын және мәдениетін зерттей түсу қажет.
Бүгінгі қазақ халқы өзінің өсіп-өнуін алғашқы қауымдық құрлыстағы ру-
тайпалардан басталғандығын ешбір жоққа шығаруына болмайды. Халқымыздың
тарихи кезеңдерін, оның көне замандағы тарихын білу үшін көп жағдайда
археологиялық зерттеулер қажет болып отыр. Яғни, адамдардың тіршілік
әрекетінен қалған заттарды зерделей келе, археология ғылымы өткен тарихымыз
турасында мәліметтер тобын беріп отыр. Осы мәліметтер туралы ежелгі
еліміздің территориясында орналасып, кейіннен қазақ елінің тайпаларының
құрамында кездесетін тайпалар тобы да кездестіріп отыр. Олардың тұрмыс-
тіршілігі арқылы қалдырылған мұралары өте құны ерекндігі белгілі.
Түріктер өз заманында ірі елге айнала отырып, мол мұралар қалдыра білді.
Тұрмысы мен әдет-ғұрыптарының ескерткіштері кейінгі ұрпаққа беріліп,
көркемдігімен көзге түсіті. Жерімізде Отырар, Исфиджап, Түркістан, Сығанақ,
Жент, Баршыкент, Тараз, Баласағұн секілді бірнеше мәдени, әдеби, рухани
орталықтар болғаны айтылмай қалды. Ал, соңғы жылдардағы зерттеу жұмыстары
тек бір ғана Отырардың өзінен X-XVI-шы ғасырларда Әбу Насыр әл-Фарабиден
басқа ғылымның сан салалары бойынша терең де ойлы шығармалар қалдырған 17
ғұлама шыққанын көрсетіп отыр.Бұл мұралардың әр қайсысы түркі тайпаларының
тұрмысы, әдет-ғұрпы туралы мол мәліметтер берумен ерекшеленеді.
Бірақ, ұзақ уақыт бойы біз құнды мәдени жәдігерлерімізден айырылып
қалдық. Осы орайда Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың бастамасымен жүргізіліп жатқан
Мәдени мұра бағдарламасының әлемнің түпкір-түпкіріне тарап кеткен
мұраларымыздың әуелі көшірмелерін алдыртып, аудартып, хрестоматиялап
құрастырып, жариялау мен кешенді зерттеулер жұмысы басталды.
Осы орайда түркі тайпаларының тұрмысы мен әдет-ғұрпына қатысты да
құжаттар тобы молынан анықталып отыр. Олардың тұрмысы, әдет-ғұрпы туралы
мәліметтер ала отырып, бүгінгі таңдағы түркі тілді халықтар мәдениеті
арасынағы өзара ұқсастықтардың бар екендігін де жоққа шығара алаймы.
Тақырыптың өзектілігі сонда, түркі тайрпаларының өмір салты мен тұрмысы
туралы зертеу, оны салыстырмалы түрде нақтылай түсу болып табылады.
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі. Ежелгі түрік тайпаларының әдет-ғұрпы
мен тұрмысы мәселелерін зерттеу түркітану немесе туркология ғылымыммен
тығаз байланысты. Басында тіл білімінің бір саласы ретінде көне түрік жазба
ескерткіштерін зерттеу барысында Еуропа ориенталистерінің ізденістерімен
бірге қалыптаскап гылым саласының мәні, ауқымы, пәнаралық сипаты уақыт өте
келе түрлі өзгерістерге ұшырағаны мәлім. Кезінде еуроцентристік
көзқарастардың ықпалынан шыға алмағандықтан түркі халықтарының мәдени
мұрасына тосырқай қарау, байырғы жазба ескерткіштердің саяси, тарихи,
мәдени мән-маңызын, адамзат тарихындағы орнын белгілеуде үнсіздік танытып,
тек тілдік айғак ретінде қарастыру белең алған кезеңдерді де бастан
кешірдік. Түркологияның кешенді ғылымға айналғанына көп уақыт өткен жоқ.
Себебі, қоғамдық-гуманитарлык сипаты бар ғылымның өсіп-өркендеуі үшін де
қоғамның кемелденуі қажет екен.
Кеңестер Одағының саяси-идеологиялык ұстанымдарының аясында дамыған
қоғамдық-гуманитарлық пәндер сияқты түркологияның да шеңбер ішіндегі
шектелушілігі алдымен оның пәнаралық кешенді сипатының қанат жаймауында
еді. Мұндай мәселеге жол ашар болса, онда түркі халықтарының әлемдік тарихи
үрдістердің төрінен ойып орын алатын белгі-бедерлерін де қадап айтудың
кажеттілігі туындайтын. Бірақ, ежелгі дәуір мен орта ғасырларда әлем
тарихының күре жолында болған түркілердің тарихы кеңестік идеологияның
өктем үнімен үндесе қоймайтын. Сондықтан скифтер, сақтар, ғұндар, тіптен
көне түріктер тарихы бір арнада, түркі халықтарының арғы тарихымен біртұтас
сабақтастықта қарастырылмайтын еді. Қоғамның саяси ахуалы түркітану
ғылымының методологиялық, әдістемелік бағыт-бағдарын шектеп отыратын. Бұл
кезеңде түркологияның ғылыми нәтижелері тіл, тарих, әдебиет, өнер,
философия сияқты қоғамдық пәндердің бағдарламаларына енгізілмеді. Дегенмен
түркі өркениетінің мәселелерін зерттеуде кеңестік тарихнаманың
жетістіктерін де жоққа шығаруға болмайды.
Мәселенің зерттелуінде ең алдымен көне түркі жазба ескерткіштерінің
зертелуі аса маңызды болып табылады. Орхон-нисей жазба есскерткіштерінң
зертелуіне қатысты алғашқы ғылыми нәтижелер осы экспедицианың еңбектерінң
топтамасында жарық көрді [1]. 1900 жылы М.П. Мелиоранский Күлтегін
ескерткіші турады еңбегін жариялайды [2]. Бұл еңбекте алағаш рет Күлтегін
ескерткішінің жалпы сипататамы беріледі. Көне түркі жазба ескерткіштерінің
текстері мен оларды зерттеуге негізделген көлемді еңбекті С.Е. Малов
жариялайды [3]. С.Г. Кляшторный көне түркі жазба ескерткіштерін Орта Азия
тарихының деректері ретінде қарастырды [4]. И.Б. Батманов көне түркі
жазбаларының талас ескерткіштері туралы зерттеулерін жариялады [5]. Қазақ
ғалымдары ішінен Ғ.Айдаровтың [6] және Ә.Қоңыратбаев пен
Т.Қоңыратбаевтардың [7] еңбектерінде атап өту қажет. Зерттеуші И.В.
Стеблеваның Орхо-Енисей жазба ескерткіштерінң әдеби формалары жайлы
зерттеуінде түркі жазбаларының әдеби формаларының қазіргі түркі
халықтарының әдеби мұраларымен генетикалық байланыстары сөз болады [8].
Қазіргі таңда түркі жазба ескерткіштеріне қатысты зертеулер кең көлемде
жүргізіліп отыр. Ғалым Қ. Сартқожаұлы түркі жазба ескерткіштерінің кең
көлемді атласын жариялады [9].
Көне түркі тайпаларының тұрмыс салты мен мәдениеті, жалпы жалпы түркі
тайпаларының тарихы мен мемлекеттерін зерттеуге бағытталған еңбектерде де
көрініс тапты. Түркілердің тарихы мен мәдениетіне қатысты алғашқы кең
көлемді зерттеулер В.В. Бартольдың еңбектерінде қарастырылды [10-11].
Зерттеушілердің ішінен Л.Н. Гумилевтың көне түрікілердің тарихына арналаған
еңбектерін ерекше атап өту қажет [12]. Л. Н. Гумилев мәдени жетістіктерін
маңсұқ еткен, оларды тарихтың арамтамақтары деп атаған еуропацентристік
көзқарастарды ашық сынға алды. Ол еуразиялық мектептің өкілі ретінде көне
түркілердің әлемдік тарих пен өркениеттің асыл қазынасында алатын тың
пікірлерімен ерекшеленді. Б.Е.Көмековтың қимақтар [13],С.Г. Агаждановтың
оғызда [14], О. Қараевтың қарахандар [15] тарихына арналаған монографиялық
іргелі зерттеулерінде олардың діні, мәдениеті, шаруашылығы жайлы мол
мағлұматтар бар.
ТКөне түрік тайпаларының тұрмыс-салты туралы зерттеу барысында олардың
ортағасырлық қала мәдениетінің зерттелуі маңызды болып табылады. Себебі
кеңестік тарихнамада қазақ жеріндегі ортағасырлық қала мәдениетінің
түркілік тамырлары жоққа шығарылдғаны да рас. Дегенмен археологиялық
зерттеулердің нәтижелері қазақ жеріндегі гүлденген отырықшы қала
өркенитенің түркілік тамырларын дәлелдеп берді. Осы орайда ортағасырлық
қала мәдениетінің зерттелуіне мол үлес қосқан Ә.Х.Марғұлан [16],
К.А. Ақышев [17], К.М. Байпаков [18], М.Елеуов [19], Т.Н.
Сенигова [20] және т.б. зерттеулерін атап өту қажет.
Тәуелсіз Қазақстан тұсында жарық көрген зерттеулерде көне түрік
тайпалары және олардың қазақ өркениетімен байланысы басым айтылып жүр.
Қазақстандық тарихнамада М. Қозыбаев қазақ мәдениетін дала өркениетінің
құрамдас бөлігі ретінда қарастырды [21]. Бұл тұста да біз жалпы түрік
тайпалары туралы мол мағлұматтар ала аламыз.
Сондай-ақ, қазақстандық зерттеушілер арасынан белгілі ғалым
У.Х.Шалекеновтың еңбектерін аса маңызды болып табылады [22]. Ал көне түрік
тайпаларының рухани мәдениеті, оның ішінде түрік тайпаларының әдет-
ғұрыптары мен діни наным-сенімдері туралы мол мағлұматтар беріп, мәселені
нақытлай түсуде А.Махаевааның еңбегін атауға болады [23].
1998 жылы жарық көрген Қазақстан тарихының академиялық басылымының 1-ші
томында Көне түркі тайпалары туралы мол мәліметтер беріле отырып, олардың
діни наным-сенімдері мен тұрмысы туралы мол мағлұматтар берілген. [24].
Соңғы жылдары жарық көрген еңбектерден Ю.А. Зуевтың көне түркілердің тарихы
мен идеологиясының очерктеріне арналған зерттеуі [25] мен Н. Мыңжанидың
Қазақтың қысқа тарихы [26] еңбектері де мәселенің мәнін ашуда үлкен роөл
атқарады. Сол сияқты Қ. Салғарин және біріккен авторлықтағы К.Аманжолов пен
Қ.Рахметовтың [27, 28]еуразия көшпелілерінің өркениетіне арналған
зерттеулерін де ерекше атап өту керек.
Көріп отырғанымыздай, ежелгі түрік тайпаларының тарихы, оның ішінде
түріктердің тұрмысы мен діни наным-сенімдеріне қатысты бұл еңбектер
мәселенің зертелуіне қатысты тарихнамалық ой-тұжырымдардың негізгі даму
бағыттарын көрсетеді деп ойлаймыз. Дегенмен, отандық тарих ғылымында көне
түріктердің тұрмысы мен діни наным-сенімдері мәселелерін, сондай-ақ қазақ
халқының көне түркілердің тікелей мұрагерлері ретіндегі мәдени
құндылықтарын, өркениетін зерттеу әлі де болса жалғаса берері сөзсіз.
Диплом жұмысының деректік негіздерін жалпы көне түріктердің тарихына,
мәдениетіне қатысты жазба деректер мен археологиялық ескерткіштер құрайды.
Жазба деректердің негізі тобы Орхон-Енисей, Талас жазба ескерткіштері болып
табылатыны даусыз. Сондай-ақ, қытай, араб-парсы және түркі тіліндегі жазба
ескерткіштері де негізгі жазба деректер болып табылады. Қытай деректерін
Н.Я. Бичурин [29], Н.В. Кюнер [30] және соңғы жылдары қазақ тіліндегі
аудармалары [31] арқылы пайдалансақ, араб-парсы деректерінің бір тобын,
атап айтсақ, Әбу Дулаф, Гардизи, Ибн әл-Асир, Ибн әл-Факих, Ибн Хаукаль,
Ибн Хордадбек, Әл-Идриси, Истахри, Әл-Йакуби еңбектерін С.Л. Волиннің [32]
жариялауымен пайдаландық. Ортағасырлық саяхатшы А.Фадланның жазбаларында
түркілердің діні, олардың арасында исламның таралуы жайлы құнды мәліметтер
бар [33].
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеті: Көне түркілердің тұрмыс мен діни
наным-сенімдеріне қатысты мәселелерді талдай отырып, мәселенің толық
мазмұнын ашу негізгі жұмыстың мақсаты болып отыр. Аталған мақсатқа қол
жеткізу үшін төмендегідей міндеттер тобы ұсынылып отыр:
- Түркі тайпаларының әдет-ғұрыптарының қалыптасу тариыхна тоқталу;
- діни-наным сенімдеріне қатысты, жерлеу рәсімдеріне қатысты
дәстүрлермен түрлі іс-әрекеттер барысын нақтылау;
- Көне түркілердің жазбаларындағы дүниетанымдық көзақарастары мен
құндылықтар жайлы түсініктерінің мәнін ашу;
- Түркі тайпаларының арасында таралған көшпелілік және өмір салтының
ерекшеліктерінің мәнін ашу;
- ежелгі түркілердің баспанасы (киіз үй) және тұрмыстық заттарына
тоқтала отырып, оның бүгінгі таңмен байланысына тоқталу болып отыр.
Диплом жұмысының құрылымы: Жұмыс кіріспе, негізгі екі тараудан (әр тарау
жеке тармақшалардан) және қорытынды бөлім мен пайдаланаған әдебиеттер мен
деректер тізімінен тұрады
І ЕЖЕЛГІ ТҮРКІЛЕРДІҢ ӘДЕТ-ҒҰРЫПТАРЫНЫҢ ШЫҒУ ТЕГІ
ЖӘНЕ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1. Әдет-ғұрыптарының қалыптасуы
Қазіргі Қазақстан жерінде сақтардан кейін жасаған ежелгі алғашқы
тайпалық бірлестіктер – үйсіндер мен қаңылылар деуге болады. Олардың
шекарасы батысында Шу мен Талас өзендері, шығысында Тянь-Шянь таулары,
солтүстігінде Балқаш көлінен бастап, Ыстық көлінен бастап, Ыстықкөлдің
оңтүстік жағалауына дейінгі өлкені алып жатты. Үйсіндер негізінен Іле
алқабын жайлағанымен, ордасы “Қызыл алқап” қаласы Ыстықкөл маңында
болдыҚаңлылар - Қаратау өңірі мен Сырдарияның орта саласын мекен етті.
Ежелгі саяхатшылар Қаңлы тайпалық бірлестігін көшпелі ел әрі қалалары бар
ұлкен мемлекет ретінде сипаттап жазады. Сыр өзенінің орта ағысы (Шаш,
Отырар, Қаратау) аймағын мекендеген қаңлылардың мәдениеті тарихи
әдебиеттерде Жетісай, Қауыншы, Отырар, ал кейін Қаратау мәдениеті деп
аталады [31, 320-331 бб.]. Атақты тарихшы С.П.Толстов кезінде археологиялық
және жазба деректерге сүйене отырып, бұл өңірдің материалдық және рухани
мәдениеті сол кез үшін өте жоғары болғанын ерекше атап көрсетті [32].
Көне түрік тайпалары өз кезегінде ұйымдасқан елі ретінде таныла білді
дәне олардың өзіне тән әдет-ғұрыптары қалыптасты. Әдет-ғұрыптары күнделікті
тұрмыс жағдайларының негізінде қалыптасып, дамыды. Яғни, көне түрік
тайпаларының әдет-ғұрыптары қоршаған орта мен оның әсері арқылы туындап,
соған орай табиғаиқа деген құрмет арқылы дамып отырды. Мәселен, көне
түріктердің түсінігі бойьшша жердегі өмірмен байланысы бар көк аспанның
негізгі атрибутгары бұлар күн мен ай болған. Енисейлік құлпылтас
ескерткіштерде "көк аспандағы күн мен айды жоғалттым" деген сөздер жиі
кездеседі. Орхон түріктері күнге караи бағыт-бағдарды айқындаған.
Тәңірі бейнесі түркі тілдес халықтардьщ ғана рухани мұрасы смес, ол —
Орталық Азиядағы барлық халыққа ортақ дүние. Көне мифологиялық шығыстық
бейне кдтарына жатататьш Тәңіріні алтайлықгар — "тенгри", буряттар —
"тэнгри", сахалар — "танга ра", тувалықтар — "дээр", шорлықгар — "тегри",
монғолдар — "тэнгер", шорлықтар — "тура" дейді. Айтылуы әртүрлі болғанымен,
мағанасы барлық халықтарға бірдей: рух, алғашқы бастау дегенді білдіреді.
Коне қытай және шумер халқы түсінігінде де Тәңірі өмір мен игіліктің көзі
болып есептелінген. Түркі, монғол және басқа халықтар түсінігінде Тәңірінің
мекені — көк аспан, ол көк аспанның тұрғындарына иерархия тән. Сондықтан
аспан тоғыз қабатқа бөлінеді. Әрбір кабат тағы екіге бөлінеді: жарыққа және
қараңғыға, мейірбандық және әзезілдікке. Бұл дегеніміз құдай мейрімді және
қатал, құтқарушы және жазалаушы ретінде болады деген сөз. Ол бөрін көреді,
шешеді, адам тағдырыда сол көктегі кұдайдың қолында. Тәңіршілдік дінінің
терең даналығы сонда, ол адамды кемсітпейді, кайта адамды ерлікке, жақсы
іске қарай ынталандырады.
Тоғыз қабат аспан өлемі туралы түсінік ұзақ уақыт бойғы даму сатысынан
өткен және де өзге халықгар түсінігіне әсер еткен болса керек. Мысалы,
монғолдардың түсінігінде аспан тоқсан тоғыз қабаттан түрады, соған кұдай
Тәңірі арқылы 99 құдай бар. Ал еуропалық христиандар шығыска тән
дүниетанымды толық алмай, тек кұдайыланған үштік туралы түсінік
қалыптастырған.
Коне түріктік кұдайлар пантеонында да бірнеше Тәңірі болған. Бірақ
олардың саны нақгы кднша болғаныи айту қиын. Әйтсе де осы бағытга арнайы
зерттеулер жарық көре бастағанын атап өткен жөн.
Тәңіршілдік діни жүйесіңде маңызда орын алған Бұт Тәңірінің бейнесі көне
түріктер мөдениетінде құдай билігінің символын және қағидаларын
қалыптастыруға көмектесті.
Шумер-түрік: мәдениетін салыстыра отырып, О.Сүлейменов тәңіршілдіктің
өзекті идеясының бірі — қайта тірілуге сену болған, Монғолиядан Венгрияға
дейінгі жалпақ далада тізілген қорғандар басына қойылған тас әйелдер мүсіні
— адамдарды қайта тірілтуші Тәңірия—Иштордың бейнесі, өлікгі тәңіршілдік
рәсімімен жерлеудің бірден-бір белгісі осы тас мүсіндер деп көрсетеді.
Көне түріктік әдет-ғұрыпта бақыт сыйлайтын тағдыр құдайы — Жол тәңірі
болды. Жол Тәңіріге ұқсас бейнелер үндіеуропалық мәдениетге де
кездеседі.Мысалы, Пушан — жол құдайы, көкке баратын екі жолдың иееі, бар
қүпияның сырын біледі. Жол Тәңірі қыпшақтардың мифологиялық бабасы Ақ төр,
яғни Ақ жол бейнесіне ұқсайды. Қазақ хандарының билігі де "Қасым ханның
қасқа жолы", "Есім ханның ескі жолы" және т.б. ден жолмен байланыстырылған.
Көне түріктер Жол тәңірі құг-берекеге жегкізеді деп түсінген. Бұл да
олардың әдет-ғұрпына айналып, оны құрсметтеуге көп көңіл бөлумен болған.
Ала атты Жол тәңіріне тән қасиеттер мыналар: а) оның ала аты бар: е) ол
ылғи қозғалыста болады; б) адам баласымен тікелей қарым-қатынас жасауға
мүмкіндігі бар; г) адаммен жақсы қарым-қатынас жасауға әзір.
Енді қара атты Жол тәңірінің сипатына назар аударйық: а) өзі қара түсті,
қара жолдың қожайыны; о) медициналық қызмет көрсете алады. "Сынғаныңды
бүтіндеймін, үзілгенің болса -жалғаймын" дейді адамға; б) жасампаздық
қызметі де бар. "Мен халыкты (немесе мемлекетті) жасадым", — дейді.
"Ырқбітік" кітабындағы бұл мәліметтер көне түріктердің түсінігінде екі
қарама-карсы — жарық, мейрімділік және түнек, зұлымдық құдайларының
болғандығын аңғаргады.
Түркітердің әдет-ғұрпына тағы бір әсер еткен От пен ошақ құдайы Ұмай ана
болд.ы Ұмай ертедегі орталық және Орга Азияны мекендеген көшпелі түркі
тілдес халықтардың ұрпақ жалғастырушы, береке молшы- лық құдайы болған. Бұл
әйел құдай коне түрік қорымдарындв (пан- теоныңда) ғарыш құдайы Тәңірден
кейін екінші орын алған. Көне түріктердің ғұламасы Тоныкөкке арнап қойылған
ескерткіште мынадай жолдар бар: "Бізді дәйім жебеи жүрген Тәңірі ием, Ұмай
анам мен жер-суым" [27, 19-б].
Көптеген түрік халықтары тілінде де "Ұмай" мен "ұма" сөзі магыналас.
Олар баланың орны, жатыр, қүрсақ мағынасында қол- данылады. "Ұмай" сөзінің
төркіні алтайша емген (ана), сахаша бие деген мағынаны береді.
Сонымен ежелгі түркілердің ұғымында Тәңірі аспандағы ер рөлінде көрініп,
Ұмай — жер-ана болып қабылданған. Көне түріктердін Ұмай анаға табынуы
Күлтегін, Тоныкөк жырларында байқалады. Мұнда қаганның әкесі Тәңірге, анасы
Ұмай анаға теңестіріледі.
Әдет-ғұрыптық дәчтүрде Тау культінің негізіне жерден, судан және көктен
келетін үш нәрседен сақтану әрекеті жатады. Әр рудың өзінің қасиетті тауы
болады. Бірінші түрік қағанатының түріктері Гобидің оң жағындағы Бодыи-Інлі
тауын, ал екінші түрік қағанаты түріктері Отүкенді (Монғолия жеріндегі
Хангай таулары) қасиетті, құт мекен деп кадір тұтқан.
Бұл таулардың, өзендер мен көлдердің киелі аруағын қастерлеу емес, сол
таудың, өзен мен көлдің өзін қастерлеп, құдірет тұту, яғни біз Бұл арада
табиғатың рух-бейнесін емес, өзін тіріге санан, қастерлеу ісін көреміз.
Бабалар қалдырған жер-суды кдстерлеу — жер-су культінің бас- ты мазмүны.
Орхон-Енисей жазбаларында Бұл наным жер-суды иесіз қалдырмау кджет, әйтпесе
жер-су киесі үрады деп түсіндіріледі Коне түрірер ұғымында жер-су адамның
озі омір сүрегін әлемді білдіреді. Түріктер табиғатқа табынғандықтан өлген
адамның денесін өртеп, жер ананың қойнына күл мен көмірін ғана жерлеген.
Егер адам күзде не қыста кдйтыс болса, әдет-ғүрыптарын жасан, көктемде жер
когеріп, шөп шыгып, жапырақтар жайқала бастаған кезде жерлейтін болған. Бұл
әдет наным-сенімінен табиғаттың торт кезеңіне толық табыну байқалады.
Көне түрік жазба ескерткіштеріңце адамдарға ажал жіберетін жер астындағы
өлім құдайы Эрклиг жайлы айтылады. Ол орбір адамның жанын альш, емірін
қыскартатын құдай бейнесі ретімде ұғыньмған.
Өлген адамды жерлеу салты дами келе өлік туралы түсінікті дараландыра
тұсіп, аруақ ұғымын туғызады. Кез келген құбылыстың "иесі", "онгоны"
кейіннен аруаққа айналады. Әрине, адам- ның бәрі бірдей аруақкд айнала
алмайды. Руға басшы, қамқор бол- ған адамдар гана аруақкд айналады. Демек,
аруақ деп жұргеніміз табиғаттағы жанды-жансыз нәрсенің иесі, яғни Тәңірінің
өзі. Көктегі Тәңірінің өзі, жер, су және Ұмай, олардың рухтарының барлығы
аруақ болып табылады. Сонымен қатар адамдар Ұмай ықыласы ауғанға көктен
кемпірқосақ арқылы тұседі деп ойлаган. Кемпірқосақтың өзі Тәңірі мен
Ұмайдың қосақгалған корінісі. Өйткені кемпір сөзі кам (шаман) - пір (ана)
дегенді айгақгайды. Адамдар мен құдіретті күштер арасында жұретін қоғамдағы
ерекше өлеуметтік топ шамандар болды. Шамандар көне түріктердің қоғамдық
өмірінде маңызда рөл аткарған.
Шаман атауы көне түріктерге дейін белгілі болған. Бұған б.э.д. бірінші
мың жылдықгың аяғына қарай ғүндарда шамандар болды деп мөлімдейтін қытай
деректері куә бола алады, қытай тарихшы- лары шамандарды ву деп атаган.
Қазіргі заманғы оқымыстылар бұл сөзді шаман деп нық сеніммен аударып жүр
[32, 126-б].
Қытай деректерінде ғүн шамандары "Жер рухына" құрбандық шалатьшы турыла
айтылады. Соңдай-ақ ғүн жауынгерлеріне ша- мандар магиялық күштер аркылы
жөрдем бергендігі баяндалады. Еңці сөзіміз дәлелді болу үшін қытай
деректерінен үзінді келтірейік: "Сюннулер өздері жүрген жолдың өне бойында,
сонымен бірге асуларда қой мен өгіздерді жерге көміп, рухтардан хан
әскеріне өлім жіберілмеуін сұрауды өтінген"[32, 127-б].
Шаман ғұрыпының Бұл көрінісі тыва халкы дәстүрлерінде күні кешеге дейін
сақталған. Тывалықгарда ғасыр басына дейін сақ- талған жол бойына тастан
үйме қылып, оба жасау дәстүрі болған. Бұл дәстүрдің мәні — жол маңындағы
жергілікті рух-қожайындардан ақ жол сұрауы. Рухтардың ниеті түзу болу үшін
өгіздер тірідей тас қаланған, яки обалар жасалған жерлерге көмілген. Мұндай
"оба" деп аталған тас үймелерді жол бойына, асулы жерлерге салу көне
түріктерге де тән болған. Бірақ кәне түріктер мұндай жерлерде жануарларды
құрбандыкқд шалды ма, жоқ па беймәлім.
Тарбағатай өңіріне дейін жеткен юебань тайпаларының шамандары 449 ж.
жужандармен соғыс кезінде жауға соккы беру үшін нәсерлі жаңбыр, қарлы боран
және су тасқынын шақырған [33].
Жоғарыда келтірілген мысалдар ғүндарда шамандар болғанын және оның
кейбір қызметі мен әдістері біздің заманымызға шейін келіп жеткенін
дөлелдейді.
Қытай жьшнамаларында жужандардан шыққан жас шаман өйелдің билеушінің
(өміршінің) сарайында қызмет еткені, теле және үйғыр тайпаларында шамандар
қызмет ететіндігі және олардың найзағай түскен жерге құрбандық шалып, қойды
көметіндігі айтылады [33, 29-б].
Зергтеуші Ә.Қоңыратбаев шамандықкөбіне гибет, мошол, түрік тайпаларьша
тән дейді [27, 41-б]. Ғалым одан әрі: "Шаман діні Түрік кағанаты заманында
тольпстуьш катьштасқан жоқ еді... Шамандық Ұмай түрінде келіп, VII—IX
ғасырларда жаңа нанымға айналады, оның басы бақсылар болғанымен, нағыз
иелері — Қорқыт аталар, Бабай түктілер болған еді. Бұл культ Сыр бойында
VIII—IX ғасырларда орнығады", — деп жазады [27].
Шамандықтүріктерге кдйдан келген деген мәселеге Ә.Қоңыратбаев былай деп
жауап берген: "Рас, шаманизм буддизмнің бір мазхабы болған. Ол VI—VII ғ.ғ.
Үнді елінен Тибет пен Қытайға, содан соң түрік-монғолдарға өткен".
Ал шамандықгы зерттеуші тағы бір ғалым Л.П.Потапов бүған кдрсы мынандай
уәж айтады: "...көне будца дінінде үндістерге жануарларды союға, қан
шығарып, құрбандық шалуға тиым салынды. Сондықган шамандықҮнді елінен келді
деген дұрыс емес". Француз ғалымы М.Элиада (Шаманизм және оның жүзеге асу
өдістері. Париж, 1951) өз еңбегінде көне дөуірде түріктерде ша- мандық дін
ретінде болды десе, екінші бір франңуз оқымыстысы Жан-Поль Ру (VII—VIII
ғ.ғ. Орхон түріктерінің діні. Париж, 1962) шамандықгың дін ретіндегі рөлін
теріске шығарады [33, 120-б].
Осы карама-қайшы пікірлердің ішінде Л.П.Потаповтың коне түріктерге дейін
ғұндарда, онан соң түріктердің өз арасында шамандар болды деуі қиысатын
сияқты.
Көне түріктер шамандығының сипатын генеологиялық аңыздардан бастаған
жон. Бұл аңыздар Чжоу динасгиясының жылнамаларында баяндалады. Аңызда көне
түріктердің бабалары ішінде қасқырдан туған Ичжининишьщу атты кісінің
рухтармен байланыса алатындығы, сондықтан аяқ астынан жел мен нөсерді
болдыра алатындығы айтылады [33, 121-б].
Француз түркологы, әрі лингивисті Жан-Поль Ру көне түрік текстерінде
шамандық жайында айтылмайтындығындәлелдеген. Ғұлама тұрколог В.В.Бартольд
"Түріктердің шамандығы болғандығы даусыз, бірақ түріктің "кам" сөзі ешбір
жерде кездеспейді", — деп жазды [34].
Алайда тұркітанудағы осындай мәселелерді басқа деректерге сұйене отырып
ашуға болады.
"Кам" термині ерте дәуірлерге жататын деректерде кездеседі. Ол туралы ең
алгашқы мөлімет V ғасыр ортасында еуропалық ғұндарға байланысты кездеседі.
Ғұндар жоғарғы шаманды "кам" деп атаған. Ата камның қызметіне халықтың
шаруашылығына қай айлар мен жылдар қолайлы екенін білу кірген. Ал еш-кам,
яғни кағанның серігі деген титулға ие болғандар мемлекет басқаруға
қатысқан. Еш-кам титулын Аттиланың өкіл әкесі алған.
Y—VIII ғ.ғ, Тан династиясы жылнамасында Енисей қырғыздары шамандарды
"кам" деп атайды делінген [34. 123-б].
Шамандар мемлекет баскару ісіне ғана емес, мемлекет негізін қалауға,
емшілік қызметін аткдруға т.б. катысады.
Араб тарихшысы Васаф-шахтүрік қағандары пайғамбарлыкетті немесе алдын-
ала оқиғаны жору қасиетгеріне ие болды деп хабарлайды.
Чжоу-шу жылнамасында: "Әр жыл сайын қаған ақсүиек адамдарын құрбандық
шалу үшін Алтайдағы бабалар үңгіріне ертіп келеді, ал бесінші айдың
ортасында Көк тәңірге арнайы құрбандық беру үшін өзен маңына жиналады[32]
— делінген.
Зерттеуші Д.Банзаров шамандардың шығуы ежелгі замандар- дан бастау
алатьшдығын айта келіп, қаратгайым халық қана емес, билеуші қағандардың да
оган деген сенімі шексіз болғандығын жазады [22, 53-б].
Шаман болатын адамды рухтар (құдайлар) өздері таңдайді.і және оларды
ерекше қасиеттерге баулитьш да солар деген түсіиік бол- ған. Шаманның
міндеті рухтарға қызмет ету және олардың комегімен өзінің тайпаластарын
қауіп-қатерден сақтау болган. Шаман рухтармен байланысқанда экстаз күйіне
түседі.
Осы рухтардың көмегімен шаман тылсым күштерге ие болып, адамдардың
болашағын айтып беру, жел, жаңбыр шақыру, емдеу т.б. қасиеттерге қол
жеткізеді.
Шаманның маңызды міндетінің бірі өлгендердің рухын жер асты әлеміне
шығарып салу болып саналған [35].
Шамандық сенім түріктердің жерлеу ғүрыптарынан көрінеді. Орхон
жазбаларында тәңірі сөзімен қоса балбал сәзі кездеседі. Тас мүсіндердің
ерекшелігі сол, олардың бәрінің қолына ыдыс ұстатылған. Жалпы, түріктер
қолында ыдысы бар тас мүсінге құдай секілді құлшылық еткен. Мұндай тастар
көбіне молалар маңына қойылған [35, 54-б].
Сонымен шаман дегеніміз табиғат сырын үға алатын, басқа- лардан білімі
көп, сиқырға жетілген адамдар болған, езі ақын, музыкант, балгер және
дәрігер болып саналған.
Шамандардың коне дәуірлердегі және жаңа замандағы әлеуметтік рөлі
мөселесіне бүгіндері тарих, этнография, археоло- гия ғана емес, медицина,
музыка, филология ғылымдары окілдері де баса назар аударуда. Бұл жайт
шаманның жеке басында көптеген қасиеттің, түрлі өнердің астарласьш
жаткандығын, дәлірек айтсақ күрделі қоғамдық түлға екендігін білдіреді.
Өкінішке орай, шаманның өлеуметтік, қоғамдық түлғасы атеистік идеология
өсерінен ұзақ уақыт зерттеуден тыс қалды.
Бурят оқымыстысы Д.Банзаровтьщ 1848 жылы жарық көрген
"Монғолдардың қара нанымы немесе шамандық" деген еңбегін басшылыққа ала
отырып, шаманизм деген ұғымға зерттеушілердің басым көпшілігі үстірт қарап
кедці. Тіпті, Шоқанның: "Осы шы- ғарма соншалықты қүнды болғанымен Бұл
еңбекті шамандық ту- ралы толық дүние дей алмаймыз... Біздің ойымызша
Банзаров шамандықгың негізі жайлы тіптен дүрыс шешімге келе алмаған, немесе
дәлірек айтсақ, шамандық идеясын түсінбеген",[36]. — деген пікірі
ескерілмеді. Шоқанның 1862 жылы жазылған "Қазақтардағы шаманизм калдығы"
деген еңбегімен таныскан ғалымдар, шамандық қазақтарда бар деп түр ғой деп
ұққан. Шокан қазақтардағы шаманизм туралы күдігін бұл еңбегінде ашық айтқан
[37].
Қазіргі танда бұрынғы атеистік ұғымдардан санамыздың азат етілуі, ой
еркіндігі ғалымдарға шаманизм деген дін бар ма, бар болса оның құдайы кім
деген сауалдар тоңірегінде мықгап ойлануды, бұрынғы кеңестік дәуірдегі
исламға дейінгі наным-сенімді байыбына бармай шамандық деген үстірт
пікірлерге сын көзбен кдрауды талап етіп отыр. Тарихта шаман деген не
құдай, не пай- ғамбар болған жоқ, — деп жазады шаманизм мөселесінде тың
пікірлер айтып жүрген кдзақ ғалымы Ғ.Есім.
Шаманизмнің дін емес, жеке іс-өрекет екенін кезінде айткдн ғалымдар
болған [37, 451-б].
Ғылымда өлі күнге шамандықгың жалпыға бірдей кдбылданғ- ан анықгамасы
жоқ. Зерггеуші В.Н.Басилов шаманды адамдар коллективі мен қүдіретті рухтар
арасын жалғастырушы ретінде түсіндіреді [38]. Көне дәуірдегі түрікгердің
шамандар жайлы нанымы да осы ұғымға саяды.
Табиғат пен адам бірлігіне түрпайы көзкдрастан туындаған ұғым —
төтемизм. Көне түріктерде бөрі түріктердің ата-бабасы ретінде басты тотем
болып саналады. Осы күшті де еркін, ақылды жыртқышты түріктер "Көк құрт"
деп атаған. "Көк құрт" деген атау "көк аспаннан келген құткарушы" деген
мағынасына ие болған.
Көне түріктер өз ұрпағын құтқарып қалған бөріні қастерлеу ниетімен
Тәңірінің кдсиетті символьш білдіретін "көк" сөзін қосып айткдн.
Қазіргі Қазақстан территориясында әуелгі топтық қоғамдардың
қалыптасуына европалықтарға “ғұндар” деген атпен мәлім көшпелі тайпалар
бірлестігінің ықпалы да күшті болды. Біздің заманымыздың бірінші ғасырында
ғұндар Арал теңізі мен Каспий маңына шығып, ондағы аландар мен асаларды
батысқа қарай ығыстырып жіберді. Кейінірек олар Шығыс және Орталық Европаға
басып кірді. Сөйтіп, “халықтардың ұлы қоныс аударуы” Қазақстанның, Орта
және Алдыңғы Азияның, сондай-ақ Европаның этникалық және саяси картасын
едәуір дәрежеде өзгертті. Қазақстан территориясында жергілікті тұрғындардың
антропологиялық типіне монғол типтес элементтердің жайылуының алғашқы күшті
толқындарының бірі және өлкенің бүкіл территориясында түркі тілдерінің
кеңінен таралуы ғұндардың қысымымен болған шығыс тайпаларының миграциясымен
байланысты болса керек
Орта Азия мен Қазақстан территориясында бірте-бірте патриархалды
–феодалдық қатынастар қалыптасып, ежелгі феодалдық мемлекеттерқұрыла
бастады. Орталық Азиядағы көптеген тайпалық одақтардан бірігіп пайда болған
осындай ежелгі феодалдық мемлекеттердің бірі. Түрік қағандығы (552-745
жылдар) еді. Бұл қағандыққа енген тайпалар алғашында Алтай мен Жетісудың
бір бөлігін мекендеді. “Түрік” деген термин тұңғыш рет 542 жылы аталады.
“Түрік” этнонимі алғашқы кезде белгілі бір адамның ата-тегі шонжар топтағы
немесе әскери ақсүйектерден шыққанын білдірген. Кейінірек бұл сөздің
семантикасы бірте-бірте ұлғайып, билік жүргізуші, үстемдік етуші, яғни
“патша” шыққан тайпаның символы болған. Бертін келе сол билік етуші тайпаға
бағынышты болып қалған тайпаларды да көршілері түріктер деп атап кеткен
Түрік қағандығының әлеуметтік, саяси және қоғамдық өмірінде әскери істер
аса маңызды орын алып, үлкен роль ойнағаны тарихтан жақсы мәлім.
Түріктердің алғашқы көсемдерінің бірі Бумын қаған болды. Оның билік
жүргізген кезінде көптеген көрші елдер түрік өкіметіне бағынды. Қағандықтың
ордасы Орхон өзенінің (Монғолия) жоғарғы сағасында болды. Бумынның інісі
қаған ҮІ ғасырдың орта кезінде Орта Азиядағы эфталиттер мемлекетін күйрете
жеңді. Түрік қағанатының территориясы бұрынғыдан да ұлғайып, әскери қуаты
арта түсті. Бірақ бұл ұзаққа созылған жоқ. Түрік аристократиясы жаулап
алған өлкелерді әрқайсысы жеке-жеке бөліп алып, дербес басқаруға тырысты.
Осыдан саяси дағдарыс туып, билікке таласқан өзара қырқыс соғыстар
басталды. Ақыры Түрік қағандығы бір-бірімен жауласқан екі қағандыққа
бөлініп кетті: Бірі-Шығыс түрік қағандығы (Орталық Азия), ал екіншісі –
Батыс түрік қағандығы (Орта Азия, Жетісу, Шығыс Түркістан, Батыс түрік
қағандығы яки қағанаты – Түрік қағандығының негізінде 603 жылы құрылған
ертедегі феодалдық мемлекет. Бұл қағанаттың территориясы Жетісу мен Шығыс
Түркістанды, Тянь-Шаньның батыс беткейі мен Орта Азияны алып жатты.
Қағанаттың орталығы Шу өзені алқабындағы Суяб қаласы еді. Қағанаттың
бірінші басшысы – қаған, жоғарғы әміршісі әрі әскер басы болды. Батыс түрік
қағанатының негізін қалаған Бумын қағанның інісі Істемі–қаған болды.
Түріктер 558 жылы аварларды Батысқа ығыстырып, Еділ мен Жайық бойын өзіне
қаратып алды. Білге қаған мен оның інісі Күлтегін осы ұлан-ғайыр қағанаттың
тәуелсіздігін тан империясынан қорғау үшін күрескен. Кезінде Батыс түрік
қағандығын құраған түрлі тайпалар кейіннен қазақ халқының құрамына еніп
кеткені мәлімБатыс түрік қағандығынан кейін Жетісу өңірінде құрылған
феодалдық мемлекет – Түркеш қағанаты (704-766 ж.ж.) болды. Ал бұдан кейін
Қарлұқ қағанаты (766-940 ж.ж.) өмірге келді. Ол Жетісу мен Қашғардан
бастап, Ферғана мен Сырдың орта ағысына дейінгі өңірге билік жүргізді.
Сырдарияның орта және төменгі ағысында және соған жақын жатқан батыс
Қазақстан жерінде түркі халықтарының арғы аталарының бірі – оғыз тайпалары
бірлестігі – Оғыз мемлекеті (ІХ-ХІ ғасыр) болды. Оғыз мемлекетінің астанасы
Сыр бойындағы Янгикент қаласы еді. Бұлар негізінен көшелі тайпалар
саналған, сондай-ақ отырықшы оғыздар да болды [39].
Олар Сыр өзені алқабындағы Сүткент, Сығанақ, Қарнақ сияқты қалаларды
мекен етті. Кейінірек қыпшақтардың қысымына шыдай алмаған ғыздардың
көпшілігі Шығыс Европа мен Кіші Азияға ығысып көпшілігі Шығыс Европа мен
Кіші Азияға ығысып кетті. Түрік мұсылмандарының алғашқы феодалдық мемлекеті
– Қарахан мемлекеті (940-1212 ж.ж.) болды. Қарахан әулеті батысында
Амудария мен Сырдарияның төменгі ағысынан бастап, шығысында Жетісу мен
Қашқарға дейінгі өлкеде екі ғасыр бойы билік жұргізді. Астанасы – Баласағұн
қаласы. Ұлан ғайыр аймақты алып жатқан Қарахан мемлекетінде экономикалық,
әлеуметтік және мәдени жағынан едәуір өрлеу болды Батыс Түрік қағанаты
ыдырай бастаған кезде олардан қимақтар мен қыпшақтар оқшауланып бөлініп
шықты. Қыпшақтар – ерте кезден-ақ Орталық Азияны мекен еткен көне
тайпалардың бірі екені мәлімҚыпшақ қоғамы – ертедегі феодалдық мемлекет
бірлестігі ретінде өмірге келген. Олар Ертіс өзенінен бастап сонау Дунайға
дейінгі ұлан-ғайыр кең алқапты мекен етті. Қазіргі қазақтардың арғы
аталарының бірі саналатын қыпшақтарды Европада- қумандар, ал Ресейде -
половецтер деп атаған. Сонымен ҮІ-ҮІІ ғасырларда көшпелі және жартылай
көшпелі өмір сүрген қаңылылар, қарлұқтар, шігілдер, тухшлер, яғмалар,
оғыздар, қимақтар, қыпшақтар, т.б. тайпалар бертін келе түркі тілдес
халықтардың этникалық құрамына негіз болып қаланды
1.2 Ежелгі түркілердің наным-сенімдері мен рухани-мәдени
ұстанымдарының негіздері
Халықтың діні, наным-сенімдері мен көзқарастары оның тарихына, рухани-
мәдени, саяси өміріне үлкен әсер ететін фактор болып табылады. Дін –
руханияттың өзекті саласы. Дін тарихын білмейінше белгілі бір аймақты
мекендеген халықтардың тұрмысын, өмірін, мәдени болмысының қыр-сырын терең
тану мүмкін емес, яғни кез келген ұлттық мәдениеттің рухани бастауларын,
оның менталитеті мен дүниетанымын ұғыну үшін мәдени тұтастықтағы діни
жүйелерді терең зерттеп, зерделеудің маңызы ерекше. Ежелгі руханиятта дін
оның негізгі құрамдас бөлігі екендігін ескерсек, айтылған тұжырымның
маңыздылығы арта түседі. Себебі дін өткен тарихи дәуірлерде мәдениеттің
барлық салаларын қамтып жатты.
Көптеген мәдениеттанушылар дінді мәдениеттерді бір өркениетке
біріктіретін фактор ретінде қарастырады. Н. Данилевскийдің, К. Ясперстің,
А. Тойнбидің, О. Шпенглердің, П. Сорокиннің еңбектерінде тарихи-
мәдени типтердегі діни ерекшеліктер бітім құрастырушы және мәдени
айрықшалықты білдіретін нышан ретінде баяндалады. Үлкен өркениеттердің
қалыптасуында ұлттық діндердің тар шеңберден шығып, рухани-мәдени
тұтастықты құрауы, дүниетаным мен адами қасиеттердің жаңа мазмұндарын
қалыптастыруы ерекше маңызды [40].
Алайда, өркениет ағымына қосылған этностар мен этностық топтар
өркениетке ортақ дінді, оның рәсім-рәміздерін қабылдағанмен, олардың наным-
сенімдері мүлдем жоғалып кетпейді. Олар халықтың әдет-ғұрпында,
дүниетанымдық рәміздерінде, дүниені түйсінуінде, сезінуінде сақталады. Сол
себепті қазақтардың діни көзқарасында Алла мен Тәңірі ұғымдары синонимдер
ретінде қолданылады. Әрине, қазақ мәдениетінде қалыптасқан архетиптік наным-
сенімдерден исламдық діни жүйеге ауысу бірнеше ғасырларға созылды және бұл
қарым-қатынас тұтастану бағытында өтті.
Ислам діні мен араб мәдениетінің қазақ халқының руханиятына тигізген игі
әсерін, тарихтағы үйлестіруші қызметін теріске шығаруға болмас, алайда
қазақтарды өзіндік халық, этнос ретінде қалыптастырған, руханиятының өзегін
құрап, тұрақтандырған архетиптік наным-сенімдерін ұмытпаған жөн, оларсыз
мәдениетімізді толыққанды түсіну мүмкін емес. Қазақтардың діни
жүйелерін қарастырғанда олардың бір-бірімен қатар дамығанын, оларды бөліп
қарастыру тек ғылыми абстрактілеу арқылы, қолайлылық мақсатында
қолданылғанын естен шығармаған жөн. Нақтылы тарихи даму барысында олар бір-
бірімен қабаттасып, тұтасып кеткен. Қазақтардың мифологиялық және
архетиптік тарихи даму кезендерінде генотиптік діни жүйелер басым болды.
Профессор Т.Ғабитов генотиптік діни жүйеге төмендегідей анықтама береді:
“Генотиптік діни жүйе деп рулық-тайпалық қауымға тән ілкі ата текті
қастерлеп, оларды жаратушы және қоғамдық өмірдің барлық салаларында шешуші
күш ретінде қабылдайтын сенімдер мен нанымдардың бірлігін айтады.
Генотиптік сенімнің орталық бейнесі – аруақ” [40, 125-б]. Ата-баба аруағын
қастерлеу – сақтар заманынан осы күнге дейін жалғасқан дәстүр. Қазіргі
күндері ел мен жерді жаудан жан аямай қорғап, ерлігімен, әділеттілігімен
көзге түскен, сол арқылы халық жадында сақталған Қабанбай, Бөгенбай,
Наурызбай, Райымбек сияқты батырларды, Төле, Қазыбек, Әйтекедей билерді
қастерлеп, оларға атап ас беру – осы дәстүр көрінісі. Артында қалған ұрпағы
о дүниелік болған адамның аруағын риза етуді парыз санаған. “Өлі риза
болмай, тірі байымайды” деген халық даналығында аруаққа деген көзқарас
айқын көрініс тапқан.
Көне түркілердің генеалогиялық мифтері тотемистік нанымдардың да
генотиптік сипатта болғандығын айқындайды. Түркілердің ұйытқысы болған ашин
тайпасының өкілдері өздерін көк бөрінің ұрпақтарымыз деп санаған. Адам
баласы өз табиғатында тек тәндік қана емес, сонымен қатар руханилықтың бар
екендігін ерте ұғынса керек және ол осы ұғымын мифологиялық тұрғыда
бейнелеген. Мысалы, Өгізхан, Шыңғысхан туралы аңыздарда олар күн сәулесінен
жаралған делінеді. Бұл аңыздарда хан қызы күн сәулесі түскеннен кейін жүкті
болып, ұл туады. Аталған аңыздарда ел билеуші хандардың құдайлық табиғатын,
яғни билігін заңды деп тану мағынасында қолдану кейінгі кездерде
қалыптасқан, ал олардың бастапқы мәні адамның руханилығын,
трансценденттігін негіздеу болып табылады.
Көк аспанды, жұлдыздарды, күн нұрын — жан тұрағы деп қарастыру оларды
құдіреттендіруге жол ашады. Дамудың белгілі бір сатысында адам болмыс пен
сананың, тән мен рухтың аражігін ажыратады және соңғысын жоғарғы әлеммен
байланыстырады [40, 125-б].
Исламға дейінгі қазақ халқының рухани мәдениетінде тәңірлік сенім мен
шаманизм айрықша орын алады. Тәңірді зерттеушілердің тұжырымында
еуроазиялық көшпелі шаруашылық – мәдени типтің қажеттіліктеріне икемді
сенім жүйесі ретінде бейнеленеді, яғни ол көшпелілердің шындықтағы болмыс
тәсілінен, дүние түйсінуінен туындаған. Академик Ғарифолла Есім “Хакім
Абай” кітабында: тәңірге сыйыну – сенім емес, дін емес, ол Адам мен
табиғаттың арасындағы үйлесімділікті мойындағандық деп тұжырымдаған.
“Тәңірді мойындау адам еркін шектемейді. Тәңірге көзқарас өзіне қарама-
қарсы түсінікті қажет етпеген. Себебі, тәңір – деген табиғат, ол өмір сүру
үшін қажетті жағдай. Тәңір табиғаттың өзінен туған түсінік. Оны табиғаттың
синонимі деп те қарауға болады. Адамның табиғатқа табынуы, бір жағынан,
натуралистік түсінік болса, екіншіден, өзінен тыс рухты іздеу, оны субъект
ретінде қабылдау, дерексіз ойлаудың жемісі” [41], – дейді. Яғни, біздің
арғы ата-бабаларымызға догматталған діни жүйелерге қарағанда, ашық
дүниетаным тұрпатындағы сенім көбірек тән, жан дүниесі мен рухани
ізденістеріне әлдеқайда жақын.
Барлық діни жүйелердегі тәрізді тәңірлік сенім де табиғат күштерін
құдіреттендіруден, құпия тылсым тіршіліктің терең қатпарларынан тамыр
алады. Алайда, Тәңірге табыну діни түсінік эволюциясындағы табиғат
діндерінен кейінгі жоғары саты болды. Барлық халықтар рухани дамуында діни
көзқарастар эволюциясын бастан өткізді. Әрине, оны бірінен соң бірі келетін
діни жүйелер хронологиясы деп қарастыруға болмайды, шындық әрқашан теорияға
қарағанда әлдеқайда күрделі, көпжақты болып келеді. “Ол (тәңір – авт.) – әр
түрлі наным-сенімдердің, көбіне табиғатқа, оның стихиялық күштеріне
табынудың және оларды бұрмалап бейнелеудің біртіндеп дамуынан туған
құбылыс. Тәңірліктің дүниетанымдық негізі дүниедегі заттар мен құбылыстар
жанданған деп қарастыратын натурфилософиялық гилозоизм болып табылады, ол
түптеп келгенде табиғатты құдай деп қарастыратын пантеизмнің негізін
құрайды” - деп жазады С.Н. Ақатаев [42]. Қалыптасуының бастапқы сатысында
Тәңір протоқазақтардың құдайлар пантеонындағы жоғарғысы деп танылады.
Ежелгі қазақтар тәрізді қазақтардың ілкі тектері де табиғат объектілері мен
құбылыстарын құдайландырып, оларға табынған. Тәңірлік діннің өзіне тән
ерекшелігі – ол өзіне дейінгі діни наным-сенімдерді теріске шығармайды,
қайта оларды бір жүйеге келтіріп синтездеуші рөл атқарады. Плано Карпини
түркілердің бір құдайға иланатындығын айта келіп, “... оның үстіне олар
күнге, айға және отқа, сонымен бірге таңертеңгілік тамақ жеудің немесе су
ішердің алдында сол ас-дәмдерінен ауыз тидіретін сыбаға арнап, су мен жерге
де құдай деп табынады”, – дейді [43].
В.В. Бартольд: “Ежелгі түркілер дінінің негізі Көкке (Тәңір) және Жерге
(жер-суға) сыйыну болды”, – деп жазады [11, 421-б]. Тәңірді түркілер
барлықты жаратушы “объективті идея” ретінде қарастырса, жер-су –
тіршіліктің тірегі. Бұлардан басқа көне түркілердің наным-сенімдерінде әйел-
құдай – Ұмай ерекше құрметтелген. Әйел тәңірі Ұмай – отбасы мен бала-
шағаның жебеушісі болған. Аталған үш құдай түркілердің пантеонында маңызды
болып саналады. Тоныкөк құрметіне орнатылған ескерткіште: “Көк, Ұмай құдай,
қасиетті жер-су, міне, бізге жеңіс сыйлаған осылар деп ойлау керек!”, –
делінеді. Жер-су құдайына келетін болсақ, ол да табиғатты пір тұтудан
туындайды. Алтайлық аңызда: “Үлген жаратылысқа дейін шексіз-шетсіз, түпсіз-
тұңғиық теңіз үстіндегі кеңістікте тіршілік етеді. Сонда Үлгенге судан Ақ
ана шығып, оған жер мен аспанды жаратуды үйретеді” делінген. Бұл аңызда да
матриархаттық, рулық, қауымдық қатынастар ықпалы байқалады. Матриархаттық-
рулық қауымнан патриархалды қауымға біртіндеп өту барысында жер-су соңғы
орынға ығыстырылады. Көк аспан ретіндегі Тәңір өзінің жоғарғы құдай
ретіндегі маңызын жоғалтпайды, патриархалдық-қауымдық қатынастардың
күшейіп, нығаюына байланысты ол зор, қаһарлы тұлға сипатына ие болады.
Тәңір сөзінің этимологиясын С. Ақатаев “таң” және “ер” сөздерінің
бірігуінен шығуы мүмкін деп қарастырады. Бірінші буын “таң”, автордың
пікірінше, күннің шығуымен байланысты болса, “ер” – түрік тілдерінде ер
адамды білдіреді. Осы тұрғыда Тәңір “Күн адам”, “Аспан адам”, яғни құдай
дегенді білдіреді. Тәңірлік дін адамды өз іс-қимылына, әрекетіне, пиғыл-
ниетіне есеп беріп отыруға үйретеді, ісі түсіп, жолы болса түркілер тәңір
қолдады, дейді, қателік жасап, адасса, “Тәңірім, кешіре гөр”, – дейді [43,
128-б].
Ежелгі түркі жерінде көне түркілердің дәстүрлі наным-сенімдерімен қатар
басқа да діндер таралды. Солардың ішінде ең байырғысы зороастризм діні
болды. Кеңес дәуірінің шығыстанушы ғалымдары В. Струве, В. Абеев және т.б.
бұл діннің Орталық Азия мен Қазақстан жерінде б.з.д. VІІ ғасырда
таралғандығын атап көрсетеді. “Қазақстан жеріне әлемдік діндердің ішінде
алғашқысы болып буддизм келді. Бумынның ұлы Мұхан қаған осы дінді
қабылдады, ал оның мұрагері Тобо қаған “Нирвана-сутрадан” бастап будда
әдебиетін түркі тіліне аударуға жарлық берді. ...Буддизм Шығыс
Түркістандағы соңғы ғұн мемлекеттеріндегі түркілер арасында тарала бастады,
ал ашин тайпасы олармен тектік тарихи байланыста болған еді” [31, 446 б.].
Орталық Азиядан шыққан көшпенділер Үндістанға дейін барып, осы жерлерде
Құшан, Ұлы Моғолдар мемлекетін құрғаны тарихтан белгілі. Буддизмнің бұл
жерлерде таралуы империяны бір дін аясында біріктіру мүддесіне байланысты
болса керек. Алайда түркілер бұл дінді жаппай қабылдады десек, тарихқа
қайшы келер едік. Әрине, будда дінінің моральдық қағидалары олардың
руханилығына жақын болғанмен, оның жарық дүниені тәркілеу, “әрекет етпеу”
қағидаты көне түркілердің дүниетанымы мен өмірлік ұстанымдарына үйлесе
бермеді. Түркілерге таныс болған мани дінінің де тағдыры буддизмге ұқсас
болды. Мани ілімі баяндалған “Болжаулар кітабы” түркі тіліне
аударылғанымен, бұл дін де түркілер арасында терең тамыр жаймады [31, 446
б.].
Буддизмен қатар Ұлы Жібек жолы арқылы христиандық та таралды. Ол
басында несториандық, кейіннен яковиттік түрінде V ғасырдан бастап қазіргі
Қазақстан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..3
І ЕЖЕЛГІ ТҮРКІЛЕРДІҢ ӘДЕТ-ҒҰРЫПТАРЫНЫҢ ШЫҒУ ТЕГІ
ЖӘНЕ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.1 Әдет-ғұрыптарының қалыптасуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Ежелгі түркілердің наным-сенімдері мен рухани-мәдени
ұстанымдарының
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1.3 Көне түркілердің жазбаларындағы дүниетанымдық
көзақарастары құндылықтар жайлы түсініктері
... ... ... ... ... ...20
ІІ ТҮРКІ ДӘУІРІНДЕГІ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЕЖЕЛГІ
ТАЙПАЛАРЫНЫҢ ТҰРМЫСЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
2.1 Көшпелілік және өмір салтының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... 37
2.2 Ежелгі түркілердің баспанасы (киіз үй) және тұрмыстық
заттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...57
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 59
КІРІСПЕ
Тақырыпың өзектілігі. Кейінгі жылдары Қазақстан тарихы бойынша көптеген
мәселелер қатары зерттеліп, жарық көрсе де, еліміздің тарихының әлі де
болса, жете қарастыратын қалтарыстары баршылық. Ежелгі түркі елі, түрік
жұртының тарихи тамырын тереңнен алатын бейне бір бәйтерек іспетті.
Егемендікке қол жеткізгенге дейін түрік халықтарының тарихы, негізінен
біртұтас қарастырылмады. Қазіргі уақытта түрік халықтарының тарихына,
олардың қалыптасуы мен дамуына мән беріліп отыр. Себебі түрік тайпаларының
тарихы қазақ елі тарихының құрамдас бір бөлігі екендігі рас. Осы орайда
Қазақстан территориясын мекен еткен ежелгі түркі тайпаларының тұрмысы мен
тіршілігін, өмір салтын және мәдениетін зерттей түсу қажет.
Бүгінгі қазақ халқы өзінің өсіп-өнуін алғашқы қауымдық құрлыстағы ру-
тайпалардан басталғандығын ешбір жоққа шығаруына болмайды. Халқымыздың
тарихи кезеңдерін, оның көне замандағы тарихын білу үшін көп жағдайда
археологиялық зерттеулер қажет болып отыр. Яғни, адамдардың тіршілік
әрекетінен қалған заттарды зерделей келе, археология ғылымы өткен тарихымыз
турасында мәліметтер тобын беріп отыр. Осы мәліметтер туралы ежелгі
еліміздің территориясында орналасып, кейіннен қазақ елінің тайпаларының
құрамында кездесетін тайпалар тобы да кездестіріп отыр. Олардың тұрмыс-
тіршілігі арқылы қалдырылған мұралары өте құны ерекндігі белгілі.
Түріктер өз заманында ірі елге айнала отырып, мол мұралар қалдыра білді.
Тұрмысы мен әдет-ғұрыптарының ескерткіштері кейінгі ұрпаққа беріліп,
көркемдігімен көзге түсіті. Жерімізде Отырар, Исфиджап, Түркістан, Сығанақ,
Жент, Баршыкент, Тараз, Баласағұн секілді бірнеше мәдени, әдеби, рухани
орталықтар болғаны айтылмай қалды. Ал, соңғы жылдардағы зерттеу жұмыстары
тек бір ғана Отырардың өзінен X-XVI-шы ғасырларда Әбу Насыр әл-Фарабиден
басқа ғылымның сан салалары бойынша терең де ойлы шығармалар қалдырған 17
ғұлама шыққанын көрсетіп отыр.Бұл мұралардың әр қайсысы түркі тайпаларының
тұрмысы, әдет-ғұрпы туралы мол мәліметтер берумен ерекшеленеді.
Бірақ, ұзақ уақыт бойы біз құнды мәдени жәдігерлерімізден айырылып
қалдық. Осы орайда Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың бастамасымен жүргізіліп жатқан
Мәдени мұра бағдарламасының әлемнің түпкір-түпкіріне тарап кеткен
мұраларымыздың әуелі көшірмелерін алдыртып, аудартып, хрестоматиялап
құрастырып, жариялау мен кешенді зерттеулер жұмысы басталды.
Осы орайда түркі тайпаларының тұрмысы мен әдет-ғұрпына қатысты да
құжаттар тобы молынан анықталып отыр. Олардың тұрмысы, әдет-ғұрпы туралы
мәліметтер ала отырып, бүгінгі таңдағы түркі тілді халықтар мәдениеті
арасынағы өзара ұқсастықтардың бар екендігін де жоққа шығара алаймы.
Тақырыптың өзектілігі сонда, түркі тайрпаларының өмір салты мен тұрмысы
туралы зертеу, оны салыстырмалы түрде нақтылай түсу болып табылады.
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі. Ежелгі түрік тайпаларының әдет-ғұрпы
мен тұрмысы мәселелерін зерттеу түркітану немесе туркология ғылымыммен
тығаз байланысты. Басында тіл білімінің бір саласы ретінде көне түрік жазба
ескерткіштерін зерттеу барысында Еуропа ориенталистерінің ізденістерімен
бірге қалыптаскап гылым саласының мәні, ауқымы, пәнаралық сипаты уақыт өте
келе түрлі өзгерістерге ұшырағаны мәлім. Кезінде еуроцентристік
көзқарастардың ықпалынан шыға алмағандықтан түркі халықтарының мәдени
мұрасына тосырқай қарау, байырғы жазба ескерткіштердің саяси, тарихи,
мәдени мән-маңызын, адамзат тарихындағы орнын белгілеуде үнсіздік танытып,
тек тілдік айғак ретінде қарастыру белең алған кезеңдерді де бастан
кешірдік. Түркологияның кешенді ғылымға айналғанына көп уақыт өткен жоқ.
Себебі, қоғамдық-гуманитарлык сипаты бар ғылымның өсіп-өркендеуі үшін де
қоғамның кемелденуі қажет екен.
Кеңестер Одағының саяси-идеологиялык ұстанымдарының аясында дамыған
қоғамдық-гуманитарлық пәндер сияқты түркологияның да шеңбер ішіндегі
шектелушілігі алдымен оның пәнаралық кешенді сипатының қанат жаймауында
еді. Мұндай мәселеге жол ашар болса, онда түркі халықтарының әлемдік тарихи
үрдістердің төрінен ойып орын алатын белгі-бедерлерін де қадап айтудың
кажеттілігі туындайтын. Бірақ, ежелгі дәуір мен орта ғасырларда әлем
тарихының күре жолында болған түркілердің тарихы кеңестік идеологияның
өктем үнімен үндесе қоймайтын. Сондықтан скифтер, сақтар, ғұндар, тіптен
көне түріктер тарихы бір арнада, түркі халықтарының арғы тарихымен біртұтас
сабақтастықта қарастырылмайтын еді. Қоғамның саяси ахуалы түркітану
ғылымының методологиялық, әдістемелік бағыт-бағдарын шектеп отыратын. Бұл
кезеңде түркологияның ғылыми нәтижелері тіл, тарих, әдебиет, өнер,
философия сияқты қоғамдық пәндердің бағдарламаларына енгізілмеді. Дегенмен
түркі өркениетінің мәселелерін зерттеуде кеңестік тарихнаманың
жетістіктерін де жоққа шығаруға болмайды.
Мәселенің зерттелуінде ең алдымен көне түркі жазба ескерткіштерінің
зертелуі аса маңызды болып табылады. Орхон-нисей жазба есскерткіштерінң
зертелуіне қатысты алғашқы ғылыми нәтижелер осы экспедицианың еңбектерінң
топтамасында жарық көрді [1]. 1900 жылы М.П. Мелиоранский Күлтегін
ескерткіші турады еңбегін жариялайды [2]. Бұл еңбекте алағаш рет Күлтегін
ескерткішінің жалпы сипататамы беріледі. Көне түркі жазба ескерткіштерінің
текстері мен оларды зерттеуге негізделген көлемді еңбекті С.Е. Малов
жариялайды [3]. С.Г. Кляшторный көне түркі жазба ескерткіштерін Орта Азия
тарихының деректері ретінде қарастырды [4]. И.Б. Батманов көне түркі
жазбаларының талас ескерткіштері туралы зерттеулерін жариялады [5]. Қазақ
ғалымдары ішінен Ғ.Айдаровтың [6] және Ә.Қоңыратбаев пен
Т.Қоңыратбаевтардың [7] еңбектерінде атап өту қажет. Зерттеуші И.В.
Стеблеваның Орхо-Енисей жазба ескерткіштерінң әдеби формалары жайлы
зерттеуінде түркі жазбаларының әдеби формаларының қазіргі түркі
халықтарының әдеби мұраларымен генетикалық байланыстары сөз болады [8].
Қазіргі таңда түркі жазба ескерткіштеріне қатысты зертеулер кең көлемде
жүргізіліп отыр. Ғалым Қ. Сартқожаұлы түркі жазба ескерткіштерінің кең
көлемді атласын жариялады [9].
Көне түркі тайпаларының тұрмыс салты мен мәдениеті, жалпы жалпы түркі
тайпаларының тарихы мен мемлекеттерін зерттеуге бағытталған еңбектерде де
көрініс тапты. Түркілердің тарихы мен мәдениетіне қатысты алғашқы кең
көлемді зерттеулер В.В. Бартольдың еңбектерінде қарастырылды [10-11].
Зерттеушілердің ішінен Л.Н. Гумилевтың көне түрікілердің тарихына арналаған
еңбектерін ерекше атап өту қажет [12]. Л. Н. Гумилев мәдени жетістіктерін
маңсұқ еткен, оларды тарихтың арамтамақтары деп атаған еуропацентристік
көзқарастарды ашық сынға алды. Ол еуразиялық мектептің өкілі ретінде көне
түркілердің әлемдік тарих пен өркениеттің асыл қазынасында алатын тың
пікірлерімен ерекшеленді. Б.Е.Көмековтың қимақтар [13],С.Г. Агаждановтың
оғызда [14], О. Қараевтың қарахандар [15] тарихына арналаған монографиялық
іргелі зерттеулерінде олардың діні, мәдениеті, шаруашылығы жайлы мол
мағлұматтар бар.
ТКөне түрік тайпаларының тұрмыс-салты туралы зерттеу барысында олардың
ортағасырлық қала мәдениетінің зерттелуі маңызды болып табылады. Себебі
кеңестік тарихнамада қазақ жеріндегі ортағасырлық қала мәдениетінің
түркілік тамырлары жоққа шығарылдғаны да рас. Дегенмен археологиялық
зерттеулердің нәтижелері қазақ жеріндегі гүлденген отырықшы қала
өркенитенің түркілік тамырларын дәлелдеп берді. Осы орайда ортағасырлық
қала мәдениетінің зерттелуіне мол үлес қосқан Ә.Х.Марғұлан [16],
К.А. Ақышев [17], К.М. Байпаков [18], М.Елеуов [19], Т.Н.
Сенигова [20] және т.б. зерттеулерін атап өту қажет.
Тәуелсіз Қазақстан тұсында жарық көрген зерттеулерде көне түрік
тайпалары және олардың қазақ өркениетімен байланысы басым айтылып жүр.
Қазақстандық тарихнамада М. Қозыбаев қазақ мәдениетін дала өркениетінің
құрамдас бөлігі ретінда қарастырды [21]. Бұл тұста да біз жалпы түрік
тайпалары туралы мол мағлұматтар ала аламыз.
Сондай-ақ, қазақстандық зерттеушілер арасынан белгілі ғалым
У.Х.Шалекеновтың еңбектерін аса маңызды болып табылады [22]. Ал көне түрік
тайпаларының рухани мәдениеті, оның ішінде түрік тайпаларының әдет-
ғұрыптары мен діни наным-сенімдері туралы мол мағлұматтар беріп, мәселені
нақытлай түсуде А.Махаевааның еңбегін атауға болады [23].
1998 жылы жарық көрген Қазақстан тарихының академиялық басылымының 1-ші
томында Көне түркі тайпалары туралы мол мәліметтер беріле отырып, олардың
діни наным-сенімдері мен тұрмысы туралы мол мағлұматтар берілген. [24].
Соңғы жылдары жарық көрген еңбектерден Ю.А. Зуевтың көне түркілердің тарихы
мен идеологиясының очерктеріне арналған зерттеуі [25] мен Н. Мыңжанидың
Қазақтың қысқа тарихы [26] еңбектері де мәселенің мәнін ашуда үлкен роөл
атқарады. Сол сияқты Қ. Салғарин және біріккен авторлықтағы К.Аманжолов пен
Қ.Рахметовтың [27, 28]еуразия көшпелілерінің өркениетіне арналған
зерттеулерін де ерекше атап өту керек.
Көріп отырғанымыздай, ежелгі түрік тайпаларының тарихы, оның ішінде
түріктердің тұрмысы мен діни наным-сенімдеріне қатысты бұл еңбектер
мәселенің зертелуіне қатысты тарихнамалық ой-тұжырымдардың негізгі даму
бағыттарын көрсетеді деп ойлаймыз. Дегенмен, отандық тарих ғылымында көне
түріктердің тұрмысы мен діни наным-сенімдері мәселелерін, сондай-ақ қазақ
халқының көне түркілердің тікелей мұрагерлері ретіндегі мәдени
құндылықтарын, өркениетін зерттеу әлі де болса жалғаса берері сөзсіз.
Диплом жұмысының деректік негіздерін жалпы көне түріктердің тарихына,
мәдениетіне қатысты жазба деректер мен археологиялық ескерткіштер құрайды.
Жазба деректердің негізі тобы Орхон-Енисей, Талас жазба ескерткіштері болып
табылатыны даусыз. Сондай-ақ, қытай, араб-парсы және түркі тіліндегі жазба
ескерткіштері де негізгі жазба деректер болып табылады. Қытай деректерін
Н.Я. Бичурин [29], Н.В. Кюнер [30] және соңғы жылдары қазақ тіліндегі
аудармалары [31] арқылы пайдалансақ, араб-парсы деректерінің бір тобын,
атап айтсақ, Әбу Дулаф, Гардизи, Ибн әл-Асир, Ибн әл-Факих, Ибн Хаукаль,
Ибн Хордадбек, Әл-Идриси, Истахри, Әл-Йакуби еңбектерін С.Л. Волиннің [32]
жариялауымен пайдаландық. Ортағасырлық саяхатшы А.Фадланның жазбаларында
түркілердің діні, олардың арасында исламның таралуы жайлы құнды мәліметтер
бар [33].
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеті: Көне түркілердің тұрмыс мен діни
наным-сенімдеріне қатысты мәселелерді талдай отырып, мәселенің толық
мазмұнын ашу негізгі жұмыстың мақсаты болып отыр. Аталған мақсатқа қол
жеткізу үшін төмендегідей міндеттер тобы ұсынылып отыр:
- Түркі тайпаларының әдет-ғұрыптарының қалыптасу тариыхна тоқталу;
- діни-наным сенімдеріне қатысты, жерлеу рәсімдеріне қатысты
дәстүрлермен түрлі іс-әрекеттер барысын нақтылау;
- Көне түркілердің жазбаларындағы дүниетанымдық көзақарастары мен
құндылықтар жайлы түсініктерінің мәнін ашу;
- Түркі тайпаларының арасында таралған көшпелілік және өмір салтының
ерекшеліктерінің мәнін ашу;
- ежелгі түркілердің баспанасы (киіз үй) және тұрмыстық заттарына
тоқтала отырып, оның бүгінгі таңмен байланысына тоқталу болып отыр.
Диплом жұмысының құрылымы: Жұмыс кіріспе, негізгі екі тараудан (әр тарау
жеке тармақшалардан) және қорытынды бөлім мен пайдаланаған әдебиеттер мен
деректер тізімінен тұрады
І ЕЖЕЛГІ ТҮРКІЛЕРДІҢ ӘДЕТ-ҒҰРЫПТАРЫНЫҢ ШЫҒУ ТЕГІ
ЖӘНЕ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1. Әдет-ғұрыптарының қалыптасуы
Қазіргі Қазақстан жерінде сақтардан кейін жасаған ежелгі алғашқы
тайпалық бірлестіктер – үйсіндер мен қаңылылар деуге болады. Олардың
шекарасы батысында Шу мен Талас өзендері, шығысында Тянь-Шянь таулары,
солтүстігінде Балқаш көлінен бастап, Ыстық көлінен бастап, Ыстықкөлдің
оңтүстік жағалауына дейінгі өлкені алып жатты. Үйсіндер негізінен Іле
алқабын жайлағанымен, ордасы “Қызыл алқап” қаласы Ыстықкөл маңында
болдыҚаңлылар - Қаратау өңірі мен Сырдарияның орта саласын мекен етті.
Ежелгі саяхатшылар Қаңлы тайпалық бірлестігін көшпелі ел әрі қалалары бар
ұлкен мемлекет ретінде сипаттап жазады. Сыр өзенінің орта ағысы (Шаш,
Отырар, Қаратау) аймағын мекендеген қаңлылардың мәдениеті тарихи
әдебиеттерде Жетісай, Қауыншы, Отырар, ал кейін Қаратау мәдениеті деп
аталады [31, 320-331 бб.]. Атақты тарихшы С.П.Толстов кезінде археологиялық
және жазба деректерге сүйене отырып, бұл өңірдің материалдық және рухани
мәдениеті сол кез үшін өте жоғары болғанын ерекше атап көрсетті [32].
Көне түрік тайпалары өз кезегінде ұйымдасқан елі ретінде таныла білді
дәне олардың өзіне тән әдет-ғұрыптары қалыптасты. Әдет-ғұрыптары күнделікті
тұрмыс жағдайларының негізінде қалыптасып, дамыды. Яғни, көне түрік
тайпаларының әдет-ғұрыптары қоршаған орта мен оның әсері арқылы туындап,
соған орай табиғаиқа деген құрмет арқылы дамып отырды. Мәселен, көне
түріктердің түсінігі бойьшша жердегі өмірмен байланысы бар көк аспанның
негізгі атрибутгары бұлар күн мен ай болған. Енисейлік құлпылтас
ескерткіштерде "көк аспандағы күн мен айды жоғалттым" деген сөздер жиі
кездеседі. Орхон түріктері күнге караи бағыт-бағдарды айқындаған.
Тәңірі бейнесі түркі тілдес халықтардьщ ғана рухани мұрасы смес, ол —
Орталық Азиядағы барлық халыққа ортақ дүние. Көне мифологиялық шығыстық
бейне кдтарына жатататьш Тәңіріні алтайлықгар — "тенгри", буряттар —
"тэнгри", сахалар — "танга ра", тувалықтар — "дээр", шорлықгар — "тегри",
монғолдар — "тэнгер", шорлықтар — "тура" дейді. Айтылуы әртүрлі болғанымен,
мағанасы барлық халықтарға бірдей: рух, алғашқы бастау дегенді білдіреді.
Коне қытай және шумер халқы түсінігінде де Тәңірі өмір мен игіліктің көзі
болып есептелінген. Түркі, монғол және басқа халықтар түсінігінде Тәңірінің
мекені — көк аспан, ол көк аспанның тұрғындарына иерархия тән. Сондықтан
аспан тоғыз қабатқа бөлінеді. Әрбір кабат тағы екіге бөлінеді: жарыққа және
қараңғыға, мейірбандық және әзезілдікке. Бұл дегеніміз құдай мейрімді және
қатал, құтқарушы және жазалаушы ретінде болады деген сөз. Ол бөрін көреді,
шешеді, адам тағдырыда сол көктегі кұдайдың қолында. Тәңіршілдік дінінің
терең даналығы сонда, ол адамды кемсітпейді, кайта адамды ерлікке, жақсы
іске қарай ынталандырады.
Тоғыз қабат аспан өлемі туралы түсінік ұзақ уақыт бойғы даму сатысынан
өткен және де өзге халықгар түсінігіне әсер еткен болса керек. Мысалы,
монғолдардың түсінігінде аспан тоқсан тоғыз қабаттан түрады, соған кұдай
Тәңірі арқылы 99 құдай бар. Ал еуропалық христиандар шығыска тән
дүниетанымды толық алмай, тек кұдайыланған үштік туралы түсінік
қалыптастырған.
Коне түріктік кұдайлар пантеонында да бірнеше Тәңірі болған. Бірақ
олардың саны нақгы кднша болғаныи айту қиын. Әйтсе де осы бағытга арнайы
зерттеулер жарық көре бастағанын атап өткен жөн.
Тәңіршілдік діни жүйесіңде маңызда орын алған Бұт Тәңірінің бейнесі көне
түріктер мөдениетінде құдай билігінің символын және қағидаларын
қалыптастыруға көмектесті.
Шумер-түрік: мәдениетін салыстыра отырып, О.Сүлейменов тәңіршілдіктің
өзекті идеясының бірі — қайта тірілуге сену болған, Монғолиядан Венгрияға
дейінгі жалпақ далада тізілген қорғандар басына қойылған тас әйелдер мүсіні
— адамдарды қайта тірілтуші Тәңірия—Иштордың бейнесі, өлікгі тәңіршілдік
рәсімімен жерлеудің бірден-бір белгісі осы тас мүсіндер деп көрсетеді.
Көне түріктік әдет-ғұрыпта бақыт сыйлайтын тағдыр құдайы — Жол тәңірі
болды. Жол Тәңіріге ұқсас бейнелер үндіеуропалық мәдениетге де
кездеседі.Мысалы, Пушан — жол құдайы, көкке баратын екі жолдың иееі, бар
қүпияның сырын біледі. Жол Тәңірі қыпшақтардың мифологиялық бабасы Ақ төр,
яғни Ақ жол бейнесіне ұқсайды. Қазақ хандарының билігі де "Қасым ханның
қасқа жолы", "Есім ханның ескі жолы" және т.б. ден жолмен байланыстырылған.
Көне түріктер Жол тәңірі құг-берекеге жегкізеді деп түсінген. Бұл да
олардың әдет-ғұрпына айналып, оны құрсметтеуге көп көңіл бөлумен болған.
Ала атты Жол тәңіріне тән қасиеттер мыналар: а) оның ала аты бар: е) ол
ылғи қозғалыста болады; б) адам баласымен тікелей қарым-қатынас жасауға
мүмкіндігі бар; г) адаммен жақсы қарым-қатынас жасауға әзір.
Енді қара атты Жол тәңірінің сипатына назар аударйық: а) өзі қара түсті,
қара жолдың қожайыны; о) медициналық қызмет көрсете алады. "Сынғаныңды
бүтіндеймін, үзілгенің болса -жалғаймын" дейді адамға; б) жасампаздық
қызметі де бар. "Мен халыкты (немесе мемлекетті) жасадым", — дейді.
"Ырқбітік" кітабындағы бұл мәліметтер көне түріктердің түсінігінде екі
қарама-карсы — жарық, мейрімділік және түнек, зұлымдық құдайларының
болғандығын аңғаргады.
Түркітердің әдет-ғұрпына тағы бір әсер еткен От пен ошақ құдайы Ұмай ана
болд.ы Ұмай ертедегі орталық және Орга Азияны мекендеген көшпелі түркі
тілдес халықтардың ұрпақ жалғастырушы, береке молшы- лық құдайы болған. Бұл
әйел құдай коне түрік қорымдарындв (пан- теоныңда) ғарыш құдайы Тәңірден
кейін екінші орын алған. Көне түріктердің ғұламасы Тоныкөкке арнап қойылған
ескерткіште мынадай жолдар бар: "Бізді дәйім жебеи жүрген Тәңірі ием, Ұмай
анам мен жер-суым" [27, 19-б].
Көптеген түрік халықтары тілінде де "Ұмай" мен "ұма" сөзі магыналас.
Олар баланың орны, жатыр, қүрсақ мағынасында қол- данылады. "Ұмай" сөзінің
төркіні алтайша емген (ана), сахаша бие деген мағынаны береді.
Сонымен ежелгі түркілердің ұғымында Тәңірі аспандағы ер рөлінде көрініп,
Ұмай — жер-ана болып қабылданған. Көне түріктердін Ұмай анаға табынуы
Күлтегін, Тоныкөк жырларында байқалады. Мұнда қаганның әкесі Тәңірге, анасы
Ұмай анаға теңестіріледі.
Әдет-ғұрыптық дәчтүрде Тау культінің негізіне жерден, судан және көктен
келетін үш нәрседен сақтану әрекеті жатады. Әр рудың өзінің қасиетті тауы
болады. Бірінші түрік қағанатының түріктері Гобидің оң жағындағы Бодыи-Інлі
тауын, ал екінші түрік қағанаты түріктері Отүкенді (Монғолия жеріндегі
Хангай таулары) қасиетті, құт мекен деп кадір тұтқан.
Бұл таулардың, өзендер мен көлдердің киелі аруағын қастерлеу емес, сол
таудың, өзен мен көлдің өзін қастерлеп, құдірет тұту, яғни біз Бұл арада
табиғатың рух-бейнесін емес, өзін тіріге санан, қастерлеу ісін көреміз.
Бабалар қалдырған жер-суды кдстерлеу — жер-су культінің бас- ты мазмүны.
Орхон-Енисей жазбаларында Бұл наным жер-суды иесіз қалдырмау кджет, әйтпесе
жер-су киесі үрады деп түсіндіріледі Коне түрірер ұғымында жер-су адамның
озі омір сүрегін әлемді білдіреді. Түріктер табиғатқа табынғандықтан өлген
адамның денесін өртеп, жер ананың қойнына күл мен көмірін ғана жерлеген.
Егер адам күзде не қыста кдйтыс болса, әдет-ғүрыптарын жасан, көктемде жер
когеріп, шөп шыгып, жапырақтар жайқала бастаған кезде жерлейтін болған. Бұл
әдет наным-сенімінен табиғаттың торт кезеңіне толық табыну байқалады.
Көне түрік жазба ескерткіштеріңце адамдарға ажал жіберетін жер астындағы
өлім құдайы Эрклиг жайлы айтылады. Ол орбір адамның жанын альш, емірін
қыскартатын құдай бейнесі ретімде ұғыньмған.
Өлген адамды жерлеу салты дами келе өлік туралы түсінікті дараландыра
тұсіп, аруақ ұғымын туғызады. Кез келген құбылыстың "иесі", "онгоны"
кейіннен аруаққа айналады. Әрине, адам- ның бәрі бірдей аруақкд айнала
алмайды. Руға басшы, қамқор бол- ған адамдар гана аруақкд айналады. Демек,
аруақ деп жұргеніміз табиғаттағы жанды-жансыз нәрсенің иесі, яғни Тәңірінің
өзі. Көктегі Тәңірінің өзі, жер, су және Ұмай, олардың рухтарының барлығы
аруақ болып табылады. Сонымен қатар адамдар Ұмай ықыласы ауғанға көктен
кемпірқосақ арқылы тұседі деп ойлаган. Кемпірқосақтың өзі Тәңірі мен
Ұмайдың қосақгалған корінісі. Өйткені кемпір сөзі кам (шаман) - пір (ана)
дегенді айгақгайды. Адамдар мен құдіретті күштер арасында жұретін қоғамдағы
ерекше өлеуметтік топ шамандар болды. Шамандар көне түріктердің қоғамдық
өмірінде маңызда рөл аткарған.
Шаман атауы көне түріктерге дейін белгілі болған. Бұған б.э.д. бірінші
мың жылдықгың аяғына қарай ғүндарда шамандар болды деп мөлімдейтін қытай
деректері куә бола алады, қытай тарихшы- лары шамандарды ву деп атаган.
Қазіргі заманғы оқымыстылар бұл сөзді шаман деп нық сеніммен аударып жүр
[32, 126-б].
Қытай деректерінде ғүн шамандары "Жер рухына" құрбандық шалатьшы турыла
айтылады. Соңдай-ақ ғүн жауынгерлеріне ша- мандар магиялық күштер аркылы
жөрдем бергендігі баяндалады. Еңці сөзіміз дәлелді болу үшін қытай
деректерінен үзінді келтірейік: "Сюннулер өздері жүрген жолдың өне бойында,
сонымен бірге асуларда қой мен өгіздерді жерге көміп, рухтардан хан
әскеріне өлім жіберілмеуін сұрауды өтінген"[32, 127-б].
Шаман ғұрыпының Бұл көрінісі тыва халкы дәстүрлерінде күні кешеге дейін
сақталған. Тывалықгарда ғасыр басына дейін сақ- талған жол бойына тастан
үйме қылып, оба жасау дәстүрі болған. Бұл дәстүрдің мәні — жол маңындағы
жергілікті рух-қожайындардан ақ жол сұрауы. Рухтардың ниеті түзу болу үшін
өгіздер тірідей тас қаланған, яки обалар жасалған жерлерге көмілген. Мұндай
"оба" деп аталған тас үймелерді жол бойына, асулы жерлерге салу көне
түріктерге де тән болған. Бірақ кәне түріктер мұндай жерлерде жануарларды
құрбандыкқд шалды ма, жоқ па беймәлім.
Тарбағатай өңіріне дейін жеткен юебань тайпаларының шамандары 449 ж.
жужандармен соғыс кезінде жауға соккы беру үшін нәсерлі жаңбыр, қарлы боран
және су тасқынын шақырған [33].
Жоғарыда келтірілген мысалдар ғүндарда шамандар болғанын және оның
кейбір қызметі мен әдістері біздің заманымызға шейін келіп жеткенін
дөлелдейді.
Қытай жьшнамаларында жужандардан шыққан жас шаман өйелдің билеушінің
(өміршінің) сарайында қызмет еткені, теле және үйғыр тайпаларында шамандар
қызмет ететіндігі және олардың найзағай түскен жерге құрбандық шалып, қойды
көметіндігі айтылады [33, 29-б].
Зергтеуші Ә.Қоңыратбаев шамандықкөбіне гибет, мошол, түрік тайпаларьша
тән дейді [27, 41-б]. Ғалым одан әрі: "Шаман діні Түрік кағанаты заманында
тольпстуьш катьштасқан жоқ еді... Шамандық Ұмай түрінде келіп, VII—IX
ғасырларда жаңа нанымға айналады, оның басы бақсылар болғанымен, нағыз
иелері — Қорқыт аталар, Бабай түктілер болған еді. Бұл культ Сыр бойында
VIII—IX ғасырларда орнығады", — деп жазады [27].
Шамандықтүріктерге кдйдан келген деген мәселеге Ә.Қоңыратбаев былай деп
жауап берген: "Рас, шаманизм буддизмнің бір мазхабы болған. Ол VI—VII ғ.ғ.
Үнді елінен Тибет пен Қытайға, содан соң түрік-монғолдарға өткен".
Ал шамандықгы зерттеуші тағы бір ғалым Л.П.Потапов бүған кдрсы мынандай
уәж айтады: "...көне будца дінінде үндістерге жануарларды союға, қан
шығарып, құрбандық шалуға тиым салынды. Сондықган шамандықҮнді елінен келді
деген дұрыс емес". Француз ғалымы М.Элиада (Шаманизм және оның жүзеге асу
өдістері. Париж, 1951) өз еңбегінде көне дөуірде түріктерде ша- мандық дін
ретінде болды десе, екінші бір франңуз оқымыстысы Жан-Поль Ру (VII—VIII
ғ.ғ. Орхон түріктерінің діні. Париж, 1962) шамандықгың дін ретіндегі рөлін
теріске шығарады [33, 120-б].
Осы карама-қайшы пікірлердің ішінде Л.П.Потаповтың коне түріктерге дейін
ғұндарда, онан соң түріктердің өз арасында шамандар болды деуі қиысатын
сияқты.
Көне түріктер шамандығының сипатын генеологиялық аңыздардан бастаған
жон. Бұл аңыздар Чжоу динасгиясының жылнамаларында баяндалады. Аңызда көне
түріктердің бабалары ішінде қасқырдан туған Ичжининишьщу атты кісінің
рухтармен байланыса алатындығы, сондықтан аяқ астынан жел мен нөсерді
болдыра алатындығы айтылады [33, 121-б].
Француз түркологы, әрі лингивисті Жан-Поль Ру көне түрік текстерінде
шамандық жайында айтылмайтындығындәлелдеген. Ғұлама тұрколог В.В.Бартольд
"Түріктердің шамандығы болғандығы даусыз, бірақ түріктің "кам" сөзі ешбір
жерде кездеспейді", — деп жазды [34].
Алайда тұркітанудағы осындай мәселелерді басқа деректерге сұйене отырып
ашуға болады.
"Кам" термині ерте дәуірлерге жататын деректерде кездеседі. Ол туралы ең
алгашқы мөлімет V ғасыр ортасында еуропалық ғұндарға байланысты кездеседі.
Ғұндар жоғарғы шаманды "кам" деп атаған. Ата камның қызметіне халықтың
шаруашылығына қай айлар мен жылдар қолайлы екенін білу кірген. Ал еш-кам,
яғни кағанның серігі деген титулға ие болғандар мемлекет басқаруға
қатысқан. Еш-кам титулын Аттиланың өкіл әкесі алған.
Y—VIII ғ.ғ, Тан династиясы жылнамасында Енисей қырғыздары шамандарды
"кам" деп атайды делінген [34. 123-б].
Шамандар мемлекет баскару ісіне ғана емес, мемлекет негізін қалауға,
емшілік қызметін аткдруға т.б. катысады.
Араб тарихшысы Васаф-шахтүрік қағандары пайғамбарлыкетті немесе алдын-
ала оқиғаны жору қасиетгеріне ие болды деп хабарлайды.
Чжоу-шу жылнамасында: "Әр жыл сайын қаған ақсүиек адамдарын құрбандық
шалу үшін Алтайдағы бабалар үңгіріне ертіп келеді, ал бесінші айдың
ортасында Көк тәңірге арнайы құрбандық беру үшін өзен маңына жиналады[32]
— делінген.
Зерттеуші Д.Банзаров шамандардың шығуы ежелгі замандар- дан бастау
алатьшдығын айта келіп, қаратгайым халық қана емес, билеуші қағандардың да
оган деген сенімі шексіз болғандығын жазады [22, 53-б].
Шаман болатын адамды рухтар (құдайлар) өздері таңдайді.і және оларды
ерекше қасиеттерге баулитьш да солар деген түсіиік бол- ған. Шаманның
міндеті рухтарға қызмет ету және олардың комегімен өзінің тайпаластарын
қауіп-қатерден сақтау болган. Шаман рухтармен байланысқанда экстаз күйіне
түседі.
Осы рухтардың көмегімен шаман тылсым күштерге ие болып, адамдардың
болашағын айтып беру, жел, жаңбыр шақыру, емдеу т.б. қасиеттерге қол
жеткізеді.
Шаманның маңызды міндетінің бірі өлгендердің рухын жер асты әлеміне
шығарып салу болып саналған [35].
Шамандық сенім түріктердің жерлеу ғүрыптарынан көрінеді. Орхон
жазбаларында тәңірі сөзімен қоса балбал сәзі кездеседі. Тас мүсіндердің
ерекшелігі сол, олардың бәрінің қолына ыдыс ұстатылған. Жалпы, түріктер
қолында ыдысы бар тас мүсінге құдай секілді құлшылық еткен. Мұндай тастар
көбіне молалар маңына қойылған [35, 54-б].
Сонымен шаман дегеніміз табиғат сырын үға алатын, басқа- лардан білімі
көп, сиқырға жетілген адамдар болған, езі ақын, музыкант, балгер және
дәрігер болып саналған.
Шамандардың коне дәуірлердегі және жаңа замандағы әлеуметтік рөлі
мөселесіне бүгіндері тарих, этнография, археоло- гия ғана емес, медицина,
музыка, филология ғылымдары окілдері де баса назар аударуда. Бұл жайт
шаманның жеке басында көптеген қасиеттің, түрлі өнердің астарласьш
жаткандығын, дәлірек айтсақ күрделі қоғамдық түлға екендігін білдіреді.
Өкінішке орай, шаманның өлеуметтік, қоғамдық түлғасы атеистік идеология
өсерінен ұзақ уақыт зерттеуден тыс қалды.
Бурят оқымыстысы Д.Банзаровтьщ 1848 жылы жарық көрген
"Монғолдардың қара нанымы немесе шамандық" деген еңбегін басшылыққа ала
отырып, шаманизм деген ұғымға зерттеушілердің басым көпшілігі үстірт қарап
кедці. Тіпті, Шоқанның: "Осы шы- ғарма соншалықты қүнды болғанымен Бұл
еңбекті шамандық ту- ралы толық дүние дей алмаймыз... Біздің ойымызша
Банзаров шамандықгың негізі жайлы тіптен дүрыс шешімге келе алмаған, немесе
дәлірек айтсақ, шамандық идеясын түсінбеген",[36]. — деген пікірі
ескерілмеді. Шоқанның 1862 жылы жазылған "Қазақтардағы шаманизм калдығы"
деген еңбегімен таныскан ғалымдар, шамандық қазақтарда бар деп түр ғой деп
ұққан. Шокан қазақтардағы шаманизм туралы күдігін бұл еңбегінде ашық айтқан
[37].
Қазіргі танда бұрынғы атеистік ұғымдардан санамыздың азат етілуі, ой
еркіндігі ғалымдарға шаманизм деген дін бар ма, бар болса оның құдайы кім
деген сауалдар тоңірегінде мықгап ойлануды, бұрынғы кеңестік дәуірдегі
исламға дейінгі наным-сенімді байыбына бармай шамандық деген үстірт
пікірлерге сын көзбен кдрауды талап етіп отыр. Тарихта шаман деген не
құдай, не пай- ғамбар болған жоқ, — деп жазады шаманизм мөселесінде тың
пікірлер айтып жүрген кдзақ ғалымы Ғ.Есім.
Шаманизмнің дін емес, жеке іс-өрекет екенін кезінде айткдн ғалымдар
болған [37, 451-б].
Ғылымда өлі күнге шамандықгың жалпыға бірдей кдбылданғ- ан анықгамасы
жоқ. Зерггеуші В.Н.Басилов шаманды адамдар коллективі мен қүдіретті рухтар
арасын жалғастырушы ретінде түсіндіреді [38]. Көне дәуірдегі түрікгердің
шамандар жайлы нанымы да осы ұғымға саяды.
Табиғат пен адам бірлігіне түрпайы көзкдрастан туындаған ұғым —
төтемизм. Көне түріктерде бөрі түріктердің ата-бабасы ретінде басты тотем
болып саналады. Осы күшті де еркін, ақылды жыртқышты түріктер "Көк құрт"
деп атаған. "Көк құрт" деген атау "көк аспаннан келген құткарушы" деген
мағынасына ие болған.
Көне түріктер өз ұрпағын құтқарып қалған бөріні қастерлеу ниетімен
Тәңірінің кдсиетті символьш білдіретін "көк" сөзін қосып айткдн.
Қазіргі Қазақстан территориясында әуелгі топтық қоғамдардың
қалыптасуына европалықтарға “ғұндар” деген атпен мәлім көшпелі тайпалар
бірлестігінің ықпалы да күшті болды. Біздің заманымыздың бірінші ғасырында
ғұндар Арал теңізі мен Каспий маңына шығып, ондағы аландар мен асаларды
батысқа қарай ығыстырып жіберді. Кейінірек олар Шығыс және Орталық Европаға
басып кірді. Сөйтіп, “халықтардың ұлы қоныс аударуы” Қазақстанның, Орта
және Алдыңғы Азияның, сондай-ақ Европаның этникалық және саяси картасын
едәуір дәрежеде өзгертті. Қазақстан территориясында жергілікті тұрғындардың
антропологиялық типіне монғол типтес элементтердің жайылуының алғашқы күшті
толқындарының бірі және өлкенің бүкіл территориясында түркі тілдерінің
кеңінен таралуы ғұндардың қысымымен болған шығыс тайпаларының миграциясымен
байланысты болса керек
Орта Азия мен Қазақстан территориясында бірте-бірте патриархалды
–феодалдық қатынастар қалыптасып, ежелгі феодалдық мемлекеттерқұрыла
бастады. Орталық Азиядағы көптеген тайпалық одақтардан бірігіп пайда болған
осындай ежелгі феодалдық мемлекеттердің бірі. Түрік қағандығы (552-745
жылдар) еді. Бұл қағандыққа енген тайпалар алғашында Алтай мен Жетісудың
бір бөлігін мекендеді. “Түрік” деген термин тұңғыш рет 542 жылы аталады.
“Түрік” этнонимі алғашқы кезде белгілі бір адамның ата-тегі шонжар топтағы
немесе әскери ақсүйектерден шыққанын білдірген. Кейінірек бұл сөздің
семантикасы бірте-бірте ұлғайып, билік жүргізуші, үстемдік етуші, яғни
“патша” шыққан тайпаның символы болған. Бертін келе сол билік етуші тайпаға
бағынышты болып қалған тайпаларды да көршілері түріктер деп атап кеткен
Түрік қағандығының әлеуметтік, саяси және қоғамдық өмірінде әскери істер
аса маңызды орын алып, үлкен роль ойнағаны тарихтан жақсы мәлім.
Түріктердің алғашқы көсемдерінің бірі Бумын қаған болды. Оның билік
жүргізген кезінде көптеген көрші елдер түрік өкіметіне бағынды. Қағандықтың
ордасы Орхон өзенінің (Монғолия) жоғарғы сағасында болды. Бумынның інісі
қаған ҮІ ғасырдың орта кезінде Орта Азиядағы эфталиттер мемлекетін күйрете
жеңді. Түрік қағанатының территориясы бұрынғыдан да ұлғайып, әскери қуаты
арта түсті. Бірақ бұл ұзаққа созылған жоқ. Түрік аристократиясы жаулап
алған өлкелерді әрқайсысы жеке-жеке бөліп алып, дербес басқаруға тырысты.
Осыдан саяси дағдарыс туып, билікке таласқан өзара қырқыс соғыстар
басталды. Ақыры Түрік қағандығы бір-бірімен жауласқан екі қағандыққа
бөлініп кетті: Бірі-Шығыс түрік қағандығы (Орталық Азия), ал екіншісі –
Батыс түрік қағандығы (Орта Азия, Жетісу, Шығыс Түркістан, Батыс түрік
қағандығы яки қағанаты – Түрік қағандығының негізінде 603 жылы құрылған
ертедегі феодалдық мемлекет. Бұл қағанаттың территориясы Жетісу мен Шығыс
Түркістанды, Тянь-Шаньның батыс беткейі мен Орта Азияны алып жатты.
Қағанаттың орталығы Шу өзені алқабындағы Суяб қаласы еді. Қағанаттың
бірінші басшысы – қаған, жоғарғы әміршісі әрі әскер басы болды. Батыс түрік
қағанатының негізін қалаған Бумын қағанның інісі Істемі–қаған болды.
Түріктер 558 жылы аварларды Батысқа ығыстырып, Еділ мен Жайық бойын өзіне
қаратып алды. Білге қаған мен оның інісі Күлтегін осы ұлан-ғайыр қағанаттың
тәуелсіздігін тан империясынан қорғау үшін күрескен. Кезінде Батыс түрік
қағандығын құраған түрлі тайпалар кейіннен қазақ халқының құрамына еніп
кеткені мәлімБатыс түрік қағандығынан кейін Жетісу өңірінде құрылған
феодалдық мемлекет – Түркеш қағанаты (704-766 ж.ж.) болды. Ал бұдан кейін
Қарлұқ қағанаты (766-940 ж.ж.) өмірге келді. Ол Жетісу мен Қашғардан
бастап, Ферғана мен Сырдың орта ағысына дейінгі өңірге билік жүргізді.
Сырдарияның орта және төменгі ағысында және соған жақын жатқан батыс
Қазақстан жерінде түркі халықтарының арғы аталарының бірі – оғыз тайпалары
бірлестігі – Оғыз мемлекеті (ІХ-ХІ ғасыр) болды. Оғыз мемлекетінің астанасы
Сыр бойындағы Янгикент қаласы еді. Бұлар негізінен көшелі тайпалар
саналған, сондай-ақ отырықшы оғыздар да болды [39].
Олар Сыр өзені алқабындағы Сүткент, Сығанақ, Қарнақ сияқты қалаларды
мекен етті. Кейінірек қыпшақтардың қысымына шыдай алмаған ғыздардың
көпшілігі Шығыс Европа мен Кіші Азияға ығысып көпшілігі Шығыс Европа мен
Кіші Азияға ығысып кетті. Түрік мұсылмандарының алғашқы феодалдық мемлекеті
– Қарахан мемлекеті (940-1212 ж.ж.) болды. Қарахан әулеті батысында
Амудария мен Сырдарияның төменгі ағысынан бастап, шығысында Жетісу мен
Қашқарға дейінгі өлкеде екі ғасыр бойы билік жұргізді. Астанасы – Баласағұн
қаласы. Ұлан ғайыр аймақты алып жатқан Қарахан мемлекетінде экономикалық,
әлеуметтік және мәдени жағынан едәуір өрлеу болды Батыс Түрік қағанаты
ыдырай бастаған кезде олардан қимақтар мен қыпшақтар оқшауланып бөлініп
шықты. Қыпшақтар – ерте кезден-ақ Орталық Азияны мекен еткен көне
тайпалардың бірі екені мәлімҚыпшақ қоғамы – ертедегі феодалдық мемлекет
бірлестігі ретінде өмірге келген. Олар Ертіс өзенінен бастап сонау Дунайға
дейінгі ұлан-ғайыр кең алқапты мекен етті. Қазіргі қазақтардың арғы
аталарының бірі саналатын қыпшақтарды Европада- қумандар, ал Ресейде -
половецтер деп атаған. Сонымен ҮІ-ҮІІ ғасырларда көшпелі және жартылай
көшпелі өмір сүрген қаңылылар, қарлұқтар, шігілдер, тухшлер, яғмалар,
оғыздар, қимақтар, қыпшақтар, т.б. тайпалар бертін келе түркі тілдес
халықтардың этникалық құрамына негіз болып қаланды
1.2 Ежелгі түркілердің наным-сенімдері мен рухани-мәдени
ұстанымдарының негіздері
Халықтың діні, наным-сенімдері мен көзқарастары оның тарихына, рухани-
мәдени, саяси өміріне үлкен әсер ететін фактор болып табылады. Дін –
руханияттың өзекті саласы. Дін тарихын білмейінше белгілі бір аймақты
мекендеген халықтардың тұрмысын, өмірін, мәдени болмысының қыр-сырын терең
тану мүмкін емес, яғни кез келген ұлттық мәдениеттің рухани бастауларын,
оның менталитеті мен дүниетанымын ұғыну үшін мәдени тұтастықтағы діни
жүйелерді терең зерттеп, зерделеудің маңызы ерекше. Ежелгі руханиятта дін
оның негізгі құрамдас бөлігі екендігін ескерсек, айтылған тұжырымның
маңыздылығы арта түседі. Себебі дін өткен тарихи дәуірлерде мәдениеттің
барлық салаларын қамтып жатты.
Көптеген мәдениеттанушылар дінді мәдениеттерді бір өркениетке
біріктіретін фактор ретінде қарастырады. Н. Данилевскийдің, К. Ясперстің,
А. Тойнбидің, О. Шпенглердің, П. Сорокиннің еңбектерінде тарихи-
мәдени типтердегі діни ерекшеліктер бітім құрастырушы және мәдени
айрықшалықты білдіретін нышан ретінде баяндалады. Үлкен өркениеттердің
қалыптасуында ұлттық діндердің тар шеңберден шығып, рухани-мәдени
тұтастықты құрауы, дүниетаным мен адами қасиеттердің жаңа мазмұндарын
қалыптастыруы ерекше маңызды [40].
Алайда, өркениет ағымына қосылған этностар мен этностық топтар
өркениетке ортақ дінді, оның рәсім-рәміздерін қабылдағанмен, олардың наным-
сенімдері мүлдем жоғалып кетпейді. Олар халықтың әдет-ғұрпында,
дүниетанымдық рәміздерінде, дүниені түйсінуінде, сезінуінде сақталады. Сол
себепті қазақтардың діни көзқарасында Алла мен Тәңірі ұғымдары синонимдер
ретінде қолданылады. Әрине, қазақ мәдениетінде қалыптасқан архетиптік наным-
сенімдерден исламдық діни жүйеге ауысу бірнеше ғасырларға созылды және бұл
қарым-қатынас тұтастану бағытында өтті.
Ислам діні мен араб мәдениетінің қазақ халқының руханиятына тигізген игі
әсерін, тарихтағы үйлестіруші қызметін теріске шығаруға болмас, алайда
қазақтарды өзіндік халық, этнос ретінде қалыптастырған, руханиятының өзегін
құрап, тұрақтандырған архетиптік наным-сенімдерін ұмытпаған жөн, оларсыз
мәдениетімізді толыққанды түсіну мүмкін емес. Қазақтардың діни
жүйелерін қарастырғанда олардың бір-бірімен қатар дамығанын, оларды бөліп
қарастыру тек ғылыми абстрактілеу арқылы, қолайлылық мақсатында
қолданылғанын естен шығармаған жөн. Нақтылы тарихи даму барысында олар бір-
бірімен қабаттасып, тұтасып кеткен. Қазақтардың мифологиялық және
архетиптік тарихи даму кезендерінде генотиптік діни жүйелер басым болды.
Профессор Т.Ғабитов генотиптік діни жүйеге төмендегідей анықтама береді:
“Генотиптік діни жүйе деп рулық-тайпалық қауымға тән ілкі ата текті
қастерлеп, оларды жаратушы және қоғамдық өмірдің барлық салаларында шешуші
күш ретінде қабылдайтын сенімдер мен нанымдардың бірлігін айтады.
Генотиптік сенімнің орталық бейнесі – аруақ” [40, 125-б]. Ата-баба аруағын
қастерлеу – сақтар заманынан осы күнге дейін жалғасқан дәстүр. Қазіргі
күндері ел мен жерді жаудан жан аямай қорғап, ерлігімен, әділеттілігімен
көзге түскен, сол арқылы халық жадында сақталған Қабанбай, Бөгенбай,
Наурызбай, Райымбек сияқты батырларды, Төле, Қазыбек, Әйтекедей билерді
қастерлеп, оларға атап ас беру – осы дәстүр көрінісі. Артында қалған ұрпағы
о дүниелік болған адамның аруағын риза етуді парыз санаған. “Өлі риза
болмай, тірі байымайды” деген халық даналығында аруаққа деген көзқарас
айқын көрініс тапқан.
Көне түркілердің генеалогиялық мифтері тотемистік нанымдардың да
генотиптік сипатта болғандығын айқындайды. Түркілердің ұйытқысы болған ашин
тайпасының өкілдері өздерін көк бөрінің ұрпақтарымыз деп санаған. Адам
баласы өз табиғатында тек тәндік қана емес, сонымен қатар руханилықтың бар
екендігін ерте ұғынса керек және ол осы ұғымын мифологиялық тұрғыда
бейнелеген. Мысалы, Өгізхан, Шыңғысхан туралы аңыздарда олар күн сәулесінен
жаралған делінеді. Бұл аңыздарда хан қызы күн сәулесі түскеннен кейін жүкті
болып, ұл туады. Аталған аңыздарда ел билеуші хандардың құдайлық табиғатын,
яғни билігін заңды деп тану мағынасында қолдану кейінгі кездерде
қалыптасқан, ал олардың бастапқы мәні адамның руханилығын,
трансценденттігін негіздеу болып табылады.
Көк аспанды, жұлдыздарды, күн нұрын — жан тұрағы деп қарастыру оларды
құдіреттендіруге жол ашады. Дамудың белгілі бір сатысында адам болмыс пен
сананың, тән мен рухтың аражігін ажыратады және соңғысын жоғарғы әлеммен
байланыстырады [40, 125-б].
Исламға дейінгі қазақ халқының рухани мәдениетінде тәңірлік сенім мен
шаманизм айрықша орын алады. Тәңірді зерттеушілердің тұжырымында
еуроазиялық көшпелі шаруашылық – мәдени типтің қажеттіліктеріне икемді
сенім жүйесі ретінде бейнеленеді, яғни ол көшпелілердің шындықтағы болмыс
тәсілінен, дүние түйсінуінен туындаған. Академик Ғарифолла Есім “Хакім
Абай” кітабында: тәңірге сыйыну – сенім емес, дін емес, ол Адам мен
табиғаттың арасындағы үйлесімділікті мойындағандық деп тұжырымдаған.
“Тәңірді мойындау адам еркін шектемейді. Тәңірге көзқарас өзіне қарама-
қарсы түсінікті қажет етпеген. Себебі, тәңір – деген табиғат, ол өмір сүру
үшін қажетті жағдай. Тәңір табиғаттың өзінен туған түсінік. Оны табиғаттың
синонимі деп те қарауға болады. Адамның табиғатқа табынуы, бір жағынан,
натуралистік түсінік болса, екіншіден, өзінен тыс рухты іздеу, оны субъект
ретінде қабылдау, дерексіз ойлаудың жемісі” [41], – дейді. Яғни, біздің
арғы ата-бабаларымызға догматталған діни жүйелерге қарағанда, ашық
дүниетаным тұрпатындағы сенім көбірек тән, жан дүниесі мен рухани
ізденістеріне әлдеқайда жақын.
Барлық діни жүйелердегі тәрізді тәңірлік сенім де табиғат күштерін
құдіреттендіруден, құпия тылсым тіршіліктің терең қатпарларынан тамыр
алады. Алайда, Тәңірге табыну діни түсінік эволюциясындағы табиғат
діндерінен кейінгі жоғары саты болды. Барлық халықтар рухани дамуында діни
көзқарастар эволюциясын бастан өткізді. Әрине, оны бірінен соң бірі келетін
діни жүйелер хронологиясы деп қарастыруға болмайды, шындық әрқашан теорияға
қарағанда әлдеқайда күрделі, көпжақты болып келеді. “Ол (тәңір – авт.) – әр
түрлі наным-сенімдердің, көбіне табиғатқа, оның стихиялық күштеріне
табынудың және оларды бұрмалап бейнелеудің біртіндеп дамуынан туған
құбылыс. Тәңірліктің дүниетанымдық негізі дүниедегі заттар мен құбылыстар
жанданған деп қарастыратын натурфилософиялық гилозоизм болып табылады, ол
түптеп келгенде табиғатты құдай деп қарастыратын пантеизмнің негізін
құрайды” - деп жазады С.Н. Ақатаев [42]. Қалыптасуының бастапқы сатысында
Тәңір протоқазақтардың құдайлар пантеонындағы жоғарғысы деп танылады.
Ежелгі қазақтар тәрізді қазақтардың ілкі тектері де табиғат объектілері мен
құбылыстарын құдайландырып, оларға табынған. Тәңірлік діннің өзіне тән
ерекшелігі – ол өзіне дейінгі діни наным-сенімдерді теріске шығармайды,
қайта оларды бір жүйеге келтіріп синтездеуші рөл атқарады. Плано Карпини
түркілердің бір құдайға иланатындығын айта келіп, “... оның үстіне олар
күнге, айға және отқа, сонымен бірге таңертеңгілік тамақ жеудің немесе су
ішердің алдында сол ас-дәмдерінен ауыз тидіретін сыбаға арнап, су мен жерге
де құдай деп табынады”, – дейді [43].
В.В. Бартольд: “Ежелгі түркілер дінінің негізі Көкке (Тәңір) және Жерге
(жер-суға) сыйыну болды”, – деп жазады [11, 421-б]. Тәңірді түркілер
барлықты жаратушы “объективті идея” ретінде қарастырса, жер-су –
тіршіліктің тірегі. Бұлардан басқа көне түркілердің наным-сенімдерінде әйел-
құдай – Ұмай ерекше құрметтелген. Әйел тәңірі Ұмай – отбасы мен бала-
шағаның жебеушісі болған. Аталған үш құдай түркілердің пантеонында маңызды
болып саналады. Тоныкөк құрметіне орнатылған ескерткіште: “Көк, Ұмай құдай,
қасиетті жер-су, міне, бізге жеңіс сыйлаған осылар деп ойлау керек!”, –
делінеді. Жер-су құдайына келетін болсақ, ол да табиғатты пір тұтудан
туындайды. Алтайлық аңызда: “Үлген жаратылысқа дейін шексіз-шетсіз, түпсіз-
тұңғиық теңіз үстіндегі кеңістікте тіршілік етеді. Сонда Үлгенге судан Ақ
ана шығып, оған жер мен аспанды жаратуды үйретеді” делінген. Бұл аңызда да
матриархаттық, рулық, қауымдық қатынастар ықпалы байқалады. Матриархаттық-
рулық қауымнан патриархалды қауымға біртіндеп өту барысында жер-су соңғы
орынға ығыстырылады. Көк аспан ретіндегі Тәңір өзінің жоғарғы құдай
ретіндегі маңызын жоғалтпайды, патриархалдық-қауымдық қатынастардың
күшейіп, нығаюына байланысты ол зор, қаһарлы тұлға сипатына ие болады.
Тәңір сөзінің этимологиясын С. Ақатаев “таң” және “ер” сөздерінің
бірігуінен шығуы мүмкін деп қарастырады. Бірінші буын “таң”, автордың
пікірінше, күннің шығуымен байланысты болса, “ер” – түрік тілдерінде ер
адамды білдіреді. Осы тұрғыда Тәңір “Күн адам”, “Аспан адам”, яғни құдай
дегенді білдіреді. Тәңірлік дін адамды өз іс-қимылына, әрекетіне, пиғыл-
ниетіне есеп беріп отыруға үйретеді, ісі түсіп, жолы болса түркілер тәңір
қолдады, дейді, қателік жасап, адасса, “Тәңірім, кешіре гөр”, – дейді [43,
128-б].
Ежелгі түркі жерінде көне түркілердің дәстүрлі наным-сенімдерімен қатар
басқа да діндер таралды. Солардың ішінде ең байырғысы зороастризм діні
болды. Кеңес дәуірінің шығыстанушы ғалымдары В. Струве, В. Абеев және т.б.
бұл діннің Орталық Азия мен Қазақстан жерінде б.з.д. VІІ ғасырда
таралғандығын атап көрсетеді. “Қазақстан жеріне әлемдік діндердің ішінде
алғашқысы болып буддизм келді. Бумынның ұлы Мұхан қаған осы дінді
қабылдады, ал оның мұрагері Тобо қаған “Нирвана-сутрадан” бастап будда
әдебиетін түркі тіліне аударуға жарлық берді. ...Буддизм Шығыс
Түркістандағы соңғы ғұн мемлекеттеріндегі түркілер арасында тарала бастады,
ал ашин тайпасы олармен тектік тарихи байланыста болған еді” [31, 446 б.].
Орталық Азиядан шыққан көшпенділер Үндістанға дейін барып, осы жерлерде
Құшан, Ұлы Моғолдар мемлекетін құрғаны тарихтан белгілі. Буддизмнің бұл
жерлерде таралуы империяны бір дін аясында біріктіру мүддесіне байланысты
болса керек. Алайда түркілер бұл дінді жаппай қабылдады десек, тарихқа
қайшы келер едік. Әрине, будда дінінің моральдық қағидалары олардың
руханилығына жақын болғанмен, оның жарық дүниені тәркілеу, “әрекет етпеу”
қағидаты көне түркілердің дүниетанымы мен өмірлік ұстанымдарына үйлесе
бермеді. Түркілерге таныс болған мани дінінің де тағдыры буддизмге ұқсас
болды. Мани ілімі баяндалған “Болжаулар кітабы” түркі тіліне
аударылғанымен, бұл дін де түркілер арасында терең тамыр жаймады [31, 446
б.].
Буддизмен қатар Ұлы Жібек жолы арқылы христиандық та таралды. Ол
басында несториандық, кейіннен яковиттік түрінде V ғасырдан бастап қазіргі
Қазақстан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz