Жеткіншек жастағылардың психологиялық ерекшеліктері
Мазмұны
1 Жеткіншек жастағы балалардың қылмыстық әрекетке баруының психологиялық
себептерінің
теориялық ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.1 Отандық және шетелдік ғалымдардың жеткіншек жастағылардың қылмыстық
әрекетке баруының психологиялық себептері туралы еңбектеріне
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.2 Жеткіншек жастағылардың психологиялық
ерекшеліктері ... ... ... ... .16
1.3 Қылмыс жасауға негізгі түрткі болатын факторларды
анықтау ... ... ... .
2 Жеткіншек жастағы балалардың қылмыстық әрекетке баруының психологиялық
себептерін зерттеу және нәтижелерін ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
2.1 Зерттеуді ұйымдастыру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
29
2.2 Зерттеу нәтижелерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.60
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі: Қоғамымыздағы ғасырлар бойы жалғасып келе жатқан
мызғымас дәстүріміз еліміздің ертеңгі болашағы жеткіншектеріміздің тұлғалық
құрылымын, мінез-құлқын сапалы қалыптастыру. Бұл күн тәртібінен түспейтін
өзекті мәселе. Дегенмен қоғамымызда болып жатқан сан алуан өзгерістер
жеткіншектердің шалыс басып, өмірлік өкінішке жетелейтін жайттарға жолығып
жатқандары да баршылық. Жеткіншек бұл алаңсыз балалақ шақтың аяқталуымен
күрделі жауапкершілік жүктейтін ересектік шақтың аралық кезеңі, оны
психологияда өтпелі кезең, қиын, кезең деген ұғымдар аясына сыйғызады.
Шын мәнінде мінез-құлықта өзгерстер көп болатын, албырттыққа бой алдыратын,
асығыс шешімнің жетегіне еретін ауыр кезең. Сандықтан да отбасында
жеткіншек пен ата-ананың өзара түсініпеушілігі жиі кездеседі. Осы кезде
қоршаған ортаның ықпалына ерекше мән беретін жеткіншек қылмыстық
жағдайларға да жиі барып жатады. Жеткіншектер арасындағы қылмыстың алдын
алу мәселксі күрделі мәселе. Жеткіншектік кезең балалық шақтан ересекке
өткір өтетін қиын қақтығыстық сипаттайтын адам онтогенезінің күрделі кезеңі
Жеткіншектердің әлеуметтенуі отбсынан бастау алады.Отбасындағы
психологиялық жағдай баланың болмысына әсер етпей қоймайды. Жеткіншектердің
отбасындағы кейбір жағдайлармен келіспеуі, олардың өздеріне жасаған
ересектердің қарым-қатынасы кейде наразылығында тудырып жатады.
Кейбіреулері сәтсіз отбасының бейкүнә баласы болып балалық шақтың өзінде
психологиялық жарақат алса, енді біреулері толық емес отбасында тәрбиеленіп
өмірдің ащы дәмін ерте татып торығып жатса, енді біреулері ата- ана
алақанының жылуын сезінбей жетімдер үйінде тәрбиеленіп сол сияқты сансыз
себептердің ықпатымен қылмыс жасауға барып тағдыр тәлкегіне түсуде
Жеткіншек жастағыларды тәрбиелеу және оқыту қазіргі таңда психологиялық –
педагогикалық өзекті мәселе ретінде күн тәртібінен түспей отырғаны мәлім.
Қазақстан Республикасында білім беру мен тәрбиенің мазмұныны жаңарту
мәселесі алға қойылып, халықтың ғасырлар бойы жинақтап, іріктеп алған озық
тәжірибесі мен ізгі қасиеттерін жас ұрпақтың бойына сіңіру, баланың
қоршаған ортадағы қарым – қатынасын, дүниетанымын, өмірге деген көзқарасын
және соған сай мінез – құлқын қалыптастыру көзделіп отыр. Сондықтан
балалардың ішінде ерекше категория болып табылатыны жеткіншек
жастағыларға адамгершілік тәрбие берудің формаларын, әдіс – тәсілдерін
жетілдіру аса қажет [1].
Жеткіншек тұлғасы өздінінен қалыптаспайды, олар қоршаған ортаның
ықпалымен қалыптасады. Әсіресе жеткіншектерге өзге адамдармен өзара қарым-
қатынаста кіші топтар ерекше әсер етеді. Ең алдымен жектіншектердің
тұлғасының қалыптасуында мкаңызды рольді отбасы алады. Әр түрлі авторлар
сәтсіз отбасылардың әр алуан типтерін бөліп қарастырады, және олардың
жектіншектердің мінез-құлықтарының ауыту жағдайларына әсерін талдап
көрсетеді. Өзін-өзі бағалауды адамның өмірінің басқа психикалық
көріністерінен бөліп алуға болмайды. Ол ойлаумен де, еспен де, адам
өмірінің эмоционалдық өмірімен де байланысты. өзін-өзі бағалау даму
деңгейлері мен алға басу қарқынын анықтайды.
Адамның өзін-өзі бағалауы туралы айтқанда, оның нәтижесі байқалады:
жоғары немесе төмен, адекватты немесе адекватты емес, т. б. Бірақ адамның
бұл бағалауға келуін, оның қандай құралдарды қолданғанын, ол өзін тануда
қандай ақпаратқа сүйенгенін білу керек. Әртүрлі факторлерге байланысты
бірнеше жолмен өзін бағалауға болады. Кей адам өзінің өткен тәжірибесін
талдайды, қорытынды шығарады, өз қатесін қайталамауға тырысады. Ал,
кейбіреуі мұндай әрекеттер жасамайды. Кейбіреулерге өзін-өзі бағалаудың
негізі өз тілегі болып табылады. Мұндай адамдар ешқашанда сын–пікірлермен
келіспейді. өзін-өзі бағалаудың маңызды негізі – қоғамдық–әлеуметтік
нормалар. Бұл кезде өзін-өзі бағалау схема бойынша құрылады: “мен бұл
нормаға сәйкес келемін, демек мен жақсымын; сәйкес келмесе - жаманмын”.
2007 жылғы ҚР Білім беру туралы Заңының 3 тарауы 11 бабында жеке
адамның шығармашылық, рухани және күш – қуат мүмкіндіктерін дамыту,
адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру,
даралықты дамыту үшін жағдай жасау арқылы ой - өрісін байыту қарастырылған.
5 тарауы 27 бабында оқу және тәрбие процесі білім алушылардың,
тәрбиеленушілердің, педагог қызметкерлерінің адамгершілік қадір қасиетін
өзара құрметтеу негізінде жүзеге асырылатындығы айтылған [2].
Қазіргі таңда еліміздегі оқу – тәрбие жұмысына байланысты болып жатқан
жаңартулар білім мен тәрбие жұмысын қайта қарауды міндеттейді. Бүгінгі
таңда тиянақты білім беру жүйесінде ,балалармен тәрбие жұмысын дамыту
мақсат болып отыр. Осыған байланысты мектептің алдына қоятын ең басты
мәселесінің бірі - өркениетті, прогресшіл бағыттағы азаматтық –
адамгершілік қасиеті мол, терең білімді ұрпақ тәрбиелеу. біздің қоғамымызда
әлеуметтік мәселелердің бірі бұл кейінгі кездері жастар арасындағы
қылмыстық жағдайлардың жиі кездесуіне ықпал етуде [3].
Бұл қылмыс жасаушылырдың тұлғаға қарсы әр түрлі жарақаттардың жиі
кездесуі алаңдатуда. Әсіресе жастар арасындағы жанжалды жағдайлар, топтық
төбелес, қатігездіктің мейірімсіздіңктің негізін сипататтап отыр.
Қазіргі таңдағы ересек адамдардың ауыр қылмыс жасауы салыстырмалы түрде
қарастыратын болсақ бұл адамдардың жиі қақтығыстарға түсуімен агрессиялық
мінез құлқынан туындайтындығы іс-жүзінде дәлелденген.
Біз әлеуметтік қоғмдық көп өзгерістердің тұрғындардың мүліктік
иеліктерімени өзге де иеліктерінің түрлі формаларының куәсі болып
табыламыз.
Негізінен әлеуметтік қарама-қайшылықтардан тұлғааралық және топтар
аралық қақтығыстар туындайды.
Психологтардың тұлғаның сан алуан өзгерістерімен кәмелеттік жасқа
толмағандардың тұлғалық ерекшеліктерімен олардың біріктілігі туралы
пікірлері сан алуан болып табылады. Осыған түрлі бағыттағы жас
жеткіншектердің агрессивтілік атқарылған жұмыстар мен айтылған пікірлер,
жасалған жұмыстар олардың спаплары куә болып отыр. Біздің елімізде
агресситілікті мінез-құлықты түзеті және олардың алдын алу, сауықтыру
шаралары төңірегіеде аз жұмыс атқарылмаған, демек обұл мәселені шешуге
арналған арнайы тәжжірибелер қалыптасқан
ҚР білім беруді дамытудың 2005 – 2010 жылдарға арналған мемлекеттік
бағдарламасында қоғамның даму деңгейінің жоғарылауы білім беру сапасын
арттыруға тікелей қатысты. Тұлға бойында адамгершілік қасиетін
қалыптастыру, рухани жаңару қажеттігі арта түсуде[4].
Қазақстан 2030 стратегиясында мақсат етіп алып отырған Қазақстанның
дамыған 50 елдер қатарына кіріп, бәсекеге қабілетті ел болуы үшін келешекте
рухани – адамгершілігі қалыптасқан жеке тұлғаны тәрбиелеу оны қалыптастыру
қоғамдағы көпшіліктің үлкен парызы. Осындай жайттардың алдын алуда психолог
мамандардың атқаратын ролі орасан зор. Жеткіншектің қалыпты көзқарасымен
тұрақты мінез-құлқын қалыптаструдың негізінде атқарылар іс әлі де болса
назар аударуды талап ететін тың мәселелер. Осындай күрделі мәселенің тиімді
жолдарын қарастыруды жөн санадық. Сондай ақ зерттеу жұмысымызда жеткіншек
жастағылардың қылмысқа баруы ның психологиялық себептерін зерттеу жұмысын
қарастыруды жөн санадық.
Зерттеу мақсаты: Жеткіншек жастағылардың қылмысқа баруының психологиялық
себептерін анықтау.
Зерттеу міндеті:
-Жеткіншек жастағылардың қылмысқа баруының рсихологиялық себептері
туралы отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектеріне шолу.
-Қылмысқа баруға түрткі болатын психологиялық себептерді анықтау.
-Жалпы деректерге сүйене отырып жеткіншек жастағылардың қылмысқа баруына
әсер ететін фпкторларды анықтау.
Психологиялық зерттеу әдістері арқылы жеткіншектердің мінез-құлқының
ерекшеліктерін анықтау және осыған байланысты талдау жасау.
Ғылыми-әдіснамалық негізі: Заңды бұзушыларды тәрбиелеудің психологиялық
негізі А.Г.Ковалев, Бұзақылық мәселелері туралы С.Т.Шацкий, Техникалық
мамандық беретін училищелерде педагогикалық тәрбиесі бетімен кеткен
балалармен жүргізілетін жұмыс проблемалары Г.К. Ахметжанова, Мектептің
жеткіншектік жастағы оқушылармен жұмыс жүргізу жүйесі Ә. Жұмабаев,
Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу – басты мақсат Т.Сламбекова,
З.Сыдықова, Трудные дети Л.С.Славина, Психология трудных школьников
Г.Степанов, Методика духовно – нравственного воспитания студентов в
процессе обучения Р.Ж.Шалтаева.
Зерттеу пәні: жеткіншек жастағылардың қылмысқа баруының психологиялық
себептері.
Зерттеу обьектісі: жеткіншек жастағы балалар (13-15 жастағы
жеткіншектер).
Зерттудің ғылыми болжамы: Жеткіншек жастағы балалармен отбасында және
мектептерде жүйелі қарым-қатынас орнатылып баланың мақсат –мүдделерімен
санасып, олардың даралық ерекшеліктеріне назар аударылса, онда жеткіншек
жастағылардың қылмысқа баруының алдын алуға мүмкіндік мол болар еді.
Практикалық құндылығы: Жұмыс барысында зерттеулерден алынған нәтижелер
жеткіншек жастағы мінез-құлқы қиын балалармен айналысытын психолог
мамандар үшін және ата-аналар үшін тиімді матерал болып табылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қортындыдан,
қолданылған әдебиеттерден, қосымшалардан тұрады.
1. Жеткіншек жастағылардың қылмыстық әрекетке баруының психологиялық
себептерінің теориялық негіздері
1. Отандық және шетелдік ғалымдардың жеткіншек жастағылардың қылмыстық
әрекетке баруының психологиялық себептері туралы еңбектеріне шолу.
Жеткіншек жастағылардың заң бұзуға, қылмыстық жолмен итермелейтін
фактор, есірткі қабылдау кезінде, құрдастарының ортасында бұзылады. Ең
алғаш осы мәселе бойынша зерттеу жүргізген П.П. Бельский (1917ж., 1924ж.)
болды, ол өз мінез – құлқы шамасынан ауытқыған, кәмелетке жасы толмаған
балаларды қарастырады. П.П. Бельский өзінің 30 жыл уақытын заң бұзушы
балалар мен жасөспірімдердің ішкі әлемін зерттеуге арнады. Бірақ та оның
теориялық позициясы жеткіліксіз болды. Ол Л.И.Петражицскийдің теориясына
сүйенеді (1908), З.Фрейд пен К.Левиннен, сонымен қатар Ч.Ломбрододан да
бірталай мағлұматтар алды [6].
Н.Кречмер мен Конорода осыған байланысты жеткіншектерді циклоидқа, ал
жасөспірімдерді щизоитқа жатқызады. А.С.Макаренконың жеткіншек жастағы
балалар мен жасөспірімдерге арналған еңбектері отандық педагогиканың алтын
қорына енді.
П.О.Эфрусси мінез – құлықтағы қиындық табиғатын жүйке жүйесіндегі
ерекшіліктер: қозушылық, көңіл – күйдің аумалы – төкпелігімен, жұмысқа
қабілеттіліктің нашарлауымен түсіндіруге әрекет жасады, сонымен бірге ол
психологиялық себептерді физиологиямен ұштастырады. Оның зерттеуінің
құндылығы мынада, ол кейбір жекелік ерекшеліктерді талдауға, соның ішінде
оқушылардың өзін - өзі қалыптастыру әдетін анықтауға көп септігін тигізеді.
Жеткіншек жастағы балалардың жекелік ерекшеліктерін өмір жағдайымен,
тәрбиемен өзара әрекеттестігін есепке алып, кегенді құрама түрінде зерттеп,
іске асырған П.П. Блонский (1936ж) болды. Оның зертеуінің негізгі мақсаты
– жеткіншек жастағы балалардың өмірін анықтау. П.П. Блонский қиын
балалардың мінез - құлық тарихын мектеп, отбасы арқылы ашып көрсетеді.
Жеткіншек жастағы балаларға былайша мінездеме береді: Обьективті
көзқараспен қарағанда жеткіншек жастағы балалар - мынандай, ол мұғалімнің
жұмысының жемісті еместігіне байланысты. Субьективті көзқараспен қарағанда
жеткіншек жастағы балалармен - мұғалімге жұмыс істеу өте қиын, мұғалімнен
көп жұмыс істеуді талап ететін балалар. Істі бүлдіруші балаларға
толыққанды мінездеме бере отырып, П.П. Блонский өз жұмыстарында мектепті,
сыныпты ұйымдастыруға баса көңіл бөледі. Блонскийдің пікірі бойынша қайта
тәрбиелеудің нағыз тура жолы, тәртіп бұзушыларды мәдениетсіз ортадан
мәдениетті балалар ұжымына біртіндеп әкелу болып табылады.
Жеткіншектердің мінез-құлқы ең алдымен жағдайды моральдық қарастырады.
Баланың әлемінің ересекке ауысуында жеткіншек екі жақтық кезең болып
табылады.
Балалар мен жасөспірімдердің асоциалды мінез – құлық мәселесімен
бірқатар қазақстандық педагог зерттеушілер жұмыс істеді. (Мысалы,
В.Г.Баженов, Р.А.Дебагян, А.Жұмабаев, К.А.Жукенова, А.М.Қарабаева,
Л.К.Керимов, В.П.Кривошеев, Л.В.Лысенка, В.А.Парфенов, В.А.Трифонов,
В.П.Шевченко, Э.И.Шнибеков, Г.А.Уманов). Бұл зерттеушілер жеткіншек жастағы
балалардың қиқарлық сияқты жағымсыз қасиеттерінің қалыптасуына әлеуметтік –
педагогикалық факторлардың әсер ететіндігін зерттеді. Бастауыш мектеп
оқушылары мен жасөспірімдердің асоциалды мінез – құлықтарын, спорт, өзіндік
және жеке жұмыстарды ұйымдастыру, мектепке деген ықпалды күшейту,
отбасындағы белсенділікті арттыру, ұжымдағы әрекеттерге балаларды қатыстыру
арқылы жеңудің әртүрлі жолдарын көрсетті.
В.В.Трифонов зерттеулерінде Осы категориядағы балалардың жалпы адамдық
және өзге ешкімде қайталанбайтын қасиеттері, әлеуметтік және биологиялық
факторлардың ықпалымен қамтамасыз етіледі.
Біраз зерттеулер (М.А.Алемаскин, Л.М.Зюбин, Д.В.Колесов, В.Н.Кудрявцев,
Г.М.Минковский, И.Ф.Мягков және т.б.) жеткіншек жастағы балалардың басым
көпшілігі – бұлар мектеп бағдарламасын дұрыс меңгере алмайтындар, сондықтан
да оқушылар ұжымынан тысқары шығып қалатын балалар, - деп атап көрсетті.
Ұжымдағы жағымды позициядан қалыс қалу оларды теріс мінез - құлыққа,
айналасындағы адамдармен, әсіресе бірге оқитын құрбы – құрдастарымен дұрыс
қарым - қатынас жасауына кедергі келтіреді.
Жеткіншек жастағы балалар намысқой келеді, олар бір нәрсеге өзінің
жарамсыз екенін сезіп тұрады және сол себептен қиянат жасауға физикалық
күшін жұмсап, маған бәрі жоғарыдан төмен қарайды, мені адам екен деп
санамайды, мен оларға көрсетемін, - деп саналы түрде ой тұжырымдап өзін -
өзі сендіреді.
Ұзақ мерзімді дау – жанжал баланы қиын атандырып ғана қоймайды, сонымен
бірге оның жүйке – жүйесінің бұзылуына себепші болуы мүмкін (психоневроз).
Балаларда ішкі дау – жанжалдың ықпалынан сыртқы дүниеге, қоршаған ортаға
деген сенімсіз, тіпті жауластық сияқты қатынастар пайда болады.
Л.С.Выготский Жеке адамның күйзелісімен күресу, оның себептерін жою
жолымен ғана емес, сонымен бірге адамды жөнге салудың белсенді жолымен,
білім бірлігімен, дамуына жағдай жасау арқылы да нәтижеге жетуге болады.
Л.С.Выготский жеке адам тәрбиесі психологиясының маңызды бір мәселесі –
аффектілі – қажеттілік ортасымен сананың байланысын көтерді.
Мінез – құлықтың ауытқушылығы (тәртіпсіздігі) мәселесіне ең алғаш көңіл
бөліп қараған жаңа автор Л.С.Славина болды. Мұндай мінезге ол аффектілі
(жан – күйзелісі, қайғыру) психологиялық ерекшелігін алды және бұл саладағы
балаларды екі топқа бөлді. Бірінші топ балаларының тәртіпсіздігінің себебі
мінез – құлықтың дұрыс жағдайда қалыптаспауы салдарынан, өте күшті
эмоционалды қайғыру және жан күйзелісінен болады. Л.В.Славина екінші топ
балаларының тәртіпсіздігінің себебі мінез – құлық ережелерімен санаспау,
бұл ережелерді білмеу, өзінің мінезін көп жағдайда меңгермеуді жатқызады.
Жоғарғы сынып оқушыларының мінез – құлқындағы қиындық мәселесімен
И.П.Воронаева, И.В.Козубская, В.Г.Сенько, Е.А.Сорофян, И.П.Трушина, т.б.
айналысты.Олар мінез – құлқында қиындығы бар жеке балалардың кейбір
ерекшеліктерін анықтап көрсетті. Қазіргі уақытта мінез – құлықтың бұзылу
себебі түбегейлі түрде зерттелініп жаңа сипатқа ие болуда және әлеуметтік
– психологиялық және педагогикалық (М.А.Алемаскин, А.С.Белкин, Л.М.Зюбин,
Д.В.Колесов, Г.П.Медведев, М.Ф.Мягков, Д.И.Фельдштейн және т.б.);
клиникалық (Г.А.Власова, В.Я.Гиндикин, О.В.Кербиков, В.В.Ковалев,
М.З.Певзнер, Г.Е.Сухарев және т.б.); криминологиялық (М.М.Бабаев,
К.Е.Легошев, В.Н.Кудрявцев, Г.М.Миньковский және т.б.) аспектіде
қарастырылуда.
Олай болса мінез – құлықтағы қиындық бұл шексіз (интегративті) ұғым,
педагогтік және тәрбиелік әсерге қиындықпен көнетін, қайталанбайтын
психологиялық ерекшелік.
Жоғарғы сынып оқушыларының типтік қалыптасуының психологиялық
ерекшеліктері үшін, орта мектеп жасына өтудің дайындығының негізгі
қажеттілігі ретінде бала позициясының ішкі қабылдауы жүреді, бұған біртұтас
жүйелі факторлар себепші болады.
Белгілі психологтар (Б.Г.Ананьев, В.В.Давыдов, Қ.Б.Жарықбаев,
Ж.И.Намазбаев, М.М.Мұқанов, В.К.Шабельников) зерттеулерінде балалардың
әлеуметтік және жеке білімдері мен өмір тәжірибелерінде адамзат қоғамының
жетістіктерін, рухани байлықтарын игеріп, мінез – құлықтарына,
дүниетанымдарына қалыптастырып отыру қажеттілігі айқындалған. Бастауыш
сынып оқушыларының жеке - басының қалыптасуында, әсіресе оның психикалық
дамуында негізгі шешуші рөлді оқу - әрекеті атқара бастайды, бұл жолда
баланың ғылыми білімдері қарқынды меңгеруі жүреді, танымдық және ақыл – ой
күштері дамиды. Белгілі психолог Д.Б.Эльконин оқу - әрекеті арқылы баланың
үлкендермен қарым – қатынастарының барлық жүйесі мен жеке қарым – қатынасы
білінеді, деп көрсетті. Қазіргі заманда жеткіншектік іс-әрекет үлкендермен
ұйымдасады. Жеткіншектік кезең балаларға тән мінез-құлық өзгереді. Жалпы
жеткіншектерде кездесетін қылмыстық себептерді үш топқа бөлуге болады
1 Әлеуметтік фактор: қоғам және мәдениет болады.
2 Психологиялық фактор: мінез-құлыққа байланысты.
3.Биологиялық-физиологиялық әсері.
Көптеген авторлардың (А.П.Крачковский, А.Е.Личко, В.Г.Степанов,
В.В.Трифонов) пікірлері бойынша, көп жағдайларда мінез – құлықтағы қиындық
6-8 сынып оқушыларында, яғни жасөспірімдік кезеңге өткенде, әсіресе ұл
балаларды байқала бастайды деп айтылған. Бірақ та кейінгі жылдарда мінез –
құлқы қиын балалар бастауыш сынып оқушыларында да көптеп кездесетіні
көрініп жүр.
Мінез – құлқы қиын жеткіншек жастағы балалар үшін рухани қажеттіліктері
мен қызығушылықтарының кедейлігі, адамгершілікке жат мінез – құлықтың
тәсілдері тән, мұндай балалардың басым көпшілігі сабақты нашар оқиды,
олардың танымдық қабілеттерінің дамуы қалыс қалған.
Оқушының ішкі позициясының балада қалыптасуы көбінесе оның оқу -
әрекетінің белгілі мөлшерде нәтижеге жетуіне байланысты болады. Үлкен
мөлшерде білімді жүйелі түрде меңгерудің қажеттілігі психикалық
процестердің дамуын, баладағы еркін мінез – құлық актісінің қалыптасуын
күшейте түседі. Бірақ та бұл үлкендер тарапынан аталған процестерге
басшылық жасауын тоқтатып тастамайды. Мұғалімдер, ата – аналар, тәрбиешілер
дәл осы кезеңде баланың психикасында қандай өзгерістер болып жатқанынан
хабардар болып отыруы керек. Психикалық процестердің жұмыс істеуінің
біршама жоғары түрде қалыптасуы балада ерікті мінез – құлық түрінің
дамуының негізін құрайды, баланың мінез – құлық актісінде мотивациялық
деңгейінің дамуымен байланысты барлық мақсатқа бағытталған ниет, талаптары
артады. Мотивациялық өрістегі өзгеріс баланың жеке – даралығын маңызды
түрде қайта құрады.
Өзімен бірге оқитын оқушылармен тығыз өзара қатынастарының құрылуы,
құрбыларының арасында өз орнын анықтау, әр түрлі жағдайдағы мінез – құлық
ережелдерін меңгеру, оларды өзіне талап етіп қоюының қажеттігі, бастауыш
сынып оқушыларының мінез – құлық факторлары, эмоционалды және адамгершілік
жүгін арттырады. Бұл уақытта үлкендер баланың жанында болуы тиіс, өйткені
дәл осы сәтте оларды қолдау қажетті туып қалуы мүмкін болады.
Баланың психикалық дамуында өміріндегі өтіп жатқан өзгерістер, мектеп
жасына дейінгі балаларда бұрыннан бар психологиялық білім байлығына
біртіндеп қосылмайды, олар баланың мектепке келуінің бірінші күннен бастап
легімен құйылып жатады және бұл оларда айқын түрде көрінетін стресстік
күйін туғызары анық.
Әр жас ерекшілік кезеңінің дамуын Л.С.Выготский дамудың бүтін дәуіріне
ұқсастырады, ал әр дәуір басталуын жеке – бастың және әрекеттің жаңа
түрінің құрылуын бейнелейтін психикалық жаңадан пайда болған түрлердің
тууымен байланыстырды.
Біздің қоғам дамуының күрделі әлеуметтік – экономикалық жағдайларға және
нақты қоғамдық тығырыққа тірелуі, адам ағзасына қауіпті экологиялық орта,
дәрігерлік қызметтің нашарлығы т.б. балалардың денсаулығына, мінез –
құлқына, оқытуға байланысты әлеуметтік психологиялық бейімделуге қатысты
қиын мәселелерді тудырып отыр.
1.2 Жеткіншек жастағылардың психологиялық ерекшеліктері
Көптеген ғалымдардың пікірінше бала мінез – құлқының қиындығы 6-8
сыныптарда, әсіресе ұл балаларда байқалады делінген. Бірақ соңғы жылдары
мінез – құлқы қиын оқушылардың арасында жасару тенденциясы байқалады,
олардың қатарын енді бастауыш сынып оқушылары толықтырып отыр.
Мінез – құлқы қиын жеткіншек жастағы оқушылар арасында жүргізілген
көптеген зерттеулер қорытындысы бойынша үлгермеушілер қатарын бастауыш
сынып оқушылары толықтырып отыратын көрінеді. Мінез – құлықтың мұндай
белгілерінің пайда болуының өзі болашақта әлеуметтік – психологиялық
дезадаптацияның тұрақты түрлерінің қалыптасуына, мінез – құлық бұзылуының
клиникалық және криминологиялық белгілерінің пайда болуына әкеліп
соқтырады.
Жеткіншек жастағы балалардың психологиялық ерекшеліктері теориялық
тұрғыда Выготский Л.С. (1928ж.) еңбектерінде талқыланды, сондай–ақ
Макаренко А.С. тәжірибелерінен де үлкен орын алды. Бұл мәселенің ары қарай
талқылануына үлес қосқан зерттеушілер қатары да біршама.
Жоғарғы сынып кезеңі баланың жеке басының ары қарай қалыптасуы үшін аса
маңызды рол атқарады. Оның өмірінде мектеп табалдырығын алғаш аттаған
күннен бастап айтарлықтай өзгерістер пайда болады, дамудың әлеуметтік
жағдайы түп – тамырымен өзгереді, бала үшін жетекші орын алатын оқу әрекеті
қалыптасады.
Баланың жеке қасиеттерінің, психикасының дұрыс дамып жетілуі үшін
педагогтік ұжымдардың кәсіптік білгірлігі, ата – аналардың саналы көзқарасы
және осы принциптерге негізделген мектеп пен отбасы арасындағы тығыз
одақ,нәтижелі жұмыс қажет. Көптеген жастар үлкендерге де, құрдастарына да
бір мезгілде қатар теңеседі, осының өзінде олардың сол бір немесе соған
ұқсас қасиеттеріне теңесуі жиі байқалады. Кейбіреулері көбіне өзінен үлкен
балалар мен құрдастарына теңелгісі келеді. Бір маңыздысы, жастар әдетте
оған өзінен гөрі үлкен, естияр болып көрінетін құрдастары үлгі болады.
Сондықтан мұндай үлгі болған құрдасы жасөспірімдік үлкендердің қасиеттеріне
жету жолындағы жеткіншек пен ересек арасындағы аралық басқыш сияқты.
Қайсыбір жағынан өзінен гөрі есейген кұрдасына теңесу арқылы жасөспірім
өзін ересекке жақындатады, оған түпкі мақсатқа қарай одан әрі ілгерілеу
оңайырақ. Жасөспірімдердін көбі ересек адамнан гөрі құрдас жолдасынан үлгі
алған оңай деп санайды. Жасөспірім теңесетін үлгінің нақ құрбы-құрдасы
болғаны өте маңызды. Мұндай бағдар ұстағанда салыстыру процесінің
жемістілігі үшін, ал осы арқылы әзінің ерекшеліктерін ұғынып, бағалау үшін
де, өзін-өзі тәрбиелеу үшін де жақсы жағдайлар жасалады, өйткені жасөспірім
үшін өзін (ересектен гөрі) құрдасымен салыстыру, өзінің кемшіліктерін,
жетістіктері мен табыстарын салыстыру оңайырақ. Ересек адам — бұл іс
жүзінде жетуі қиын үлгі, оның қасиеттері жасөспірімде көбіне болмайтын
өмірлік жагдайлар мен қатынастарда көріне-ді, ал құрдасы — жасөспірімге
нақты мүмкіндіктер деңгейінде өзін бағалауға, өзі тікелей тенесуіне болатын
адамда жүзеге асырылған түрінде көруге жағдай жасайтын өлшем. Онын үстіне
жасөспірім үлгі-жолдасымен үнемі араласып жүреді, өзіне ұнаған қасиеттің
көрінуінің әр түрлі формаларын көруге мүм-кіндік, тіпті түсіндіру, ақыл-
кеңес түрінде үлгі, жолдасынан тікелей көмек те ала алады.
Жолдастарымен, достарымен араласу жасөспірімде басқа адамды, өзін тану
құралдарын дамыту үшін, оның өзі туралы түсінігінің қалыптасуы үшін өте
маңызды. Мұнда маңыздысы өзін басқалармен салыстыру тұрғысынан оның өзі
байқаулары ғана емес. Қылықтар, қасиеттер мен қатынастар туралы
әңгімелесулер мен таластар ерекше міндет атқарады, бұлар аралас-құралас
балалар тобында жасөспірімдік кезеңде қауырт өрбиді. Мұндай талқылауларда
жасөспірімнің танымдық-бағалау іс-әрекетін басқа адамдармен бірге жүзеге
асыратыны және сыртқы сөздік тұрғыда өрістейтіні маңызды. Талқылауларға
қатысу арқасында қалыптасатын жайлар көп: іс-қимылдардың адамгершілік
мазмұнын, себептерін, мақсаттары мен салдарын саралай, салыстыра және
бағалай білу, өзінің, талқылауға қатысатын басқалардың да бағалауларының,
пікірлерінің, дәлелдерінің дұрыстығы мен қателігін көріп, ұғына білу
қалыптасады. Осынын, бәрі басқа адамды, өзін түсініп, дұрыс бағалау үшін
керек.
Мысалы, бұл тұрғыда Әл - Фарабидің айтқан пікірі бар. Баланың жасы өскен
сайын, яғни тәнімен бірге жаны да өсіп отырады. Мұның бәрі оның тіршілік
қажетінен туындайды. Мәселен, балада ең алдымен өсіп – қону қуаты пайда
болады. Бұл оның дене бітімінің қалыптасуында үлкен рөл атқарады. Ана
құрсағында – ақ тән түйсігі, біртіндеп дәм, иіс айыратын түйсіктер, заттың
түрін, түсін, пішінін түсіне алу қабілеті қалыптасады. Жан қуаттары өмір
барысында, оқу тәрбие үстінде дамиды. Бұл үшін адамның өз бетінше,
әрекеттенуі, өзіндік белсенділігі ерекше маңызды. Адамның адамгершілік,
имандылық қасиеттері де оның өмірден алатын тәжірибесінен, үлкендердің
жақсы өнегесінен туындайды. Адам дүниеге ақылды, не ақылсыз, зұлым, не ақ
ниетті болып келмейді, мұның бәрі де жүре пайда болады. Жеткіншектермен
жұмыс барысында жазалау емес, ашық әңгімелесу принципін ұстану қажет
өзара сенімді қарым-қатынас орнаған кезде ғана жасөспірім – мектеп
инспекторы - әлеуметтік-психологиялық қызмет үшбұрышы жемісті нәтижесін
бере алмақ.
Егер отбасындағы жағдай баланың психологиялық дамуына жағымсыз болса,
оның тұлғалық қасиеттерінде ауытқушылықтар болатыны ықтимал. Осыдан бастау
алатын ертеңгі қоғмның балсенді мүшесі жастардың отбасын бұзып қана
қоймай, сондай-ақ баланың рухани тепе-теңдігін бұзатын ең күшті жағымсыз
жағдай – ата-ананың алкогольді ішімдіктерге әуес болуы сияқты келеңсіз
жағдайлар да жиі кездеседі. Тұрмысы төмен отбасылардан шыққан балалар және
жасөспірімдер ата-ананың мейірімі мен қайырымдылығын көрмей, өз беттерімен
өмір сүреді, қаңғырып, қайыр сұрап, құқық бұзушылықтар мен қылмыстар
жасайды. Осындай отбасындағы бала ата-анасының тірі болуына қарамастан,
әлеуметтік жетімге айналады.
Жоғарғы сынып кезеңіндегі оқушының жеке басына тән қасиеттерді тек мен
деген қасиет тұрғысынан ғана бағалап қоймай, тиісті мөлшерлерге қалайша
бағынады, мінезі, ерік – жігері қандай, ашуланғыш, не сабырлы келе ме,
әсемдікті ажыратудағы талғамы және өзгелермен қатынасы қандай – осы жөнінен
де алып қарауға болады. Мінез – құлқы қиын балалар көбінесе ашуланшақ болып
келеді. Баланы үй – іші көп еркелетсе, онда ол болмашы нәрсеге тез
ашуланып, күйіп – пісетіні кездеседі. Керісінше, күтпеген жағдайда жақсы,
өте жақсы деген баға алса, жұрттың көзінше соған қатты қуанғанын жасыра
алмайды.
Мінез – құлқы қиын жеткіншек жастағы оқушылары мектеп мотивациясының
төменгі деңгейімен, оқу әрекетіне құлықсыз қатысымен сипатталады. Жоғарғы-
сыныпқа қарай мектеп мотивациясының төмендеу тенденциясы байқалады.
Мінез – құлқы жеткіншек жастағы балалармен жұмыс істеу барысында олардың
психологиялық ерекшеліктерін есепке алып отыру керек.
Конформды түрде жататын балаларға қайырымдылық, жақсылық жасалынатын
қатынастар, олардың адалдық және ынталылықтарын мадақтап, дем беретін
қолайлы орта болуы қажет.
Мазасыз түрге жататын балалар тыныш, қайырымды жағдайды қажетсінеді.
Мұндай балалардың денсаулығына қатты көңіл бөлінгені абзал.
Мұғалімдер мен тәрбиешілер, әсіресе, интровертивті түрге жататын
балалардың жеке ерекшеліктерін есепке алу шарт, олардың ақыл – ой
функцияларын дамытуға әрекеттенуі, бұл балалармен адамгершілік және
әлеуметтік мөлшерді меңгертуге қабілеттендіру, өз құрбы – құрдастарымен
өзара қатынастарын жақсартуға көмек қолын тигізуі керек.
Инфантилді түрге жататын балалардың тұрақты оқуға деген қызығушылығын,
мотивациясы мен дағдысын кеңейту, белсенді ойлау әрекеттері мен ойын
әрекеттеріне еліктіру, қызығушылықтарын арттыру, дербестікке ынталандыруды
қалыптастыру қажет.
Өзін-өзі бағалау ең алдымен жеке тұлғаның әрекеті арқылы қалыптасады.
Бірақ бағаны әрдайым айналадағы адамдар береді. Өзіне деген сенімі
өзгелердің пікірі арқылы қалыптасады. Егер айналасындағы адамдар балаға
үнемі дұрыс қарым-қатынас жасаса, онда ол өзін осы сыйластыққа лайық
екенмін деп санайды, ал егер керісінше, оның жасаған істерінің
кемшіліктерін бетіне басып, ұрсып, жаратпай жатса, оған өзіме лайық емеспін
дегеннен басқа түк қалмайды. Және бұл жағдайда баланың реакциясы әртүрлі
(анатияцинизм, шектен шыққан арсыздық, агрессия және т.б.) болады.
Қазіргі зерттеулерге қарағанда тәртіп бұзуға ең бірінші түрткі болған
оқиға баланы тікелей тәртіпсіздікке әкелмейді, әуелі қайғыға ұшыратады да,
ол қайғы баланы ашуланшықтыққа әкеліп соқтырады. Міне, тәртіп бұзу содан
пайда болады. Тәртіп бұзушылықтың салдарының негізі – сабаққа үлгере
алмаушылық. Кейбір оқушы қатар құрбыларынан сабақта артта қалып қойып,
тәртіп бұзуын өзінше батырлық деп санайды. Мұны өзгелердің көзінше
көрсеткісі келеді. Бұл мінез көбіне менменеуден, бала мінезінің дұрыс
тәрбиеленбеуінен болады. Бірақ осылай болған жағдайда да, тәртіпсіздікті
баланың бойына біржолата сіңіп кеткен әдет деп, барлық себепті содан
іздестіруге болмайды. Өйткені тәртіп бұзу баланың тек өзіне байланысты
емес, оның үй ішіндегі жағдайларға да, айталық ата – ана бірлігінің
жоқтығына және баласына қойған талаптың әр түрлі болып келуіне байланысты.
Жас өспірімдерді психологилық жақтан бақылап зерттеу туралы
М.А.Алемаскин – тәрбиелеуі жеткіншектер проблемасы көп факторлы
құбылыс, бұл проблеманы педагогтар, психологтар және заң қызметкерлері
зерттеуі қажет, ─ деп жазады.
Заңды бұзушыларды тәрбиелеудің психологиялық негізі деген кітабында
А.Г.Ковалев бұзақылық жасап, заңды бұзатын балалардың қылмыстық
психологиясы жөнінде кең көлемде түсінік береді: заңды бұзушылардың
психологиясын тәрбиелеп түзеудің көлемді мәселелерін қамтиды. Осылардың
бірі – заңды бұзушылардың түзетуге жататын рухани-психологиялық
ерекшеліктері. Қылмыстық психологиясын білмейінше, оларды тәрбиелеудің
үйлесімді жағдайын да, әдісін де анықтау қиын, - дейді автор. Ал бұл
пікірмен келіспеуге болмайды. Бірақ оқытушы жұмысының өзіне тән мазмұны мен
мағынасы бар.
Тәрбиелеуі жеткіншек жастағы балаларды жеке-жеке топтарға бөліп бақылап
зерттеу әдісі – қажетті де, нәтижелі де әдіс дейді П.П.Блонский. Тәрбие
жүйесінде қиындарға әсер етудің дұрыс жолын тауып, жеке топтардың
өздеріне тән нақты белгілерін анықтау белгілерін анықтау жұмысы Г.П.
Медведевтің, И.Ф.Назаровтың, Л.С.Славинаның, Э.И.Шыныбекованың және басқа
да авторлардың еңбектерінде көрсетілген.
И.Ф.Назаров, Д.И.Фельдштейн жеткіншек жастағы балалардың еңбекке теріс
қатынастарының себебін ашады және оларды еңбекті сүюге тәрбиелеу жолдарын
көрсетеді. Бірақ авторлардың көрсеткен еңбекке алдын-ала тәрбиелеу,
еңбектенуді жек көруді болыдрмауға алдын алатәрбиелеу, еңбектенуді жек
көруді болырмауға алдын ала шара қолдану мәселелері – бұдан әрі қарай
зерттеуді, толықтырулы қажет ететін мәселелер.
Л.С.Славина төменгі сынып оқушыларының тәрбиелеуі қиын топтарының
аффектілі тәртібіне ( ашушаң, долы мінезділер) психологиялық талдау
жасайды. Бірақ мұнда әңгіме, жалпы аффектілі балалар туралы емес, баланың
аффектілі мінезінің зияндылығы, оның келешекте қандай нәтижеге әкеліп
соғатыны туралы болады. Қазіргі жасөспірімдердің көбінде автокөлігі,
қалталы ақшасы болады. Яғни, осы ақшаға жасөспірім шылым, алкоголь,
наркотикалық заттар сатып алуына мүмкіндігі
Олардың өмірі біршама белсенді өтеді – кездесулер; ойын-сауық, би
кештері; рок-концерттер; достарымен көкке, табиғатқа барады. Бірақ,
бұлардың көбі кешке, түнде болып тұрады. Бұл кезде көшеде көп адам
кездеспегендіктен, оларды бақылаушылар аз болғандықтан, жеткіншектер
бұзақылық жасап, кейде ойын-сауық үшін қылмыс жасауға шейін барады. Қылмыс
жасауға итермелейтін себептердің бірі – ажырасқан отбасылардың көптеп
кездесуі. Яғни, осындай жанұядан шыққан жасөспірімдердің қылмысы. Бірақ
айырылыспай әрқашан ұрсыс-керісте болатын жанұя жасөспірімдеріде қылмыс
жасауға жақын болып келеді. Сондықтан, басты болып, жанұядағы атмосфера
болып табылады.
Жасөспірімдер ата-анасының қамқорлығы мен қадағалауынан тыс қалады. Көп
жағдайда екі түрлі жынысты жасөспірімдер анасына жақын болып келеді. Бірақ,
әкесі жағынан жақындықтын аз болуынан қылмыстық іс-әрекетке барады, әсіресе
ұл балалар.
Бұл мәселеге байланысты жүргізілген сауалнама нәтижесі бойынша,
сексуалды қылмыс жасаған жасөспірімдердің отбасы тату емес, аралары ыстық
болмағанын көрсетеді.Сонымен қатар ата-анасының тәрбиелеу моделі де өз
ықпалын тигізеді. Мысалы, әке-шешесі бір-бірімен ұрсысып, қарсыласып жүрген
отбасынан екі жасөспірім қыз балалар өздерінің агрессивтілігмен және
салмақсыздығымен өз құрдастарынан ерекшеленген. Қыздар өз ата-анасының іс-
әрекетін қайталаған.
3. Қылмыс жасауға негізгі түрткі болатын факторларды анықтау.
Қазіргі кезде жеткіншек жастағы оқушылардың жалпы және психикалық
дамуының жеткілікті деңгейіне қол жеткізу үшін ең алдымен, бұрынғыша
оқушыны пәндік білім, біліктердің белгілі бір жиынтығымен қаруландыру емес,
оқу әрекетін қалыптастыру негізінде жеке бас тұлғасын тәрбиелеу мақсаты
қойылып отырғаны белгілі. Отандық психологтарда есею кезеңін жіктеуде
ғылыми мәліметтерді жалпылап жасаған Б.Т. Ананьев болатын. Ол ересек
адамның дамуын кезеңдерге бөлудің әр түрлілігін көрсетті. Жастардың аясында
есеюдің көрінуі анықталды. Әлеуметтік, биологиялық себептермен және адамның
дамуының нақты әлеуметтік эмоционалдық жағдайларының кешеніне байланысты.
Б.Т.Ананьевтің кешенді зерттеулерінің негізінде келесідей қорытынды
шығарылды. Ересек адамның дамуында біліктілік дейгейі ерекше орын алады.
Тек қана психофизиологиялық функциялар кезеңінің өнімділік деңгейін
сипаттамайды. Интелектінің және жеке тұлғаның байланыстары ақыл-ой
қызметінің мотивтерінде көрінеді және оның бағдарлануымен. Көбінесе жеке
тұлғаның белсенділігі өз кезегінде мінез-құлық сипатына мотивтер құрылымына
тәуелді. Болып келеді. Ерте есею кезеңі ата-анаға эмоционалық қатынаста
тәуелсіздікке өтуімен сипатталады. Бұл уақытта жаңа статус, дәреже
жинақталады. Жеке адамның статусының құрылуы қоғамдық қатынастар жүйесімен
әлеуметтілік біліктілікте тәуелді. Жеке адам статусының адамның белсенділік
деңгейінің тәуелділігіне байланысты өзінің қоғамдағы жағдайын тану және
өзінің статусын бекітуге ұмтылу немесе оған пассив қатынас жасау бар
жағдайда мойындауға байланысты болады.
Қоғамдық функциялар кешені рөлінде субъектінің қоғамдық жүріс-тұрыс
сипаты, қоғамдық қатынастар жүйесіне қатынасы, адамдар еңбегіне, өзіне
бағдарларға, мотивтерге мақсаттармен құндылық бағдарларына қатынасы
негізінде жүзеге асады. Барлық әлеуметтік белсенділіктеріне қосылады. Орта
есею кезеңінде кәсіби рөлдермен элементтік консолидация басталады. Жеке
тұлғаның субъективті құрамы жүйесіне адамның өмірлік жоспары, оның
мотивтері, мақсаты, қызметі жатады. В.Т.Лисовский әр жынысты жастардың
өмірлік жоспарын өмірдің объективті жағдайларына және жеке тұлғаның
құндылық бағдарымен анықталады [21]. Топтық жағдайда 20-25 жаста жоғары
білім алуға, қызықты іспен айналысуға бағыттылық сақталады. Бұл жас тобы
үшін сүйікті адамын іздеу, адал дос табу, отбасы құру мәселесі өзекті болып
табылады.
Сонымен қатар осы жаста жақсы тұрғын үй жасайды, материалдық қамтамасыз
ету өз күшінде болады. 1987ж Е.Ф.Рыбалко жастары осыған ұқсас студенттер
тобының өмірлік жоспарының құрылымын зерттеуде құндылық бағдар және ғылыми
қызықты мотивациялық сферасын анықтады. Д.Пельц, және Ф.Энрюс
қызығушылықтар динамикасының жемістілігін тәрбиесімен байланыстырады.
Құлдырау кезеңінде мотивация аясы қайта құрылып, рөлдер ауқымы кеңейеді,
яғни осы кезеңде үстем болатын ата-ананың отбасы функциясы артады. Ірі
ғалымдарда ғылыми қызығушылықтар өмір бойы үстем болады ғылыми іс-әрекеттің
құлдырауы тек егде жаста, онда да барлық адамдарда емес болады. Сондықтан
ғылыми қызметтің жойылуы көбінесе кемелденген үлкен жаста байқалады. Ғылыми
қызметкерлерде құлдырау , ал ішкі мотивациясы күштілер өз жұмысына үлкен
қызығушылық, барлық өмір жолында доминанттаушы арасында әлсіз байқалады.
Шығармашылық жеке тұлға жаңа идеаларды жеңіл қабылдау, өткендерден бас
тарту құндылықтарды қайта құрумен байланысты. Осының негізінде жаңа
кешендермен, жаңа міндеттермақсаттар жеке тұлғаның әр түрлі өмір кезеңінде
қалыптасады.
Құндылық проблемасы өмірдің өзінен алынған. Табиғат пен қоғам құбылыст
іс - әрекеті мен қоғамдық тарихи тәжірибесі процесінде жасалады.
Халық адамгершілік қасиеттің жоғары түрі – ар – ұят, намыс, ождан
сақтау деп біледі. Жаным – арымның садағасы, Өлімнен ұят күшті, Ақылың
болса арыңды сақта, ар- ұят керек әр уақытта, Жігіттің құны – жүз жылқы,
ары – мың жылқы іспеттес мақал – мәтелдер соның айғағы.
Жөргегінен бала тәрбиесіне ерекше көңіл бөлген халқымыз адамды аздырып –
тоздыратын: өтірік, өсек, еріншек, мақтаншақ, қыңыр, есеср, бейбастақ,
жәдігөй, жантық, т.б. сияқты мінездерден сақтандырып келген. Тәртіп
бұзуға, қылмыс жасауға итермелейтін себептердің бірі – ажырасқан
отбасылардың көптеп кездесуі. Яғни, осындай жанұядан шыққан
жасөспірімдердің қылмысы. Бірақ айырылыспай әрқашан ұрсыс-керісте болатын
жанұя жасөспірімдеріде қылмыс жасауға жақын болып келеді. Сондықтан, басты
болып, жанұядағы атмосфера болып табылады. Жасөспірімдер ата-анасының
қамқорлығы мен қадағалауынан тыс қалады. Көп жағдайда екі түрлі жынысты
жасөспірімдер анасына жақын болып келеді. Бірақ, әкесі жағынан жақындықтын
аз болуынан қылмыстық іс-әрекетке барады, әсіресе ұл балалар. Бұл мәселеге
байланысты жүргізілген сауалнама нәтижесі бойынша, сексуалды қылмыс жасаған
жасөспірімдердің отбасы тату емес, аралары ыстық болмағанын көрсеткен.
Жалпы қай сабақта болмасын жеткіншек жастағы балаларды адамгершілікке
тәрбиелеу үшін этнопедагогика құндылықтарын пайдаланудың мүмкіндіктері мол.
Сондықтан біз оларды былай ашып көрсеттік:
1. Білімділік: бағдарламалық таллаптарға сай білім, білік және
дағдыларын қалыптастыруға көмектеседі, оқу материалын меңгертуге септігін
тигізеді, білімді күнделікті өмірде, нақтылы жағдайларда қолдана білуге
баулиды;
2. Тәрбиелік: ұлттық сана – сезімді қалыптастырады, адмгершілік асыл
қасиеттерді бойға сіңіреді, кәсіби еңбекке бейімділікті, халықтық дәстүрге
сыйлы қатынасты тәрбиелейді;
3. Дамытушылық: ақыл – ойды, логиканы дамытады, психикалық қасиеттерді
(зейін, ес, қабылдау, ойлау, қиял т.б.) жетілдіреді, танымдық қызығушылығын
арттырады, сабаққа белсенділікті оятады;
4. Танымдық: халықтың тұрмыс – тіршілігімен, өмір тәжірибесімен, кәсіби
еңбегімен таныстырады, дүниетанымды байытады (жан – жандар, өсімдіктер, тас
атаулары т.с.с.); оқудың өмірмен, практикамен байланысын көрсетеді.
жеткіншек жастағы балалар оқушыларда адамгершілік қатынасты
қалыптастыру бағытында ұйымдастырылатын тәрбиелік істерге адам санасының
формасы, адамдық мәдениеттің бір бөлігі – мораль туралы түсінікті
қалыптастыру, соның негізінде оқушыларда адамгершілік ой – пікірлер мен
сенімдерді тәрбиелеу жатады. Осы бағытта этнопедагогика құралдарын
пайдалану арқылы жеткіншек жастағы оқушылармен ұйымдастырылатын жұмыс
жоспарын былайша беруге болады.
Жоспардағы іс – шаралардың мазмұнын жеткіншек жастағы оқушыларға
адамгершіліктік тәрбие беруде этнопедагогика құндылықтарын тиімді
пайдалануға бағытталған.
Осы іс – шараларды ұйымдастырудағы негізгі мақсат халқымыздың бала
тәрбиелеудегі озық тәжірибесі негізінде бастауыш сыныптағы жкткіншек
жастағы оқушылардың бойында адамгершілік асыл қасиеттерді қалыптастыру
болып табылады.
Тәрбиелік істерді ұйымдастыруға қойылатын педагогикалық талаптар:
жеткіншек жастағы балаларға адамгаршілік тәрбие беруде этнопедагогика
құндылықтарының алатын орны мен атқаратын ролін саналы түсіну; олардың
білімдік, тәрбиелік, дамытушылық және танымдық мүмкіндіктерін жүзеге
асыру; тәрбиелік іс - әрекетте қолдану аясын кеңейту.
Қазіргі таңда әсіресе, көп көңіл бөлінетін мәселе – адамгершілік
тәрбиені күшейту.
Мектеп оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеу ең алдымен – оқыту үрдісі
барысында жүзеге асады. Түрлі пәндерді оқу кезінде бастауыш сынып
оқушыларының достық, жолдастық, өмірге белсенді көзқарасы, Отан туралы
ұғымдары қалыптасады және кеңиді. Үлкенді сыйлауды, ата – аналарды
құрметтеуге, еңбектенуге, ізеттілік сақтауға үйренеді. Бұл жаста балалар
сапалы тәртіпке, жолдастық өзара көмекке, адамның көңіл – күйін түсінуге
дағдыланады. Олар мектепке оқу - әрекетіне өзінің қатынасын, жанұяда,
қоғамдық орында өзін - өзі ұстауды біледі. Соның нәтижесінде бастауыш сынып
оқушыларының дербес және қоғамдық мінез – құлқы және адамгершілік қарым –
қатынасы байиды.
Жас жеткіншектер 5-9 сынып оқушылары өздерін ересектер қатарына санап,
өз бетімен тіршілік етемін деп таза қиялға да кетеді. Бұл жастағы
шәкірттердің дамуына ұйымшылдық, тәртіптілік, қамқорлық, құнттылық, т.б.
қасиеттер әсер етеді.
Жасөспірімдердің немесе 7 – 9 сынып оқушыларының ғылымға, мамандық
таңдауға ынталары өседі. Бұлар әділеттілік, борыш, ұят, адалдық, ерлік,
намыс, т.б. моральдық категорияларға ерекше көңіл бөледі. Олар үлкендермен
қарым – қатынас жасауда өзін - өзі тәрбиелеуді қажет етеді. Сондықтан да
бұл жастағыларға көбірек ерік берген жөн. Өсіп келе жатқан ұрпақтың
адамгершілік тәрбиесін белгілі жүйеде іске асыруға ықпал ететін – олардың
қоршаған ортасы.
Балалар бойына тәрбие дарытуда мектепте оқытылатын пәннің бәрі бірдей
дәрежеде маңызды. Әсіресе, оқушыларды адамгершілікке тәрбиелейтін пәннің
бірі – тарих. Ол шәкірттерде отансүйгіштік, ұлтжандылық, идеялық сенімді
Жасөспірімдерді адамгершілікке тәрбиелеуде өмірде кездесетін көптеген
жағымсыз жәйттерден сақтандыру мәселесі ескерілуі тиіс. Мұндай мәселелерде
әсіресе жанұяның рөлі ерекше. Себебі тәрбие жанұядан басталады.
Балаларды адамгершілікке тәрбиелеуде ата – аналарды оқу – тәрбие
үрдісіне қатыстыру, олармен тығыз байланыс жасау мәселесі негізгі орын
алуға тиіс.
Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу – басты мақсат
Адамгершілік тәрбиесіне мақсатқа негізделген көзқарасты сенімді,
парасатты, мінез – құлық дағдылары мен әдеттерді қалыптастыруға және
адамгершілік сезімді, ұлттық сананы, қарым – қатынасты дамытуға, құндылықты
тиімді пайдалануға бағытталған жалпы адамзаттық тәрбиенің құрамдас бөлігі –
деген анықтама берілген.
Қазақ энциклопедиясында, адамгершілік тәрбиесі – тәлім - тәрбиенің
ықпалды әсері мен моральдық сананы қалыптастырудың, этикалық білімділікті,
адамгершілік сезімді дамытудың сара жолы, - деп ұғындырылады.
Кейбір еңбектеріндегі анықтамалар адамгершілік тәрбиесінің негізгі
бөліктерін атап көрсетумен шектелген. Мәселен, В.В.Макаев адамгершілік
тәрбиесі мынадай негізгі бөліктерден тұрады дегенді айтады:
а) Адамгершілік түсініктерді, ұғымдарды, идеяларды қалыптастыру;
ә) Адамгершілік сезімдерді дамыту;
б) Адамгершілік сенімдерді қалыптастыру;
в) Мінез – құлық дағдылары мен әдеттерді қалыптастыру;
г) Өзін - өзі тәрбиелеу;
д) Жағымсыз ықпалдарға, теріс әсерлерге қарсы тұра білу іскерлігін
қалыптастыру.
Бұл көзқарастың құндылығы адамгершіліктің бірі ретінде өзін -өзі
тәрбиелеу мәселесіне мән берілген. Сонымен бірге Б.Т.Лихачевтың
адамгершілік сезімдер негізін қалаушы басты категория болып табылады деген
пікіріне де қосылуға болады.[33]
Мораль нормалары баланың оларды сезім арқылы меңгеруі арқасында ғана
адамгершілік субьектісіне айналады.
Л.Х.Салимованың айтуынша: адамгершілік тәрбие жеткіншектердің
адамгершілік нормалар мен ережелерді меңгеруге, оларда адамгершілік
сезімдерді дамытуға, адамгершілік сана мен сенімдерді қалыптастыруға, мінез
– құлық дағдылары мен әдеттерді, іскерліктерді шыңдауға бағытталған
педагогикалық үрдіс. Бұл үрдістің негізгі мақсаты – жеке тұлғаның өзін -
өзі тәрбиелеуі, өзін - өзі жетілдіру деңгейіне өтуі.
Адамгершілікке тәрбиелеу жеткіншектер үшін маңызды және тартымды. Оның
нәтижелі болуы мұғалімнің даярлық деңгейіне, іс - әрекеттер барысында
мынандай шарттарды орындауына байланысты:
1. Балалардың жас ерекшеліктерін, қызығушылықтарын ескеру;
2. Іс - әрекеттің қоғамға пайдалы болуын ескеру, ұжымның бірлесіп әрекет
етуіне мән беру;
3. Белгілі нәтижеге жету ұжымның көңіл – күйіне байланысты екенін ескеру;
4. Оқушылардың бір – бірін түсінуіне қамқорлық жасау.
Қазіргі педагогикада жеке тұлғаның адамгершілік тәрбиелігінің өлшемдерін
анықтауда бірнеше көзқарастар бар. Мәселен, Е.В.Бондаревская, И.С.Мариенко,
Б.Т.Лихачевтың еңбектерінде адамгершілік тәрбиелігінің өлшемі ретінде жеке
тұлғаның қоршаған шындыққа (әлеуметтік орта, еңбек іс - әрекеті, ұжым және
т.б.) қарым –қатынасы саналады.
Н.И.Монахов, Н.И.Болдырев болса, баланың адамгершілік тәрбиелілігін жеке
тұлғаның белгілі бір адамгершілік сапаларының жиынтығы ретінде қарастырады.
Өйткені, адамгершілік қасиеттердің құрылымдық түрлері: адамгершілік сана,
сезім және мінез – құлық дағдылары мен әдеттері болып табылады.
Е.С.Богданова, Н.А.Каировтар балалардың адамгершілік деңгейін адамгершілік
сана, сезім және мінез – құлық деңгейі ретінде қарастыруды ұсынады.
1. Адамгершілік тәрбиенің бастауы баланың алуан – түрлі практикалық іс-
әрекетінің барлығына енгізілуі керек. Сонымен қатар, олардың эмоциялық және
интелектуалдық жағын да қамтыған жөн.
2. Адамгершілік тәрбиесі – адамгершілік мінез – құлық, сезімдер мен
түсініктерді тәрбиелеу.
3. Адамгершілік тәрбиенің түп қазығы балалардың бір – біріне қарым –
қатынасын мақсатты түрде қалыптастыру.
4. Тәрбие баланың адамгершілік мінез – құлық нормаларына сәйкес балалар
ұжымында өздігінен шешім қабылдау мүмкіндігіне ие бола алатындай дәрежеде
құрылуы керек.
5. Жеке тұлғаның адамгершілік дербестігі кең түрдегі қарым – қатынас
арқылы қалыптасады. Тәрбие оқушыларының өз мінез – құлқының адамгершілік
жақтарын саналы түсінуін қамтамасыз етеді.
Адамгершілік тәрбиесі балалардың нақты жас ерекшелігіне қойылатын
талаптардың көлемі, мазмұны, тізбегі жөніндегі түсінік негізінде
анықталады.
Жалпы әлеуметтік тәрбие үш түрлі функционалдық - әлеуметтік, теориялық
және практикалық салада қарастырылады. Адамгершілік тәрбиенің әлеуметтік
қызметі жеткіншек ұрпаққа жинақталған тәжірибені жеткізуден көрінеді. Ал
оның теориялық аспектісі білім саласын теориялық жағынан дамытуды
қамтамасыз етеді.
Панасыз қалған балалар мен жасөспірімдерді тәрбиелеу жұмысының
тәсілдері, мазмұны мен мақсаты ВКП Орталық Комитетінің мектептер, пионер
және комсомол ұйымдары туралы қабылдаған қарарларында және үкіметіміздің
балалардың бақылаусыз бетімен кетуіне қарсы күрес жүргізу шаралары туралы
нұсқау документтерінде көрсетілген міндеттерден туып отырды.
Ресейдің аса көрнекті педагогтары мен психологтары А.С.Макаренконың,
С.Т.Шацкийдің, П.П.Блонскийдің, Л.С.Выготскийдің, В.Н.Мясищевтің
шығармаларын және жас өспірімдермен тәрбие жұмысы теориясын зерттеушілердің
басқа да еңбектерінен біз жеткіншек жастағы оқушыларды тәрбиелеу
мәселелерінің қандай жолмен дамығанымен танысамыз.
Мәселен, бұлардың ішінде В.И.Куфаевтың еңбегі назар аударарлық. Ол
жеткіншек жастағы балалардың әрқайсысының өзіне тән ерекшеліктері болады,
өсіп, ер жету, әлуметтік жағдайына байланысты, бетімен кету дәрежесіне
қарай, әр түрлі себептерге байланысты өз мінез-құлқының ерекшелігіне қарай
мұндай балалар өздеріне ерекше тәсілмен қатынас жасауды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1 Жеткіншек жастағы балалардың қылмыстық әрекетке баруының психологиялық
себептерінің
теориялық ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.1 Отандық және шетелдік ғалымдардың жеткіншек жастағылардың қылмыстық
әрекетке баруының психологиялық себептері туралы еңбектеріне
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.2 Жеткіншек жастағылардың психологиялық
ерекшеліктері ... ... ... ... .16
1.3 Қылмыс жасауға негізгі түрткі болатын факторларды
анықтау ... ... ... .
2 Жеткіншек жастағы балалардың қылмыстық әрекетке баруының психологиялық
себептерін зерттеу және нәтижелерін ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
2.1 Зерттеуді ұйымдастыру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
29
2.2 Зерттеу нәтижелерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.60
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі: Қоғамымыздағы ғасырлар бойы жалғасып келе жатқан
мызғымас дәстүріміз еліміздің ертеңгі болашағы жеткіншектеріміздің тұлғалық
құрылымын, мінез-құлқын сапалы қалыптастыру. Бұл күн тәртібінен түспейтін
өзекті мәселе. Дегенмен қоғамымызда болып жатқан сан алуан өзгерістер
жеткіншектердің шалыс басып, өмірлік өкінішке жетелейтін жайттарға жолығып
жатқандары да баршылық. Жеткіншек бұл алаңсыз балалақ шақтың аяқталуымен
күрделі жауапкершілік жүктейтін ересектік шақтың аралық кезеңі, оны
психологияда өтпелі кезең, қиын, кезең деген ұғымдар аясына сыйғызады.
Шын мәнінде мінез-құлықта өзгерстер көп болатын, албырттыққа бой алдыратын,
асығыс шешімнің жетегіне еретін ауыр кезең. Сандықтан да отбасында
жеткіншек пен ата-ананың өзара түсініпеушілігі жиі кездеседі. Осы кезде
қоршаған ортаның ықпалына ерекше мән беретін жеткіншек қылмыстық
жағдайларға да жиі барып жатады. Жеткіншектер арасындағы қылмыстың алдын
алу мәселксі күрделі мәселе. Жеткіншектік кезең балалық шақтан ересекке
өткір өтетін қиын қақтығыстық сипаттайтын адам онтогенезінің күрделі кезеңі
Жеткіншектердің әлеуметтенуі отбсынан бастау алады.Отбасындағы
психологиялық жағдай баланың болмысына әсер етпей қоймайды. Жеткіншектердің
отбасындағы кейбір жағдайлармен келіспеуі, олардың өздеріне жасаған
ересектердің қарым-қатынасы кейде наразылығында тудырып жатады.
Кейбіреулері сәтсіз отбасының бейкүнә баласы болып балалық шақтың өзінде
психологиялық жарақат алса, енді біреулері толық емес отбасында тәрбиеленіп
өмірдің ащы дәмін ерте татып торығып жатса, енді біреулері ата- ана
алақанының жылуын сезінбей жетімдер үйінде тәрбиеленіп сол сияқты сансыз
себептердің ықпатымен қылмыс жасауға барып тағдыр тәлкегіне түсуде
Жеткіншек жастағыларды тәрбиелеу және оқыту қазіргі таңда психологиялық –
педагогикалық өзекті мәселе ретінде күн тәртібінен түспей отырғаны мәлім.
Қазақстан Республикасында білім беру мен тәрбиенің мазмұныны жаңарту
мәселесі алға қойылып, халықтың ғасырлар бойы жинақтап, іріктеп алған озық
тәжірибесі мен ізгі қасиеттерін жас ұрпақтың бойына сіңіру, баланың
қоршаған ортадағы қарым – қатынасын, дүниетанымын, өмірге деген көзқарасын
және соған сай мінез – құлқын қалыптастыру көзделіп отыр. Сондықтан
балалардың ішінде ерекше категория болып табылатыны жеткіншек
жастағыларға адамгершілік тәрбие берудің формаларын, әдіс – тәсілдерін
жетілдіру аса қажет [1].
Жеткіншек тұлғасы өздінінен қалыптаспайды, олар қоршаған ортаның
ықпалымен қалыптасады. Әсіресе жеткіншектерге өзге адамдармен өзара қарым-
қатынаста кіші топтар ерекше әсер етеді. Ең алдымен жектіншектердің
тұлғасының қалыптасуында мкаңызды рольді отбасы алады. Әр түрлі авторлар
сәтсіз отбасылардың әр алуан типтерін бөліп қарастырады, және олардың
жектіншектердің мінез-құлықтарының ауыту жағдайларына әсерін талдап
көрсетеді. Өзін-өзі бағалауды адамның өмірінің басқа психикалық
көріністерінен бөліп алуға болмайды. Ол ойлаумен де, еспен де, адам
өмірінің эмоционалдық өмірімен де байланысты. өзін-өзі бағалау даму
деңгейлері мен алға басу қарқынын анықтайды.
Адамның өзін-өзі бағалауы туралы айтқанда, оның нәтижесі байқалады:
жоғары немесе төмен, адекватты немесе адекватты емес, т. б. Бірақ адамның
бұл бағалауға келуін, оның қандай құралдарды қолданғанын, ол өзін тануда
қандай ақпаратқа сүйенгенін білу керек. Әртүрлі факторлерге байланысты
бірнеше жолмен өзін бағалауға болады. Кей адам өзінің өткен тәжірибесін
талдайды, қорытынды шығарады, өз қатесін қайталамауға тырысады. Ал,
кейбіреуі мұндай әрекеттер жасамайды. Кейбіреулерге өзін-өзі бағалаудың
негізі өз тілегі болып табылады. Мұндай адамдар ешқашанда сын–пікірлермен
келіспейді. өзін-өзі бағалаудың маңызды негізі – қоғамдық–әлеуметтік
нормалар. Бұл кезде өзін-өзі бағалау схема бойынша құрылады: “мен бұл
нормаға сәйкес келемін, демек мен жақсымын; сәйкес келмесе - жаманмын”.
2007 жылғы ҚР Білім беру туралы Заңының 3 тарауы 11 бабында жеке
адамның шығармашылық, рухани және күш – қуат мүмкіндіктерін дамыту,
адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру,
даралықты дамыту үшін жағдай жасау арқылы ой - өрісін байыту қарастырылған.
5 тарауы 27 бабында оқу және тәрбие процесі білім алушылардың,
тәрбиеленушілердің, педагог қызметкерлерінің адамгершілік қадір қасиетін
өзара құрметтеу негізінде жүзеге асырылатындығы айтылған [2].
Қазіргі таңда еліміздегі оқу – тәрбие жұмысына байланысты болып жатқан
жаңартулар білім мен тәрбие жұмысын қайта қарауды міндеттейді. Бүгінгі
таңда тиянақты білім беру жүйесінде ,балалармен тәрбие жұмысын дамыту
мақсат болып отыр. Осыған байланысты мектептің алдына қоятын ең басты
мәселесінің бірі - өркениетті, прогресшіл бағыттағы азаматтық –
адамгершілік қасиеті мол, терең білімді ұрпақ тәрбиелеу. біздің қоғамымызда
әлеуметтік мәселелердің бірі бұл кейінгі кездері жастар арасындағы
қылмыстық жағдайлардың жиі кездесуіне ықпал етуде [3].
Бұл қылмыс жасаушылырдың тұлғаға қарсы әр түрлі жарақаттардың жиі
кездесуі алаңдатуда. Әсіресе жастар арасындағы жанжалды жағдайлар, топтық
төбелес, қатігездіктің мейірімсіздіңктің негізін сипататтап отыр.
Қазіргі таңдағы ересек адамдардың ауыр қылмыс жасауы салыстырмалы түрде
қарастыратын болсақ бұл адамдардың жиі қақтығыстарға түсуімен агрессиялық
мінез құлқынан туындайтындығы іс-жүзінде дәлелденген.
Біз әлеуметтік қоғмдық көп өзгерістердің тұрғындардың мүліктік
иеліктерімени өзге де иеліктерінің түрлі формаларының куәсі болып
табыламыз.
Негізінен әлеуметтік қарама-қайшылықтардан тұлғааралық және топтар
аралық қақтығыстар туындайды.
Психологтардың тұлғаның сан алуан өзгерістерімен кәмелеттік жасқа
толмағандардың тұлғалық ерекшеліктерімен олардың біріктілігі туралы
пікірлері сан алуан болып табылады. Осыған түрлі бағыттағы жас
жеткіншектердің агрессивтілік атқарылған жұмыстар мен айтылған пікірлер,
жасалған жұмыстар олардың спаплары куә болып отыр. Біздің елімізде
агресситілікті мінез-құлықты түзеті және олардың алдын алу, сауықтыру
шаралары төңірегіеде аз жұмыс атқарылмаған, демек обұл мәселені шешуге
арналған арнайы тәжжірибелер қалыптасқан
ҚР білім беруді дамытудың 2005 – 2010 жылдарға арналған мемлекеттік
бағдарламасында қоғамның даму деңгейінің жоғарылауы білім беру сапасын
арттыруға тікелей қатысты. Тұлға бойында адамгершілік қасиетін
қалыптастыру, рухани жаңару қажеттігі арта түсуде[4].
Қазақстан 2030 стратегиясында мақсат етіп алып отырған Қазақстанның
дамыған 50 елдер қатарына кіріп, бәсекеге қабілетті ел болуы үшін келешекте
рухани – адамгершілігі қалыптасқан жеке тұлғаны тәрбиелеу оны қалыптастыру
қоғамдағы көпшіліктің үлкен парызы. Осындай жайттардың алдын алуда психолог
мамандардың атқаратын ролі орасан зор. Жеткіншектің қалыпты көзқарасымен
тұрақты мінез-құлқын қалыптаструдың негізінде атқарылар іс әлі де болса
назар аударуды талап ететін тың мәселелер. Осындай күрделі мәселенің тиімді
жолдарын қарастыруды жөн санадық. Сондай ақ зерттеу жұмысымызда жеткіншек
жастағылардың қылмысқа баруы ның психологиялық себептерін зерттеу жұмысын
қарастыруды жөн санадық.
Зерттеу мақсаты: Жеткіншек жастағылардың қылмысқа баруының психологиялық
себептерін анықтау.
Зерттеу міндеті:
-Жеткіншек жастағылардың қылмысқа баруының рсихологиялық себептері
туралы отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектеріне шолу.
-Қылмысқа баруға түрткі болатын психологиялық себептерді анықтау.
-Жалпы деректерге сүйене отырып жеткіншек жастағылардың қылмысқа баруына
әсер ететін фпкторларды анықтау.
Психологиялық зерттеу әдістері арқылы жеткіншектердің мінез-құлқының
ерекшеліктерін анықтау және осыған байланысты талдау жасау.
Ғылыми-әдіснамалық негізі: Заңды бұзушыларды тәрбиелеудің психологиялық
негізі А.Г.Ковалев, Бұзақылық мәселелері туралы С.Т.Шацкий, Техникалық
мамандық беретін училищелерде педагогикалық тәрбиесі бетімен кеткен
балалармен жүргізілетін жұмыс проблемалары Г.К. Ахметжанова, Мектептің
жеткіншектік жастағы оқушылармен жұмыс жүргізу жүйесі Ә. Жұмабаев,
Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу – басты мақсат Т.Сламбекова,
З.Сыдықова, Трудные дети Л.С.Славина, Психология трудных школьников
Г.Степанов, Методика духовно – нравственного воспитания студентов в
процессе обучения Р.Ж.Шалтаева.
Зерттеу пәні: жеткіншек жастағылардың қылмысқа баруының психологиялық
себептері.
Зерттеу обьектісі: жеткіншек жастағы балалар (13-15 жастағы
жеткіншектер).
Зерттудің ғылыми болжамы: Жеткіншек жастағы балалармен отбасында және
мектептерде жүйелі қарым-қатынас орнатылып баланың мақсат –мүдделерімен
санасып, олардың даралық ерекшеліктеріне назар аударылса, онда жеткіншек
жастағылардың қылмысқа баруының алдын алуға мүмкіндік мол болар еді.
Практикалық құндылығы: Жұмыс барысында зерттеулерден алынған нәтижелер
жеткіншек жастағы мінез-құлқы қиын балалармен айналысытын психолог
мамандар үшін және ата-аналар үшін тиімді матерал болып табылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қортындыдан,
қолданылған әдебиеттерден, қосымшалардан тұрады.
1. Жеткіншек жастағылардың қылмыстық әрекетке баруының психологиялық
себептерінің теориялық негіздері
1. Отандық және шетелдік ғалымдардың жеткіншек жастағылардың қылмыстық
әрекетке баруының психологиялық себептері туралы еңбектеріне шолу.
Жеткіншек жастағылардың заң бұзуға, қылмыстық жолмен итермелейтін
фактор, есірткі қабылдау кезінде, құрдастарының ортасында бұзылады. Ең
алғаш осы мәселе бойынша зерттеу жүргізген П.П. Бельский (1917ж., 1924ж.)
болды, ол өз мінез – құлқы шамасынан ауытқыған, кәмелетке жасы толмаған
балаларды қарастырады. П.П. Бельский өзінің 30 жыл уақытын заң бұзушы
балалар мен жасөспірімдердің ішкі әлемін зерттеуге арнады. Бірақ та оның
теориялық позициясы жеткіліксіз болды. Ол Л.И.Петражицскийдің теориясына
сүйенеді (1908), З.Фрейд пен К.Левиннен, сонымен қатар Ч.Ломбрододан да
бірталай мағлұматтар алды [6].
Н.Кречмер мен Конорода осыған байланысты жеткіншектерді циклоидқа, ал
жасөспірімдерді щизоитқа жатқызады. А.С.Макаренконың жеткіншек жастағы
балалар мен жасөспірімдерге арналған еңбектері отандық педагогиканың алтын
қорына енді.
П.О.Эфрусси мінез – құлықтағы қиындық табиғатын жүйке жүйесіндегі
ерекшіліктер: қозушылық, көңіл – күйдің аумалы – төкпелігімен, жұмысқа
қабілеттіліктің нашарлауымен түсіндіруге әрекет жасады, сонымен бірге ол
психологиялық себептерді физиологиямен ұштастырады. Оның зерттеуінің
құндылығы мынада, ол кейбір жекелік ерекшеліктерді талдауға, соның ішінде
оқушылардың өзін - өзі қалыптастыру әдетін анықтауға көп септігін тигізеді.
Жеткіншек жастағы балалардың жекелік ерекшеліктерін өмір жағдайымен,
тәрбиемен өзара әрекеттестігін есепке алып, кегенді құрама түрінде зерттеп,
іске асырған П.П. Блонский (1936ж) болды. Оның зертеуінің негізгі мақсаты
– жеткіншек жастағы балалардың өмірін анықтау. П.П. Блонский қиын
балалардың мінез - құлық тарихын мектеп, отбасы арқылы ашып көрсетеді.
Жеткіншек жастағы балаларға былайша мінездеме береді: Обьективті
көзқараспен қарағанда жеткіншек жастағы балалар - мынандай, ол мұғалімнің
жұмысының жемісті еместігіне байланысты. Субьективті көзқараспен қарағанда
жеткіншек жастағы балалармен - мұғалімге жұмыс істеу өте қиын, мұғалімнен
көп жұмыс істеуді талап ететін балалар. Істі бүлдіруші балаларға
толыққанды мінездеме бере отырып, П.П. Блонский өз жұмыстарында мектепті,
сыныпты ұйымдастыруға баса көңіл бөледі. Блонскийдің пікірі бойынша қайта
тәрбиелеудің нағыз тура жолы, тәртіп бұзушыларды мәдениетсіз ортадан
мәдениетті балалар ұжымына біртіндеп әкелу болып табылады.
Жеткіншектердің мінез-құлқы ең алдымен жағдайды моральдық қарастырады.
Баланың әлемінің ересекке ауысуында жеткіншек екі жақтық кезең болып
табылады.
Балалар мен жасөспірімдердің асоциалды мінез – құлық мәселесімен
бірқатар қазақстандық педагог зерттеушілер жұмыс істеді. (Мысалы,
В.Г.Баженов, Р.А.Дебагян, А.Жұмабаев, К.А.Жукенова, А.М.Қарабаева,
Л.К.Керимов, В.П.Кривошеев, Л.В.Лысенка, В.А.Парфенов, В.А.Трифонов,
В.П.Шевченко, Э.И.Шнибеков, Г.А.Уманов). Бұл зерттеушілер жеткіншек жастағы
балалардың қиқарлық сияқты жағымсыз қасиеттерінің қалыптасуына әлеуметтік –
педагогикалық факторлардың әсер ететіндігін зерттеді. Бастауыш мектеп
оқушылары мен жасөспірімдердің асоциалды мінез – құлықтарын, спорт, өзіндік
және жеке жұмыстарды ұйымдастыру, мектепке деген ықпалды күшейту,
отбасындағы белсенділікті арттыру, ұжымдағы әрекеттерге балаларды қатыстыру
арқылы жеңудің әртүрлі жолдарын көрсетті.
В.В.Трифонов зерттеулерінде Осы категориядағы балалардың жалпы адамдық
және өзге ешкімде қайталанбайтын қасиеттері, әлеуметтік және биологиялық
факторлардың ықпалымен қамтамасыз етіледі.
Біраз зерттеулер (М.А.Алемаскин, Л.М.Зюбин, Д.В.Колесов, В.Н.Кудрявцев,
Г.М.Минковский, И.Ф.Мягков және т.б.) жеткіншек жастағы балалардың басым
көпшілігі – бұлар мектеп бағдарламасын дұрыс меңгере алмайтындар, сондықтан
да оқушылар ұжымынан тысқары шығып қалатын балалар, - деп атап көрсетті.
Ұжымдағы жағымды позициядан қалыс қалу оларды теріс мінез - құлыққа,
айналасындағы адамдармен, әсіресе бірге оқитын құрбы – құрдастарымен дұрыс
қарым - қатынас жасауына кедергі келтіреді.
Жеткіншек жастағы балалар намысқой келеді, олар бір нәрсеге өзінің
жарамсыз екенін сезіп тұрады және сол себептен қиянат жасауға физикалық
күшін жұмсап, маған бәрі жоғарыдан төмен қарайды, мені адам екен деп
санамайды, мен оларға көрсетемін, - деп саналы түрде ой тұжырымдап өзін -
өзі сендіреді.
Ұзақ мерзімді дау – жанжал баланы қиын атандырып ғана қоймайды, сонымен
бірге оның жүйке – жүйесінің бұзылуына себепші болуы мүмкін (психоневроз).
Балаларда ішкі дау – жанжалдың ықпалынан сыртқы дүниеге, қоршаған ортаға
деген сенімсіз, тіпті жауластық сияқты қатынастар пайда болады.
Л.С.Выготский Жеке адамның күйзелісімен күресу, оның себептерін жою
жолымен ғана емес, сонымен бірге адамды жөнге салудың белсенді жолымен,
білім бірлігімен, дамуына жағдай жасау арқылы да нәтижеге жетуге болады.
Л.С.Выготский жеке адам тәрбиесі психологиясының маңызды бір мәселесі –
аффектілі – қажеттілік ортасымен сананың байланысын көтерді.
Мінез – құлықтың ауытқушылығы (тәртіпсіздігі) мәселесіне ең алғаш көңіл
бөліп қараған жаңа автор Л.С.Славина болды. Мұндай мінезге ол аффектілі
(жан – күйзелісі, қайғыру) психологиялық ерекшелігін алды және бұл саладағы
балаларды екі топқа бөлді. Бірінші топ балаларының тәртіпсіздігінің себебі
мінез – құлықтың дұрыс жағдайда қалыптаспауы салдарынан, өте күшті
эмоционалды қайғыру және жан күйзелісінен болады. Л.В.Славина екінші топ
балаларының тәртіпсіздігінің себебі мінез – құлық ережелерімен санаспау,
бұл ережелерді білмеу, өзінің мінезін көп жағдайда меңгермеуді жатқызады.
Жоғарғы сынып оқушыларының мінез – құлқындағы қиындық мәселесімен
И.П.Воронаева, И.В.Козубская, В.Г.Сенько, Е.А.Сорофян, И.П.Трушина, т.б.
айналысты.Олар мінез – құлқында қиындығы бар жеке балалардың кейбір
ерекшеліктерін анықтап көрсетті. Қазіргі уақытта мінез – құлықтың бұзылу
себебі түбегейлі түрде зерттелініп жаңа сипатқа ие болуда және әлеуметтік
– психологиялық және педагогикалық (М.А.Алемаскин, А.С.Белкин, Л.М.Зюбин,
Д.В.Колесов, Г.П.Медведев, М.Ф.Мягков, Д.И.Фельдштейн және т.б.);
клиникалық (Г.А.Власова, В.Я.Гиндикин, О.В.Кербиков, В.В.Ковалев,
М.З.Певзнер, Г.Е.Сухарев және т.б.); криминологиялық (М.М.Бабаев,
К.Е.Легошев, В.Н.Кудрявцев, Г.М.Миньковский және т.б.) аспектіде
қарастырылуда.
Олай болса мінез – құлықтағы қиындық бұл шексіз (интегративті) ұғым,
педагогтік және тәрбиелік әсерге қиындықпен көнетін, қайталанбайтын
психологиялық ерекшелік.
Жоғарғы сынып оқушыларының типтік қалыптасуының психологиялық
ерекшеліктері үшін, орта мектеп жасына өтудің дайындығының негізгі
қажеттілігі ретінде бала позициясының ішкі қабылдауы жүреді, бұған біртұтас
жүйелі факторлар себепші болады.
Белгілі психологтар (Б.Г.Ананьев, В.В.Давыдов, Қ.Б.Жарықбаев,
Ж.И.Намазбаев, М.М.Мұқанов, В.К.Шабельников) зерттеулерінде балалардың
әлеуметтік және жеке білімдері мен өмір тәжірибелерінде адамзат қоғамының
жетістіктерін, рухани байлықтарын игеріп, мінез – құлықтарына,
дүниетанымдарына қалыптастырып отыру қажеттілігі айқындалған. Бастауыш
сынып оқушыларының жеке - басының қалыптасуында, әсіресе оның психикалық
дамуында негізгі шешуші рөлді оқу - әрекеті атқара бастайды, бұл жолда
баланың ғылыми білімдері қарқынды меңгеруі жүреді, танымдық және ақыл – ой
күштері дамиды. Белгілі психолог Д.Б.Эльконин оқу - әрекеті арқылы баланың
үлкендермен қарым – қатынастарының барлық жүйесі мен жеке қарым – қатынасы
білінеді, деп көрсетті. Қазіргі заманда жеткіншектік іс-әрекет үлкендермен
ұйымдасады. Жеткіншектік кезең балаларға тән мінез-құлық өзгереді. Жалпы
жеткіншектерде кездесетін қылмыстық себептерді үш топқа бөлуге болады
1 Әлеуметтік фактор: қоғам және мәдениет болады.
2 Психологиялық фактор: мінез-құлыққа байланысты.
3.Биологиялық-физиологиялық әсері.
Көптеген авторлардың (А.П.Крачковский, А.Е.Личко, В.Г.Степанов,
В.В.Трифонов) пікірлері бойынша, көп жағдайларда мінез – құлықтағы қиындық
6-8 сынып оқушыларында, яғни жасөспірімдік кезеңге өткенде, әсіресе ұл
балаларды байқала бастайды деп айтылған. Бірақ та кейінгі жылдарда мінез –
құлқы қиын балалар бастауыш сынып оқушыларында да көптеп кездесетіні
көрініп жүр.
Мінез – құлқы қиын жеткіншек жастағы балалар үшін рухани қажеттіліктері
мен қызығушылықтарының кедейлігі, адамгершілікке жат мінез – құлықтың
тәсілдері тән, мұндай балалардың басым көпшілігі сабақты нашар оқиды,
олардың танымдық қабілеттерінің дамуы қалыс қалған.
Оқушының ішкі позициясының балада қалыптасуы көбінесе оның оқу -
әрекетінің белгілі мөлшерде нәтижеге жетуіне байланысты болады. Үлкен
мөлшерде білімді жүйелі түрде меңгерудің қажеттілігі психикалық
процестердің дамуын, баладағы еркін мінез – құлық актісінің қалыптасуын
күшейте түседі. Бірақ та бұл үлкендер тарапынан аталған процестерге
басшылық жасауын тоқтатып тастамайды. Мұғалімдер, ата – аналар, тәрбиешілер
дәл осы кезеңде баланың психикасында қандай өзгерістер болып жатқанынан
хабардар болып отыруы керек. Психикалық процестердің жұмыс істеуінің
біршама жоғары түрде қалыптасуы балада ерікті мінез – құлық түрінің
дамуының негізін құрайды, баланың мінез – құлық актісінде мотивациялық
деңгейінің дамуымен байланысты барлық мақсатқа бағытталған ниет, талаптары
артады. Мотивациялық өрістегі өзгеріс баланың жеке – даралығын маңызды
түрде қайта құрады.
Өзімен бірге оқитын оқушылармен тығыз өзара қатынастарының құрылуы,
құрбыларының арасында өз орнын анықтау, әр түрлі жағдайдағы мінез – құлық
ережелдерін меңгеру, оларды өзіне талап етіп қоюының қажеттігі, бастауыш
сынып оқушыларының мінез – құлық факторлары, эмоционалды және адамгершілік
жүгін арттырады. Бұл уақытта үлкендер баланың жанында болуы тиіс, өйткені
дәл осы сәтте оларды қолдау қажетті туып қалуы мүмкін болады.
Баланың психикалық дамуында өміріндегі өтіп жатқан өзгерістер, мектеп
жасына дейінгі балаларда бұрыннан бар психологиялық білім байлығына
біртіндеп қосылмайды, олар баланың мектепке келуінің бірінші күннен бастап
легімен құйылып жатады және бұл оларда айқын түрде көрінетін стресстік
күйін туғызары анық.
Әр жас ерекшілік кезеңінің дамуын Л.С.Выготский дамудың бүтін дәуіріне
ұқсастырады, ал әр дәуір басталуын жеке – бастың және әрекеттің жаңа
түрінің құрылуын бейнелейтін психикалық жаңадан пайда болған түрлердің
тууымен байланыстырды.
Біздің қоғам дамуының күрделі әлеуметтік – экономикалық жағдайларға және
нақты қоғамдық тығырыққа тірелуі, адам ағзасына қауіпті экологиялық орта,
дәрігерлік қызметтің нашарлығы т.б. балалардың денсаулығына, мінез –
құлқына, оқытуға байланысты әлеуметтік психологиялық бейімделуге қатысты
қиын мәселелерді тудырып отыр.
1.2 Жеткіншек жастағылардың психологиялық ерекшеліктері
Көптеген ғалымдардың пікірінше бала мінез – құлқының қиындығы 6-8
сыныптарда, әсіресе ұл балаларда байқалады делінген. Бірақ соңғы жылдары
мінез – құлқы қиын оқушылардың арасында жасару тенденциясы байқалады,
олардың қатарын енді бастауыш сынып оқушылары толықтырып отыр.
Мінез – құлқы қиын жеткіншек жастағы оқушылар арасында жүргізілген
көптеген зерттеулер қорытындысы бойынша үлгермеушілер қатарын бастауыш
сынып оқушылары толықтырып отыратын көрінеді. Мінез – құлықтың мұндай
белгілерінің пайда болуының өзі болашақта әлеуметтік – психологиялық
дезадаптацияның тұрақты түрлерінің қалыптасуына, мінез – құлық бұзылуының
клиникалық және криминологиялық белгілерінің пайда болуына әкеліп
соқтырады.
Жеткіншек жастағы балалардың психологиялық ерекшеліктері теориялық
тұрғыда Выготский Л.С. (1928ж.) еңбектерінде талқыланды, сондай–ақ
Макаренко А.С. тәжірибелерінен де үлкен орын алды. Бұл мәселенің ары қарай
талқылануына үлес қосқан зерттеушілер қатары да біршама.
Жоғарғы сынып кезеңі баланың жеке басының ары қарай қалыптасуы үшін аса
маңызды рол атқарады. Оның өмірінде мектеп табалдырығын алғаш аттаған
күннен бастап айтарлықтай өзгерістер пайда болады, дамудың әлеуметтік
жағдайы түп – тамырымен өзгереді, бала үшін жетекші орын алатын оқу әрекеті
қалыптасады.
Баланың жеке қасиеттерінің, психикасының дұрыс дамып жетілуі үшін
педагогтік ұжымдардың кәсіптік білгірлігі, ата – аналардың саналы көзқарасы
және осы принциптерге негізделген мектеп пен отбасы арасындағы тығыз
одақ,нәтижелі жұмыс қажет. Көптеген жастар үлкендерге де, құрдастарына да
бір мезгілде қатар теңеседі, осының өзінде олардың сол бір немесе соған
ұқсас қасиеттеріне теңесуі жиі байқалады. Кейбіреулері көбіне өзінен үлкен
балалар мен құрдастарына теңелгісі келеді. Бір маңыздысы, жастар әдетте
оған өзінен гөрі үлкен, естияр болып көрінетін құрдастары үлгі болады.
Сондықтан мұндай үлгі болған құрдасы жасөспірімдік үлкендердің қасиеттеріне
жету жолындағы жеткіншек пен ересек арасындағы аралық басқыш сияқты.
Қайсыбір жағынан өзінен гөрі есейген кұрдасына теңесу арқылы жасөспірім
өзін ересекке жақындатады, оған түпкі мақсатқа қарай одан әрі ілгерілеу
оңайырақ. Жасөспірімдердін көбі ересек адамнан гөрі құрдас жолдасынан үлгі
алған оңай деп санайды. Жасөспірім теңесетін үлгінің нақ құрбы-құрдасы
болғаны өте маңызды. Мұндай бағдар ұстағанда салыстыру процесінің
жемістілігі үшін, ал осы арқылы әзінің ерекшеліктерін ұғынып, бағалау үшін
де, өзін-өзі тәрбиелеу үшін де жақсы жағдайлар жасалады, өйткені жасөспірім
үшін өзін (ересектен гөрі) құрдасымен салыстыру, өзінің кемшіліктерін,
жетістіктері мен табыстарын салыстыру оңайырақ. Ересек адам — бұл іс
жүзінде жетуі қиын үлгі, оның қасиеттері жасөспірімде көбіне болмайтын
өмірлік жагдайлар мен қатынастарда көріне-ді, ал құрдасы — жасөспірімге
нақты мүмкіндіктер деңгейінде өзін бағалауға, өзі тікелей тенесуіне болатын
адамда жүзеге асырылған түрінде көруге жағдай жасайтын өлшем. Онын үстіне
жасөспірім үлгі-жолдасымен үнемі араласып жүреді, өзіне ұнаған қасиеттің
көрінуінің әр түрлі формаларын көруге мүм-кіндік, тіпті түсіндіру, ақыл-
кеңес түрінде үлгі, жолдасынан тікелей көмек те ала алады.
Жолдастарымен, достарымен араласу жасөспірімде басқа адамды, өзін тану
құралдарын дамыту үшін, оның өзі туралы түсінігінің қалыптасуы үшін өте
маңызды. Мұнда маңыздысы өзін басқалармен салыстыру тұрғысынан оның өзі
байқаулары ғана емес. Қылықтар, қасиеттер мен қатынастар туралы
әңгімелесулер мен таластар ерекше міндет атқарады, бұлар аралас-құралас
балалар тобында жасөспірімдік кезеңде қауырт өрбиді. Мұндай талқылауларда
жасөспірімнің танымдық-бағалау іс-әрекетін басқа адамдармен бірге жүзеге
асыратыны және сыртқы сөздік тұрғыда өрістейтіні маңызды. Талқылауларға
қатысу арқасында қалыптасатын жайлар көп: іс-қимылдардың адамгершілік
мазмұнын, себептерін, мақсаттары мен салдарын саралай, салыстыра және
бағалай білу, өзінің, талқылауға қатысатын басқалардың да бағалауларының,
пікірлерінің, дәлелдерінің дұрыстығы мен қателігін көріп, ұғына білу
қалыптасады. Осынын, бәрі басқа адамды, өзін түсініп, дұрыс бағалау үшін
керек.
Мысалы, бұл тұрғыда Әл - Фарабидің айтқан пікірі бар. Баланың жасы өскен
сайын, яғни тәнімен бірге жаны да өсіп отырады. Мұның бәрі оның тіршілік
қажетінен туындайды. Мәселен, балада ең алдымен өсіп – қону қуаты пайда
болады. Бұл оның дене бітімінің қалыптасуында үлкен рөл атқарады. Ана
құрсағында – ақ тән түйсігі, біртіндеп дәм, иіс айыратын түйсіктер, заттың
түрін, түсін, пішінін түсіне алу қабілеті қалыптасады. Жан қуаттары өмір
барысында, оқу тәрбие үстінде дамиды. Бұл үшін адамның өз бетінше,
әрекеттенуі, өзіндік белсенділігі ерекше маңызды. Адамның адамгершілік,
имандылық қасиеттері де оның өмірден алатын тәжірибесінен, үлкендердің
жақсы өнегесінен туындайды. Адам дүниеге ақылды, не ақылсыз, зұлым, не ақ
ниетті болып келмейді, мұның бәрі де жүре пайда болады. Жеткіншектермен
жұмыс барысында жазалау емес, ашық әңгімелесу принципін ұстану қажет
өзара сенімді қарым-қатынас орнаған кезде ғана жасөспірім – мектеп
инспекторы - әлеуметтік-психологиялық қызмет үшбұрышы жемісті нәтижесін
бере алмақ.
Егер отбасындағы жағдай баланың психологиялық дамуына жағымсыз болса,
оның тұлғалық қасиеттерінде ауытқушылықтар болатыны ықтимал. Осыдан бастау
алатын ертеңгі қоғмның балсенді мүшесі жастардың отбасын бұзып қана
қоймай, сондай-ақ баланың рухани тепе-теңдігін бұзатын ең күшті жағымсыз
жағдай – ата-ананың алкогольді ішімдіктерге әуес болуы сияқты келеңсіз
жағдайлар да жиі кездеседі. Тұрмысы төмен отбасылардан шыққан балалар және
жасөспірімдер ата-ананың мейірімі мен қайырымдылығын көрмей, өз беттерімен
өмір сүреді, қаңғырып, қайыр сұрап, құқық бұзушылықтар мен қылмыстар
жасайды. Осындай отбасындағы бала ата-анасының тірі болуына қарамастан,
әлеуметтік жетімге айналады.
Жоғарғы сынып кезеңіндегі оқушының жеке басына тән қасиеттерді тек мен
деген қасиет тұрғысынан ғана бағалап қоймай, тиісті мөлшерлерге қалайша
бағынады, мінезі, ерік – жігері қандай, ашуланғыш, не сабырлы келе ме,
әсемдікті ажыратудағы талғамы және өзгелермен қатынасы қандай – осы жөнінен
де алып қарауға болады. Мінез – құлқы қиын балалар көбінесе ашуланшақ болып
келеді. Баланы үй – іші көп еркелетсе, онда ол болмашы нәрсеге тез
ашуланып, күйіп – пісетіні кездеседі. Керісінше, күтпеген жағдайда жақсы,
өте жақсы деген баға алса, жұрттың көзінше соған қатты қуанғанын жасыра
алмайды.
Мінез – құлқы қиын жеткіншек жастағы оқушылары мектеп мотивациясының
төменгі деңгейімен, оқу әрекетіне құлықсыз қатысымен сипатталады. Жоғарғы-
сыныпқа қарай мектеп мотивациясының төмендеу тенденциясы байқалады.
Мінез – құлқы жеткіншек жастағы балалармен жұмыс істеу барысында олардың
психологиялық ерекшеліктерін есепке алып отыру керек.
Конформды түрде жататын балаларға қайырымдылық, жақсылық жасалынатын
қатынастар, олардың адалдық және ынталылықтарын мадақтап, дем беретін
қолайлы орта болуы қажет.
Мазасыз түрге жататын балалар тыныш, қайырымды жағдайды қажетсінеді.
Мұндай балалардың денсаулығына қатты көңіл бөлінгені абзал.
Мұғалімдер мен тәрбиешілер, әсіресе, интровертивті түрге жататын
балалардың жеке ерекшеліктерін есепке алу шарт, олардың ақыл – ой
функцияларын дамытуға әрекеттенуі, бұл балалармен адамгершілік және
әлеуметтік мөлшерді меңгертуге қабілеттендіру, өз құрбы – құрдастарымен
өзара қатынастарын жақсартуға көмек қолын тигізуі керек.
Инфантилді түрге жататын балалардың тұрақты оқуға деген қызығушылығын,
мотивациясы мен дағдысын кеңейту, белсенді ойлау әрекеттері мен ойын
әрекеттеріне еліктіру, қызығушылықтарын арттыру, дербестікке ынталандыруды
қалыптастыру қажет.
Өзін-өзі бағалау ең алдымен жеке тұлғаның әрекеті арқылы қалыптасады.
Бірақ бағаны әрдайым айналадағы адамдар береді. Өзіне деген сенімі
өзгелердің пікірі арқылы қалыптасады. Егер айналасындағы адамдар балаға
үнемі дұрыс қарым-қатынас жасаса, онда ол өзін осы сыйластыққа лайық
екенмін деп санайды, ал егер керісінше, оның жасаған істерінің
кемшіліктерін бетіне басып, ұрсып, жаратпай жатса, оған өзіме лайық емеспін
дегеннен басқа түк қалмайды. Және бұл жағдайда баланың реакциясы әртүрлі
(анатияцинизм, шектен шыққан арсыздық, агрессия және т.б.) болады.
Қазіргі зерттеулерге қарағанда тәртіп бұзуға ең бірінші түрткі болған
оқиға баланы тікелей тәртіпсіздікке әкелмейді, әуелі қайғыға ұшыратады да,
ол қайғы баланы ашуланшықтыққа әкеліп соқтырады. Міне, тәртіп бұзу содан
пайда болады. Тәртіп бұзушылықтың салдарының негізі – сабаққа үлгере
алмаушылық. Кейбір оқушы қатар құрбыларынан сабақта артта қалып қойып,
тәртіп бұзуын өзінше батырлық деп санайды. Мұны өзгелердің көзінше
көрсеткісі келеді. Бұл мінез көбіне менменеуден, бала мінезінің дұрыс
тәрбиеленбеуінен болады. Бірақ осылай болған жағдайда да, тәртіпсіздікті
баланың бойына біржолата сіңіп кеткен әдет деп, барлық себепті содан
іздестіруге болмайды. Өйткені тәртіп бұзу баланың тек өзіне байланысты
емес, оның үй ішіндегі жағдайларға да, айталық ата – ана бірлігінің
жоқтығына және баласына қойған талаптың әр түрлі болып келуіне байланысты.
Жас өспірімдерді психологилық жақтан бақылап зерттеу туралы
М.А.Алемаскин – тәрбиелеуі жеткіншектер проблемасы көп факторлы
құбылыс, бұл проблеманы педагогтар, психологтар және заң қызметкерлері
зерттеуі қажет, ─ деп жазады.
Заңды бұзушыларды тәрбиелеудің психологиялық негізі деген кітабында
А.Г.Ковалев бұзақылық жасап, заңды бұзатын балалардың қылмыстық
психологиясы жөнінде кең көлемде түсінік береді: заңды бұзушылардың
психологиясын тәрбиелеп түзеудің көлемді мәселелерін қамтиды. Осылардың
бірі – заңды бұзушылардың түзетуге жататын рухани-психологиялық
ерекшеліктері. Қылмыстық психологиясын білмейінше, оларды тәрбиелеудің
үйлесімді жағдайын да, әдісін де анықтау қиын, - дейді автор. Ал бұл
пікірмен келіспеуге болмайды. Бірақ оқытушы жұмысының өзіне тән мазмұны мен
мағынасы бар.
Тәрбиелеуі жеткіншек жастағы балаларды жеке-жеке топтарға бөліп бақылап
зерттеу әдісі – қажетті де, нәтижелі де әдіс дейді П.П.Блонский. Тәрбие
жүйесінде қиындарға әсер етудің дұрыс жолын тауып, жеке топтардың
өздеріне тән нақты белгілерін анықтау белгілерін анықтау жұмысы Г.П.
Медведевтің, И.Ф.Назаровтың, Л.С.Славинаның, Э.И.Шыныбекованың және басқа
да авторлардың еңбектерінде көрсетілген.
И.Ф.Назаров, Д.И.Фельдштейн жеткіншек жастағы балалардың еңбекке теріс
қатынастарының себебін ашады және оларды еңбекті сүюге тәрбиелеу жолдарын
көрсетеді. Бірақ авторлардың көрсеткен еңбекке алдын-ала тәрбиелеу,
еңбектенуді жек көруді болыдрмауға алдын алатәрбиелеу, еңбектенуді жек
көруді болырмауға алдын ала шара қолдану мәселелері – бұдан әрі қарай
зерттеуді, толықтырулы қажет ететін мәселелер.
Л.С.Славина төменгі сынып оқушыларының тәрбиелеуі қиын топтарының
аффектілі тәртібіне ( ашушаң, долы мінезділер) психологиялық талдау
жасайды. Бірақ мұнда әңгіме, жалпы аффектілі балалар туралы емес, баланың
аффектілі мінезінің зияндылығы, оның келешекте қандай нәтижеге әкеліп
соғатыны туралы болады. Қазіргі жасөспірімдердің көбінде автокөлігі,
қалталы ақшасы болады. Яғни, осы ақшаға жасөспірім шылым, алкоголь,
наркотикалық заттар сатып алуына мүмкіндігі
Олардың өмірі біршама белсенді өтеді – кездесулер; ойын-сауық, би
кештері; рок-концерттер; достарымен көкке, табиғатқа барады. Бірақ,
бұлардың көбі кешке, түнде болып тұрады. Бұл кезде көшеде көп адам
кездеспегендіктен, оларды бақылаушылар аз болғандықтан, жеткіншектер
бұзақылық жасап, кейде ойын-сауық үшін қылмыс жасауға шейін барады. Қылмыс
жасауға итермелейтін себептердің бірі – ажырасқан отбасылардың көптеп
кездесуі. Яғни, осындай жанұядан шыққан жасөспірімдердің қылмысы. Бірақ
айырылыспай әрқашан ұрсыс-керісте болатын жанұя жасөспірімдеріде қылмыс
жасауға жақын болып келеді. Сондықтан, басты болып, жанұядағы атмосфера
болып табылады.
Жасөспірімдер ата-анасының қамқорлығы мен қадағалауынан тыс қалады. Көп
жағдайда екі түрлі жынысты жасөспірімдер анасына жақын болып келеді. Бірақ,
әкесі жағынан жақындықтын аз болуынан қылмыстық іс-әрекетке барады, әсіресе
ұл балалар.
Бұл мәселеге байланысты жүргізілген сауалнама нәтижесі бойынша,
сексуалды қылмыс жасаған жасөспірімдердің отбасы тату емес, аралары ыстық
болмағанын көрсетеді.Сонымен қатар ата-анасының тәрбиелеу моделі де өз
ықпалын тигізеді. Мысалы, әке-шешесі бір-бірімен ұрсысып, қарсыласып жүрген
отбасынан екі жасөспірім қыз балалар өздерінің агрессивтілігмен және
салмақсыздығымен өз құрдастарынан ерекшеленген. Қыздар өз ата-анасының іс-
әрекетін қайталаған.
3. Қылмыс жасауға негізгі түрткі болатын факторларды анықтау.
Қазіргі кезде жеткіншек жастағы оқушылардың жалпы және психикалық
дамуының жеткілікті деңгейіне қол жеткізу үшін ең алдымен, бұрынғыша
оқушыны пәндік білім, біліктердің белгілі бір жиынтығымен қаруландыру емес,
оқу әрекетін қалыптастыру негізінде жеке бас тұлғасын тәрбиелеу мақсаты
қойылып отырғаны белгілі. Отандық психологтарда есею кезеңін жіктеуде
ғылыми мәліметтерді жалпылап жасаған Б.Т. Ананьев болатын. Ол ересек
адамның дамуын кезеңдерге бөлудің әр түрлілігін көрсетті. Жастардың аясында
есеюдің көрінуі анықталды. Әлеуметтік, биологиялық себептермен және адамның
дамуының нақты әлеуметтік эмоционалдық жағдайларының кешеніне байланысты.
Б.Т.Ананьевтің кешенді зерттеулерінің негізінде келесідей қорытынды
шығарылды. Ересек адамның дамуында біліктілік дейгейі ерекше орын алады.
Тек қана психофизиологиялық функциялар кезеңінің өнімділік деңгейін
сипаттамайды. Интелектінің және жеке тұлғаның байланыстары ақыл-ой
қызметінің мотивтерінде көрінеді және оның бағдарлануымен. Көбінесе жеке
тұлғаның белсенділігі өз кезегінде мінез-құлық сипатына мотивтер құрылымына
тәуелді. Болып келеді. Ерте есею кезеңі ата-анаға эмоционалық қатынаста
тәуелсіздікке өтуімен сипатталады. Бұл уақытта жаңа статус, дәреже
жинақталады. Жеке адамның статусының құрылуы қоғамдық қатынастар жүйесімен
әлеуметтілік біліктілікте тәуелді. Жеке адам статусының адамның белсенділік
деңгейінің тәуелділігіне байланысты өзінің қоғамдағы жағдайын тану және
өзінің статусын бекітуге ұмтылу немесе оған пассив қатынас жасау бар
жағдайда мойындауға байланысты болады.
Қоғамдық функциялар кешені рөлінде субъектінің қоғамдық жүріс-тұрыс
сипаты, қоғамдық қатынастар жүйесіне қатынасы, адамдар еңбегіне, өзіне
бағдарларға, мотивтерге мақсаттармен құндылық бағдарларына қатынасы
негізінде жүзеге асады. Барлық әлеуметтік белсенділіктеріне қосылады. Орта
есею кезеңінде кәсіби рөлдермен элементтік консолидация басталады. Жеке
тұлғаның субъективті құрамы жүйесіне адамның өмірлік жоспары, оның
мотивтері, мақсаты, қызметі жатады. В.Т.Лисовский әр жынысты жастардың
өмірлік жоспарын өмірдің объективті жағдайларына және жеке тұлғаның
құндылық бағдарымен анықталады [21]. Топтық жағдайда 20-25 жаста жоғары
білім алуға, қызықты іспен айналысуға бағыттылық сақталады. Бұл жас тобы
үшін сүйікті адамын іздеу, адал дос табу, отбасы құру мәселесі өзекті болып
табылады.
Сонымен қатар осы жаста жақсы тұрғын үй жасайды, материалдық қамтамасыз
ету өз күшінде болады. 1987ж Е.Ф.Рыбалко жастары осыған ұқсас студенттер
тобының өмірлік жоспарының құрылымын зерттеуде құндылық бағдар және ғылыми
қызықты мотивациялық сферасын анықтады. Д.Пельц, және Ф.Энрюс
қызығушылықтар динамикасының жемістілігін тәрбиесімен байланыстырады.
Құлдырау кезеңінде мотивация аясы қайта құрылып, рөлдер ауқымы кеңейеді,
яғни осы кезеңде үстем болатын ата-ананың отбасы функциясы артады. Ірі
ғалымдарда ғылыми қызығушылықтар өмір бойы үстем болады ғылыми іс-әрекеттің
құлдырауы тек егде жаста, онда да барлық адамдарда емес болады. Сондықтан
ғылыми қызметтің жойылуы көбінесе кемелденген үлкен жаста байқалады. Ғылыми
қызметкерлерде құлдырау , ал ішкі мотивациясы күштілер өз жұмысына үлкен
қызығушылық, барлық өмір жолында доминанттаушы арасында әлсіз байқалады.
Шығармашылық жеке тұлға жаңа идеаларды жеңіл қабылдау, өткендерден бас
тарту құндылықтарды қайта құрумен байланысты. Осының негізінде жаңа
кешендермен, жаңа міндеттермақсаттар жеке тұлғаның әр түрлі өмір кезеңінде
қалыптасады.
Құндылық проблемасы өмірдің өзінен алынған. Табиғат пен қоғам құбылыст
іс - әрекеті мен қоғамдық тарихи тәжірибесі процесінде жасалады.
Халық адамгершілік қасиеттің жоғары түрі – ар – ұят, намыс, ождан
сақтау деп біледі. Жаным – арымның садағасы, Өлімнен ұят күшті, Ақылың
болса арыңды сақта, ар- ұят керек әр уақытта, Жігіттің құны – жүз жылқы,
ары – мың жылқы іспеттес мақал – мәтелдер соның айғағы.
Жөргегінен бала тәрбиесіне ерекше көңіл бөлген халқымыз адамды аздырып –
тоздыратын: өтірік, өсек, еріншек, мақтаншақ, қыңыр, есеср, бейбастақ,
жәдігөй, жантық, т.б. сияқты мінездерден сақтандырып келген. Тәртіп
бұзуға, қылмыс жасауға итермелейтін себептердің бірі – ажырасқан
отбасылардың көптеп кездесуі. Яғни, осындай жанұядан шыққан
жасөспірімдердің қылмысы. Бірақ айырылыспай әрқашан ұрсыс-керісте болатын
жанұя жасөспірімдеріде қылмыс жасауға жақын болып келеді. Сондықтан, басты
болып, жанұядағы атмосфера болып табылады. Жасөспірімдер ата-анасының
қамқорлығы мен қадағалауынан тыс қалады. Көп жағдайда екі түрлі жынысты
жасөспірімдер анасына жақын болып келеді. Бірақ, әкесі жағынан жақындықтын
аз болуынан қылмыстық іс-әрекетке барады, әсіресе ұл балалар. Бұл мәселеге
байланысты жүргізілген сауалнама нәтижесі бойынша, сексуалды қылмыс жасаған
жасөспірімдердің отбасы тату емес, аралары ыстық болмағанын көрсеткен.
Жалпы қай сабақта болмасын жеткіншек жастағы балаларды адамгершілікке
тәрбиелеу үшін этнопедагогика құндылықтарын пайдаланудың мүмкіндіктері мол.
Сондықтан біз оларды былай ашып көрсеттік:
1. Білімділік: бағдарламалық таллаптарға сай білім, білік және
дағдыларын қалыптастыруға көмектеседі, оқу материалын меңгертуге септігін
тигізеді, білімді күнделікті өмірде, нақтылы жағдайларда қолдана білуге
баулиды;
2. Тәрбиелік: ұлттық сана – сезімді қалыптастырады, адмгершілік асыл
қасиеттерді бойға сіңіреді, кәсіби еңбекке бейімділікті, халықтық дәстүрге
сыйлы қатынасты тәрбиелейді;
3. Дамытушылық: ақыл – ойды, логиканы дамытады, психикалық қасиеттерді
(зейін, ес, қабылдау, ойлау, қиял т.б.) жетілдіреді, танымдық қызығушылығын
арттырады, сабаққа белсенділікті оятады;
4. Танымдық: халықтың тұрмыс – тіршілігімен, өмір тәжірибесімен, кәсіби
еңбегімен таныстырады, дүниетанымды байытады (жан – жандар, өсімдіктер, тас
атаулары т.с.с.); оқудың өмірмен, практикамен байланысын көрсетеді.
жеткіншек жастағы балалар оқушыларда адамгершілік қатынасты
қалыптастыру бағытында ұйымдастырылатын тәрбиелік істерге адам санасының
формасы, адамдық мәдениеттің бір бөлігі – мораль туралы түсінікті
қалыптастыру, соның негізінде оқушыларда адамгершілік ой – пікірлер мен
сенімдерді тәрбиелеу жатады. Осы бағытта этнопедагогика құралдарын
пайдалану арқылы жеткіншек жастағы оқушылармен ұйымдастырылатын жұмыс
жоспарын былайша беруге болады.
Жоспардағы іс – шаралардың мазмұнын жеткіншек жастағы оқушыларға
адамгершіліктік тәрбие беруде этнопедагогика құндылықтарын тиімді
пайдалануға бағытталған.
Осы іс – шараларды ұйымдастырудағы негізгі мақсат халқымыздың бала
тәрбиелеудегі озық тәжірибесі негізінде бастауыш сыныптағы жкткіншек
жастағы оқушылардың бойында адамгершілік асыл қасиеттерді қалыптастыру
болып табылады.
Тәрбиелік істерді ұйымдастыруға қойылатын педагогикалық талаптар:
жеткіншек жастағы балаларға адамгаршілік тәрбие беруде этнопедагогика
құндылықтарының алатын орны мен атқаратын ролін саналы түсіну; олардың
білімдік, тәрбиелік, дамытушылық және танымдық мүмкіндіктерін жүзеге
асыру; тәрбиелік іс - әрекетте қолдану аясын кеңейту.
Қазіргі таңда әсіресе, көп көңіл бөлінетін мәселе – адамгершілік
тәрбиені күшейту.
Мектеп оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеу ең алдымен – оқыту үрдісі
барысында жүзеге асады. Түрлі пәндерді оқу кезінде бастауыш сынып
оқушыларының достық, жолдастық, өмірге белсенді көзқарасы, Отан туралы
ұғымдары қалыптасады және кеңиді. Үлкенді сыйлауды, ата – аналарды
құрметтеуге, еңбектенуге, ізеттілік сақтауға үйренеді. Бұл жаста балалар
сапалы тәртіпке, жолдастық өзара көмекке, адамның көңіл – күйін түсінуге
дағдыланады. Олар мектепке оқу - әрекетіне өзінің қатынасын, жанұяда,
қоғамдық орында өзін - өзі ұстауды біледі. Соның нәтижесінде бастауыш сынып
оқушыларының дербес және қоғамдық мінез – құлқы және адамгершілік қарым –
қатынасы байиды.
Жас жеткіншектер 5-9 сынып оқушылары өздерін ересектер қатарына санап,
өз бетімен тіршілік етемін деп таза қиялға да кетеді. Бұл жастағы
шәкірттердің дамуына ұйымшылдық, тәртіптілік, қамқорлық, құнттылық, т.б.
қасиеттер әсер етеді.
Жасөспірімдердің немесе 7 – 9 сынып оқушыларының ғылымға, мамандық
таңдауға ынталары өседі. Бұлар әділеттілік, борыш, ұят, адалдық, ерлік,
намыс, т.б. моральдық категорияларға ерекше көңіл бөледі. Олар үлкендермен
қарым – қатынас жасауда өзін - өзі тәрбиелеуді қажет етеді. Сондықтан да
бұл жастағыларға көбірек ерік берген жөн. Өсіп келе жатқан ұрпақтың
адамгершілік тәрбиесін белгілі жүйеде іске асыруға ықпал ететін – олардың
қоршаған ортасы.
Балалар бойына тәрбие дарытуда мектепте оқытылатын пәннің бәрі бірдей
дәрежеде маңызды. Әсіресе, оқушыларды адамгершілікке тәрбиелейтін пәннің
бірі – тарих. Ол шәкірттерде отансүйгіштік, ұлтжандылық, идеялық сенімді
Жасөспірімдерді адамгершілікке тәрбиелеуде өмірде кездесетін көптеген
жағымсыз жәйттерден сақтандыру мәселесі ескерілуі тиіс. Мұндай мәселелерде
әсіресе жанұяның рөлі ерекше. Себебі тәрбие жанұядан басталады.
Балаларды адамгершілікке тәрбиелеуде ата – аналарды оқу – тәрбие
үрдісіне қатыстыру, олармен тығыз байланыс жасау мәселесі негізгі орын
алуға тиіс.
Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу – басты мақсат
Адамгершілік тәрбиесіне мақсатқа негізделген көзқарасты сенімді,
парасатты, мінез – құлық дағдылары мен әдеттерді қалыптастыруға және
адамгершілік сезімді, ұлттық сананы, қарым – қатынасты дамытуға, құндылықты
тиімді пайдалануға бағытталған жалпы адамзаттық тәрбиенің құрамдас бөлігі –
деген анықтама берілген.
Қазақ энциклопедиясында, адамгершілік тәрбиесі – тәлім - тәрбиенің
ықпалды әсері мен моральдық сананы қалыптастырудың, этикалық білімділікті,
адамгершілік сезімді дамытудың сара жолы, - деп ұғындырылады.
Кейбір еңбектеріндегі анықтамалар адамгершілік тәрбиесінің негізгі
бөліктерін атап көрсетумен шектелген. Мәселен, В.В.Макаев адамгершілік
тәрбиесі мынадай негізгі бөліктерден тұрады дегенді айтады:
а) Адамгершілік түсініктерді, ұғымдарды, идеяларды қалыптастыру;
ә) Адамгершілік сезімдерді дамыту;
б) Адамгершілік сенімдерді қалыптастыру;
в) Мінез – құлық дағдылары мен әдеттерді қалыптастыру;
г) Өзін - өзі тәрбиелеу;
д) Жағымсыз ықпалдарға, теріс әсерлерге қарсы тұра білу іскерлігін
қалыптастыру.
Бұл көзқарастың құндылығы адамгершіліктің бірі ретінде өзін -өзі
тәрбиелеу мәселесіне мән берілген. Сонымен бірге Б.Т.Лихачевтың
адамгершілік сезімдер негізін қалаушы басты категория болып табылады деген
пікіріне де қосылуға болады.[33]
Мораль нормалары баланың оларды сезім арқылы меңгеруі арқасында ғана
адамгершілік субьектісіне айналады.
Л.Х.Салимованың айтуынша: адамгершілік тәрбие жеткіншектердің
адамгершілік нормалар мен ережелерді меңгеруге, оларда адамгершілік
сезімдерді дамытуға, адамгершілік сана мен сенімдерді қалыптастыруға, мінез
– құлық дағдылары мен әдеттерді, іскерліктерді шыңдауға бағытталған
педагогикалық үрдіс. Бұл үрдістің негізгі мақсаты – жеке тұлғаның өзін -
өзі тәрбиелеуі, өзін - өзі жетілдіру деңгейіне өтуі.
Адамгершілікке тәрбиелеу жеткіншектер үшін маңызды және тартымды. Оның
нәтижелі болуы мұғалімнің даярлық деңгейіне, іс - әрекеттер барысында
мынандай шарттарды орындауына байланысты:
1. Балалардың жас ерекшеліктерін, қызығушылықтарын ескеру;
2. Іс - әрекеттің қоғамға пайдалы болуын ескеру, ұжымның бірлесіп әрекет
етуіне мән беру;
3. Белгілі нәтижеге жету ұжымның көңіл – күйіне байланысты екенін ескеру;
4. Оқушылардың бір – бірін түсінуіне қамқорлық жасау.
Қазіргі педагогикада жеке тұлғаның адамгершілік тәрбиелігінің өлшемдерін
анықтауда бірнеше көзқарастар бар. Мәселен, Е.В.Бондаревская, И.С.Мариенко,
Б.Т.Лихачевтың еңбектерінде адамгершілік тәрбиелігінің өлшемі ретінде жеке
тұлғаның қоршаған шындыққа (әлеуметтік орта, еңбек іс - әрекеті, ұжым және
т.б.) қарым –қатынасы саналады.
Н.И.Монахов, Н.И.Болдырев болса, баланың адамгершілік тәрбиелілігін жеке
тұлғаның белгілі бір адамгершілік сапаларының жиынтығы ретінде қарастырады.
Өйткені, адамгершілік қасиеттердің құрылымдық түрлері: адамгершілік сана,
сезім және мінез – құлық дағдылары мен әдеттері болып табылады.
Е.С.Богданова, Н.А.Каировтар балалардың адамгершілік деңгейін адамгершілік
сана, сезім және мінез – құлық деңгейі ретінде қарастыруды ұсынады.
1. Адамгершілік тәрбиенің бастауы баланың алуан – түрлі практикалық іс-
әрекетінің барлығына енгізілуі керек. Сонымен қатар, олардың эмоциялық және
интелектуалдық жағын да қамтыған жөн.
2. Адамгершілік тәрбиесі – адамгершілік мінез – құлық, сезімдер мен
түсініктерді тәрбиелеу.
3. Адамгершілік тәрбиенің түп қазығы балалардың бір – біріне қарым –
қатынасын мақсатты түрде қалыптастыру.
4. Тәрбие баланың адамгершілік мінез – құлық нормаларына сәйкес балалар
ұжымында өздігінен шешім қабылдау мүмкіндігіне ие бола алатындай дәрежеде
құрылуы керек.
5. Жеке тұлғаның адамгершілік дербестігі кең түрдегі қарым – қатынас
арқылы қалыптасады. Тәрбие оқушыларының өз мінез – құлқының адамгершілік
жақтарын саналы түсінуін қамтамасыз етеді.
Адамгершілік тәрбиесі балалардың нақты жас ерекшелігіне қойылатын
талаптардың көлемі, мазмұны, тізбегі жөніндегі түсінік негізінде
анықталады.
Жалпы әлеуметтік тәрбие үш түрлі функционалдық - әлеуметтік, теориялық
және практикалық салада қарастырылады. Адамгершілік тәрбиенің әлеуметтік
қызметі жеткіншек ұрпаққа жинақталған тәжірибені жеткізуден көрінеді. Ал
оның теориялық аспектісі білім саласын теориялық жағынан дамытуды
қамтамасыз етеді.
Панасыз қалған балалар мен жасөспірімдерді тәрбиелеу жұмысының
тәсілдері, мазмұны мен мақсаты ВКП Орталық Комитетінің мектептер, пионер
және комсомол ұйымдары туралы қабылдаған қарарларында және үкіметіміздің
балалардың бақылаусыз бетімен кетуіне қарсы күрес жүргізу шаралары туралы
нұсқау документтерінде көрсетілген міндеттерден туып отырды.
Ресейдің аса көрнекті педагогтары мен психологтары А.С.Макаренконың,
С.Т.Шацкийдің, П.П.Блонскийдің, Л.С.Выготскийдің, В.Н.Мясищевтің
шығармаларын және жас өспірімдермен тәрбие жұмысы теориясын зерттеушілердің
басқа да еңбектерінен біз жеткіншек жастағы оқушыларды тәрбиелеу
мәселелерінің қандай жолмен дамығанымен танысамыз.
Мәселен, бұлардың ішінде В.И.Куфаевтың еңбегі назар аударарлық. Ол
жеткіншек жастағы балалардың әрқайсысының өзіне тән ерекшеліктері болады,
өсіп, ер жету, әлуметтік жағдайына байланысты, бетімен кету дәрежесіне
қарай, әр түрлі себептерге байланысты өз мінез-құлқының ерекшелігіне қарай
мұндай балалар өздеріне ерекше тәсілмен қатынас жасауды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz