Кәсіби бағдарлаудың сипаты
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 9
1 Кәсіби бағдарлауының психологиялық негізі 11
1.1 Кәсіби бағдарлаудың сипаты 11
1.2 Оқушылардың қазіргі кезеңдегі кәсіби бағдарлауы 24
1.3. Жоғары сынып оқушыларының кәсіби бағытының ерекшеліктері
2 Жоғары сынып оқушыларының кәсіби бағытының ерекшеліктерін 28
зерттеу
2.1 Эксперименты ұйымдастыру 42
2.2 Зерттеу барысында шыққан жалпы нәтижелер 42
2.3. Кәсіби бағдарлауға жалпы ұсыныстар 43
Қортынды 54
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 56
58
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл дипломдық жұмыста келесі құжаттарға сілтеме берілген:
МБСТ 2.105-95 ЕСКД. Текстікқұжаттарға жалпы талап;
МБСТ 7.1-84Құжаттың библиографиялық сипатталуы;
Ұсыныстар. Ұ50-77-88 Диаграмманың орындалу ережесі және МБСТ 2.319-81;
МБСТ 7.32-91 Аннотация;
МБСТ 2.106-96 Тексттік құжаттар;
ҚРМЖМБС 3.08.003.-2009.
ҚЫСҚАРТУЛАР
ЭС – экспериметтік сынып;
БС – бақылау сынып;
АНЫҚТАМАЛАР
Кәсіби бағдарлау – мамандықты таңдау немесе ауыстыру кезіндегі
квалификациялық көмек көрсетуге бағытталған өлшем жүйесі; оқытудағы маңызды
психофизиологиялық сапалардың жүзеге асуы бойынша мінездеме; мамандықтар
және оқу орындар туралы информациялар, жеке кеңес беру, тестілеу және т.б.
енгізіледі.
Профессиограмма – нақты бір мамандықтың жүйелілік, ұзақтық және
әрбір жұмыс операциясының жиілігі нұсқауымен, өндіріс ортасының жағдайымен,
еңбек процессінің қиындығы және қызулығы туралы толық гигиеналық сипаттама
береді; еңбек өзгешелілігі мен жағдайының , адамның физиологиялық және
психологиялық мүмкіндіктерін сәйкестігін, және оған өндіріс факторларының
әсерін анықтауға мүмкіндік береді. Жұмыс орындардың оптимизациясын, жұмыс
қабілеттілігін жоғарлату, өндірістік травматизімнің және кәсібилік
аурулардың прафилактикасы бағытында шаралар комплексін ұйымдастыру.
Кіріспе
Жоғары сынып оқушыларының кезі – болашақ туралы балалық армандардың
орнына өзінің мүмкіндіктері мен өмір жағдайларын ескере отырып, ол туралы
ойлану басталатын және өз ниетін іс-тәжірибелік әрекетте жүзеге асыруға
ұмтылу келіп шығатын кезең. Кәсіптік ниеттердің дамуындағы мұндай
ілгерілеулер жоғары сынып оқушыларының бәрінде бірдей болмайды,
кейбіреулерінің барлық ойы қазіргімен болып, болашақ мамандық туралы аз
ойлайды. Белгілі бір мамандыққа деген ынтаның пайда болуына көп жайлар:
оқу, адамдар, кітап, кино, теледидар, экскурсия себепші болуы мүмкін.
Жоғары сынып оқушылары көп нәрсеге ден қояды, көбіне бірнеше бағытты бағдар
етіп ұстайды, бірнеше үйірмеге барып жүреді. Жоғары сынып оқушылары
өздеріне ұнаған кәсіптерді романтикаға бөлейді, көптеген қияншылықтарды
аңғармайды, өз мүмкіндіктерін асыра бағалайды. Кәсіптік мүдделер мен
ниеттердің қалыптасуы үшін үйірмелердегі тыңғылықты ұйымдастырылған
сабақтардың маңызы зор. Бұл сабақтар жоғары сынып оқушылары өзінің
бейімділіктерін, мүмкіндіктерін, кемшіліктерін ұғынып, бағалауға
көмектеседі. Өзін іс-әрекетте сынау – арманын жүзеге асыру үшін де,
түңілуге жол бермеу үшін де жақсы әдіс. Алайда жоғары сынып оқушыларының
көпшілігі 10 және 11 сыныптарда оқитын уақыт – болашақ туралы көп ойланатын
кезең. Біреулері армандарын іс-әрекетке айналдыруға тырысады, енді
біреулері болашақтың әр түрлі варианттарына өздерін шамалап көреді,
үшіншілері өз мүмкіндіктерінің мамандықтың талаптарына сай келу мәселесін
шешеді, төртіншілері мамандықтың мазмұны ол туралы түсінікке сай келетін-
келмейтінін анықтайды. Қателесем бе деп қорқу пайда болады. Балалар
өздеріне ұнаған мамандық пен оны алуға болатын оқу орнының ерекшеліктері
туралы хабарлар жинайды, жақын жолдастарымен бірге әр түрлі мәселелерді
талқылайды, сыныптастарының жоспарларын білгісі келеді. Біреулері байыпты
түрде, өз мүмкіндіктерін дәлме-дәл бағалайды, екіншілері өз мүмкіндіктерін
асыра бағалайды және ондай оқушылар аз емес . Кейбір есейген жеткіншектерде
әжептеуір шүбәланулар мен толқулар пайда болып, бұрынғы армандарын
“балалық” арман деп атап ( орындалмайтындығы себепті ) бас тартады. Маңызды
және заманға сай мамандықтар, қызғылықты әрі шығармашылықпен жұмыс істеу
мүмкіндігі, кәсіптердің қоғамға пайдалылығы, болашық қызметтің романтикалық
сипаты қызықтырады.
Мамандықты дұрыс таңдаудағы маңызды рөлді адамның мінез-құлығы
ойнайды. Жеке тұлғалық ерекшеліктер адамның өзіне, басқа адамдарға және
еңбекке қатынасында көрінеді.
Қазақстанда әрбір адам дербес және саналы өмірлік және кәсіби жауапты
таңдау жасайды. Бірақ та, бұл туралы кәсіби өзін-өзі бағыттауға жеткенде
ғана ойланады. Шынайы кәсіби таңдау, жасөспірімдік кезде көптеген
проблемалармен және сұрақтармен соқтығысады. Қайда барамын? Қандай мамандық
маған келіседі? Қалай анықталамын? Барлық осы сұрақтар жоғары сынып
оқушыларында және олардың ата-аналарында туады.
Елбасы өзінің өсіп келе жатқан ұрпаққа деген жолдауында әрбір оқушы
орта білім беру мектебін бітіргенен кейін саналы таңдау жасап, жоғары
білім алу керектігі туралы сөз қозғады. Жоғары сынып оқушысының дұрыс
жасалынған таңдауы – табысқа жетудің бастапқы жолы, оның болашақта
психологиялық және материалдық сәттілігінің қайнар көзі.
Өзіне деген қатынас жоғарланған, төмендетілген немесе теңбе-тең өзін-
өзі бағалау болып көрінуі мүмкін. Бұл қарапайымдылық немесе менмендік,
-өзіне сенімділік немесе жасқаншақтықтың көрінуі. Басқа адамдарға деген
қатынас қарым-қатынас, қарапайымдылық, ескертушілік, тілектестік және т.б.
қасиеттердің бар болуымен немесе болмауымен сипатталады. Еңбекке деген
қатынас жауапкершілікпен немесе жауапкерсіздікпен, еңбек сүйгіштікпен
немесе жалқаулықпен, адалдықпен немесе ұқыпсыздықпен анықталады.
Ерік қасиеттерінің кәсіби іс-әрекетте маңызы зор. Дәл осылар адамның
қиындықтарды жеңуге біліктігін, саналы өз іс-әрекеттерін нақты мақсаттардың
жетістігіне бағыттауын анықтайды. Жағымды еріктік қасиеттерге мақсаттылық,
тұрақтылық, шешімділік, батылдылық, шыдамдылық, және жағымсызға
шешімсіздік, қорқақтық қасиеттерді жатқызуға болады. Мамандықты үйлесімді
таңдау өзіне келесі шарттарды кіргізеді: мотивтерді, қызығушылықтарды,
бейімделіктерді анықтау; денсаулық, физикалық дамудың қалпы және
қабілеттіктер бағасы; нарықтық еңбек талаптарын анықтау; темперамент,
мінез-құлық қасиеттері, білім деңгейін анықтау.
Кәсіби өзін-өзі бағыттаудың қорытынды кезеңі психофизиологиялық,
интелектуалдық, білім беру ресурстарының негізнде саналы мамандық таңдау
болып табылады.
Зерттеу мақсаты: Жоғары сынып оқушыларының кәсіби бағытының
ерекшеліктерін анықтау.
Міндеттер:
-Кәсіби бағдарлауының психологиялық негізін ашу.
-Жоғары сынып оқушыларының кәсіби бағытының ерекшеліктерін зерттеу.
-Кәсіби бағдарлауға жалпы ұсыныстар жасау
Зерттеу объектісі: жоғары сынып оқушыларының кәсіби бағыттауының
психологиялық ерекшеліктері.
Зерттеу пәні: жоғары сынып оқушыларының кәсіби бағыттауының мазмұны.
Болжам: Егер біз жоғары сынып оқушыларының кәсіби өзін өзі
бағыттауының психологиялық ерекшеліктеріне алдын-ала түзету жұмыстарын
жүргізетін болсақ, онда біз олардың мамандық таңдауына дұрыс әсер ете
аламыз.
1 Кәсіби бағдарлауының психологиялық негізі
1. Кәсіби бағдарлаудың сипаты
Кәсіби бағдарлаудың психо-педагогикалық деңгейде оқушы, әрдайым,
оқушы тұлғасын зерттейтін, оның кәсіби өзін-өзі бағыттауын түзететін, өзін-
өзі жүзеге асыруда және мамандық таңдауда көмек көрсететін, оқушылардың
сынып жетекшісімен, қоғамдық-кәсіби бағдарлаушымен, мектеп психологымен
тікелей қатынаста болуы қажет. Мамандықты таңдау жағдайлық бағыттаудың
негізіде жүзеге аса алмайды, ол міндетті түрде тұлғаның терең мотивтеріне
қатысты болады.
Кәсіби бағдарлау мен кәсіби өзін - өзі бағыттау еңбек туралы тұтас,
анық көріністерді құруға мүмкіндік береді, еңбекте және жалпы, дұрыс және
тез бағдарлана алуды және де өзінің кәсіби жарамдылығын нақты кәсіби
әрекетте анықтауды үйретеді [1. 18-36 бет].
Жоғары сынып оқушыларының кезі бала мен ересектің арасындағы аралық
жағдайда болады. Баланың жағдайы оның ересектерге тәуелділігімен
сипатталады, бұлар оның өмірлік іс-әрекетінің басты мазмұны мен бағытын
белгілейді. Баланың атқаратын ролі ересектердің роліне сапалық тұғыда
өзгеше болады және екі жағы да мұны анық ұғынады. Өмірлік іс-әрекеттің
күрделене түсуімен бірге жастарға әлеуметтік рольдер мен мүдделер
диапазонының сандық ұлғаюы ғана болып қоймайды, сапалық тұрғыдан да
өзгеріп, ересектік рольдер бірден-бірге көбейеді, осыдан келіп дербестік
пен жауапкершілік өлшемі шығады. Жоғары сынып оқушылары 16 жаста паспорт
алады, 18 жасында сайлау правосы мен некелесуге мүмкіндік алады. Жоғары
сынып оқушылары қылмысты істер үшін жауап беретін болады. Көпшілігі бұл
жаста еңбек қызметін бастайды, бәрі де мамандық таңдау туралы және т.б.
ойлайды. Алайда жас өспірімде ересектер статусының элементтерімен қатар
оның жағдайын баланың жағдайына жақындататын тәуелділік белгілеріәлі
сақталады. Материалдық жағынан жоғары класс оқушысы әлі ата-аналар
қарауында. Мектепте оған, бір жағынан, екінің бірінде сен ересексің,
үлкенсің десе, екінші жағынан, одан үнемі тіл алуды талап етеді. Бұл
мектептен басқа жерлерде де байқалады, мұнда 16 жастағылар емес, 20
жастағыларды да көбінесе ересек деп санамайды. Жағдайдың (бір тұрғыдан
ересек деп танитын, екінші тұрғыдан танымайтын) және өзіне қойылатын
талаптардан тиянақсыздығы жастардың психологиясына өзінше ұғынылады.
Жоғары сынып оқушыларының кезінің аса маңызді міндеттері – мамандық
таңдау, еңбек пен қоғамдық – саяси қызметке даярлану, некелесуге өз
семьясын құруға әзірлену. Өзара байланысты бұл міндеттердің жүзеге
асырылуы белгілі бір уақытты талап етеді және олардың жүзеге асу мерзімдері
жас аданың іс-әрекетінің сипатына тәуелді. Барлығы мектеп оқушылары болатын
жеткіншектердей емес 15 – 17 жастағы жас өспірімдер мен бойжеткендер бұған
қоса кәсіптік – техникалық училищелердің немесе арнаулы рота оқу
орындарының оқушылары болуы мүмкін. Кейбір жас өспірімдер оқуды өнімді
еңбекпен ұштастырады. Бұл айырмашылықтар психологияға әсер етеді, сондықтан
тәрбиешілер мұны ескеруге тиіс. Ақыл-ой қызметінің ерекшеліктері . Адамның
жалпы ақыл-ой қабілеті 15 – 16 жасқа қарай әдетте қалыптасып болады,
сондықтан оның бала кездегідей шапшаң өсуі байқалмайды. Алайда ол одан әрі
жетіле береді. Күрделі интелектілік операцияларды меңгеру және ұғымдық
аппараттың баюуы жас жігіттер мен қыздардың ақыл-ой қызметін неғұрлым
орнықты әрі пәрменді етіп, оны бұл тұрғыдан ересктің іс-әрекетіне
жақындатады. Әсіресе арнайы қабілеттер шапшаң дамиды. Мүдделердің
бағытталуының барған сайын саралана түсуімен қосылып, мұның өзі жастардың
ақыл-ой қызметінің құрылымын кіші жастардағыға қарағанда неғұрлым күрделі
де дара сипат береді. Қазіргі бар деректерге қарағанда, ақыл-ой қабілетінің
саралануы қыздардан гөрі ер балаларға ертерек басылып, неғұрлым айқын
көрінеді.Қабілеттер мен мүдделердің мамандануы нәтижесінде басқада көптеген
барлық айырмашылықтар неғұрлым елеулі және практикалық тұрғыдан маңызды
болады. Осыны, сондай-ақ жоғары класс оқушының мамандық таңдауға даярланут
қажеттігін ескеріп, жоғары кластарға оқытудың даярлығын күшейту қажет ,
оқушылардың дербестік дәрежесін арттырып, оларға жалпы білім беретін мектеп
шеңберінде біраз мамандануға мүмкіндік жасау керек (факультативтік пәндер,
үйірмелік жұмыс, маманданған мектептер) Бірақ арнайы қабілеттердің
қалыптасуының өзі оқытудың бағыты мен сипатына орасан зор дәрежеде
байланысты екенін есте ұстау қажет. Жоғары сынып оқушыларының кезі – жеке
адамның толысуы мен қалыптасуының аяқталатын кезеңі. Жыныстық толысуға
байланысты өз организмі мен сырт келбетіндегі үлкен өзгерістер, жағдайдың
біршама тиянақсыздығын (енді бала болмағанымен, әлі ересек те емес),
өмірлік іс-әрекеттің күрделенуі, жеке адамның өз мінез құлқын үйлестіруге
тиісті адамдар тобының ұлғаюы - осының бәрі қосыла келіп жас өспірімдік
шақта бағалаушылық – бағдарлаушылық іс-әрекетін күрт арттырады. Әңгіме өз
қасиеттерін тану, жаңа білімдерді меңгеру туралы болса да, жас адам оларды
бағалауға өте – мөте ден қояды да, өзінің мінез құлқын саналы түрде
жасалған немесе меңгерілген критерийлер мен нормалар негізінде құруға
тырысады. Бұл ең алдымен өзіндік сананың дамуында көрінеді. Кәсіби
бағдарлау – мамандықты таңдау немесе ауыстыру кезіндегі квалификациялық
көмек көрсетуге бағытталған өлшем жүйесі; оқытудағы маңызды
психофизиологиялық сапалардың жүзеге асуы бойынша мінездеме; мамандықтар
және оқу орындар туралы информациялар, жеке кеңес беру, тестілеу және т.б.
енгізіледі. Еңбектің зерттелуі мен баяндалуы, жеке ғылымдар мен іс жүзінде
қолданылатын пәндердің әдістерімен, мінездемелерді және арнаулы құжаттарды
өңдеу үшін жүзеге асады және кәсіби іріктеу үшін көмекші құрал ретінде
қызмет етеді. Бұндай пәндерге физиология, гигиена және еңбек психологиясы,
әлеуметтану және еңбек экономикасы кіреді. Еңбек құралын және еңбек
жағдайын жүзеге асыру мақсатындағы өндірістік іс - әрекеттегі адамды
зерттейтін ғылым саласы; іс жүзінде қолданылатын бөлімдер: инженерлік
психология, физиология және еңбек гигиенасы, антропология және т.б. кіреді
[3. 15-26 бет].
Еңбек туралы жалпы және жүйелік білім, оның процессіне әсер ететін
келесі факторларды бөліп көрсетеді:
- еңбек мазмұны және сипаттамасымен ескертілген функцияналдық
факторлар;
- мамандарды даярлау сапасымен, оның квалификациясымен және
деңгейімен анықталатын кәсіби факторлар;
- кадрларды рационалды іріктеу негізіндегі, демографиялық факторлар;
- ұжымдағы әлеуметтік – психологиялық климаттың жақсаруымен
байланысты, әлеуметтік – психологиялық факторлар;
- еңбекті қорғаудың және жағдайдың жақсаруымен байланысты,
басқарушылық және әлеуметтік – гигиеналық факторлар;
Кәсіби бағдарлау білімнің дербес аймағы болып табылады және де
педагогиканың, психологияның, әлеуметтанудың, экономиканың, философияның,
медицинаның құқықтың негізінде қалыптасқан. Кәсіби бағдарлаудық
басқаруындағы жүйелік келісті жүзеге асыру, оның пәнаралық аспектілерін
есепке алуына мүмкіндік береді, және жүйелілік, ұйымдастырылған және
реттелген проблемелардың шешілуі мен ыдырауына мүмкіндік ашады. Кәсіби
бағдарлауды тұтас ретінде, жүйе ретінде қарастыру кажет.
Кәсіби бағдарлаудың табысты өткізілуі үшін, оның информациялық
қамтамассыз етілуі қажет. Бұл нормативті құжаттар, бұйрықтар, әр түрлі
нұсқаулар, оқушыларды кәсіби ниетін жүзеге асыру туралы мәліметтер болуы
мүмкін
Кәсіби бағдарлауда даму процессінде және тұлғаның жалпы дамуында жеке
дара - әрекеттік келіс маңызды болып табылады.
Жеке дара - әрекеттік келіс принципі, мамандықты таңдауды әр түрі іс-
әрекеттер процессінде тұлғаның дамуын қарастыруды талап етеді. Олар:
танымдық, қоғамға пайдалы, өндірістік, қарым-қатынастық.
Оқушылардың кәсіби қызығушылықтары оқу іс-әрекетінде қалыптасады және
күшті сынауда, яғни өндірістік еңбекте бекітіледі, икемділіктердің
қайталануы, кейін олар мотивтердің әсерінен нақты іс-әрекет таңдаудағы
кәсіби ниетке айналады. Осы кезде жасөспірім өзін болашақ профессионал
ретінде көреді, өндірістің қандай да болмасын ортасында жұмыс жасайтыш
реалды адамдарға қатысты, нақты эталондарға сүйенуге талап туады, мамандық
таңдауға пісіп жетіледі.
Кәсіб - әдейі дайындықты талап ететін және өмір сүрудің қайнар көзі
болып табылатын еңбек әрекетінің тегі; тектес мамандықтардың тобы (латын
сөзі profitter өз ісім деп жариялаймын дегенді білдіреді. Мысалы,
мынандай мамандықтар бар: дәрігер, мұғалім, токарь және т.б. Бірақта жалпы
токарь, мұғалім, дәрігер деген мамандықтар жоқ, ал токарь – карусель,
токарь – қашап кеңіткіш, айналып тұратын құндақ – токарьі, универсал –
токарь дегендер бар. Жалпы мұғалім деген жоқ, ал орыс тілі мұғалімі,
математика мұғалімі, физика мұғалімі, технология мұғалімі және
т.б.мұғалімдер бар. Осылайда дәрігер мамандығымен: терапевт, стамотолог,
хирург, окулист, неврапатолог және т.б.
Мамандық – қандай да болмасын мамандықтың шеңберіндегі қызмет түрі:
инженер - конструктор, инженер - құрылысшы, инженер - технолог, дәрігер -
терапевт, дәрігер –кардиолог, дәрігер - хирург, биология мұғалімі, физика
мұғалімі, тарих мұғалімі және т.б.
Осы мамандықтағы адамдар іс - әрекетінің негізгі мазмұнын анықтау, бұл
мамандықтағы адамға қандай білім және білік керек екенін, не үшін керегін
анықтау өте маңызды. Бірақ бала неғұрлым есейген сайын оның мінез-құлқы
бағалардан гөрі өзін-өзі кәсіби бағалауға соғұрлым бағдар ала түседі.
Алайда өз қасиеттерін, әсіресе, батылдық, ерлік немесе принципшілдік
секілді күрделі моральдық-психологиялық қасиеттерді ұғынудың өзінде-ақ
эмоциялық бағалау мен әлеуметтік салыстыру сәттері қамтылады ( өз ақылы
немесе сұлулығын басқа біреумен салыстыру арқылы ғана бағалауға болады ).
Жоғары сынып оқушылары жеткіншек секілді өзінің қандай екенін,
қаншалық құнды, қабілетті екенін барынша білгісі келеді. Өзін-өзі кәсіби
бағалаудың екі тәсілі бар. Біреуі өз талаптарының деңгейін жеткен
нәтижесімен өлшемдестіру ( “Қиын жағдайда саспаған болсам, қорқақ
болмағаным; қиын міндетке кірісіп кетіп, орындап шықсам, қабілетті болғаным
” ) . Бірақ жасөспірімнің өмірлік тәжірибесінің шектеулілігі мұндай
тексеруді қиындатады. Ересектердің көзқарасымен қарағанда қисынсыз көптеген
қылықтар – қауіпті сотқарлық, даңғойлық – көзге түсіп, жұртқа танылғысы
келуден гөрі өзінің батылдығын, өжеттігін т.б. сынап көргісі келуден
болады. Өзін-өзі кәсіби бағалаудың екінші жолы - әлеуміттік жарыс, өзі
туралы төңірегіндегілердің пікірлерін салыстыру. Төңірегіндегілердің өзі
туралы пікіріне өте сезімтал қарайтын жеткіншектің өзі-ақ әркімнің бағалары
ғана емес, бағалайтын өлшемдерінің өзі әрқилы болатынына көзі жетеді.
Сыныптастары ерлік деп бағалаған әрекетті мұғалім жалған жолдастық деп
атайды. Осыдан келіп таңдау, өздігінен ойланып көру қажет болады. Өз
“менінің” бейнелері күрделі әрі бір мәндес болмайтыны белгілі. Мұнда нақты
“мен” ( қазір қандай болсам, сондай ) де, динамикалық “мен” де ( қандай
болғым келсе, сондай ), мұраттағы “мен” де ( өзімнің моральдық
принциптерім негізінде сондай болуға тиістімін ), қиялдағы “мен” де (
бәрі де мүмкін болса, сондай болғым келер еді ), көз алдыма елестететін
басқа толып жатқан “ мендер” де бар. Тіпті толысқан адамның өзін-өзі
ұғынуы да қарама-қайшылықтарсыз болмайды және өзін-өзі бағалаудың бәрі
адекватты емес. Жоғары сынып оқушылары кезде мәселе бұдан да қиынырақ.
Кейде жас өспірім өзін-өзі бақылау, байқау арқылы өзін білсем дейді.
Балдаң жас өспірімдік кезге жалпы алғанда рефлексияның өсуі, өзіне барынша
ден қою тән. Мұның өзі интимдік күнделіктердің шығуынан да ( жас өспірім
ұлдарға қарағанда, қыздарда көбірек кездеседі және ертерек басталады ),
көркем әдебиет бейнелерін өзіне “өлшеп көруден” де, басқа адамдардың ішкі
жан дүниесіне көбірек ден қоюдан да аңғарылады. Кейбір психологтар
жоғары сынып оқушылары рефлексиясының өзін-өзі оқшаулау, шындық болмыстан
қиялдағы арман дүниесіне беріліп кету қаупі бар есептеп, оған теріс
көзқараста болады. 16 жастағылардың ішкі жан дүниесі алаңсыз болып
көрінгенімен әжептеуір қалыптасқан және нәзік болады. Психикалық саулық
нормаларының өзі оларда үлкендердегіден гөрі өзгеше. Кіші шәкірттік
жастағыларға қарағанда, жас өспірім жігіттер мен қыздарда алаңдаудың жалпы
дәрежесі жоғары. Пубертаттық жаста деперсонализация және психикалық
жастсыну жағдайлары аз болмайды. Балалықпен қоштасу көп жағдайда бір
нәрседен айырылу сезімі ретінде, өз “менінің” бұлыңғырлығы, жалғыздық,
өзін басқадлар түсінбейтініндей көру т.с.с ретінде уайымдалады. Алайда,
бұл сәттерді асыра бағалауға болмайды. Жоғары сынып оқушылары шактың
қиыншылықтары бұларға бәрі де душар бола бермейтінін, кезікеннің өзінде
міндетті түрде соншалық қиын болмайтынын айтпағанның өзінде бұлар
ойдағыдай жеңуге болатые өсу қиыншылықтары. Тұрақты эгоцентризмнің нақты
қаупі невротизм белгілері бар жас өспірімдерде ғана немесе бұған дейінгі
дамудың ерекшеліктерімен байланысты ( өзін -өзі сыйламаушылық, адамдармен
қарым-қатынастың нашарлығы ) оған бейім жастарда ғана болады. Жақсы мұғалім
мұндай балаларды қарым-қатынастың олар неғұрлым қолдан келетін және қолайлы
формаларына елеусіз тарта отырып тиімді көмек жасай алады. Алайда қысым
атаулы немесе дөрекі араласу қосымша тауқыметке ғана ұғындырады.
Адамгершілік тұрғыдан байсалды ортада, ұйымшыл ортада тәрбиеленген жас
өспірім жігіттер мен қыздардың көпшілігінде психологиялық оқшаулану мен
рефлексия қарым-қатынасқа кедергі болмағанымен қоймай, қарым-қатынастың
тереңдеп, оның іріктеліп өсуіне жағдай жасайды. Өзіне-өзі кәсіби
талдау жасауды өзін-өзі мақсатсыз байқаумен шатастыруға болмайды.
Қайталанбас дара адам ретінде өзін-өзі ашу осы адам өмір сүруге тиісті
әлеуметтік дүниені ашумен ажырығысыз байланысты. Жас өспірімдік рефлексия,
бір жағынан, өзінің “менін” ұғыну ( “Мен кіммін? Мен қандаймын? Менің
қабілеттерім қандай? Мен өзімді не үшін сыйлай аламын? ” ), ал, екінші
жағынан, дүгиедегі өзінің жағдайын ұғыну ( “Менің өмірлік мұратым қандай?
Менің достарым, жауларым кім? Кім болғым келеді? Өзім де, айналамдағы дүние
де жақсы болуы үшін мен не істеуім керек? ” ) болмақ . Мұны әр кезде бірдей
ұғынбаса да жеткіншектің өзі-ақ өзіне арналған алғашқы сұрақтар қояды.
Екінші, неғұрлым жалпы, дүниетанымдық сұрақтарды жас өспірім қояды, онда
өзіне-өзі талдау жасау, әлеуметтік-адамгершілік тұрғыдан өзін-өзі
анықтаудың элементіне айналады. Жоғары сынып оқушылары кәсіби
рефлексмясының тереңдігі мен қарқындылығы ( интенсивтігі ) көптеген
әлеуметтік, жеке типологиялық, өмірбаяндық фактоларға байланыст, бұлардың
профессиограмма арақатынасы әлі жете зерттелмеген. Профессиограмма - нақты
бір мамандықтың жүйелілік, ұзақтық және әрбір жұмыс операциясының жиілігі
нұсқауымен, өндіріс ортасының жағдайымен, еңбек процессінің қиындығы және
қызулығы туралы толық гигиеналық сипаттама береді; еңбек өзгешелілігі мен
жағдайының , адамның физиологиялық және психологиялық мүмкіндіктерін
сәйкестігін, және оған өндіріс факторларының әсерін анықтауға мүмкіндік
береді. Жұмыс орындардың оптимизациясын, жұмыс қабілеттілігін жоғарлату,
өндірістік травматизімнің және кәсібилік аурулардың прафилактикасы
бағытында шаралар комплексін ұйымдастыру. Нақты бір мамандық
профессиограммасының бөлігі психограмма болып табылады. Мұнда осы
мамандыққа сәйкес келетін, адамның психикалық қасиеттері туралы тиісті
нұсқаулар береді. Толық профессиограмма мамандықтың технологиялық,
экономикалық, әлеуметтік, медициналық және психолгиялық бейнелеулерін
кіргізеді, және оны ғылыми жұмыста қолданылады [5. 8-16 бет]. Мектептегі
кәсіби бағдарлау жұмысында профессиограмманың толық емес, жеңілдетілген
нұсқасын қолдануға болады, оған кіретіндер:
- мамандық туралы жалпы мәліметтер;
- еңбек процессінің сипаттамасы;
- еңбектің санитарлық – гигиеналық шарттары;
- психофизиологиялық талаптар;
- кәсіби дайындықты алу жолдары;
- кәсіби іс-әрекеттің экономикалық және құқықтық жақтары.
Оқушының өзімен жазылған профессиограмма, кәсіби өсудің болашағын ашу
керек, және тек санаға ғана әсер етпей, сонымен бірге ерікке де әсер етіп ,
тұлға дамуына мүмкіндік беру керек.
Жүйелілік келістің болжауы: а) процесстің, пәннің құрылымын анықтау
(жүйенің мақсаттарын шешуге арналған қажетті және жеткілікті элементтер
құрамы бойынша талдау); ә) элементтердің ішкі ұйымдастыруын зерттеу; б)
жүйе құрайтын байланыстарды анықтау [4. 25-36 бет].
Кәсіби бағдарлау бір-бірімен байланысты компоненттерден құралатын,
тұтас жүйе болып табылады. Олардың бірі кәсіби бағдарлау жұмысының бағыты,
бұл: кәсіби ағартылу; оқушылардың әр түрлі іс-әрекет түрлеріндегі
қызығушылықтары мен икемділіктерінің дамуы (танымдық, еңбектік, ойындық,
қарым-қатынастық); кәсіби кеңес беру; кәсіби бейімделу.
Кәсіби ағарту, қатысушыларды әр түрлі мамандықтардың әлеуметтік-
экономикалық және психофизиологиялық ерекшіліктері туралы нақты білімдер
жиынтығымен қаруландыруды қамтиды; оқушыларда, әртүрлі кәсіби және қоғамдық
әрекеттерге деген, жағымды қатынастарды тәрбиелеу; кәсіби мотивациялық
ниеттерін қалыптастыру, оның негізінде қоғамның кәсіби-әлеуметтік
қажеттіліктері және өзінің психофизиологиялық мүмкіндіктері жатыр.
Кәсіби ағартушылық, өз кезегінде, екі элементтен тұратын кәсіби
ақпаратты кіргізеді: кәсіби насихат және кәсіби үгіт. Қатысушылардың
кәсіби бағдарлауында, азды емес, маңызды мәнді рөлді әр түрлі кәсіби
әрекеттердің қызығушылықтары мен икемділіктердің дамуы атқарады. Субъект
пен объекттің өзара байланыс формасы болып тұрып, іс-әрекет психикалық
бейненің шартын қалыптастырады, сонымен бірге тұлғаға детерминистиаклық
әсер механизмі ретінде әсер етеді. Заттардың өздері тек қана адам іс-
әрекеті жүйесінде ниет, мақсат, құрал сапаларын иеленуге қабілетті, олар
өздерінің жүзеге асуын ниет, мақсат, құрал ретінде жояды. [Леонтьев А.Н.
Деятельность. Сознание. Личность. – М., 1975. – с. 109-110].
Кәсіби кеңес беруге, қандай да болмасын мамандықтың спецификалық
талаптарына жеке дара психологиялық және тұлғалық ерекшеліктердің
сәйкестігі үшін, келесі формаларды кірігізеді:
- мәліметші кеңес беру, мұнда оқушыларға жұмысқа орналасу жолдары,
жұмысқа және оқуға қабылдануға арналған талаптар туралы, әр түрлі
мамандықтарды меңгеру мүмкіндіктері, дайындық мерзімі, еңбектің төлем ақы
жүйесі, кәсіби өсудің болашағы туралы хабарланады;
- диагностикалық кеңес беру, оқушының тұлғасын зерттеуге
бағытталған, таңдаған мамандығына жақын немесе сәйкес келетіндігін анықтау
мақсатында, оның қызығушылықтарын, икемділіктерін, қабілеттерін анықтау;
- қалыптастыратын ксіби кеңес беру, оқушымен таңдалған мамандық,
бұл таңдаудың түзетілуі; ол ұзақ уақытқа көзделген, оқушы тұлғасының кәсіби
өзін-өзі анықтауына қатынасын жүйелілік өзгертуін болжайды;
- медициналық кәсіби кеңес беру, оқушының денсаулық қалпын
анықтауға бағытталған, оның таңдалынатын мамандық қатынасындағы
психофизиологиялық қасиеттері; оның психофизиологиялық мәліметтеріне
сәйкес келетін, (қажет болса) басқа немесе таңдалған іс-әрекет аймағына
жақын мамандыққа қайта бағдарлануы.
Кәсіби бейімделу – бұл жас адамның өндіріске, жаңа әлеуметтік ортаға,
еңбек жағдайларына және нақты мамандықтың ерекшеліктеріне белсенді
бейімделу процессі. Табыстылық кәсіби бейімделуде мамандықты дұрыс
таңдаудың басты критерилерінің бірі, барлық кәсіби бағдарлау жұмысының
тиімді бағасы болып табылады. Кәсіби бейімделу нақты кәсіби әрекеттің
икемділіктерінің одан әрі дамуын және сақталуын, еңбектің жеке даралық және
қоғамдық мотивациясымен сипатталады, ол әлеуметтік бейімделумен біріге іске
асады.
Қызығушылықтар, икемділіктер, қажеттіліктер, сенімдер, тұлғаның
мұраттары көрінетін мамандықтарға қатысты, кәсіби өзін-өзі анықтау құндылық
бағдар беру жүйесімен сипатталады. Құндылық бағдар беру қозғаушы мақсат
болуы мүмкін, олар өмірлік іс-әрекетпен толық сәйкес келеді, кейбір
әлеуметтік жүйенің аспектілеріне адамның субъективті бейнесінің қатынасын
құрайды, олар өздерінде кәсіби өзін-өзі анықтаудың жеке даралық және
әлеуметтік аспектілерін топтайды. [6. 25-36 бет].
Кәсіби бағдар беру жалпы білім беру және кәсіби мектептер жағдайында,
өзінің қазіргі кедегі даму кезеңінде мемлекеттік мүшелердің, мектептердің,
отбасылардың, қоғамдастықтардың, жоғары оқу орындардың және т.б.
әрекеттердің жоспарлы, үйлесімді өткізілуін, ғылыми және ұйымдастыру
сұрақтарын үздіксіз және өз уақытында шешілуін, әлеуметтік-экономикалық
болжауды еске ала отырып, комплестік жобалаудың әсерін талап етеді.
Кәсіби бағдарлау, берілген мақсаттағы (яғни, кадрлардың жеке дара және
қоғамдық қажеттіліктерінің кәсіби өзін-өзі анықтаумен сәйкес келуі)
жетістікке жетуді алдын ала қарастыратын, анықталған бағадарлама бойынша
жүзеге асады, сондықтан да оның тұтас жүйелік сипаттамасы бар.
Кәсіби бағдарлау жүйесінің анализі әлеуметтік-педагогикалық тұрғыдан,
қоғамдық өмірде жүзеге асатынын, қоғам тұлғаны бағдарлайтын нақты
құндылықтар жүйесінің таратушысы болатындығын сендіруге мүмкіндік береді.
Кәсіби бағдарлау жан-жақты дамыған, үйлесімді тұлғаның тұтастай қалыптасу
процессіне және оқушы жастардың еңбекке дайындалуына, политехникалық білім
алуға, тәрбиеленуге, яғни бір жүйелілік болуға мүмкіндік береді. Жалпы
білім беру мектебі материалдық өндіріспен, қоғамдық қатынастармен және
қоғамның рухани өмірімен тікелей байланысты болу керек. Өйткені, кәсіби
бағдарлау басқаруының қозғаушы күші - берілген мақсатта тұлғаның
жетістікке жету қажеттілігі, яғни, мемлекеттік кадрлар қажеттілігіне және
оқушылардың жеке дара ерекшеліктеріне сәйкес келетін, кәсіби өзін-өзі
бағыттау [6. 112-136 бет].
Кәсіби бағдарлау – бұл бір-бірімен тығыз байланысты, қоғамдық және
тұлғалық жоспарларды істейтін, күрделі динамикалық жүйе. Барлық жүйе нақты
элементтердің жиынтығынан тұрады, олардың біреуінің ескерілмеуі, тұтастай
кәсіби бағдарлаудың сапасын төмендетуі мүмкін. Кәсіби бағдарлаудың психо-
педагогикалық деңгейде оқушы, әрдайым, оқушы тұлғасын зерттейтін, оның
кәсіби өзін-өзі бағыттауын түзететін, өзін-өзі жүзеге асыруда және мамандық
таңдауда көмек көрсететін, оқушылардың сынып жетекшісімен, қоғамдық-кәсіби
бағдарлаушымен, мектеп психологымен тікелей қатынаста болуы қажет.
Мамандықты таңдау жағдайлық бағыттаудың негізіде жүзеге аса алмайды, ол
міндетті түрде тұлғаның терең мотивтеріне қатысты болады. Кәсіби тұлғаның
жоғары деңгейі қоғамның және тұлғаның жалпы қызығушылықтарын тудыратын,
мамандақ таңдаудың осындай мотивтерімен сипатталады, яғни кәсіби сананың
жоғары деңгейі [8. 28-36 бет].
Жасөспірім дамуындағы кәсіби бағдарлаудың жетекшісі қоғамға пайдалы іс-
әрекет, және оның мынандай түрлері: оқыту, еңбек, қоғамдық-саясат,
өндірістік еңбек және т.б. болып табылады. Оқушылардың осы жастық тобында,
кәсіби өзін-өзі бағыттауды қалыптастыру мақсатында,осы барлық іс-әрекет
түрлері болашақ мамандығына барынша жақын болғаны маңызды.
Оқушы жастарда кәсіби өзін-өзі бағыттауды басқаруда, тек қана оны
процесс ретінде сипаттайтын, нақты көрсеткіштерге негізделген тиімді, яғни,
өзінің болашақ кәсіби іс-әрекетінде тұлға дамуын субъект ретінде болжайды.
Бұндай көрсеткіштерге келесілерді кіргізуге болады:
1. Оқушының информациялануы. Оның кәсіби білім берудің түрлерін және
халық шаруашылығының құрылымын білуі; халық шаруашылығының кадрларда
(нақты экономикалық аймақтардың мемлекеттері) қажеттілігі; таңдалған
мамандықтың мазмұны мен шарттары; таңдалған мамандықты қандай оқу
орындарында алуға мүмкіндік бар.
2. Мамандық таңдаудағы маңызды қоғамдық мотивтерді қалыптстыру
(кадрлардағы нақты экономикалық аймақ, мемлекеттің халық шаруашылық
қажеттіліктерімен кәсіби ниеттердің жақындасуы). Оқушы мемлекет өте
қажет ететін, мамандықты таңдайды.
3. Кәсіби қызығушылықтарының қалыптасуы. Оқушының анықталған іс-әрекет
аймағында және нақты мамандыққа тұрақты кәсіби қызығушылықтары бар.
4. Нақты кәсіби іс-әрекет түрінде көрінетін әдейі қабілеттіліктер саны(
математикаға, физикаға, техникаға; табиғи ғылымдар: химия, биология,
медицина, геология, география; гуманитарлық ғылымдар: филология,
лингвистика, тарих, педагогика; өнерлік: бейнелеу, вокальдық,
музыкалық, актерлық; әскери іске; спортқа).
5. Таңдалған еңбек іс-әрекетте практикалық тәжірибенің болуы
(үйірмелерге, факультативтерге, қызықтыратын пәндер тобына қатысу).
6. Кәсіби ниеттерді қалыптастыру ( тұрақты ниеттер мамандық мазмұны,
еңбек шарттары, мамандық бойынша білім алу жолдары, сонымен бірге өз
қызығушылықтары, бейімделушіліктері, қабілеттері туралы білім алуға
негізделген).
7. Кәсіби талаптанудың реальды деңгейі (оқушыцлардың қызығушылықтары,
қабілеттері, кәсіби ниеттері өзара келіседі, және олардың даму деңгейі
болашақ іс-әрекеттің сәттілігін болжауға мүмкіндік береді).
8. Денсаулық қалпы; мектеп дәрігерінің қортындысымен оқушы іс-әрекет
(мамандық) түрін таңдай алады.
Әрбір оқушыда кәсіби өзін-өзі бағыттау процессі, өзінің жеке тұлғалық
қасиеттеріне қатысты әр түрлі жүзеге асады, оқушының өзін-өзі бағыттауының
қалыптасуының көрсеткіштері туралы білімі, кәсіби әсерлердің тиімділік
критерилері, әрбір оқушының кәсіби өзін-өзі бағыттауының қалыптасу деңгейін
анықтауға, олармен болашақта топтық және жеке дара жұмыс әрекеттер жасау
үшін, әртүрлі кәсіби өзін-өзі бағыттайтын топтардың деңгейін анықтауға
мүмкіндік береді [9. 125-146 бет].
Сонымен, кәсіби өзін-өзі бағыттау тұлғаның ішкі сапасы деген
түсінігінен шыға келе, біз реттеушінің мәнін, сыртқы ортаға бағыттайтын
факторлар ретінде шығатынын, және тұлғаның ішкі жоспарында жүзеге асатынын
көреміз. Және керісінше, мамандықты таңдауда қоғамдық бағытқа бағынып, адам
ортамен белсенді өзара қатынасады, онда өзінің қызығушылықтарына,
икемділіктері мен талпыныстарына қанағаттануды тауып, өзін-өзі бағыттаудың
субъектісі ретінде болады.
Кәсиби бағдарлаудың бірінші лабораториялары 1903 жылы Страсбургте
(Франция) және 1908 жылы Бостонда (США) пайда болды. Әдетте, осы бірінші
кәсіби бағдарлау қызметінің пайда болуының, келесі себептерін бөліп
көрсетеді: өнеркәсіптің қарқынды өсуі, ауылды мекендердегі адамдардың
қалаға миграциялануы, жұмыс іздеу проблемасы, жұмысқа алушылар жағынан,
әбден келісетін адамдарды іріктеу проблемасы. Кәсіби бағдарлаудың пайда
болуының психологиялық себептері қандай, және адам санасында не өзгерді? -
екендігін анықтауға бізге өте қызықты [9. 19-54 бет].
Кәсіби бағдарлаудың пайда болуының басты психологиялық себебі, бұл осы
кезеңде және дәл осы елдерде көпшілік халықтың алдында бұрын болмаған
(немесе болған тек қана жеке бөлінген адамдар үшін, алдын ала қалыптасқан,
патриярхалдық тәртіп бойынша өмір сүргісі келмейтін немесе сүре алмайтын)
тәуелсіз таңдау жасау проблемасы туды. Бұндай тәуелсіздік шынында да
көптеген проблемаларды тудырды, және олардың бастысы маңызды өмірлік таңдау
жасауға жауапкершілік, және бұған көптеген адамдар дайын емес. Дәл осы
уақытта не көбейеді, қоғамдық өмірдің аса тұрақты кезеңдерімен
салыстырғанды психикалық аурулардың саны екендігі көңіл аударарлықты. Бұл
жағдай өз кезегінде, әр түрлі психиатрикалық және психотерапиялық
қызметтердің және орталықтардың дамуына мүмкіндік берді, бұнда негізгі
рөлді кәсіби кеңес беру орталықтары ойнады.
Бірінші жоспарға мамандықтар әлеміндегі дәстүрлі өзін-өзі бағыттау
соншалықты кірмейді, қаншалықты атап айтқанда өзінің өмірлік іс-
әрекетіндегі нақты әлеуметтік -тарихи жағдайдағы өзін-өзі бағыттауы,
сонымен бірге моральдық, адамгершілік, яғни өзінің бойға біткен жеке
тұлғалық өзін-өзі бағыттауы.
Қазіргі кездегі жағдай туралы психолог Б.С.Братус былай жазған:
...біздің барлық қайта құрылуымыз өте қымбат сатылынып алынған: қаншама
адамдар лагерлерде, түрмелерде, психиатрикалық ауруханаларда отырды! ...
Сонымен ақырында диктатура құлады! Ал енді не? Қырғыннан кейін тонаушыларға
не қалды... Біз қарақшы мемлекетте өмір сүреміз... Россия адам өзін
әрқашанда сыйламайтынын сезетін ел. Адамның МЕНі бұнда ешқашан
қорғалмайды(Б.С.Братустың интервьюі, 1998, б. 18).
Ең ғажабы барлық халықтың негізгі көпшілігі осындай жағдайда
бейімделіп, бір нәрсені ғана талап етеді: Тек қана одан да жаман болмаса
екен... Дәл осындай көпшіліктің енжарлық позициясы қоғамда өзін-өзі
бағыттаудың еліктемесін анықтайды. Мысалы, қазіргі кезде авантюристер
кеңінен тараған, олар үшін өткен кез жоқ, болашақ жоқ, олар бүгінгі күнмен
ғана өмір сүреді. Бұл адамдардың өмірбаяны үзілген, өзінің өмірдегі
болашағын құнды жоспарлауға дайын емес, бірақта өзінің принципсіздік
ортасындағы тапқырлығының және кеңінен таралғанының арқасында нақты
табыстарын көрсетеді, қымбат заттардың табысы және әдемі өмір
нормаларының іске асуы. Жиі осындай адамдар көптеген өзін-өзі бағыттаушы
жастардың еліктеуші үлгісі болады, сондықтан да кәсіби өзін-өзі
бағыттаудың теориясы мен тәжірибесі үшін, осындай үлгілердің
психологиялық механизімдердің пайда болуын және қабылдауын саналы түрде
меңгеру өте маңызды. Көптеген адамдарда санасыз табысты жіне әйгілі
адамдарға ұқсауға тырысу бар.
Әйгілі философ Х.Ортега-и-Гассет бұрыннан белгілеген, қазіргі
кездегі әлеуметтік өмірдің басты ерекшелігі – оның көпшілікке бірдейлігі,
бұнда қазіргі кездегі көпшілік – бұл бұрынғы әлеуметтік қаналушылар емес,
ал көпшілік адамдардың ерекше типін тудыратын, индустриалдық қоғамның
өнімі. Х.Ортега-и-Гассет көпшілік қоғамның негізгі сипаттамаларын бөліп
көрсетеді: арам тамақтық тұтынушылар; дөрекі жауынгер (тұрпайлықа деген
құқық); нигилизм (адамгершілсіздікке деген құқығы).
Көпшілік қоғамды сипаттай отырып, Р.Бредбери жазған: Адамдар ештеңе
туралы айтпайды... Автомобиль маркаларының, жүздіретін бассейіндердің
аттарын айтады және барлығына Қандай сәулетті! дегенді қосады.
Классиктердің шығармалары он бес минуттық радио бағдарламаға дейін
қысқартылған... Мүмкін болғанша көбірек спорт, ойын, сауық-сайран – адамның
әрқашанда жиында болуы, онда оған ойлауға керек емес... Интелектуалдық
сөзі балағат сөзіне айналды.
Оқушыға өз проблемаларын қоғамның және барлық мәдениет дамуының
контекстінде қарастыруды үйрету – бұл, ең алдымен әр түрлі ресми
идеологтарының жағынан, және ең алдымен халықаралық ақпарат құралдары
жағынан келетін манипуляцияларға қарсы иммунитетті қалыптастыру, осылардың
барлығы психологтардың ойынша қоғам проблемаларына нем құрайлы қарайтын
қалыпты адамды қалыптастырады.
Сирек емес, көпшілік санасының негізінде, табысты өмір
сүрушілерге қызғанушылық сезімі жатыр. Дәл осы қызғанушылық өз абыройлық
сезіміне шек қоюы (Дж.Ролзу бойынша) және өз өмірімен қанағаттанбауын
тудырады. Жиі қызғанушылық дәстүрлі табыс құндылықтарының іске асуындағы
белсенділік үшін күшті стимул болады, бірақ та бұл жағдайда адам өз еркімен
өзін құр қалдырады, мәдениеттің жоғарғы жетістігімен түйісуге мүмкіндігінен
және мәдениеттің позитивтік құрылысына қатысудан айрылады. К.Муздабаев
айтқандай, қызғаныш өз жақындарымен және таныстарына (немесе өз ортасындағы
әріптестеріне) деген қатынасында өте агрессиялы, бірақта сонымен қатар
қызғаншақ адам таныс емес, көпшілікпен танылған табысқа жеткен адамға
көбін кешіре алады. Бөтен және оған алыс табысты адамдар оның еліктеу
объектісі бола алады.
Сонымен қызғанышты әділеттілік сезімінен айыра білу керек: қызғаныш –
бұл қызғанатын адамның орнын алуғы тырысу (кейінен қызғаншақтың өзін
қызғанғандай), ал әділеттілік – бұл дұрыс емес бөлінген игіліктердің
қатарын және қоршаған адамдармен және барлық қоғамның адамгершілік
мақұлдауын өзгертуге тырысу. Басқа жағынан қарайтын болсақ, әділеттілік
сезімі – бұл құрғақ қиял, қызғаншақтар әрқашанда болады, бірақ та әрбір
нақты адамда таңдау (бұл сондай да өзін-өзі бағыттау жағдайы) бар: не
қызғаншақ болу, не өзінде әділеттілік сезімін дамыту, және көбінде осыдан
келе, өз өмірін жоспарлау.
Кәсіби және жеке тұлғалық өзін-өзі бағыттауға үлкен әсер ететін,
көпшілік қоғамға келесі сипаттамалар беруге болады:
1) Өмірлік табысты бағалануына арналған біріңғай шкаланы, біріңғай
сызғышты ұсынатын, мұраттар мен құндылықтардың стандарттылығы.
Қазіргі кездегі әлемде бұл ең алдымен ақша, мәртебе, әйгілік;
2) Бақыттың басқа нұсқауларын болдыртпау. Мысалы, егер қандай да бір
адам, бұрын мектепте көпшілік қоғамның құндылықтарын қабылдаса, ол
өзінің бүкіл өмірін ақша жинауға, қымбат заттарды және сәнді киімдерді
алуға және т.б. арнап, және кенеттен біреу осының барлығысыз оған
қарағанда, одан да бақытты өмір сүретінін білсе, әрине ол өзінің одан
да көп бақытқа құқығы барын дәлелдегісі келеді. Қортындысында, кімде-
кім қалай тиісті емес бақытты болса, соларға іс-әрекеттің тұтас жүйесі
құрылады (қазіргі кездегі әлемде, бұл іс-әрекет жүйесі ХАҚ арқылы,
әйгілілермен және миллионерлердің тамаша өмірінде дәлме-дәл
ынталану, өздерін қарапайым халық орнына қойып, шын адамдармыз деп
кісімсінеді). Ал қарапайым халық осындай әсерлерге тез беріледі және
нені армандауға болады, соны армандай бастайды, және де олардың көбіне
өз өмірінде жете алмайды. Көпшілік санасының деңгейіде осындай өзін-
өзі бағыттау құралады.
3) Шектен шыққан арсыздық.. Жиі стандартты, яғни жеке тұлғалық
бірегейлікті сызып тастайтын бағдарламалар, жеке тұлғалық өсу,
өзінің актуализациясы, өзіндік транценденттену және т.б. ұғымдар
туралы мәртебелі әңгімелер айналасында жарнамаланады, және көпшілік
қоғаммен ешқандай ортақтықтың жоқтығы. Бірақ та жағдайдың парадоксы
осында, тоғышарлықтар барлығының мейірбандықпен ерекшеленуін өте жақсы
көреді. Ақырғы жылдардағы шектен шыққан арсыздықтың мысалы, бұл
Югаславияға лақтырылатын бомбалардағы жазбалар: Кешір, бірақта
жағымсыз күндерде болады. Және осының барлығы көпшілік адамдардың
толық келісуімен болады;
4) Көбінесе қоғамның өмірін анықтайтын мәдениет қайраткерлері мен
саясаткерлер жағынан азғыруды аңсау. В.Райх өзінің Психология масс
и фашизмом (1997) еңбегіде бұны сексуалдық қанағаттанбау деп
түсіндірді, нәтижесінде оның харизматикалық диктаторға бағытталуы.
Сонымен ол белгіледі фашизмнің басты тірегі – өз кезінде қуанышпен
фюрер үшін дауыс берген, білімді үй иесілер ортасы. Б.Муссолини
диктордың пікірі белгілі: Жиын мықты еркектерді жақсы көреді. Жиын
бұл әйел сияқты.... Басқа белгілі диктатор Наполеон1 ашық
мойындайтын: Менде бір ғана ашына – бұл Франция.
Стандарттық өмірлік бағдарлардың қалыптасу миханизімдерінің баяндалуы,
көбінесе фашистік диктатуралар кезіндегі көпшілік сананының қалыптасу
механизімін еске түсіреді (В.Райх, С.Московичи, Э.Фромма және т.б.
еңбектерді қарау). Фашизм туралы қызықты пікірлерді Ю.Нагибин көрсетеді.
Фашизм қайдан алынады? Ол ешқайдан алынбайды, ол қауіпті жұқпалы ауру мен
чума сияқты әрқашанда бар, тек қана өз кезегіне дейін көрінбейді. Немесе өз
уақытын шыдамды тосқан охлос, люмпендер және қылыш тісті мещандар бар.
Уақыт келді –жұқпалы егеуқұйрық үйірілді, уақыт келді – және әркетке дайын,
фашизм құпиялылығынан шықты. Ю.Нагибин әрі қарай жазады: Фашизм керемет
құрылыс... ол жаннан жауапкершілікті алады, ұят азабынан және ұяттың өзінен
босатады, ол барлық жауапкершілікті өзіне алады.
Қалай белгілі, фашизм ресми түрде 1945 жылы жеңілді, бірақ та қандай
да бір психологиялық шындық ретінде қоғам санасының деңгейінде төзімделді.
Ақырғы кездегі оқиғалар (Югаславия мен Ирактағы жарылыстар және тәртіптің
зорлықпен ауысуы, ал бастысы – білімді европейецтердің мәнді бөлігінің нем
құрайлы қарауы және тіпті осы қатынасты мақұлдауы) дәл осы көріністердің
шындығына куә болады. Шынында, қазіргі кездегі жағдайларда неофашизм
туралы айтқан жөн, өйткені қазіргі қоғамдық сананың диктаторлары мен
манипуляторлары классикалық фашизмнен XX ғасырдың бірінші жартысында
жалтырынды. Онда мұндай сұрақ туады: фашизмнің негізін қалыптастыратын
примитивзм мен өзін-өзі қанағаттандыру құндылықтары белгілі көпшілік
қоғам жағдайында кәсіби өзін-өзі бағыттау мүмкін бе?
Я, мүмкін, бірақта осындай өзін-өзі бағыттаудың маңызды түрлі
нұсқаулары осында. Мысалы, қоғамдағы қарапайым емес процесстерге назар
аудармай мамандық таңдауға болады, жақсы ақша табу үшін және берілген
жылдарында көңілді өмір сүру – бұл нағыз тоталитарлық жүйенің насихаты: өз
жұмысыңды жақсы істе, төлем ақыңды ал, және қоғамдық істерге кіріспе.
Бірақ та адамгершілік ойларды да бөліп көрсетуге болады, мысалы, тек қана
өз өміріңді қалай да болсын жақсартуға ғана тырысу емес, сонымен бірге
қоршаған адамдардың өмірін және барлық қоғамның өмірін жақсартуға тырысу,
осы арқылы біз өз балаларымыздың жақсы болашағын қамтамассыз етеміз.
Әрине, қарапайым адамға тоталитарлық жүйеге (халықаралық ақпарат
құралдары, яғни қоғам санасын манипуляциялайтын тотальдық жүйе) қарсы
тұруға қиын. Одан да артық, жүйенің ашық қарама-қарсылығында адам
ешқандай өмірлік табысқа жете алмауы мүмкін. Сондықтанда ең алдымен өз
тылдарыңды қамтамассыз ету туралы ойлану саналы болады, яғни ең алдымен
мамандықты иемдену, қоғамда нақты қалыпқа жету, ал содан кейін ғана өзіңді
адамгершілік ерікті, кәсіби-ұйымдастырушылық және т.б. тылдармен
қамтамассыз етіп, шынында маңызды бірдеме жасауға тырысу. Әрине, осындай
тылдарды құру жолында өз абыройыңды немесе өзіңнің шығармашылық және
субъектілік потенциялыңды жоғалтудың тәуекелі бар, бірақта жағдайға шын
көзбен қарау керек.
Бірақ та бұндай қылықтарды, тылдар қамтамассыз етілгенде жасаған жөн.
Бұндай жағдайда адам біріншіден, өзінің жоғары мақсаттарына жетуге
мүмкіндіктері көбірек пайда болады, екіншіден, адам көтере алмайтын терең
ішкі дағдарыс тәуекелін төмендетеді, ал үшіншіден, құлғын-сүргнге ұшырау
тәуекелі азаяды.
Дәл сонда ғана, өзін-өзі бағыттаушы адам өзінің қарапайым кәсіби және
өмірлік жетістіктерін глобальды мағыналармен қатынастыра алады, оның өмірі
шынында да маңызды болып табылады, ол өзін-өзі бағыттау кеңістігіндегі
сызылған шекарадан шығады және сөйтіп өзінің нақты кәсіби іс-әрекетінде
жеке тұлғалық дамудың мағынасын табады.
Өзін-өзі бағыттаудың түп құжатты субъектілігі – бұл бір қолданбалы
қылық (бұның, ең дұрысы жалғандықтың біреуінің көрінуі – В.В.Петухов
бойынша) емес, ал өзінің маңызды мақсаттары бар және ұзақ уақытта саналы
құрылған болашақ. Қылықтың ұзақтығылық (М.К.Мардашвили бойынша)
маңыздылығы оның көлемдігінде емес, ал көпшілік санасының стериотоптеріне
өзін қарсы қою дайындығында және дәл сөйтіп өзінің мәнділігін, өзіндігін
және т.б. жүзеге асыру.
2. Жоғары сынып оқушыларың қазіргі кезеңдегі кәсіби бағдарлауы
Жоғары сынып оқушыларының жалпы дүниетанымдық ізденістер өмірлік
жоспарларда орнығып, нақтыланады. Жоғары сынып оқушыларының өмірлік
жоспарлары көбіне әлі бұлыңғыр болады және арман дүниесінен әлі бөлінбеген.
Жеткіншек өзін алуан түрлі рөлдерде қиялдап елестетеді, олардың тартымдылық
дәрежесін салыстырып өлшейді, бірақ өзі үшін бірдеңені біржолата таңдап
алуға батылы бармайды және ойға алғанына жету үшін көбіне еш нәрсе
істемейді. Жоғары сынып оқушыларының неғұрлым есейген сайын таңдау
қажеттігі соғұрлым күшейе түседі. Ойдағы, қиялдағы немесе абстрактілік
көптеген мүмкіндіктердің ішінен неғұрлым шынайы әрі қабылдауға келетін
бірнеше вариант біртіндеп тұлғаланып, осылардың арасынан біреуін таңдау
керек болады.
Өмірлік жоспар – кең ұғым. Ол өзін жекелей анықтаудың бүкіл саласын –
моральдық бейнені, өмір стилін, талап-тілектер деңгейін, шұғылданатын
істерді т.б. қамтиды. Көп жайлардың тек жалпы түрде ғана тұлғаланатыны
түсінікті. Жоғары сыныптағылар үшін кәсіп таңдау ең маңызды, шұғыл әрі қиын
іске айналады. Психологиялық тұрғыдан болашаққа ұмтылған және тіпті кейбір
аяқталмаған кезеңдерден ойша “секіріп те кетуге” бейім жоғары сыныптағылар
( әсіресе, оныншы сынып оқушысы ) іштей мектепті енді ауырлай бастайды,
мектептегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 9
1 Кәсіби бағдарлауының психологиялық негізі 11
1.1 Кәсіби бағдарлаудың сипаты 11
1.2 Оқушылардың қазіргі кезеңдегі кәсіби бағдарлауы 24
1.3. Жоғары сынып оқушыларының кәсіби бағытының ерекшеліктері
2 Жоғары сынып оқушыларының кәсіби бағытының ерекшеліктерін 28
зерттеу
2.1 Эксперименты ұйымдастыру 42
2.2 Зерттеу барысында шыққан жалпы нәтижелер 42
2.3. Кәсіби бағдарлауға жалпы ұсыныстар 43
Қортынды 54
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 56
58
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл дипломдық жұмыста келесі құжаттарға сілтеме берілген:
МБСТ 2.105-95 ЕСКД. Текстікқұжаттарға жалпы талап;
МБСТ 7.1-84Құжаттың библиографиялық сипатталуы;
Ұсыныстар. Ұ50-77-88 Диаграмманың орындалу ережесі және МБСТ 2.319-81;
МБСТ 7.32-91 Аннотация;
МБСТ 2.106-96 Тексттік құжаттар;
ҚРМЖМБС 3.08.003.-2009.
ҚЫСҚАРТУЛАР
ЭС – экспериметтік сынып;
БС – бақылау сынып;
АНЫҚТАМАЛАР
Кәсіби бағдарлау – мамандықты таңдау немесе ауыстыру кезіндегі
квалификациялық көмек көрсетуге бағытталған өлшем жүйесі; оқытудағы маңызды
психофизиологиялық сапалардың жүзеге асуы бойынша мінездеме; мамандықтар
және оқу орындар туралы информациялар, жеке кеңес беру, тестілеу және т.б.
енгізіледі.
Профессиограмма – нақты бір мамандықтың жүйелілік, ұзақтық және
әрбір жұмыс операциясының жиілігі нұсқауымен, өндіріс ортасының жағдайымен,
еңбек процессінің қиындығы және қызулығы туралы толық гигиеналық сипаттама
береді; еңбек өзгешелілігі мен жағдайының , адамның физиологиялық және
психологиялық мүмкіндіктерін сәйкестігін, және оған өндіріс факторларының
әсерін анықтауға мүмкіндік береді. Жұмыс орындардың оптимизациясын, жұмыс
қабілеттілігін жоғарлату, өндірістік травматизімнің және кәсібилік
аурулардың прафилактикасы бағытында шаралар комплексін ұйымдастыру.
Кіріспе
Жоғары сынып оқушыларының кезі – болашақ туралы балалық армандардың
орнына өзінің мүмкіндіктері мен өмір жағдайларын ескере отырып, ол туралы
ойлану басталатын және өз ниетін іс-тәжірибелік әрекетте жүзеге асыруға
ұмтылу келіп шығатын кезең. Кәсіптік ниеттердің дамуындағы мұндай
ілгерілеулер жоғары сынып оқушыларының бәрінде бірдей болмайды,
кейбіреулерінің барлық ойы қазіргімен болып, болашақ мамандық туралы аз
ойлайды. Белгілі бір мамандыққа деген ынтаның пайда болуына көп жайлар:
оқу, адамдар, кітап, кино, теледидар, экскурсия себепші болуы мүмкін.
Жоғары сынып оқушылары көп нәрсеге ден қояды, көбіне бірнеше бағытты бағдар
етіп ұстайды, бірнеше үйірмеге барып жүреді. Жоғары сынып оқушылары
өздеріне ұнаған кәсіптерді романтикаға бөлейді, көптеген қияншылықтарды
аңғармайды, өз мүмкіндіктерін асыра бағалайды. Кәсіптік мүдделер мен
ниеттердің қалыптасуы үшін үйірмелердегі тыңғылықты ұйымдастырылған
сабақтардың маңызы зор. Бұл сабақтар жоғары сынып оқушылары өзінің
бейімділіктерін, мүмкіндіктерін, кемшіліктерін ұғынып, бағалауға
көмектеседі. Өзін іс-әрекетте сынау – арманын жүзеге асыру үшін де,
түңілуге жол бермеу үшін де жақсы әдіс. Алайда жоғары сынып оқушыларының
көпшілігі 10 және 11 сыныптарда оқитын уақыт – болашақ туралы көп ойланатын
кезең. Біреулері армандарын іс-әрекетке айналдыруға тырысады, енді
біреулері болашақтың әр түрлі варианттарына өздерін шамалап көреді,
үшіншілері өз мүмкіндіктерінің мамандықтың талаптарына сай келу мәселесін
шешеді, төртіншілері мамандықтың мазмұны ол туралы түсінікке сай келетін-
келмейтінін анықтайды. Қателесем бе деп қорқу пайда болады. Балалар
өздеріне ұнаған мамандық пен оны алуға болатын оқу орнының ерекшеліктері
туралы хабарлар жинайды, жақын жолдастарымен бірге әр түрлі мәселелерді
талқылайды, сыныптастарының жоспарларын білгісі келеді. Біреулері байыпты
түрде, өз мүмкіндіктерін дәлме-дәл бағалайды, екіншілері өз мүмкіндіктерін
асыра бағалайды және ондай оқушылар аз емес . Кейбір есейген жеткіншектерде
әжептеуір шүбәланулар мен толқулар пайда болып, бұрынғы армандарын
“балалық” арман деп атап ( орындалмайтындығы себепті ) бас тартады. Маңызды
және заманға сай мамандықтар, қызғылықты әрі шығармашылықпен жұмыс істеу
мүмкіндігі, кәсіптердің қоғамға пайдалылығы, болашық қызметтің романтикалық
сипаты қызықтырады.
Мамандықты дұрыс таңдаудағы маңызды рөлді адамның мінез-құлығы
ойнайды. Жеке тұлғалық ерекшеліктер адамның өзіне, басқа адамдарға және
еңбекке қатынасында көрінеді.
Қазақстанда әрбір адам дербес және саналы өмірлік және кәсіби жауапты
таңдау жасайды. Бірақ та, бұл туралы кәсіби өзін-өзі бағыттауға жеткенде
ғана ойланады. Шынайы кәсіби таңдау, жасөспірімдік кезде көптеген
проблемалармен және сұрақтармен соқтығысады. Қайда барамын? Қандай мамандық
маған келіседі? Қалай анықталамын? Барлық осы сұрақтар жоғары сынып
оқушыларында және олардың ата-аналарында туады.
Елбасы өзінің өсіп келе жатқан ұрпаққа деген жолдауында әрбір оқушы
орта білім беру мектебін бітіргенен кейін саналы таңдау жасап, жоғары
білім алу керектігі туралы сөз қозғады. Жоғары сынып оқушысының дұрыс
жасалынған таңдауы – табысқа жетудің бастапқы жолы, оның болашақта
психологиялық және материалдық сәттілігінің қайнар көзі.
Өзіне деген қатынас жоғарланған, төмендетілген немесе теңбе-тең өзін-
өзі бағалау болып көрінуі мүмкін. Бұл қарапайымдылық немесе менмендік,
-өзіне сенімділік немесе жасқаншақтықтың көрінуі. Басқа адамдарға деген
қатынас қарым-қатынас, қарапайымдылық, ескертушілік, тілектестік және т.б.
қасиеттердің бар болуымен немесе болмауымен сипатталады. Еңбекке деген
қатынас жауапкершілікпен немесе жауапкерсіздікпен, еңбек сүйгіштікпен
немесе жалқаулықпен, адалдықпен немесе ұқыпсыздықпен анықталады.
Ерік қасиеттерінің кәсіби іс-әрекетте маңызы зор. Дәл осылар адамның
қиындықтарды жеңуге біліктігін, саналы өз іс-әрекеттерін нақты мақсаттардың
жетістігіне бағыттауын анықтайды. Жағымды еріктік қасиеттерге мақсаттылық,
тұрақтылық, шешімділік, батылдылық, шыдамдылық, және жағымсызға
шешімсіздік, қорқақтық қасиеттерді жатқызуға болады. Мамандықты үйлесімді
таңдау өзіне келесі шарттарды кіргізеді: мотивтерді, қызығушылықтарды,
бейімделіктерді анықтау; денсаулық, физикалық дамудың қалпы және
қабілеттіктер бағасы; нарықтық еңбек талаптарын анықтау; темперамент,
мінез-құлық қасиеттері, білім деңгейін анықтау.
Кәсіби өзін-өзі бағыттаудың қорытынды кезеңі психофизиологиялық,
интелектуалдық, білім беру ресурстарының негізнде саналы мамандық таңдау
болып табылады.
Зерттеу мақсаты: Жоғары сынып оқушыларының кәсіби бағытының
ерекшеліктерін анықтау.
Міндеттер:
-Кәсіби бағдарлауының психологиялық негізін ашу.
-Жоғары сынып оқушыларының кәсіби бағытының ерекшеліктерін зерттеу.
-Кәсіби бағдарлауға жалпы ұсыныстар жасау
Зерттеу объектісі: жоғары сынып оқушыларының кәсіби бағыттауының
психологиялық ерекшеліктері.
Зерттеу пәні: жоғары сынып оқушыларының кәсіби бағыттауының мазмұны.
Болжам: Егер біз жоғары сынып оқушыларының кәсіби өзін өзі
бағыттауының психологиялық ерекшеліктеріне алдын-ала түзету жұмыстарын
жүргізетін болсақ, онда біз олардың мамандық таңдауына дұрыс әсер ете
аламыз.
1 Кәсіби бағдарлауының психологиялық негізі
1. Кәсіби бағдарлаудың сипаты
Кәсіби бағдарлаудың психо-педагогикалық деңгейде оқушы, әрдайым,
оқушы тұлғасын зерттейтін, оның кәсіби өзін-өзі бағыттауын түзететін, өзін-
өзі жүзеге асыруда және мамандық таңдауда көмек көрсететін, оқушылардың
сынып жетекшісімен, қоғамдық-кәсіби бағдарлаушымен, мектеп психологымен
тікелей қатынаста болуы қажет. Мамандықты таңдау жағдайлық бағыттаудың
негізіде жүзеге аса алмайды, ол міндетті түрде тұлғаның терең мотивтеріне
қатысты болады.
Кәсіби бағдарлау мен кәсіби өзін - өзі бағыттау еңбек туралы тұтас,
анық көріністерді құруға мүмкіндік береді, еңбекте және жалпы, дұрыс және
тез бағдарлана алуды және де өзінің кәсіби жарамдылығын нақты кәсіби
әрекетте анықтауды үйретеді [1. 18-36 бет].
Жоғары сынып оқушыларының кезі бала мен ересектің арасындағы аралық
жағдайда болады. Баланың жағдайы оның ересектерге тәуелділігімен
сипатталады, бұлар оның өмірлік іс-әрекетінің басты мазмұны мен бағытын
белгілейді. Баланың атқаратын ролі ересектердің роліне сапалық тұғыда
өзгеше болады және екі жағы да мұны анық ұғынады. Өмірлік іс-әрекеттің
күрделене түсуімен бірге жастарға әлеуметтік рольдер мен мүдделер
диапазонының сандық ұлғаюы ғана болып қоймайды, сапалық тұрғыдан да
өзгеріп, ересектік рольдер бірден-бірге көбейеді, осыдан келіп дербестік
пен жауапкершілік өлшемі шығады. Жоғары сынып оқушылары 16 жаста паспорт
алады, 18 жасында сайлау правосы мен некелесуге мүмкіндік алады. Жоғары
сынып оқушылары қылмысты істер үшін жауап беретін болады. Көпшілігі бұл
жаста еңбек қызметін бастайды, бәрі де мамандық таңдау туралы және т.б.
ойлайды. Алайда жас өспірімде ересектер статусының элементтерімен қатар
оның жағдайын баланың жағдайына жақындататын тәуелділік белгілеріәлі
сақталады. Материалдық жағынан жоғары класс оқушысы әлі ата-аналар
қарауында. Мектепте оған, бір жағынан, екінің бірінде сен ересексің,
үлкенсің десе, екінші жағынан, одан үнемі тіл алуды талап етеді. Бұл
мектептен басқа жерлерде де байқалады, мұнда 16 жастағылар емес, 20
жастағыларды да көбінесе ересек деп санамайды. Жағдайдың (бір тұрғыдан
ересек деп танитын, екінші тұрғыдан танымайтын) және өзіне қойылатын
талаптардан тиянақсыздығы жастардың психологиясына өзінше ұғынылады.
Жоғары сынып оқушыларының кезінің аса маңызді міндеттері – мамандық
таңдау, еңбек пен қоғамдық – саяси қызметке даярлану, некелесуге өз
семьясын құруға әзірлену. Өзара байланысты бұл міндеттердің жүзеге
асырылуы белгілі бір уақытты талап етеді және олардың жүзеге асу мерзімдері
жас аданың іс-әрекетінің сипатына тәуелді. Барлығы мектеп оқушылары болатын
жеткіншектердей емес 15 – 17 жастағы жас өспірімдер мен бойжеткендер бұған
қоса кәсіптік – техникалық училищелердің немесе арнаулы рота оқу
орындарының оқушылары болуы мүмкін. Кейбір жас өспірімдер оқуды өнімді
еңбекпен ұштастырады. Бұл айырмашылықтар психологияға әсер етеді, сондықтан
тәрбиешілер мұны ескеруге тиіс. Ақыл-ой қызметінің ерекшеліктері . Адамның
жалпы ақыл-ой қабілеті 15 – 16 жасқа қарай әдетте қалыптасып болады,
сондықтан оның бала кездегідей шапшаң өсуі байқалмайды. Алайда ол одан әрі
жетіле береді. Күрделі интелектілік операцияларды меңгеру және ұғымдық
аппараттың баюуы жас жігіттер мен қыздардың ақыл-ой қызметін неғұрлым
орнықты әрі пәрменді етіп, оны бұл тұрғыдан ересктің іс-әрекетіне
жақындатады. Әсіресе арнайы қабілеттер шапшаң дамиды. Мүдделердің
бағытталуының барған сайын саралана түсуімен қосылып, мұның өзі жастардың
ақыл-ой қызметінің құрылымын кіші жастардағыға қарағанда неғұрлым күрделі
де дара сипат береді. Қазіргі бар деректерге қарағанда, ақыл-ой қабілетінің
саралануы қыздардан гөрі ер балаларға ертерек басылып, неғұрлым айқын
көрінеді.Қабілеттер мен мүдделердің мамандануы нәтижесінде басқада көптеген
барлық айырмашылықтар неғұрлым елеулі және практикалық тұрғыдан маңызды
болады. Осыны, сондай-ақ жоғары класс оқушының мамандық таңдауға даярланут
қажеттігін ескеріп, жоғары кластарға оқытудың даярлығын күшейту қажет ,
оқушылардың дербестік дәрежесін арттырып, оларға жалпы білім беретін мектеп
шеңберінде біраз мамандануға мүмкіндік жасау керек (факультативтік пәндер,
үйірмелік жұмыс, маманданған мектептер) Бірақ арнайы қабілеттердің
қалыптасуының өзі оқытудың бағыты мен сипатына орасан зор дәрежеде
байланысты екенін есте ұстау қажет. Жоғары сынып оқушыларының кезі – жеке
адамның толысуы мен қалыптасуының аяқталатын кезеңі. Жыныстық толысуға
байланысты өз организмі мен сырт келбетіндегі үлкен өзгерістер, жағдайдың
біршама тиянақсыздығын (енді бала болмағанымен, әлі ересек те емес),
өмірлік іс-әрекеттің күрделенуі, жеке адамның өз мінез құлқын үйлестіруге
тиісті адамдар тобының ұлғаюы - осының бәрі қосыла келіп жас өспірімдік
шақта бағалаушылық – бағдарлаушылық іс-әрекетін күрт арттырады. Әңгіме өз
қасиеттерін тану, жаңа білімдерді меңгеру туралы болса да, жас адам оларды
бағалауға өте – мөте ден қояды да, өзінің мінез құлқын саналы түрде
жасалған немесе меңгерілген критерийлер мен нормалар негізінде құруға
тырысады. Бұл ең алдымен өзіндік сананың дамуында көрінеді. Кәсіби
бағдарлау – мамандықты таңдау немесе ауыстыру кезіндегі квалификациялық
көмек көрсетуге бағытталған өлшем жүйесі; оқытудағы маңызды
психофизиологиялық сапалардың жүзеге асуы бойынша мінездеме; мамандықтар
және оқу орындар туралы информациялар, жеке кеңес беру, тестілеу және т.б.
енгізіледі. Еңбектің зерттелуі мен баяндалуы, жеке ғылымдар мен іс жүзінде
қолданылатын пәндердің әдістерімен, мінездемелерді және арнаулы құжаттарды
өңдеу үшін жүзеге асады және кәсіби іріктеу үшін көмекші құрал ретінде
қызмет етеді. Бұндай пәндерге физиология, гигиена және еңбек психологиясы,
әлеуметтану және еңбек экономикасы кіреді. Еңбек құралын және еңбек
жағдайын жүзеге асыру мақсатындағы өндірістік іс - әрекеттегі адамды
зерттейтін ғылым саласы; іс жүзінде қолданылатын бөлімдер: инженерлік
психология, физиология және еңбек гигиенасы, антропология және т.б. кіреді
[3. 15-26 бет].
Еңбек туралы жалпы және жүйелік білім, оның процессіне әсер ететін
келесі факторларды бөліп көрсетеді:
- еңбек мазмұны және сипаттамасымен ескертілген функцияналдық
факторлар;
- мамандарды даярлау сапасымен, оның квалификациясымен және
деңгейімен анықталатын кәсіби факторлар;
- кадрларды рационалды іріктеу негізіндегі, демографиялық факторлар;
- ұжымдағы әлеуметтік – психологиялық климаттың жақсаруымен
байланысты, әлеуметтік – психологиялық факторлар;
- еңбекті қорғаудың және жағдайдың жақсаруымен байланысты,
басқарушылық және әлеуметтік – гигиеналық факторлар;
Кәсіби бағдарлау білімнің дербес аймағы болып табылады және де
педагогиканың, психологияның, әлеуметтанудың, экономиканың, философияның,
медицинаның құқықтың негізінде қалыптасқан. Кәсіби бағдарлаудық
басқаруындағы жүйелік келісті жүзеге асыру, оның пәнаралық аспектілерін
есепке алуына мүмкіндік береді, және жүйелілік, ұйымдастырылған және
реттелген проблемелардың шешілуі мен ыдырауына мүмкіндік ашады. Кәсіби
бағдарлауды тұтас ретінде, жүйе ретінде қарастыру кажет.
Кәсіби бағдарлаудың табысты өткізілуі үшін, оның информациялық
қамтамассыз етілуі қажет. Бұл нормативті құжаттар, бұйрықтар, әр түрлі
нұсқаулар, оқушыларды кәсіби ниетін жүзеге асыру туралы мәліметтер болуы
мүмкін
Кәсіби бағдарлауда даму процессінде және тұлғаның жалпы дамуында жеке
дара - әрекеттік келіс маңызды болып табылады.
Жеке дара - әрекеттік келіс принципі, мамандықты таңдауды әр түрі іс-
әрекеттер процессінде тұлғаның дамуын қарастыруды талап етеді. Олар:
танымдық, қоғамға пайдалы, өндірістік, қарым-қатынастық.
Оқушылардың кәсіби қызығушылықтары оқу іс-әрекетінде қалыптасады және
күшті сынауда, яғни өндірістік еңбекте бекітіледі, икемділіктердің
қайталануы, кейін олар мотивтердің әсерінен нақты іс-әрекет таңдаудағы
кәсіби ниетке айналады. Осы кезде жасөспірім өзін болашақ профессионал
ретінде көреді, өндірістің қандай да болмасын ортасында жұмыс жасайтыш
реалды адамдарға қатысты, нақты эталондарға сүйенуге талап туады, мамандық
таңдауға пісіп жетіледі.
Кәсіб - әдейі дайындықты талап ететін және өмір сүрудің қайнар көзі
болып табылатын еңбек әрекетінің тегі; тектес мамандықтардың тобы (латын
сөзі profitter өз ісім деп жариялаймын дегенді білдіреді. Мысалы,
мынандай мамандықтар бар: дәрігер, мұғалім, токарь және т.б. Бірақта жалпы
токарь, мұғалім, дәрігер деген мамандықтар жоқ, ал токарь – карусель,
токарь – қашап кеңіткіш, айналып тұратын құндақ – токарьі, универсал –
токарь дегендер бар. Жалпы мұғалім деген жоқ, ал орыс тілі мұғалімі,
математика мұғалімі, физика мұғалімі, технология мұғалімі және
т.б.мұғалімдер бар. Осылайда дәрігер мамандығымен: терапевт, стамотолог,
хирург, окулист, неврапатолог және т.б.
Мамандық – қандай да болмасын мамандықтың шеңберіндегі қызмет түрі:
инженер - конструктор, инженер - құрылысшы, инженер - технолог, дәрігер -
терапевт, дәрігер –кардиолог, дәрігер - хирург, биология мұғалімі, физика
мұғалімі, тарих мұғалімі және т.б.
Осы мамандықтағы адамдар іс - әрекетінің негізгі мазмұнын анықтау, бұл
мамандықтағы адамға қандай білім және білік керек екенін, не үшін керегін
анықтау өте маңызды. Бірақ бала неғұрлым есейген сайын оның мінез-құлқы
бағалардан гөрі өзін-өзі кәсіби бағалауға соғұрлым бағдар ала түседі.
Алайда өз қасиеттерін, әсіресе, батылдық, ерлік немесе принципшілдік
секілді күрделі моральдық-психологиялық қасиеттерді ұғынудың өзінде-ақ
эмоциялық бағалау мен әлеуметтік салыстыру сәттері қамтылады ( өз ақылы
немесе сұлулығын басқа біреумен салыстыру арқылы ғана бағалауға болады ).
Жоғары сынып оқушылары жеткіншек секілді өзінің қандай екенін,
қаншалық құнды, қабілетті екенін барынша білгісі келеді. Өзін-өзі кәсіби
бағалаудың екі тәсілі бар. Біреуі өз талаптарының деңгейін жеткен
нәтижесімен өлшемдестіру ( “Қиын жағдайда саспаған болсам, қорқақ
болмағаным; қиын міндетке кірісіп кетіп, орындап шықсам, қабілетті болғаным
” ) . Бірақ жасөспірімнің өмірлік тәжірибесінің шектеулілігі мұндай
тексеруді қиындатады. Ересектердің көзқарасымен қарағанда қисынсыз көптеген
қылықтар – қауіпті сотқарлық, даңғойлық – көзге түсіп, жұртқа танылғысы
келуден гөрі өзінің батылдығын, өжеттігін т.б. сынап көргісі келуден
болады. Өзін-өзі кәсіби бағалаудың екінші жолы - әлеуміттік жарыс, өзі
туралы төңірегіндегілердің пікірлерін салыстыру. Төңірегіндегілердің өзі
туралы пікіріне өте сезімтал қарайтын жеткіншектің өзі-ақ әркімнің бағалары
ғана емес, бағалайтын өлшемдерінің өзі әрқилы болатынына көзі жетеді.
Сыныптастары ерлік деп бағалаған әрекетті мұғалім жалған жолдастық деп
атайды. Осыдан келіп таңдау, өздігінен ойланып көру қажет болады. Өз
“менінің” бейнелері күрделі әрі бір мәндес болмайтыны белгілі. Мұнда нақты
“мен” ( қазір қандай болсам, сондай ) де, динамикалық “мен” де ( қандай
болғым келсе, сондай ), мұраттағы “мен” де ( өзімнің моральдық
принциптерім негізінде сондай болуға тиістімін ), қиялдағы “мен” де (
бәрі де мүмкін болса, сондай болғым келер еді ), көз алдыма елестететін
басқа толып жатқан “ мендер” де бар. Тіпті толысқан адамның өзін-өзі
ұғынуы да қарама-қайшылықтарсыз болмайды және өзін-өзі бағалаудың бәрі
адекватты емес. Жоғары сынып оқушылары кезде мәселе бұдан да қиынырақ.
Кейде жас өспірім өзін-өзі бақылау, байқау арқылы өзін білсем дейді.
Балдаң жас өспірімдік кезге жалпы алғанда рефлексияның өсуі, өзіне барынша
ден қою тән. Мұның өзі интимдік күнделіктердің шығуынан да ( жас өспірім
ұлдарға қарағанда, қыздарда көбірек кездеседі және ертерек басталады ),
көркем әдебиет бейнелерін өзіне “өлшеп көруден” де, басқа адамдардың ішкі
жан дүниесіне көбірек ден қоюдан да аңғарылады. Кейбір психологтар
жоғары сынып оқушылары рефлексиясының өзін-өзі оқшаулау, шындық болмыстан
қиялдағы арман дүниесіне беріліп кету қаупі бар есептеп, оған теріс
көзқараста болады. 16 жастағылардың ішкі жан дүниесі алаңсыз болып
көрінгенімен әжептеуір қалыптасқан және нәзік болады. Психикалық саулық
нормаларының өзі оларда үлкендердегіден гөрі өзгеше. Кіші шәкірттік
жастағыларға қарағанда, жас өспірім жігіттер мен қыздарда алаңдаудың жалпы
дәрежесі жоғары. Пубертаттық жаста деперсонализация және психикалық
жастсыну жағдайлары аз болмайды. Балалықпен қоштасу көп жағдайда бір
нәрседен айырылу сезімі ретінде, өз “менінің” бұлыңғырлығы, жалғыздық,
өзін басқадлар түсінбейтініндей көру т.с.с ретінде уайымдалады. Алайда,
бұл сәттерді асыра бағалауға болмайды. Жоғары сынып оқушылары шактың
қиыншылықтары бұларға бәрі де душар бола бермейтінін, кезікеннің өзінде
міндетті түрде соншалық қиын болмайтынын айтпағанның өзінде бұлар
ойдағыдай жеңуге болатые өсу қиыншылықтары. Тұрақты эгоцентризмнің нақты
қаупі невротизм белгілері бар жас өспірімдерде ғана немесе бұған дейінгі
дамудың ерекшеліктерімен байланысты ( өзін -өзі сыйламаушылық, адамдармен
қарым-қатынастың нашарлығы ) оған бейім жастарда ғана болады. Жақсы мұғалім
мұндай балаларды қарым-қатынастың олар неғұрлым қолдан келетін және қолайлы
формаларына елеусіз тарта отырып тиімді көмек жасай алады. Алайда қысым
атаулы немесе дөрекі араласу қосымша тауқыметке ғана ұғындырады.
Адамгершілік тұрғыдан байсалды ортада, ұйымшыл ортада тәрбиеленген жас
өспірім жігіттер мен қыздардың көпшілігінде психологиялық оқшаулану мен
рефлексия қарым-қатынасқа кедергі болмағанымен қоймай, қарым-қатынастың
тереңдеп, оның іріктеліп өсуіне жағдай жасайды. Өзіне-өзі кәсіби
талдау жасауды өзін-өзі мақсатсыз байқаумен шатастыруға болмайды.
Қайталанбас дара адам ретінде өзін-өзі ашу осы адам өмір сүруге тиісті
әлеуметтік дүниені ашумен ажырығысыз байланысты. Жас өспірімдік рефлексия,
бір жағынан, өзінің “менін” ұғыну ( “Мен кіммін? Мен қандаймын? Менің
қабілеттерім қандай? Мен өзімді не үшін сыйлай аламын? ” ), ал, екінші
жағынан, дүгиедегі өзінің жағдайын ұғыну ( “Менің өмірлік мұратым қандай?
Менің достарым, жауларым кім? Кім болғым келеді? Өзім де, айналамдағы дүние
де жақсы болуы үшін мен не істеуім керек? ” ) болмақ . Мұны әр кезде бірдей
ұғынбаса да жеткіншектің өзі-ақ өзіне арналған алғашқы сұрақтар қояды.
Екінші, неғұрлым жалпы, дүниетанымдық сұрақтарды жас өспірім қояды, онда
өзіне-өзі талдау жасау, әлеуметтік-адамгершілік тұрғыдан өзін-өзі
анықтаудың элементіне айналады. Жоғары сынып оқушылары кәсіби
рефлексмясының тереңдігі мен қарқындылығы ( интенсивтігі ) көптеген
әлеуметтік, жеке типологиялық, өмірбаяндық фактоларға байланыст, бұлардың
профессиограмма арақатынасы әлі жете зерттелмеген. Профессиограмма - нақты
бір мамандықтың жүйелілік, ұзақтық және әрбір жұмыс операциясының жиілігі
нұсқауымен, өндіріс ортасының жағдайымен, еңбек процессінің қиындығы және
қызулығы туралы толық гигиеналық сипаттама береді; еңбек өзгешелілігі мен
жағдайының , адамның физиологиялық және психологиялық мүмкіндіктерін
сәйкестігін, және оған өндіріс факторларының әсерін анықтауға мүмкіндік
береді. Жұмыс орындардың оптимизациясын, жұмыс қабілеттілігін жоғарлату,
өндірістік травматизімнің және кәсібилік аурулардың прафилактикасы
бағытында шаралар комплексін ұйымдастыру. Нақты бір мамандық
профессиограммасының бөлігі психограмма болып табылады. Мұнда осы
мамандыққа сәйкес келетін, адамның психикалық қасиеттері туралы тиісті
нұсқаулар береді. Толық профессиограмма мамандықтың технологиялық,
экономикалық, әлеуметтік, медициналық және психолгиялық бейнелеулерін
кіргізеді, және оны ғылыми жұмыста қолданылады [5. 8-16 бет]. Мектептегі
кәсіби бағдарлау жұмысында профессиограмманың толық емес, жеңілдетілген
нұсқасын қолдануға болады, оған кіретіндер:
- мамандық туралы жалпы мәліметтер;
- еңбек процессінің сипаттамасы;
- еңбектің санитарлық – гигиеналық шарттары;
- психофизиологиялық талаптар;
- кәсіби дайындықты алу жолдары;
- кәсіби іс-әрекеттің экономикалық және құқықтық жақтары.
Оқушының өзімен жазылған профессиограмма, кәсіби өсудің болашағын ашу
керек, және тек санаға ғана әсер етпей, сонымен бірге ерікке де әсер етіп ,
тұлға дамуына мүмкіндік беру керек.
Жүйелілік келістің болжауы: а) процесстің, пәннің құрылымын анықтау
(жүйенің мақсаттарын шешуге арналған қажетті және жеткілікті элементтер
құрамы бойынша талдау); ә) элементтердің ішкі ұйымдастыруын зерттеу; б)
жүйе құрайтын байланыстарды анықтау [4. 25-36 бет].
Кәсіби бағдарлау бір-бірімен байланысты компоненттерден құралатын,
тұтас жүйе болып табылады. Олардың бірі кәсіби бағдарлау жұмысының бағыты,
бұл: кәсіби ағартылу; оқушылардың әр түрлі іс-әрекет түрлеріндегі
қызығушылықтары мен икемділіктерінің дамуы (танымдық, еңбектік, ойындық,
қарым-қатынастық); кәсіби кеңес беру; кәсіби бейімделу.
Кәсіби ағарту, қатысушыларды әр түрлі мамандықтардың әлеуметтік-
экономикалық және психофизиологиялық ерекшіліктері туралы нақты білімдер
жиынтығымен қаруландыруды қамтиды; оқушыларда, әртүрлі кәсіби және қоғамдық
әрекеттерге деген, жағымды қатынастарды тәрбиелеу; кәсіби мотивациялық
ниеттерін қалыптастыру, оның негізінде қоғамның кәсіби-әлеуметтік
қажеттіліктері және өзінің психофизиологиялық мүмкіндіктері жатыр.
Кәсіби ағартушылық, өз кезегінде, екі элементтен тұратын кәсіби
ақпаратты кіргізеді: кәсіби насихат және кәсіби үгіт. Қатысушылардың
кәсіби бағдарлауында, азды емес, маңызды мәнді рөлді әр түрлі кәсіби
әрекеттердің қызығушылықтары мен икемділіктердің дамуы атқарады. Субъект
пен объекттің өзара байланыс формасы болып тұрып, іс-әрекет психикалық
бейненің шартын қалыптастырады, сонымен бірге тұлғаға детерминистиаклық
әсер механизмі ретінде әсер етеді. Заттардың өздері тек қана адам іс-
әрекеті жүйесінде ниет, мақсат, құрал сапаларын иеленуге қабілетті, олар
өздерінің жүзеге асуын ниет, мақсат, құрал ретінде жояды. [Леонтьев А.Н.
Деятельность. Сознание. Личность. – М., 1975. – с. 109-110].
Кәсіби кеңес беруге, қандай да болмасын мамандықтың спецификалық
талаптарына жеке дара психологиялық және тұлғалық ерекшеліктердің
сәйкестігі үшін, келесі формаларды кірігізеді:
- мәліметші кеңес беру, мұнда оқушыларға жұмысқа орналасу жолдары,
жұмысқа және оқуға қабылдануға арналған талаптар туралы, әр түрлі
мамандықтарды меңгеру мүмкіндіктері, дайындық мерзімі, еңбектің төлем ақы
жүйесі, кәсіби өсудің болашағы туралы хабарланады;
- диагностикалық кеңес беру, оқушының тұлғасын зерттеуге
бағытталған, таңдаған мамандығына жақын немесе сәйкес келетіндігін анықтау
мақсатында, оның қызығушылықтарын, икемділіктерін, қабілеттерін анықтау;
- қалыптастыратын ксіби кеңес беру, оқушымен таңдалған мамандық,
бұл таңдаудың түзетілуі; ол ұзақ уақытқа көзделген, оқушы тұлғасының кәсіби
өзін-өзі анықтауына қатынасын жүйелілік өзгертуін болжайды;
- медициналық кәсіби кеңес беру, оқушының денсаулық қалпын
анықтауға бағытталған, оның таңдалынатын мамандық қатынасындағы
психофизиологиялық қасиеттері; оның психофизиологиялық мәліметтеріне
сәйкес келетін, (қажет болса) басқа немесе таңдалған іс-әрекет аймағына
жақын мамандыққа қайта бағдарлануы.
Кәсіби бейімделу – бұл жас адамның өндіріске, жаңа әлеуметтік ортаға,
еңбек жағдайларына және нақты мамандықтың ерекшеліктеріне белсенді
бейімделу процессі. Табыстылық кәсіби бейімделуде мамандықты дұрыс
таңдаудың басты критерилерінің бірі, барлық кәсіби бағдарлау жұмысының
тиімді бағасы болып табылады. Кәсіби бейімделу нақты кәсіби әрекеттің
икемділіктерінің одан әрі дамуын және сақталуын, еңбектің жеке даралық және
қоғамдық мотивациясымен сипатталады, ол әлеуметтік бейімделумен біріге іске
асады.
Қызығушылықтар, икемділіктер, қажеттіліктер, сенімдер, тұлғаның
мұраттары көрінетін мамандықтарға қатысты, кәсіби өзін-өзі анықтау құндылық
бағдар беру жүйесімен сипатталады. Құндылық бағдар беру қозғаушы мақсат
болуы мүмкін, олар өмірлік іс-әрекетпен толық сәйкес келеді, кейбір
әлеуметтік жүйенің аспектілеріне адамның субъективті бейнесінің қатынасын
құрайды, олар өздерінде кәсіби өзін-өзі анықтаудың жеке даралық және
әлеуметтік аспектілерін топтайды. [6. 25-36 бет].
Кәсіби бағдар беру жалпы білім беру және кәсіби мектептер жағдайында,
өзінің қазіргі кедегі даму кезеңінде мемлекеттік мүшелердің, мектептердің,
отбасылардың, қоғамдастықтардың, жоғары оқу орындардың және т.б.
әрекеттердің жоспарлы, үйлесімді өткізілуін, ғылыми және ұйымдастыру
сұрақтарын үздіксіз және өз уақытында шешілуін, әлеуметтік-экономикалық
болжауды еске ала отырып, комплестік жобалаудың әсерін талап етеді.
Кәсіби бағдарлау, берілген мақсаттағы (яғни, кадрлардың жеке дара және
қоғамдық қажеттіліктерінің кәсіби өзін-өзі анықтаумен сәйкес келуі)
жетістікке жетуді алдын ала қарастыратын, анықталған бағадарлама бойынша
жүзеге асады, сондықтан да оның тұтас жүйелік сипаттамасы бар.
Кәсіби бағдарлау жүйесінің анализі әлеуметтік-педагогикалық тұрғыдан,
қоғамдық өмірде жүзеге асатынын, қоғам тұлғаны бағдарлайтын нақты
құндылықтар жүйесінің таратушысы болатындығын сендіруге мүмкіндік береді.
Кәсіби бағдарлау жан-жақты дамыған, үйлесімді тұлғаның тұтастай қалыптасу
процессіне және оқушы жастардың еңбекке дайындалуына, политехникалық білім
алуға, тәрбиеленуге, яғни бір жүйелілік болуға мүмкіндік береді. Жалпы
білім беру мектебі материалдық өндіріспен, қоғамдық қатынастармен және
қоғамның рухани өмірімен тікелей байланысты болу керек. Өйткені, кәсіби
бағдарлау басқаруының қозғаушы күші - берілген мақсатта тұлғаның
жетістікке жету қажеттілігі, яғни, мемлекеттік кадрлар қажеттілігіне және
оқушылардың жеке дара ерекшеліктеріне сәйкес келетін, кәсіби өзін-өзі
бағыттау [6. 112-136 бет].
Кәсіби бағдарлау – бұл бір-бірімен тығыз байланысты, қоғамдық және
тұлғалық жоспарларды істейтін, күрделі динамикалық жүйе. Барлық жүйе нақты
элементтердің жиынтығынан тұрады, олардың біреуінің ескерілмеуі, тұтастай
кәсіби бағдарлаудың сапасын төмендетуі мүмкін. Кәсіби бағдарлаудың психо-
педагогикалық деңгейде оқушы, әрдайым, оқушы тұлғасын зерттейтін, оның
кәсіби өзін-өзі бағыттауын түзететін, өзін-өзі жүзеге асыруда және мамандық
таңдауда көмек көрсететін, оқушылардың сынып жетекшісімен, қоғамдық-кәсіби
бағдарлаушымен, мектеп психологымен тікелей қатынаста болуы қажет.
Мамандықты таңдау жағдайлық бағыттаудың негізіде жүзеге аса алмайды, ол
міндетті түрде тұлғаның терең мотивтеріне қатысты болады. Кәсіби тұлғаның
жоғары деңгейі қоғамның және тұлғаның жалпы қызығушылықтарын тудыратын,
мамандақ таңдаудың осындай мотивтерімен сипатталады, яғни кәсіби сананың
жоғары деңгейі [8. 28-36 бет].
Жасөспірім дамуындағы кәсіби бағдарлаудың жетекшісі қоғамға пайдалы іс-
әрекет, және оның мынандай түрлері: оқыту, еңбек, қоғамдық-саясат,
өндірістік еңбек және т.б. болып табылады. Оқушылардың осы жастық тобында,
кәсіби өзін-өзі бағыттауды қалыптастыру мақсатында,осы барлық іс-әрекет
түрлері болашақ мамандығына барынша жақын болғаны маңызды.
Оқушы жастарда кәсіби өзін-өзі бағыттауды басқаруда, тек қана оны
процесс ретінде сипаттайтын, нақты көрсеткіштерге негізделген тиімді, яғни,
өзінің болашақ кәсіби іс-әрекетінде тұлға дамуын субъект ретінде болжайды.
Бұндай көрсеткіштерге келесілерді кіргізуге болады:
1. Оқушының информациялануы. Оның кәсіби білім берудің түрлерін және
халық шаруашылығының құрылымын білуі; халық шаруашылығының кадрларда
(нақты экономикалық аймақтардың мемлекеттері) қажеттілігі; таңдалған
мамандықтың мазмұны мен шарттары; таңдалған мамандықты қандай оқу
орындарында алуға мүмкіндік бар.
2. Мамандық таңдаудағы маңызды қоғамдық мотивтерді қалыптстыру
(кадрлардағы нақты экономикалық аймақ, мемлекеттің халық шаруашылық
қажеттіліктерімен кәсіби ниеттердің жақындасуы). Оқушы мемлекет өте
қажет ететін, мамандықты таңдайды.
3. Кәсіби қызығушылықтарының қалыптасуы. Оқушының анықталған іс-әрекет
аймағында және нақты мамандыққа тұрақты кәсіби қызығушылықтары бар.
4. Нақты кәсіби іс-әрекет түрінде көрінетін әдейі қабілеттіліктер саны(
математикаға, физикаға, техникаға; табиғи ғылымдар: химия, биология,
медицина, геология, география; гуманитарлық ғылымдар: филология,
лингвистика, тарих, педагогика; өнерлік: бейнелеу, вокальдық,
музыкалық, актерлық; әскери іске; спортқа).
5. Таңдалған еңбек іс-әрекетте практикалық тәжірибенің болуы
(үйірмелерге, факультативтерге, қызықтыратын пәндер тобына қатысу).
6. Кәсіби ниеттерді қалыптастыру ( тұрақты ниеттер мамандық мазмұны,
еңбек шарттары, мамандық бойынша білім алу жолдары, сонымен бірге өз
қызығушылықтары, бейімделушіліктері, қабілеттері туралы білім алуға
негізделген).
7. Кәсіби талаптанудың реальды деңгейі (оқушыцлардың қызығушылықтары,
қабілеттері, кәсіби ниеттері өзара келіседі, және олардың даму деңгейі
болашақ іс-әрекеттің сәттілігін болжауға мүмкіндік береді).
8. Денсаулық қалпы; мектеп дәрігерінің қортындысымен оқушы іс-әрекет
(мамандық) түрін таңдай алады.
Әрбір оқушыда кәсіби өзін-өзі бағыттау процессі, өзінің жеке тұлғалық
қасиеттеріне қатысты әр түрлі жүзеге асады, оқушының өзін-өзі бағыттауының
қалыптасуының көрсеткіштері туралы білімі, кәсіби әсерлердің тиімділік
критерилері, әрбір оқушының кәсіби өзін-өзі бағыттауының қалыптасу деңгейін
анықтауға, олармен болашақта топтық және жеке дара жұмыс әрекеттер жасау
үшін, әртүрлі кәсіби өзін-өзі бағыттайтын топтардың деңгейін анықтауға
мүмкіндік береді [9. 125-146 бет].
Сонымен, кәсіби өзін-өзі бағыттау тұлғаның ішкі сапасы деген
түсінігінен шыға келе, біз реттеушінің мәнін, сыртқы ортаға бағыттайтын
факторлар ретінде шығатынын, және тұлғаның ішкі жоспарында жүзеге асатынын
көреміз. Және керісінше, мамандықты таңдауда қоғамдық бағытқа бағынып, адам
ортамен белсенді өзара қатынасады, онда өзінің қызығушылықтарына,
икемділіктері мен талпыныстарына қанағаттануды тауып, өзін-өзі бағыттаудың
субъектісі ретінде болады.
Кәсиби бағдарлаудың бірінші лабораториялары 1903 жылы Страсбургте
(Франция) және 1908 жылы Бостонда (США) пайда болды. Әдетте, осы бірінші
кәсіби бағдарлау қызметінің пайда болуының, келесі себептерін бөліп
көрсетеді: өнеркәсіптің қарқынды өсуі, ауылды мекендердегі адамдардың
қалаға миграциялануы, жұмыс іздеу проблемасы, жұмысқа алушылар жағынан,
әбден келісетін адамдарды іріктеу проблемасы. Кәсіби бағдарлаудың пайда
болуының психологиялық себептері қандай, және адам санасында не өзгерді? -
екендігін анықтауға бізге өте қызықты [9. 19-54 бет].
Кәсіби бағдарлаудың пайда болуының басты психологиялық себебі, бұл осы
кезеңде және дәл осы елдерде көпшілік халықтың алдында бұрын болмаған
(немесе болған тек қана жеке бөлінген адамдар үшін, алдын ала қалыптасқан,
патриярхалдық тәртіп бойынша өмір сүргісі келмейтін немесе сүре алмайтын)
тәуелсіз таңдау жасау проблемасы туды. Бұндай тәуелсіздік шынында да
көптеген проблемаларды тудырды, және олардың бастысы маңызды өмірлік таңдау
жасауға жауапкершілік, және бұған көптеген адамдар дайын емес. Дәл осы
уақытта не көбейеді, қоғамдық өмірдің аса тұрақты кезеңдерімен
салыстырғанды психикалық аурулардың саны екендігі көңіл аударарлықты. Бұл
жағдай өз кезегінде, әр түрлі психиатрикалық және психотерапиялық
қызметтердің және орталықтардың дамуына мүмкіндік берді, бұнда негізгі
рөлді кәсіби кеңес беру орталықтары ойнады.
Бірінші жоспарға мамандықтар әлеміндегі дәстүрлі өзін-өзі бағыттау
соншалықты кірмейді, қаншалықты атап айтқанда өзінің өмірлік іс-
әрекетіндегі нақты әлеуметтік -тарихи жағдайдағы өзін-өзі бағыттауы,
сонымен бірге моральдық, адамгершілік, яғни өзінің бойға біткен жеке
тұлғалық өзін-өзі бағыттауы.
Қазіргі кездегі жағдай туралы психолог Б.С.Братус былай жазған:
...біздің барлық қайта құрылуымыз өте қымбат сатылынып алынған: қаншама
адамдар лагерлерде, түрмелерде, психиатрикалық ауруханаларда отырды! ...
Сонымен ақырында диктатура құлады! Ал енді не? Қырғыннан кейін тонаушыларға
не қалды... Біз қарақшы мемлекетте өмір сүреміз... Россия адам өзін
әрқашанда сыйламайтынын сезетін ел. Адамның МЕНі бұнда ешқашан
қорғалмайды(Б.С.Братустың интервьюі, 1998, б. 18).
Ең ғажабы барлық халықтың негізгі көпшілігі осындай жағдайда
бейімделіп, бір нәрсені ғана талап етеді: Тек қана одан да жаман болмаса
екен... Дәл осындай көпшіліктің енжарлық позициясы қоғамда өзін-өзі
бағыттаудың еліктемесін анықтайды. Мысалы, қазіргі кезде авантюристер
кеңінен тараған, олар үшін өткен кез жоқ, болашақ жоқ, олар бүгінгі күнмен
ғана өмір сүреді. Бұл адамдардың өмірбаяны үзілген, өзінің өмірдегі
болашағын құнды жоспарлауға дайын емес, бірақта өзінің принципсіздік
ортасындағы тапқырлығының және кеңінен таралғанының арқасында нақты
табыстарын көрсетеді, қымбат заттардың табысы және әдемі өмір
нормаларының іске асуы. Жиі осындай адамдар көптеген өзін-өзі бағыттаушы
жастардың еліктеуші үлгісі болады, сондықтан да кәсіби өзін-өзі
бағыттаудың теориясы мен тәжірибесі үшін, осындай үлгілердің
психологиялық механизімдердің пайда болуын және қабылдауын саналы түрде
меңгеру өте маңызды. Көптеген адамдарда санасыз табысты жіне әйгілі
адамдарға ұқсауға тырысу бар.
Әйгілі философ Х.Ортега-и-Гассет бұрыннан белгілеген, қазіргі
кездегі әлеуметтік өмірдің басты ерекшелігі – оның көпшілікке бірдейлігі,
бұнда қазіргі кездегі көпшілік – бұл бұрынғы әлеуметтік қаналушылар емес,
ал көпшілік адамдардың ерекше типін тудыратын, индустриалдық қоғамның
өнімі. Х.Ортега-и-Гассет көпшілік қоғамның негізгі сипаттамаларын бөліп
көрсетеді: арам тамақтық тұтынушылар; дөрекі жауынгер (тұрпайлықа деген
құқық); нигилизм (адамгершілсіздікке деген құқығы).
Көпшілік қоғамды сипаттай отырып, Р.Бредбери жазған: Адамдар ештеңе
туралы айтпайды... Автомобиль маркаларының, жүздіретін бассейіндердің
аттарын айтады және барлығына Қандай сәулетті! дегенді қосады.
Классиктердің шығармалары он бес минуттық радио бағдарламаға дейін
қысқартылған... Мүмкін болғанша көбірек спорт, ойын, сауық-сайран – адамның
әрқашанда жиында болуы, онда оған ойлауға керек емес... Интелектуалдық
сөзі балағат сөзіне айналды.
Оқушыға өз проблемаларын қоғамның және барлық мәдениет дамуының
контекстінде қарастыруды үйрету – бұл, ең алдымен әр түрлі ресми
идеологтарының жағынан, және ең алдымен халықаралық ақпарат құралдары
жағынан келетін манипуляцияларға қарсы иммунитетті қалыптастыру, осылардың
барлығы психологтардың ойынша қоғам проблемаларына нем құрайлы қарайтын
қалыпты адамды қалыптастырады.
Сирек емес, көпшілік санасының негізінде, табысты өмір
сүрушілерге қызғанушылық сезімі жатыр. Дәл осы қызғанушылық өз абыройлық
сезіміне шек қоюы (Дж.Ролзу бойынша) және өз өмірімен қанағаттанбауын
тудырады. Жиі қызғанушылық дәстүрлі табыс құндылықтарының іске асуындағы
белсенділік үшін күшті стимул болады, бірақ та бұл жағдайда адам өз еркімен
өзін құр қалдырады, мәдениеттің жоғарғы жетістігімен түйісуге мүмкіндігінен
және мәдениеттің позитивтік құрылысына қатысудан айрылады. К.Муздабаев
айтқандай, қызғаныш өз жақындарымен және таныстарына (немесе өз ортасындағы
әріптестеріне) деген қатынасында өте агрессиялы, бірақта сонымен қатар
қызғаншақ адам таныс емес, көпшілікпен танылған табысқа жеткен адамға
көбін кешіре алады. Бөтен және оған алыс табысты адамдар оның еліктеу
объектісі бола алады.
Сонымен қызғанышты әділеттілік сезімінен айыра білу керек: қызғаныш –
бұл қызғанатын адамның орнын алуғы тырысу (кейінен қызғаншақтың өзін
қызғанғандай), ал әділеттілік – бұл дұрыс емес бөлінген игіліктердің
қатарын және қоршаған адамдармен және барлық қоғамның адамгершілік
мақұлдауын өзгертуге тырысу. Басқа жағынан қарайтын болсақ, әділеттілік
сезімі – бұл құрғақ қиял, қызғаншақтар әрқашанда болады, бірақ та әрбір
нақты адамда таңдау (бұл сондай да өзін-өзі бағыттау жағдайы) бар: не
қызғаншақ болу, не өзінде әділеттілік сезімін дамыту, және көбінде осыдан
келе, өз өмірін жоспарлау.
Кәсіби және жеке тұлғалық өзін-өзі бағыттауға үлкен әсер ететін,
көпшілік қоғамға келесі сипаттамалар беруге болады:
1) Өмірлік табысты бағалануына арналған біріңғай шкаланы, біріңғай
сызғышты ұсынатын, мұраттар мен құндылықтардың стандарттылығы.
Қазіргі кездегі әлемде бұл ең алдымен ақша, мәртебе, әйгілік;
2) Бақыттың басқа нұсқауларын болдыртпау. Мысалы, егер қандай да бір
адам, бұрын мектепте көпшілік қоғамның құндылықтарын қабылдаса, ол
өзінің бүкіл өмірін ақша жинауға, қымбат заттарды және сәнді киімдерді
алуға және т.б. арнап, және кенеттен біреу осының барлығысыз оған
қарағанда, одан да бақытты өмір сүретінін білсе, әрине ол өзінің одан
да көп бақытқа құқығы барын дәлелдегісі келеді. Қортындысында, кімде-
кім қалай тиісті емес бақытты болса, соларға іс-әрекеттің тұтас жүйесі
құрылады (қазіргі кездегі әлемде, бұл іс-әрекет жүйесі ХАҚ арқылы,
әйгілілермен және миллионерлердің тамаша өмірінде дәлме-дәл
ынталану, өздерін қарапайым халық орнына қойып, шын адамдармыз деп
кісімсінеді). Ал қарапайым халық осындай әсерлерге тез беріледі және
нені армандауға болады, соны армандай бастайды, және де олардың көбіне
өз өмірінде жете алмайды. Көпшілік санасының деңгейіде осындай өзін-
өзі бағыттау құралады.
3) Шектен шыққан арсыздық.. Жиі стандартты, яғни жеке тұлғалық
бірегейлікті сызып тастайтын бағдарламалар, жеке тұлғалық өсу,
өзінің актуализациясы, өзіндік транценденттену және т.б. ұғымдар
туралы мәртебелі әңгімелер айналасында жарнамаланады, және көпшілік
қоғаммен ешқандай ортақтықтың жоқтығы. Бірақ та жағдайдың парадоксы
осында, тоғышарлықтар барлығының мейірбандықпен ерекшеленуін өте жақсы
көреді. Ақырғы жылдардағы шектен шыққан арсыздықтың мысалы, бұл
Югаславияға лақтырылатын бомбалардағы жазбалар: Кешір, бірақта
жағымсыз күндерде болады. Және осының барлығы көпшілік адамдардың
толық келісуімен болады;
4) Көбінесе қоғамның өмірін анықтайтын мәдениет қайраткерлері мен
саясаткерлер жағынан азғыруды аңсау. В.Райх өзінің Психология масс
и фашизмом (1997) еңбегіде бұны сексуалдық қанағаттанбау деп
түсіндірді, нәтижесінде оның харизматикалық диктаторға бағытталуы.
Сонымен ол белгіледі фашизмнің басты тірегі – өз кезінде қуанышпен
фюрер үшін дауыс берген, білімді үй иесілер ортасы. Б.Муссолини
диктордың пікірі белгілі: Жиын мықты еркектерді жақсы көреді. Жиын
бұл әйел сияқты.... Басқа белгілі диктатор Наполеон1 ашық
мойындайтын: Менде бір ғана ашына – бұл Франция.
Стандарттық өмірлік бағдарлардың қалыптасу миханизімдерінің баяндалуы,
көбінесе фашистік диктатуралар кезіндегі көпшілік сананының қалыптасу
механизімін еске түсіреді (В.Райх, С.Московичи, Э.Фромма және т.б.
еңбектерді қарау). Фашизм туралы қызықты пікірлерді Ю.Нагибин көрсетеді.
Фашизм қайдан алынады? Ол ешқайдан алынбайды, ол қауіпті жұқпалы ауру мен
чума сияқты әрқашанда бар, тек қана өз кезегіне дейін көрінбейді. Немесе өз
уақытын шыдамды тосқан охлос, люмпендер және қылыш тісті мещандар бар.
Уақыт келді –жұқпалы егеуқұйрық үйірілді, уақыт келді – және әркетке дайын,
фашизм құпиялылығынан шықты. Ю.Нагибин әрі қарай жазады: Фашизм керемет
құрылыс... ол жаннан жауапкершілікті алады, ұят азабынан және ұяттың өзінен
босатады, ол барлық жауапкершілікті өзіне алады.
Қалай белгілі, фашизм ресми түрде 1945 жылы жеңілді, бірақ та қандай
да бір психологиялық шындық ретінде қоғам санасының деңгейінде төзімделді.
Ақырғы кездегі оқиғалар (Югаславия мен Ирактағы жарылыстар және тәртіптің
зорлықпен ауысуы, ал бастысы – білімді европейецтердің мәнді бөлігінің нем
құрайлы қарауы және тіпті осы қатынасты мақұлдауы) дәл осы көріністердің
шындығына куә болады. Шынында, қазіргі кездегі жағдайларда неофашизм
туралы айтқан жөн, өйткені қазіргі қоғамдық сананың диктаторлары мен
манипуляторлары классикалық фашизмнен XX ғасырдың бірінші жартысында
жалтырынды. Онда мұндай сұрақ туады: фашизмнің негізін қалыптастыратын
примитивзм мен өзін-өзі қанағаттандыру құндылықтары белгілі көпшілік
қоғам жағдайында кәсіби өзін-өзі бағыттау мүмкін бе?
Я, мүмкін, бірақта осындай өзін-өзі бағыттаудың маңызды түрлі
нұсқаулары осында. Мысалы, қоғамдағы қарапайым емес процесстерге назар
аудармай мамандық таңдауға болады, жақсы ақша табу үшін және берілген
жылдарында көңілді өмір сүру – бұл нағыз тоталитарлық жүйенің насихаты: өз
жұмысыңды жақсы істе, төлем ақыңды ал, және қоғамдық істерге кіріспе.
Бірақ та адамгершілік ойларды да бөліп көрсетуге болады, мысалы, тек қана
өз өміріңді қалай да болсын жақсартуға ғана тырысу емес, сонымен бірге
қоршаған адамдардың өмірін және барлық қоғамның өмірін жақсартуға тырысу,
осы арқылы біз өз балаларымыздың жақсы болашағын қамтамассыз етеміз.
Әрине, қарапайым адамға тоталитарлық жүйеге (халықаралық ақпарат
құралдары, яғни қоғам санасын манипуляциялайтын тотальдық жүйе) қарсы
тұруға қиын. Одан да артық, жүйенің ашық қарама-қарсылығында адам
ешқандай өмірлік табысқа жете алмауы мүмкін. Сондықтанда ең алдымен өз
тылдарыңды қамтамассыз ету туралы ойлану саналы болады, яғни ең алдымен
мамандықты иемдену, қоғамда нақты қалыпқа жету, ал содан кейін ғана өзіңді
адамгершілік ерікті, кәсіби-ұйымдастырушылық және т.б. тылдармен
қамтамассыз етіп, шынында маңызды бірдеме жасауға тырысу. Әрине, осындай
тылдарды құру жолында өз абыройыңды немесе өзіңнің шығармашылық және
субъектілік потенциялыңды жоғалтудың тәуекелі бар, бірақта жағдайға шын
көзбен қарау керек.
Бірақ та бұндай қылықтарды, тылдар қамтамассыз етілгенде жасаған жөн.
Бұндай жағдайда адам біріншіден, өзінің жоғары мақсаттарына жетуге
мүмкіндіктері көбірек пайда болады, екіншіден, адам көтере алмайтын терең
ішкі дағдарыс тәуекелін төмендетеді, ал үшіншіден, құлғын-сүргнге ұшырау
тәуекелі азаяды.
Дәл сонда ғана, өзін-өзі бағыттаушы адам өзінің қарапайым кәсіби және
өмірлік жетістіктерін глобальды мағыналармен қатынастыра алады, оның өмірі
шынында да маңызды болып табылады, ол өзін-өзі бағыттау кеңістігіндегі
сызылған шекарадан шығады және сөйтіп өзінің нақты кәсіби іс-әрекетінде
жеке тұлғалық дамудың мағынасын табады.
Өзін-өзі бағыттаудың түп құжатты субъектілігі – бұл бір қолданбалы
қылық (бұның, ең дұрысы жалғандықтың біреуінің көрінуі – В.В.Петухов
бойынша) емес, ал өзінің маңызды мақсаттары бар және ұзақ уақытта саналы
құрылған болашақ. Қылықтың ұзақтығылық (М.К.Мардашвили бойынша)
маңыздылығы оның көлемдігінде емес, ал көпшілік санасының стериотоптеріне
өзін қарсы қою дайындығында және дәл сөйтіп өзінің мәнділігін, өзіндігін
және т.б. жүзеге асыру.
2. Жоғары сынып оқушыларың қазіргі кезеңдегі кәсіби бағдарлауы
Жоғары сынып оқушыларының жалпы дүниетанымдық ізденістер өмірлік
жоспарларда орнығып, нақтыланады. Жоғары сынып оқушыларының өмірлік
жоспарлары көбіне әлі бұлыңғыр болады және арман дүниесінен әлі бөлінбеген.
Жеткіншек өзін алуан түрлі рөлдерде қиялдап елестетеді, олардың тартымдылық
дәрежесін салыстырып өлшейді, бірақ өзі үшін бірдеңені біржолата таңдап
алуға батылы бармайды және ойға алғанына жету үшін көбіне еш нәрсе
істемейді. Жоғары сынып оқушыларының неғұрлым есейген сайын таңдау
қажеттігі соғұрлым күшейе түседі. Ойдағы, қиялдағы немесе абстрактілік
көптеген мүмкіндіктердің ішінен неғұрлым шынайы әрі қабылдауға келетін
бірнеше вариант біртіндеп тұлғаланып, осылардың арасынан біреуін таңдау
керек болады.
Өмірлік жоспар – кең ұғым. Ол өзін жекелей анықтаудың бүкіл саласын –
моральдық бейнені, өмір стилін, талап-тілектер деңгейін, шұғылданатын
істерді т.б. қамтиды. Көп жайлардың тек жалпы түрде ғана тұлғаланатыны
түсінікті. Жоғары сыныптағылар үшін кәсіп таңдау ең маңызды, шұғыл әрі қиын
іске айналады. Психологиялық тұрғыдан болашаққа ұмтылған және тіпті кейбір
аяқталмаған кезеңдерден ойша “секіріп те кетуге” бейім жоғары сыныптағылар
( әсіресе, оныншы сынып оқушысы ) іштей мектепті енді ауырлай бастайды,
мектептегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz