Банктің проблемалық несиелерді басқаруы тұрғысында несиелік тәуекелін талдау
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1 ПРОБЛЕМАЛЫҚ НЕСИЕЛЕРДІ БАСҚАРУ: ТЕОРИЯСЫ, ОТАНДЫҚ ЖӘНЕ ШЕТЕЛ
ТӘЖІРИБЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
... ... ... ...
1.1 Несиелік тәуекел түсінігі және оны басқару мен бағалау
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1.2 Тәуекелдерді төмендету әдістері мен тәсілдерін қолдану
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1.3 Проблемалық несиелерді басқарудың шетелдік 17
тәжіриебесі ... ... ... ... ... .
2 ҚАЗАҚСТАН ХАЛЫҚ БАНКІ АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНЫҢ ПРОБЛЕМАЛЫҚ НЕСИЕЛЕРДІ
БАСҚАРУ ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ ... ... ... .. 22
2.1 Банктің қызметі мен қаржылық нәтижелерін 22
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Банктің несиелік қызметі және оны 30
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Банктің проблемалық несиелерді басқаруы тұрғысында несиелік
тәуекелін 37
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
3 БАНКТІҢ ПРОБЛЕМАЛЫҚ НЕСИЕЛЕРДІ БАСҚАРУЫН ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
3.1 Стресс-тестілеу әдісін қолданумен ықтималды банктік тәуекелдерді
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
3.2 Проблемалық несиелерді азайту тұрғысында несиелік қабілеттілікті
бағалау әдістемесін жетілдіру 57
механизмі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2 Банктердің несиелік тәуекелін басқару 60
кезеңдері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 68
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
А ҚОСЫМШАСЫ – Қазақстан Халық Банкі АҚ-ның 2010 жылғы бухгалтерлік
балансы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70
... ... ... ... ... ... ...
Ә ҚОСЫМШАСЫ – Қазақстан Халық Банкі АҚ-ның 2010 жылғы жылдық жиынтық
есептемесі, Клиенттерге несиелер бөлімі ... ... ... ... ... ... .. 71
Б ҚОСЫМШАСЫ - Қазақстан Халық Банкі АҚ-ның 2010 жылғы жылдық жиынтық
есептемесі, Қаржылық тәуекелдерді басқару
бөлімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...73
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстанның бүгінгі дамып отырған банк
секторының бәсекелестікке қабілетті дамыған банктердің қатарына кіруі үшін
ең әуелі олардың тәуекелдерінің басқарудың тиімділігін арттыруға терең мән
беру қажет. Ең бастысы бұл жерде ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің
несиелік тәуекелдерін басқаруды жүйелі түрде зерттеуде жоғарыда көтерілген
мәселелердің шешімін табу барысында арнайы теориялық, әдістемелік және
тәжірибелік тәсілдерді қолдануды қажет етеді.
Несиелік тәуекел отандық банктердің дамуына қауіп төндіріп отырған
тәуекелдің түріне жатады. Себебі, әлемдік тәжірибе көрсеткендей дағдарыс
тұсында көптеген коммерциялық банктердің банкроттыққа ұшырауы қарыз
алушылардың несиелерді қайтармауымен және олардың несиелік тәуекел-
менеджменті саласында ойластырылмаған саясат жүргізуіне байланысты болуда.
Проблемалық қарыздарды тиімді басқару банктердің маңызды міндеттерінің
бірі болып табылады. Себебі шетел тәжірибесінде банктер банкроттылығының
көпшілігі активтерді басқарудың сапасыздығымен, және бірінші кезекте
дебиторлық қарызды басқарумен бай ланысты.
Қазақстандық коммерциялық банктер үшін мұндай мәселе қосарлы көрініс
тапқан, яғни олардың несиелік қоржындарында мерзімі өткен және күмәнді
несиелердің үлесі дамыған елдердің банктерінен екі-үш есе артып отырғандығы
жасырын емес. Сондықтан да, кез-келген ҚР екінші деңгейдегі банктердің
қызметінің тиімділігі және жалпы еліміздің банк секторының тұрақтылығы
несиелік тәуекел-менеджменттің тиімділігін арттыруға тікелей байланысты,
әсіресе қазіргі қаржы дағдарысы жағдайында оның маңыздылығы арта түсуде.
Демек, ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің несиелік-тәуекел
менеджментінің тиімділігін арттыруға арналған және бүгінгі банктік
сектордың қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз етуді мақсат етіп қойған бұл
зерттеу жұмысының тақырыбы - ең өзекті тақырыптардың қатарынан орын алатыны
ешқандай да күмән тудырмайды.
Ендеше, ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің несиелік-тәуекел
менеджментінің тиімділігін арттыру барысындағы жоғарыда аталған
мәселелердің бүгінгі күнге дейін оң шешімін таппай отырғаны және олардың
отандық ғылыми жұмыстарда терең де жете зерттелмей келуі, бұл
диссертациялық жұмыстың тақырыбын таңдауға себеп болды.
ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің проблемалық несиелерді басқару
тұрғысындағы несиелік-тәуекел менеджментінің тиімділігін арттыруға
байланысты өзекті мәселелер, өз кезегінде дипломдық жұмыстың мақсаты болып
және басты міндеттерін анықтап отыр.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен басты міндеттері. Зерттеудің мақсаты
екінші деңгейлі банктердің несиелік операцияларды жүзеге асыруы барысындағы
несиелік тәуекелдерін, проблемалық несиелерін басқарудың теориялық және
практикалық негіздерін зерттей отырып және банк қызметіне кешенді талдауі
жүргізе отырып, проблемалық несиелерді басқару тұрғысындағы несиелік
тәуекел-менеджмент қызметін оңтайландыру бағыттарын ұсыну.
Қойылған мақсатқа жету мынадай міндеттерді шешуді көздейді:
- несиелік тәуекелдің және несиелік тәуекел-менеджментінің экономикалық
мәнін ашу және типтерін қарастыру;
- банктік несие тәуекел-менеджментінің құрылымы мен оның элементтерін
анықтау;
- ҚР-ғы ЕДБ-дің несиелік тәуекел-менеджментінің несиелік қоржынын
сапасын басқару ықпалына баға беру;
- проблемалық несиелерді айқындау және олармен банктердің жұмысына баға
беру;
- екінші деңгейдегі банктердің жиынтық несие тәуекелін болжау
әдістерін ұсыну;
- несиелік тәуекелді басқаруда экономикалық-математикалық әдістерді
пайдалану жолдарын ұсыну.
Зерттеу пәніне: ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің несиелік тәуекел-
менеджментінің қызметін ұйымдастыруға байланысты қалыптасатын қаржылық
қатынастар жиынтығы жатады.
Зерттеу обектісі болып Қазақстан Халық Банкі акционерлік қоғамының
несиелік тәуекелді басқару тұрғысындағы қызметі табылады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Зерттеудің әдістемелік
және теориялық негізіне қазіргі кездегі отандық және шетелдік
экономистердің несиелік тәуекелді, проблемалық несиелерді басқару жүйесінде
орын алатын мәселелері туралы зерттеулері пайдаланылды.
Зерттеудің ақпараттық және статистикалық базасы. Зерттеудің
статистикалық және ақпараттар базасы ретінде ҚР Ұлттық банктің және ҚР
қаржылық қадағалау агенттігінің ақпараттық бөлімшелерінің статистикалық
және есептік деректері, нормативтік құжаттары, Қазақстан Халық Банкі АҚ
жылдық есеп деректері, түрлі деңгейдегі ғылыми-тәжірибелік конференция
материалдары, сондай-ақ несиелік тәуекелді басқару жүйесі жайлы сұрақтарды
қамтитын жергілікті және шетелдік басылымдардағы мақалалар және т.с.с.
пайдаланылды.
Сонымен қатар, ғылыми жұмыста көрсетілген төмендегідей шетелдік
экономистердің ғылыми еңбектері (О.И.Лаврушин, В.А. Кудрявцев, Е.В.
Кудрявцева, К.Р. Тагирбеков, Г.Г. Коробовой, В.И.Колесников, О.М.Марков,
В.М.Усоскин, Е.Ф.Жуков, Э.А.Уткин, Е.Б.Ширинская және т.б.) және отандық
экономист-ғалымдардың (Ғ.С. Сейітқасымов, Н.Н.Хамитов, Ұ.М. Искаков, О.Б.
Баймұратов, Ш.Р. Әбділманова, Г.Т. Қалиева, С.Б. Мақыш, Л.П. Корнилова, И.
Новиков және т.б.) еңбектері пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден,
үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және
қосымшалардан тұрады
1 ПРОБЛЕМАЛЫҚ НЕСИЕЛЕРДІ БАСҚАРУ: ТЕОРИЯСЫ, ОТАНДЫҚ ЖӘНЕ ШЕТЕЛ
ТӘЖІРИБЕСІ
1.1 Несиелік тәуекел түсінігі және оны басқару мен бағалау мәселелері
Бірқатар банктерде тәуекел-менеджмент жүйесі мүлдем құрылмаған болса,
басқаларында – осы функцияның тәуелсіздігі қамтамасыз етілмеген,
үшіншілерінде – жоғары басшылық тәуекел-менеджерлердің туындаған
проблемалар жөніндегі ескертулеріне құлақ аспайды. Банк жүйесінің даму
кезеңінде басшылық тәуекелдерді басқарудың тиімді жүйесін құру үшін
айтарлықтай күш-жігер салуға тиіс. Ал ол үшін жоғары басшылықтың саяси еркі
қажет. Біздің ойымызша, Несие тәуекелділігі - сыртқы және ішкі орта
факторлары әсерінен қарыз алушы тұлғаның банк алдындағы өз міндеттемелерін
орындаудан жартылай немесе толықтай айырылуы. Шынайы экономикаға
жіберілген қарыздарды икемді басқарудың бірден-бір жолы – тәуекелдерді
дұрыс басқара білу [1, 122б.].
Қарыз алушыларды несиелеу кезінде туындайтын төлемсіздікті, жалпы
тәуекелділікті төмендету үшін бірнеше факторларды ескерген жөн:
- экономикадағы өзгерістерге сезімтал қандай да бір салаға
банктің несиелік қызметінің араласу деңгейін;
- қиындықты айтарлықтай сезінетін клиенттерге тиесілі болатын
несиелер мен басқа да банктік мәмілелердің үлес салмағын;
- жаңа, дәстүрлі емес, аз зерттелген салаларға банктің араласу
деңгейін;
- несиелер ұсыну, банктің бағалы қағаздар портфелін қалыптастыру
бойынша саясатқа жиі өзгертулер мен толықтырулардың жасалуын;
- жаңа және жақында тартылған клиенттердің үлес салмағын;
- аз уақыттың ішінде тәжірибеге жаңа қызметтердің неғұрлым мол
түрін енгізуін;
- тез құнсызданатын немесе нашар өтімді кепілзаттарының
қабылдануын.
Несие тәуекелділігін басқаруға байланысты айтарлықтай қиындықтарға
әкелетін кемшіліктер деп келесілерді атауға болады:
- несиелік саясат туралы жазбаша құжаттың болмауы немесе нашар
дайындалуы;
- несиелік портфель концентрациясына қатысты шектеу қойылмауы;
- несиелік жетекшілердің орталықтандырылуы мен
деорталықтандырылуы;
- несиелік объекттің жеткіліксіз талдауы;
- қарыз алушыны үстіртін талдау;
- кепілзатының асыра бағалануы;
- клиентпен байланыстың жиі болмауы немесе тіптен болмауы;
- бақылау аралығының ұзаруы (кәсіпорындарды несиелеуде) немесе
тіптен жүргізілмеуі;
- құжаттарға байланысты жеткіліксіз бақылау;
- қарыз қаржыларды шектен тыс қолдану;
- несиелік құжаттар топтамасының толық болмауы немесе қатаң
қадағаланбауы;
- несиелік процесті тиімді бақылап, уақытында аудиторлық
тексеруге ұсынбау және т.с.с. [2, 88б.].
Несиелік қоржынның сапасын бағалау критерийлеріне несиелік тәуекел,
табыстылық және өтімділік деңгейі жатады. Дүниежүзілік тәжірибеде несиелік
тәуекелді екі топқа бөлуге болады:
- қарыз алушының әлеуетті шығындарды бағалауға байланысты тәуекелі;
- келісім-шартты клиент орындамаған жағдайда, ақшалай шығындардың
көлемін бағалайтын несиелік өнімнің ішкі тәуекелі.
Сурет 1. Несиелік тәуекелді бөлу[1]
Қазақстанда несие тәуекелділігін басқару жүйесінде жекелеген
элементтер ғана қызмет етуде. Несие тәуекелділігін басқарудың толық
жүйесіне әлі қол жеткізілген жоқ. Біз оның көптеген себептері бар деп
есептейміз: Біріншіден, біздің елімізде несиелік операциялар әлі қалыптасу
және даму сатысында, өйткені несиелік ресурстар көбіне шет елдерден
тартылатындығы сияқты, қарыз алушының несие қабілеттілігін анықтаудың
бірыңғай жүйесі жоқ, тағы да шет елдердің әдістеріне жүгінуге тура келеді.
Екіншіден, жоғарыда аталып өткендей, ақпараттық жүйенің әлсіздігі, несиелік
бюро қызметінің қалыптасу сатысында болуы, банктің іскерлік тәуекелділігін
тудырады. Еуропалық одаққа кіретін елдерде кредиторлар тұрақты негізде
несиелік бюролар арқылы қарыз алушылардың төлемқабілеттілігі туралы
ақпаратпен алмасады. Қазақстанда жеке несиелік бюролармен қатар несиелерді
мемлекеттік тіркеу институттарын құру жоспарлануда, бұл көптеген дамыған
елдерде қолданылады. Үшіншіден, ұсынылған несиелер бойынша кепілдеу
жүйесінің болмауы, бізде кепілдік қоры депозиттер мен ипотекалық несиелерге
қатысты құрылған. Төртіншіден, банктің несие тәуекелділігін есептеудің
бірыңғай әдістемесі жоқ, оның ішінде Қазақстанның экономикалық, әлеуметтік
т.с.с. ерекшеліктерін ескеріп құрылған. Бесіншіден, банктік несие бойынша
қабылданған кепіл заттардың барлық уақытта анықталған өтімділікті көрсете
алмауы. Алтыншыдан, жақсы дайындалған барлық уақытта несие тәуекелділігіне
қарсы әрекет көрсете алатын несиелік саясаттың болмауы. Жетіншіден, банк
персоналдарының нашар дайындығы мен әрекеті және тез шешім қабылдай алмауы,
Сегізіншіден, қарыз алушыға байланысты келеңсіз немесе күтпеген
жағдайлардың орын алуы [3,76б.].
Зерттелген анықтамаларды нәтижелей келе, несие тәуекелділігі – бұл
кредитордың несиелік келісімнің шартында көрсетілген уақытта несие бойынша
негізгі қарыз сомасын және (немесе) ол бойынша есептелген сыйақы сомасын
қайтарып ала алмау ықтималдығы, деуге әбден болады.
Несие тәуекелділігі жіктемесі - бұл несиелік қатынастар құрылымының,
несиелеудің негізгі қағидаларының, қызметтерінің, яғни әр алуан сыртқы және
ішкі өзгерістер барысында толық сақталатын көрінісін білдіреді. Банктің
несие тәуекелділігін төмендету мақсатында төлемдерді қайтармау тәуекелінің
деңгейіне айтарлықтай әсер ететін факторларға ерекше назар аудару қажет, ол
тікелей біз дайындаған несие тәуекелділігі бойынша өзіндік жіктеуімізде
көрініс тапты. Несие тәуекелділігі банк тәуекелділігінің құрамдасы, банк
тәуекелділігі жөнінде берілген анықтамалар сан түрлі. Тәуекелділік жоғалту
қауіптілігі (немесе қауіп), бұл анықтама тәуекелділіктің өлшемінің өзгеру
сұрағын шеше алмайды. Банкте жақсы жетілдірілген және қалыптасқан несие
тәуекелділігін басқару жүйесін жасап алмай, несие тәуекелділігін басқарудың
тиімділігіне қол жеткізу мүмкін емес.
Халықаралық банктік тәжірибеде тәуекелдерді басқару процесі қаржылық
менеджменттің шешуші бағыты деп қарастырылады. Тәуекелдерді басқару
(тәуекел-менеджмент) – бұл тәуекелдерді төмендету арқылы табыстардың
көлемін арттыруға және шығындардың көлемін азайтуға бағытталған шешімдерді
қабылдау және жүзеге асыру бойынша шаралардың жиынтығы болып табылады.
Тәжірибеде тәуекелді басқару кешенді сипаттағы және тәуекелдердің
салдарынан болатын қолайсыз нәтижелерді төмендетуге немесе болдырмауға
бағытталған аналитикалық, ұйымдастырушылық және қаржылық шаралардың
жиынтығы болып табылады. Тәуекелдерді сапалы деңгейде басқару коммерциялық
банктің ұзақ мерзімді перспективадағы табыстарға қол жеткізу мүмкіндіктерін
көтереді. Банк операцияларының басым бөлігі несиелік қызметпен байланысты.
Сондықтан да, несие тәуекелділігін басқару банктің қаржылық жағдайын
қамтамасыз етудің ең маңызды жолы болып табылады. Зерттеу барысында
қарастырылған анықтамалардың біреуі де несие тәуекелділігін себебі мен
нәтижесі бар белгілі бір үрдіс ретінде сипаттамайды, сондықтан несие
тәуекелділігін дұрыс жіктеу оларды тиімді басқаруға мүмкіндік береді деп
есептеп, несие тәуекелділігінің жаңа жіктемесі енгізілді.
Тәуекелді басқару - бұл өзіне: тәуекелдерді болжауды, олардың мөлшері
мен әсерін анықтауды, олардың алдын алу немесе олармен байланысты
залалдарды төмендетуге арналған іс-шараларды дайындау мен жүзеге асыруды
біріктіретін үрдіс. Осылайша, несиелік үрдіс пен оны жүзеге асырумен
байланысты несие тәуекелділігі, коммерциялық банктердің несиелеу жүйесі
бағытталған әсер ету объектілері болып табылады. Қалыптасқан банктік
тәжірибеде несие операцияларын жүзеге асыру және несие тәуекелділігін
басқару бойынша бірнеше әдістер мен тәсілдемелер қолданылады (2-сурет) [4,
22б.].
Сурет 2. Несие операцияларын және несие тәуекелділігін басқару
бойынша қолданылатын тәсілдемелер (шаралар)[2]
Бұл жерде, несиелеу жүйесі несиелік қатынастарды ұйымдастырудың басты
буыны деп айтуға болады. Жалпы несие тәуекелділігін басқаруға екі тұрғыдан
келу қажет: нақты қарыз алушының несиелік тәуекелін басқару және несиелік
портфельдің тәуекелін басқару тұрғысынан деп есептейміз.
Банктің несие тәуекелділігі сыртқы ортамен қатар ішкі орта факторларына
да тәуелді, сол себепті біреуіне ғана кеңірек көңіл бөліп (әдетте, сыртқы
факторлар әсерінен болатын тәуекелдер қауіпті саналады), екіншісіне
үстіртін қарауға болмайды. Өйткені, бүгінгі тәуекелділіктің шағын көрінген
элементтері, ертеңгі күні басқарылмайтын жағдайға жетуі мүмкін. Несие
жүйесіндегі тәуекелдерді басқару мен бағалаудың отандық және шетел
тәжірибелерін қарастыра келе, несие қабілеттілікті анықтау әдістері мен
әдістемелерінің әр түрін зерттеу барысында айтылған өзіндік ерекшеліктері
мен басымдықтары бар, тек қарыз алушы субьектті жақсы тани біліп, тиісті
әдістер мен әдістемелерді орынды қолдана білгенде ғана қарыз алушының несие
қабілетін анықтауға мүмкіндік болады деп санаймыз, бұл жерде басты назар
несие менеджерінің іскерлік қабілетінде болуы тиіс. Яғни, банктің несие
тәуекелділігін басқару, бірінші кезекте жөнімен дайындалған нормативті
құжаттарға тәуелді болса, екінші кезекте банк қызметкерлерінің біліктілік
деңгейіне байланысты болады.
Несиелік тәуекел деңгейіне қарай,, яғни қарыз алушының келісім-шартта
бекітілген мерзімде несие берушіге төлемеген негізі қарызы мен пайызының
сомасына қарай несиелер жіктеледі. Несиелік тәуекелдің шамасына қарай
барлық несиелер мынадай сыныптарға бөлінеді:
1) Стандартты;
2) Күмәнді
- 1-санатты күмәнді-төлемдерді уақытылы және толық төлеген
жағдайларда;
- 2-санатты күмәнді-төлемдерді кешіктіріп немесе жартылай төлеген
жағдайларда;
- 3-санатты күмәнді-төлемдерді уақытылы және толық төлеген
жағдайларда ;
- 4-санатты күмәнді-төлемдерді кешіктірген немесе толық төлемеген
кезде;
- 5-санатты күмәнді;
3) Үмітсіз.
Стандартты несие –қайтару мерзімі жетпеген және оның сапасы күдік
тудырмайтын несие. Бұл санаттарға несиелер қайтарылмай қалу туралы ой
тудырмайды.
1 және 2-санатты күмәнді несиелерге мынадай несиелер жатады: қаржылық
жағдайы тұрақты клиенттерге берілген, бірақ белгілі дәрижеде
қанағаттанарлықсыз көрсеткіштері бар, мысалы дебиторлық қарыздардың, өтімді
емес тауар қорларының, дайын өнімнің өсуі.
3-санатты күмәнді несиеге-негізі қарызды немесе сыйақыны қайтару
бойынша төлемдерді тоқтатпайтын төлемдерді жатқызамыз. 30-60 күнге дейін
және кем дегенде бір рет шарт мерзімін ұзарту, өндіріс құлдырауының
нәтижесінде қарыз алушының қаржылық жағдайы шамалы немесе әлуеті
төмендеуі, конъюктуралық нарықтың өзгерістеріне байланысты, қарыз алушыда
сәйкес несиелік құжаттаманың болмауы.
4-санатты күмәнді несиелерге -60-90 күнгі дейін төлем кешіктірілуі,
яғни қарыз алушының негізі табыс көзінен алынған қаражаттарының жүйелі
жетіспеушілігі. Кем дегенде бір жыл мерзімге сауықтыру шаралырын белгілеу,
қарыз алушы зиян шеккен, бірақ оның қызметін тоқтатуға әсері жоқ форс-
мажорлық жағдайлар, басқа банктерден несие және кепіл бойынша мерзімі
өтіп кеткен қарыздардан туындайтын несиелер жатады.
Егер келесі негіздердің бірі болса, онда несие үмітсіз болып
табылады:
- негізгі қарызды немесе сыйақыны қайтару бойынша төлемнің 90 күннен
асқан мерзімде кешіктірілуі;
- қарыз алушыны банкрот деп жариялағанда;
- кем дегенде бір жыл мерзімде сауықтыру шаруалары жарияланғанда;
- форс-мажорлық, қарыз алушыға материалдық залал келтірген және өз
қызметін әрі қарай жалғастыруға мүмкіндік бермейтін басқа да жағдайлар
[5, 58б.].
1.2 Тәуекелдерді төмендету әдістері мен тәсілдерін қолдану тәжірибесі
Банктердің несие қоржындарына байланысты тәуекелдерді тежеу үшін өткен
жылы қабылданған бірқатар пруденциалдық нормативтердің, жылжымайтын мүлікке
байланысты несиелеу тәуекелдері және сыртқы кредиторлар тұлғаларына
байланысты несиелеу нормативтерін қоса алғанда дұрыстығын айту қажет.
Жылжымайтын мүлікке бағаның тез өсуін және ипотекалық несиелеу және
құрылысты несиелеудің одан әрі жалғасқан толқынын негізгі ала отырып,
несиенің негізгі сомасы мен қамтамасыз етуге ұсынылған активтің бағалау
құны арасындағы пайызға ара қатынасын және несиелерді жіктеу үшін олардың
төлем қабілеттілігі бойынша, әсіресе ақша-несие талаптарын күшейтудің
әсерінен несиенің өсу қарқыны қажетті қарқыннан қалған жағдайда, одан әрі
күшейту мәселесін қарауға тура келеді. Бұдан басқа, сыртқы несиелеу және
банктің инвестициялық қызметі бойынша пруденциалдық нормативтерді күшейту
мүмкіндігін қарастыру қажет.
Сыртқы қаржыландыру есебінен өзінің бизнес стратегиясын қаржыландыратын
ЕДБ–ң соңғы жылдары өтімділіктің тапшылығы, қатаң талаптары жағдайында және
қайта қаржыландыру мен өтімділік тәуекелдерінің өрістеуі барысында іс-
әрекет жасауға мәжбүр болды, бұл олардың активтерінің өсу қарқынының
баяулауына және өз кезегінде нақты сектордағы несиелеу деңгейінің
төмендеуіне алып келді [6,128б.].
Бұл ретте, жылжымайтын мүлік пен құрылыс секторларын несиелеу көлемі
төмендеді, сондай-ақ өз бизнесіне банк ресурстарының есебінен белгілі бір
деңгейдегі тұрақтылық жағдайында демеу көрсетіп отырған шағын кәсіпкерлік
субьектілерін де несиелеу біршама азайды. Жылжымайтыне мүлік нарығындағы
тұрақсыздық және бағаның өзгеруі, іскерлік белсенділігінің төмендеуімен
қатар несиелеу талаптарын қайта қарау арқылы ЕДБ тәуекелдерін қайта
бағалау, сондай-ақ халықтың сатып алу қабілеттілігінің кемуі банк
секторының тұрақты жұмыс істеуіне ықпал ететін негізгі факторлардың бірі
болып табылатын банктердің несиелік портфелінің сапасына кері әсер етті .
Қазақстанның банк жүйесіндегі төлем мерзімі өткен (2, 4, 5 санаттағы
күмәнді және үмітсіз) несиелердің деңгейі бірыңғай несиелерді есепке
алғандағы жиынтық банк активтерінің 10% тең шекті параметрлерінен төмен,
бұл ретте әрі қарай өсу үрдісі байқалды, бұл жаһандық өтімділік
тапшылығының және жылжымайтын мүлік нарығындағы бағаның жағымсыз өзгеруінің
нәтижесі болып табылады. Несие банктің негізгі қызмет түрі болып табыс
әкелуімен қатар, банк үшін тәуекелі де жоғары екені белгілі. ЕДБ-ң несие
портфелінде мерзімі өткен берешектері күннен-күнге артып отырғанын
көруімізге болады. Коммерциялық банктердің несие тәуекелдерін басқару
жөніндегі тәжірибесінің аздығы және несие портфелінің басым бөлігінің
доллармен толығуы, трансшекаралық несиелер мен бағалар тұрақтамауы несие
портфеліндегі мерзімі өткен берешектердің өсуін арттырды [7, 96б.].
ҚР ЕДБ тәуекел-менеджментін дамыту және олардың жай-күйі туралы қазіргі
теориялық және практикалық ережелерді зерттеу, несие жүйесін басқарудың
тәуекел менеджменті құрылымын ұйымдастыру әдістерінің толық
жетілдірілмегендігін және жеткіліксіз деңгейде дамығанын анықтады.
Банктердің ішкі жүйесіндегі несие тәуекелдерін басқару жүйесін құру және
қызметін жандандыру банктердің ішкі қызметіндегі маңызды және керекті
элементке айналуы тиіс. Осы элементтің дұрыс қызметі арқылы ЕДБ халықаралық
талаптарға жауап беретін сенімді және мықты банкке айнала алады.Банк
қызметіндегі несие тәуекелдері жүйесін басқару және оның ішінде қарыз алушы
несие қабілеттілігін жүйелі басқару жөнінде жазылған отандық еңбектер
жоқтың қасы, көп еңбектерде жазылған теориялық материалдардың іс жүзінде
практикадан алшақтығы сезіліп жатады.
Несие жүйесіндегі тәуекелдерді басқарудың теориялық және практикалық
маңыздылығының ЕДБ үшін ғана емес, банк қызметін пайдаланушылар үшін де
мәні зор. ЕДБ мен қатар пайдаланушылар үшін де несие жүйесіндегі
тәуекелдерді басқару екі субьект арасындағы сенімсіздіктің жойылуына,
төлемсіздік, несие қабілетсіздік сияқты факторлардың алдын алуға мүмкіндік
береді. Несие портфеліне жасалған талдау оның сапасының нашарлауына баға
өзгерістерінің жайсыздығын, кәсіпорындардың күйзелісін, тұрғындардың
әлеуметтік факторларын алға тартады.
Несие тәуекелділігін туындататын факторлардың бірі пайыз
мөлшерлемелеріндегі өзгерістер немесе дұрыс есептелмеген пайыз
мөлшерлемесі. Банктер өз қызметі барысында барлық уақытта пайыз
мөлшерлемелерін ырықтандыра алмайды, себебі оған көптеген ішкі факторлармен
қатар сыртқы факторлардың да әсері бар. Атаулы жағдайларда ғана банктер,
мысалы несие портфелін теңдестірп қаржыландыру саясатын жүргізулері мүмкін.
Пайыз мөлшерлемесінің деңгейі несиелер мен инвестициялардың деңгейіне,
меншікті қаражаттар мен қарызға алынған қаражаттардың арақатынасына,
депозиттік салымдардың көлемі мен бағасындағы өзгерістерге,
қайтақаржыландыру, есептік т.с.с. пайыздар өзгерісіне тәуелді болады,
өйткені, еркін пайыздық мөлшерлеме режимінде де ақша-несие мекемелері
пайыздық мөлшерлеменің қолайлы деңгейде сақталуын бақылауға тиіс. Кез
келген жағдайда банктің пайыздық мөлшерлемелер тәуекелінің бөлігін клиентке
аудару мүмкіндігі болады. Алайда басқыншылық деп аталатын осындай
саясаттың орындылығын анықтағанда екі ой-пікірді басшылыққа алу қажет.
Біріншісі – қазақстандық нарықтағы бәсекенің қарқынына қатысты. Егер
клиентке банкті ауыстыру қиынға түссе, онда пайыздық мөлшерлемелердің
түсуін күткенде несиелер бойынша межеленген пайыздық мөлшерлеме
белгіленеді, ал пайыздық мөлшерлеменің өсуі күтілгенде – мерзімді салымдар
мен депозиттер бойынша тіркелген пайыздық мөлшерлеме белгіленеді. Екіншісі
– пайыздық мөлшерлемелердің өзгеру тәуекелінің көбірек бөлігін қарыз
алушыға аудара отырып, банк оның төлеуге қабілетсіз етуі және осының
салдарынан анағұрлым көп жоғалтуы да мүмкін. Өнеркәсіптік және сауда
кәсіпорындарымен салыстырғанда банк мекемелерінің осы тәуекел түрін басқару
мүмкіндіктері көбірек.
Бүгінгі күні Қазақстан шикізат отаны болып санала отырып, оны өндіруге
қаржыны шетелдік инвестиция көздерінен алып отыр, ол ертеңгі күні бірнеше
есе артық қаржы төлеу арқылы дайын өнім алу мүмкіндігіне ие боламыз. Осы
тұрғыда несиелік ресурстардың басым бөлігін өндіріс орындарын ашуға
жұмсасақ, еліміздің қаржыларын молайтуға, арзан ресурс пен қатар арзан
өнімге, әлеуметтік тұрғыда жұмыспен қамтуға қол жеткізер едік, ал бұл
дегеніміз ертеңгі күні заңды және жеке тұлғалардың несие қабілеттілігін
арттыруға септігін тигізері сөзсіз [8, 215б.].
Несиелер бойынша мөлшерлеме белгілеу кейбір базалық мөлшерлеменің
немесе несие тарту мөлшерлемесінің негізінде жүзеге асырылады оған пайда
маржасы мен тәуекел үшін үстеме (негізінде шетел банктерінде) қосылады.
Мысалы, банктермен өтелетін несиелер бойынша мөлшерлеме құнға қосу
формуласының көмегімен белгіленуі мүмкін.
Несие бойынша мөлшерлеме = Тққ + Нс + Қмот + Ош + Пм (1)
мұндағы, Тққ – тартылған қаражаттың құны;
Нс – мерзімге байланысты сыйақы;
Қмот – қарызшының міндеттеме орындамау тәуекелі бойынша сыйақы;
Ош – операциялық шығындар;
Пм – пайда маржасы.
Осы үлгіні ЕДБ қалауы бойынша түрлендіруге болады, біз несие
мөлшерлемесін есептеуде төмендегі формуланы ұсынамыз:
Несие бойынша мөлшерлеме = Тққ + Нстқ (2)
мұндағы,
Тққ – тартылған қаражаттың құны;
Нстқ – несие саясатындағы тәуекелдер құны.
Тартылған қаражаттың құны (Тққ) несиелік ресурстың банк үшін арзан
немесе қымбат көздерден алынуына байланысты болса, несие саясатындағы
тәуекелдер құны (Нстқ) осы несиенің банк үшін қандай тәуекелділік (шығын
мен залал ықтималдығы) әкелетіндігіне байланысты анықталуы қажет және
банктің саясатымен белгіленгені дұрыс деп есептейміз [9,76б.].
ҚР Ұлттық банк және ҚР ҚҚА қолданатын соңғы 2007-2009 жылдары енгізіліп
қолданылып келе жатқан модельдердің бірнеше түрі бар. Соның бірі құпия
жүргізілетін яғни респондент аты-жөні көрсетілмейтін екінші деңгейдегі
банктерді тексеру сауалнамасы - Несие нарығының жағдайы және өлшемдерінің
болжамы деп аталады (1-кесте).
Кесте 1
Несие нарығының жағдайы және өлшемдерінің болжамы
Зерттеудің Сапалық параметрлер негізінде: несиелік ресурстар
мақсаты сұранысының және ұсынысының өзгеру үрдістеріне,
тәуекелдерді басқару жүйелеріне, банк секторын
мемлекеттік реттеу шараларының бірдейлігіне баға беру.
Банктің өзара байланыс жүйесін талдау, стресс-тестинг
өткізу және қаржы тұрақтылығының индикаторларын бағалау
үшін қажетті деректер алу.
Зерттеу әдісіСауалнама жүргізу арқылы тұтас әдіс (екінші деңгейдегі
барлық банктер)
Мақсатты топ Сауалнама банктің жалпы несие саясатын қалыптастыруға
(респонденттержәне (немесе) тәуекелдерді басқаруға жауап беретін банк
) басшысына арналған. Ақпарат тұтастай алғанда банк бойынша
беріледі.
Зерттеу Тоқсандық - жылына 4 рет (қаңтар, сәуір, шілде, қазан)
жүргізу
жиілігі
Сауалнаманың Сауалнама 3 бөлімнен тұрады (толтыру бойынша барынша
құрылымы егжей-тегжейлі ақпарат әдістемелік ұсынымдар бөлімінде
берілген):
банктік несиелеу нарығы;
тәуекелдерді бағалау картасы;
тәуекелдер мен үрдістерді сапалық бағалауға арналған
деректер және ақпарат.
Банктік корпоративтік сектор
несиелеу жеке тұлғалар
нарығы несие портфелінің сапасы
Сұрақтар Корпоративтік сектор: несиелік ресурстарға сұраныс,
секциялары несиелік ресурстарға ұсыныс және оларға ықпал ететін
факторлар, екінші деңгейдегі банктердің, оның ішінде
несие портфеліне қатысты болжамдық күтулер.
Жеке тұлғалар: тұтыну және ипотекалық несиелеу бойынша
сұрақтар
Зерттеу ұлғайту (жұмсарту) параметрлерін белгілеген
нәтижелері респонденттер үлестерінің және оның азаюын (қатаюын)
белгілеген респонденттер үлестерінің арасындағы таза
пайыздық айырмашылықты есептеу арқылы бағаланады.
Е С К Е Р Т У - [7] Ұлттық банк сайтының материалдары негізінде автормен
құрастырылды.
Нәтижелерді сондай-ақ респонденттердің пікірін көрсететін біріктірілген
көрсеткіш болып табылатын диффузия индексінің көмегімен де бағаланады.
Индекс мәндерінің шкаласы -100%-дан 100%-ға дейін өзгереді. Индекстің нөлге
тең мәні респонденттердің ағымдағы ахуал туралы пікірі өткен зерттеулермен
салыстырғанда өзгермегендігін көрсетеді. Респонденттердің пікірі оң немесе
теріс жаққа өзгергенде, бұл тиісінше ұлғаюазаю, жұмсаруқатаю жағындағы
нәтижелерде көрінеді.
Индекске арналған деректер мынадай формула бойынша есептеледі:
Диффузия индексі = (айтарлықтай қатайған деп жауап берген
респонденттердің пайызы + шамалы қатайды деп жауап берген
респонденттердің пайызы*0,5) - (айтарлықтай жұмсарған деп жауап (3)
берген респонденттердің пайызы + шамалы жұмсарды деп жауап берген
респонденттердің пайызы *0,5).
ҚР Ұлттық банкпен қолданылған Несие нарығының жағдайы және
өлшемдерінің болжамы зерттеу материалдарына сүйене отырып төмендегідей
қорытынды жасауға болады: респонденттер арқылы жинақталған Несие нарығының
жағдайы және өлшемдерінің болжамы бойынша сауалнама жауаптары несие
нарығын болжауда тиімді құрал екендігін көрсетті, бірақ уақыт тұрғысынан
алғанда біз келесілерді дұрыс ойлану қажет деп есептейміз және келесі
принциптерді ұстана отырып қызмет атқарып, практикаға енгізуді ұсынамыз:
- зерттеудің дәлділік қағидасы, бұл зерттеу барысында қойылатын
сұрақтардың көптігі шынайы жауаптан жалтаруға әкелуі мүмкін,
сондықтан қойылатын сұрақтар тізімін қайта қарап негізгілерін ғана
алуды көздейді;
- зерттеудің нақтылылық қағидасы, әр тоқсанның соңғы есептік
күніндегі қауырт жұмыстар көптігіне байланысты қателіктер (жалған
мәлімет берілуі немесе есептеу кезіндегі қателіктер) жіберілуі
мүмкін, сондықтан жылына екі рет жарты жылдық және жылдық есеп
берулерге сүйеніп зерттеу жүргізуді ұсынады;
- зерттеудің шынайылық қағидасы, бұл мүлікке қатысты құқықтық және
кепілзаттық құқтарды анықтауға мүмкіндік береді, сол арқылы несие
тәуекелділігі төмендетіледі, яғни Қазақстанда бірыңғай мүлік
тізбесі институтын құру ұсынылады (мұндай тәжірибе әлемнің кейбір
елдерінде және Украинада қолданылады);
- зерттеудің табыстылық қағидасы, бұл табыстың алынуына сенімділік
мөлшері 50-60 пайыздан төмен болса, келісімді құру қажеттілігінің
жоқтығын көрсетеді;
- зерттеудің көздеу қағидасы, бұл операция сәтсіз аяқталса, қосымша
резервтердің қолда бар болуымен сипатталады.
1.3 Проблемалық несиелерді басқарудың шетелдік тәжіриебесі
Проблемалық қарыздарды тиімді басқару банктердің маңызды міндеттерінің
бірі болып табылады. Себебі шетел тәжірибесінде банктер банкроттылығының
көпшілігі активтерді басқарудың сапасыздығымен, және бірінші кезекте
дебиторлық қарызды басқарумен бай ланысты.
Ресейлік экономист А.В. Непомнящийдің айтуы бойынша ресейлік
банктердегі тұтынушылық несие бойынша мерзімі өтіп кеткен қарыздардың өсімі
көп жағдайда қарыз алушылар-жеке тұлғалардың несиелік қабілеттілігін
бағалаудың қолданыстағы әдістерінің жеткіліксіз тиімділгімен және несиелік
қоржынды басқарумен байланысты, ол несиені ұсыну туралы банктің шешім
қабылдау процесіндегі бұл әдістерді жетілдіру маңыздылығын анықтайды.
Микаэл Горский пайымдауынша қайтарылмаған және мерзімі өткен несиелер
көлемінің өсуі – бұл коммерциялық несиелеудің басқыншылдық өсімінің
салдары, яғни несиелер сенімсіз қарыз алушыларға берілген, қамтамасыз ету
ретінде өтімсіз кепілдер алынған, бизнес-жоспарлардың нақтылығы мен
релеванттылығы талданбаған [10,10б.], бұл дағдарыс жағдайында банктер
қызметіне жағымсыз ықпал еткен.
Банктердегі проблемалық несиелер несиені алған кәсіпорын қиын жағдайға
тап болғанда, бірақ сенімді беделі мен кепілі болған жағдайда туындауы
мүмкін. Мұндай мерзімі өткен қарыз банк үшін қауіпті болып есептелмейді.
Алайда үмітсіз мезгілі өткен қарыз болады, ол кәсіпорын банкрот болып
танылған жағдайда болады, мұндай қарызға банк ерекше кһөңіл аударуы қажет.
Оның салдарынан банктерде несиені алушы компаниялардың қаржылық жағдайына
егжей-тегжейлі бақылау жүргізу қажеттілігі туындайды.
Проблемалық қарыздың түрлі анықтамалары бар. Ресейлік анықтама
шетелдік анықтамалардан ерекшеленеді.
Проблемалық қарыз түсінігі жиі банктерде проблемалық несие терминімен
қолданылады [11,27б.].
Ресей Федерациясының Орталық банкі проблемалық несие түсінігіне
мерзімі өткен және күмәнді несиелік, вексельдік және пайыздық қарызды,
сонымен қатар комиссиялар бойынша қарызды жатқызады [12].
Халықаралық валюта қоры проблемалық несие түсінігін былайша көрсетеді:
проблемалық несие – қарыз алушының қаржылық жағдайының немесе аталмыш
міндеттеме бойынша қамтамасыз етудің дұрыс болмауы салдарынан толық өтелуі
күмәнді болатын, сонымен қатар негізгі қарыздың жәненемесе ол бойынша
пайыздардың 90 күннен көп уақытқа мерзімі өтуі байқалатын мндеттеме.
Сонымен қатар нашар клиенттер тобына несиені ерте қайтаратын, және де
банк олардан табыс алып үлгірмейтін клиенттерді де жатқызуға болады.
АҚШ-тың федералдық банк жүйесі проблемалық несиелерге табыс, яғни
пайыздық төлемдер әкелмейтін, жәненемесе несие бойынша пайыздарды төлеу 90
күннен астам күнге кешіктірілген несиелерді жатқызады.
Банктік несие бойынша Базель комитетінің анықтамасына сәйкес
прорблемалық несие – бұл ол бойынша банк алдындағы міндеттемелерді орындау
мерзімдері мәнді бұзылған, қарыз алушының қаржылық жағдайы мәнді
нашарлаған, қамтамасыз ету сапасының нашарларуы немесе мүлде жоюылуы
байқалған несиелік өнім.
Несиелік ұйымдардың ссудалық қарызы: проблемалары мен оны реттеу
құралдары атты диссертациялық жұмыстың авторы С.В.Кузнецовтың пайымдауынша
проблемалық қарыз – бұл банкпен қабылданған келісім-шарттарға және
келісімдерге сәйкес өз міндеттемелерін толық орындауға қабілеттілігі жок
клиент бойынша несие, соның салдарынан қарызгердің несиелік міндеттемелері
бойынша банкке тиесілі ақша қаражаттарын банктің толық немесе бөлігін
жоғалту қаупі бар.
Біздің ойымызша, проблемалық қарыз дегеніміз қарызды қайтармау немесе
қайтару ықтималдығы төмен несиелер.
Әлемдік және отандық қаржылық тәжірибеде несиелерді банк үшін олардың
проблемалық дәрежесі бойынша сыныптауға бірегей тәсілдеме жоқ.
Несиелерді проблемалық дәрежесі ретінде, әдетте, олармен байланысты
тәуекел дәрежесін, яғни қарыз алушының өзіне алдында алынған
міндеттемелерді орындамау мүмкіндігі түсініледі[7].
Бұрын проблемалық несиелермен жұмыс істеуге банктер қажетті деңгейде
көңіл бөлмеген болатын, ол өз кезегінде проблемалық қарызбен айналысатын
банкішілік құрылымның жоқтығына әкелді.
Түрлі банктер проблемалық қарызды болдырмауға қатысты түрліше жұмыстар
жасайды. Мәселен, бір банктер қарыз алушылармен белсендірек жұмыс
жүргізсе, басқалары – несие проблемалық деп аталғанға дейін оларды
коллекторлық агенттіктерге береді. Қарыз көлемін қысқарту және өз
міндеттемелері бойынша есеп айырысу үшін қарыз алушының сенімсіздігіне
байланысты ұлғайып отыратын несиелердің мүмкін болатын қайтарылмаулары
көлеміне резервтер құру қажет. Алайда мұндай резервтің көлемі үлкен болмауы
қажет, себебі банк өзге клиенттерге несие бере алмай қалады.
Проблемалық қарызбен күресу үшін тиімді құрал ретінде коллекторлық
агенттіктермен серіктестік орнатуды айтуға болады. Себебі банк үшін мерзімі
өткен қарызды қайтару оңай емес және өте үлкен шығындарды талап етеді, ал
коллекторлық агенттіктерде олардың барлығы бар. Алайда коллекторлық
қызметтер бағасының динамикасы жылдам өсуде. Сондықтан банктерде
коллекторлық қызметті автоматтандыру жүйесі қолданылуы қажет. Сонымен
бірге, егер қарызды өндіру бойынша жұмыс соңғы стадияларында берілген
болса, коллекторлық кеңселер максималды комиссияларды талап етеді.
Станислав Короптың айтуы бойынша проблемалық несиелермен жұмыс
жүргізудің ең тиімді әдісі оны қайта құрылымдау болып табылады. Алайда бұл
тек сақталған төлемқабілеттіліктің сәйкес деңгейіндегі ірі қарыздар мен
клиенттердің жағдайында дұрыс болады. Бөлшек несилермен жұмыс жүргізу
кезінде ірі коллекторлық агенттіктермен серіктестік жасау және оның банкте
қажетте деңгейде өз бетінше өндіріп алуы жағдайында оңтайлы болады ...
Қазіргі уақытта проблемалық қарыздың бір бөлігін банк коллекторлық
компанияларға сатады, және де банктер көбіне осы қарыздарды сатып алуға
оларға несие береді. Яғни, банк нақтырақ айтсақ ол қарыздан арылады.
Сонымен қатар антиколлекторлық ұйымдар бар. Олардың клиенттері болып
банктен несие алған және оны уақытылы өтеуге мүмкіндігі жоқ, банк шарттарын
қайта қарауды талап ететін жеке тұлғалар табылады.
Несие берерден бұрын банк қарыз алушының қаржылық жағдайын міндетті
түрде талдауы қажет. Қаржылық көрсеткіштер клиент туралы толық көрініс
беруі қажет. Банк шағын кәсіпорындардың несиелік қабілеттілігіне ерекше
көңіл аударуы қажет, себебі олар әлемдік қаржы дағдарысына бейім болып
келеді. Алайда шағын кәсіпорындардың несиелік қабілеттілігі Ресейде ірі
ұйымдардағыдай бағаланады. В.В. Заболоцкидің пікірі бойынша несиелік
қабілеттілікті бағалаудың дәстүрлі әдістері шағын бизнес үшін
қабылданбайды [14, 61б.], себебі шағын кәсіпорындар салық сызбаларын жиі
қолданады, және оларда қаржылық есептілік қателіктерінің деңгейі жоғары
болады.
Ресей және шетелдік банктік тәжірибеде қарыз алушының несиелік
қабілеттілігі ретінде несие бойынша, оның пайыздары бойынша банк алдындағы
міндеттемелерді келісім-шартта көзделген мерзімдерде және толық көлемде
өтей алу қабілеттілігі түсініледі [15, 52б.].
Несиелік қабілеттілікті бағалау банктің қарыз алушыны оған несие беру
мүмкіндігі мен дұрыстығы тұрғысынан тексеруін білдіреді [16, 40б.].
Несиелік ұйымдардың несиелер, ссудалық және оған теңестірілген қарыз
бойынша мүмкін жоғалтуларға резервтерді қалыптастыру тәртібі туралы Ресей
Федерациясының 254-ІІ Ережесінде клиенттің қаржылық жағдайын бағалауға
минималды талаптар белгіленген. Әрбір банк клиенттің қаржылық жағдайын
бағалауға жеке тәсілдеме, әдістемелер мен үлгілер қолдана алады.
Бұл нұсқаулықта өзге де қол жетімді мәліметтерді қолдану ұсінілады:
- бір немесе бірнеше жеткізушілер және (немесе) тапсырыс берушілерге
мәнді тәуелділік;
- саланың жағдайы, қарыз алушының нарықтағы бәсекелестік жайғасымы,
бағалық тәуекелдер;
- компанияны басқаруы;
- компанияның сенімділігі (иелерінің сенімділігі, өткізу желілерінің
әртараптандырылуы);
- несиелік тарихы (нақты қарыз алушының банктермен жұмыс жасау
тәжірибесі, өзге банктердегі несиелік тарихы);
- сот істерінің болуы немесе болмауы;
- қарыз алушының қаржылық топтар мен холдингтерге қатыстылығы;
- аймақ көлеміндегі қарыз алушының мәнділігі [17, 53б.].
Несиелік тәуекелді бағалау кезінде сапалық және сандық көрсеткіштер
қолданылады. Сапалық мәндер бойынша клиентті несиелеу туралы шешім
қабылданса, сандық көрсеткіштер негізінде қарыз алушыны несиелеу варианты
таңдалады. Сандық және сапалық көрсеткіштер жалпыланған болмауы қажет, олар
қарыз алушы қызметінің ерекшелігіне байланысты болуы қажет.
Несиелік қабілеттілікті бағалаудың сандық көрсеткіштері үш топқа
бөлінеді:
1. Салалық ерекшелік көрсеткіштері:
- сала дамуының динмикасы;
- саланы дамыту перспективалары;
- аталмыш өнімге нарықтың (саланың) қажеттілігі.
2. Аймақтық ерекшелік көрсеткіштері:
- аймақ экономикасының даму динмикасы;
- аймақ экономикасын дамыту перспективалары;
- аймақ нарығының аталмыш өнімге қажеттілігі.
3. Кәсіпорын қызметінің көрсеткіштері:
- қарыз алушының несиелік тарихы;
- кәсіби кадрлық құрамды бағалау;
- кәсіпорынның моральдық-психологиялық жағдайын бағалау;
- салаға байланысты кәсіпорынның нарықтағы қызметінің мерзімі;
- кәсіпорынның экономикалық саясаты;
- кәсіпорынның техникалық жарақтануы;
- кәсіпорынның кадрлық саясаты [14, 63б.].
Сандық көрсеткіштер – бұл қаржылық-экономикалық көрсеткіштер.
М.В. Помазановтың пікірінше, қаржылық көрсеткіштер өте көп болмауы
қажет, себебі бұл олардың өлшемдерін анықтау кезінде белгілі бір
қиындықтарға әкеледі: компанияның қаржылық жағдайына әсер ету туралы нақты
көрініс беретін көрсеткіштерді таңдау қажет; көрсеткіштерді инфляцияға
немесе валюта бағамының өзгерісіне түзетуді есептмеу үшін көрсеткіштерді
қатынастар түрінде алу қажет, мәселен, операционды пайданың түсімге
қатынасы, операциялардан түсетін ақша қаражаттарының міндеттемелерге
қатынасы [18, 39б.].
Егер қарыз алушының несиелік тарихы оң болса, несие 30 күннен аспайтын
мерзімге беріледі және оның көлемі банк капиталының 1%-ынан аспауы қажет,
және де клиенттің несиелік қабілеттілігін бағалау үшін банк тек 3-4
көрсеткішті ғана қолданады.
Негізінен банктер қарыз алушылардың қаржылық жағдайын бағалау үшін бір
өлшемдерді қолданады, және олардың барлығы қарызды қайтармау тәуекелділігін
барынша азайтуға бағытталған.
Қарыз алушының балансын баланс баптарының өсу қарқынынғ олардың
абсолютті өзгерісін, үлес салмақтарының өзгерісі талдауға мүмкіндік
беретіндей етіп салыстырмалы аналитикалық балансқа айналдыру ұсынылады.
Капитал туралы соңғы Базель келісіміне сәйкес несиелу кезінде қарыз
алушыларды бағалау үшін келесі түрдегі ішкі рейтингтерге негізделген
тәсілдемені қолдану ұсынылады: ішкі несиелік рейтингтер жүйесін құру; қарыз
алушының несиелік қабілеттілігін бағалау және оларға рейтингтер беру; әрбір
қарыз алушы үшін оның дефолтының ықтималдығын есептеу; ықтималды дефолт
кезіндегі қарыз алушы қарызының жалпы сомасын бағалау; қарызды өтеу
мерзімдерін анықтау. Тәсілдемені қолдану дұрыс экономико-математикалық
модельдерді құруды білдіреді, соның ішінде әлеуетті қарыз алушыларды
іріктеуге мүмкіндік беретін несиелік ұсыныстар бойынша шешім қабылдау
моделі [19, 35б.].
2 ҚАЗАҚСТАН ХАЛЫҚ БАНКІ АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНЫҢ ПРОБЛЕМАЛЫҚ НЕСИЕЛЕРДІ
БАСҚАРУ ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ
2.1 Банктің қызметі мен қаржылық нәтижелерін талдау
Қазақстан Халық Банкінің тарихы - бұл Қазақстан аумағындағы жинақ
жүйесінің құрылу және даму тарихы.
Қазақстан Халық Банкі акционерлік қоғамының негізі қайта құрылған
Қазақстан Республикасы Жинақ банкінің базасында қаланған.
Еліміздегі алғашқы жинақ кассасы сонау 1923 жылы, төңкеріс жылдарынан
кейінгі жаңа экономикалық қарым-қатынастар қалыптаса бастаған кезеңде,
Ақтөбе қаласында ашылған болатын, кейіннен ұжымдандыру (коллективтендіру)
және индустрияландыру науқандары жүргізілген тұста, 1936 жылы, Алматы
қаласында КСРО Жинақ банкінің филиалы ашылды. Нақты 1923 жылдан бастап
жинақ жүйесін дамытудың және көпшілікке таратудың жаңа белесі басталды.
Ақтөбедегі жинақ кассасы ашылғаннан кейін небәрі 4 жылдың ішінде
республикадағы мұндай кассалар саны 335-ке жетті. 1929 жылы Республикалық
жинақ кассасы құрылып, ол Қазақстандағы барлық кассалар қызметіне жалпы
басшылықты іске асырды. Кейінгі жылдары олардың саны біршама ұлғайып
отырды. Касса салымшыларының қатарына жұмысшыларды, қызметкерлер мен
колхозшыларды неғұрлым көбірек тарту мақсатында жинақ кассаларын тікелей
зауыт-фабрикалардың өзінде, колхоз-совхоздарда, байланыс мекемелерінде және
басқа да кәсіпорындар мен ұйымдарда ашу қолға алынды.
Социалистік қоғамда қалыптасқан әлеуметтік-экономикалық және қаржылық
қатынастардың өзі әрбір кеңес азаматының Жинақ банкі салымшылары қатарына
қосылуына ықпал етті. Халыққа қызмет көрсетудің орасан зор ауқымы жүйесі
қаражат жинақтауға және банк ісінің қалыптасқан тарихи дәстүрлерін
Қазақстан аумағында да бекітуге қолайлы жағдай туғызды.
Жинақ кассалары сонымен қатар мемлекеттік заем облигацияларының, басқа
да бағалы қағаздардың кепілі бойынша мерзімді несиелер берумен айналысты.
Оларға қор операцияларын, басқа да бірқатар қаржылық және банктік
операцияларды жүргізуге рұқсат етілді [20].
Бұл кезеңдегі жинақ ісінде мемлекеттік кредит беру қалыптасып,
біртіндеп дами бастады. Ол жылдары сегіз рет мемлекеттік заем шығарылды,
оның үшеуі – натуралдық заем түрінде болды да, ал екеуі алтынмен есептелді.
Натуралдық заемдар (астықпен, қантпен) мен алтынмен есептелетін заемдар
реформа кезеңіне дейін шығарылды.
1960 жылдың аяғына қарай жинақ кассаларындағы салымшылар саны 1 770 мың
адамға жетті, ал салым ақшаның көлемі 322,7 млн сомды құрады, салымның бір
адамға шаққандағы орташа мөлшері 182 сом болды. Жинақ кассаларының саны
1950-1960 жылдар аралығында 1,8 есеге өсіп, 1960 жылдың аяғында 2805-ке
жетті. Қазақстандағы жинақ ісі мен жинақ кассалары желісінің кеңінен қанат
жаюы ең алдымен еліміздегі тың және тыңайған жерлердің игерілуі нәтижесінде
халық шаруашылығының қарқынды дамуымен, еңбекшілердің материалдық тұрмыс
жағдайының айтарлықтай жақсаруымен байланысты болды. Тек 1955 жылдың өзінде
еліміз бойынша салымшылар шоттарының 44,1 пайызы, ал салымдар қалдығының 44
пайызы тың жерлерді игеру жаппай жүргізілген солтүстік өңірдегі Көкшетау,
Қостанай, Солтүстік Қазақстан, Ақмола, Павлодар облыстарының үлесіне тиді.
60-жылдардың басында жинақ кассаларында тұрғындардан пәтер, коммуналдық
және басқа қызметтер ақысын қабылдау операцияларын жүргізу қолға алынды.
Сонымен бірге жинақ кассаларының құзырына зауыт-фабрикалардың, жергілікті
кәсіподақ комитеттерінің, өзара көмек кассаларының және шаруашылық
қызметпен айналыспайтын қоғамдық ұйымдардың ағымдағы шоттарын жүргізу
берілді. Жинақ кассаларының жұмысшылар мен қызметкерлердің, сондай-ақ
колхозшылардың жалақысынан ақша сомасын қатаң еріктілік қағидатын сақтай
отырып, шоттар мен салымдарға қолма-қолсыз аудару операциялары көбірек
қолданыла бастады.
Жинақ жүйесінің одан әрі дамуы үшін ақша бірлігін күшейтудің маңызы зор
болды. Алайда 1961 жылы жүргізілген реформа айналымдағы ақша массасын
бақылау және ақша шығаруды шектеу шарасы ретінде ойластырылғанымен,
көздеген мақсатқа қол жеткізілмеді, ол үшін бүкіл шаруашылық құрылымы қайта
өзгертілуге тиіс еді, сондықтан аталған реформа ақша белгілерін ауыстырумен
және сомның жаңа бағамын белгілеумен ғана шектелді. 1963 жылдан бастап
жинақ кассалары Қаржы министрлігінің құрамынан шығарылып, Мемлекеттік банк
қарамағына берілді, халық салымдарының қаржысы бұдан былай банктің кредит
ресурсын толықтыруға жұмсалатын болды. 60-жылдардың аяғында жинақ ісінің
нағыз даму шегіне жетіп, көркейген кезеңі болды: дәл сол жылдары халық
шаруашылығына кредит беруге күрделі капитал қаражаты жіберілді, ал оның
негізгі көзін тұрғындардың кассалардағы жинақ салымдары құрады.
1988 жылғы банктік реформа бойынша банк жүйесін екі деңгейге көшіру
көзделді: орталық банк және арнаулы банктер. Мемлекеттік еңбек жинақ
кассалары КСРО Жинақ банкіне айналдырылып, халыққа және заңды тұлғаларға
қызмет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1 ПРОБЛЕМАЛЫҚ НЕСИЕЛЕРДІ БАСҚАРУ: ТЕОРИЯСЫ, ОТАНДЫҚ ЖӘНЕ ШЕТЕЛ
ТӘЖІРИБЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
... ... ... ...
1.1 Несиелік тәуекел түсінігі және оны басқару мен бағалау
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1.2 Тәуекелдерді төмендету әдістері мен тәсілдерін қолдану
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1.3 Проблемалық несиелерді басқарудың шетелдік 17
тәжіриебесі ... ... ... ... ... .
2 ҚАЗАҚСТАН ХАЛЫҚ БАНКІ АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНЫҢ ПРОБЛЕМАЛЫҚ НЕСИЕЛЕРДІ
БАСҚАРУ ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ ... ... ... .. 22
2.1 Банктің қызметі мен қаржылық нәтижелерін 22
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Банктің несиелік қызметі және оны 30
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Банктің проблемалық несиелерді басқаруы тұрғысында несиелік
тәуекелін 37
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
3 БАНКТІҢ ПРОБЛЕМАЛЫҚ НЕСИЕЛЕРДІ БАСҚАРУЫН ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
3.1 Стресс-тестілеу әдісін қолданумен ықтималды банктік тәуекелдерді
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
3.2 Проблемалық несиелерді азайту тұрғысында несиелік қабілеттілікті
бағалау әдістемесін жетілдіру 57
механизмі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2 Банктердің несиелік тәуекелін басқару 60
кезеңдері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 68
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
А ҚОСЫМШАСЫ – Қазақстан Халық Банкі АҚ-ның 2010 жылғы бухгалтерлік
балансы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70
... ... ... ... ... ... ...
Ә ҚОСЫМШАСЫ – Қазақстан Халық Банкі АҚ-ның 2010 жылғы жылдық жиынтық
есептемесі, Клиенттерге несиелер бөлімі ... ... ... ... ... ... .. 71
Б ҚОСЫМШАСЫ - Қазақстан Халық Банкі АҚ-ның 2010 жылғы жылдық жиынтық
есептемесі, Қаржылық тәуекелдерді басқару
бөлімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...73
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстанның бүгінгі дамып отырған банк
секторының бәсекелестікке қабілетті дамыған банктердің қатарына кіруі үшін
ең әуелі олардың тәуекелдерінің басқарудың тиімділігін арттыруға терең мән
беру қажет. Ең бастысы бұл жерде ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің
несиелік тәуекелдерін басқаруды жүйелі түрде зерттеуде жоғарыда көтерілген
мәселелердің шешімін табу барысында арнайы теориялық, әдістемелік және
тәжірибелік тәсілдерді қолдануды қажет етеді.
Несиелік тәуекел отандық банктердің дамуына қауіп төндіріп отырған
тәуекелдің түріне жатады. Себебі, әлемдік тәжірибе көрсеткендей дағдарыс
тұсында көптеген коммерциялық банктердің банкроттыққа ұшырауы қарыз
алушылардың несиелерді қайтармауымен және олардың несиелік тәуекел-
менеджменті саласында ойластырылмаған саясат жүргізуіне байланысты болуда.
Проблемалық қарыздарды тиімді басқару банктердің маңызды міндеттерінің
бірі болып табылады. Себебі шетел тәжірибесінде банктер банкроттылығының
көпшілігі активтерді басқарудың сапасыздығымен, және бірінші кезекте
дебиторлық қарызды басқарумен бай ланысты.
Қазақстандық коммерциялық банктер үшін мұндай мәселе қосарлы көрініс
тапқан, яғни олардың несиелік қоржындарында мерзімі өткен және күмәнді
несиелердің үлесі дамыған елдердің банктерінен екі-үш есе артып отырғандығы
жасырын емес. Сондықтан да, кез-келген ҚР екінші деңгейдегі банктердің
қызметінің тиімділігі және жалпы еліміздің банк секторының тұрақтылығы
несиелік тәуекел-менеджменттің тиімділігін арттыруға тікелей байланысты,
әсіресе қазіргі қаржы дағдарысы жағдайында оның маңыздылығы арта түсуде.
Демек, ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің несиелік-тәуекел
менеджментінің тиімділігін арттыруға арналған және бүгінгі банктік
сектордың қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз етуді мақсат етіп қойған бұл
зерттеу жұмысының тақырыбы - ең өзекті тақырыптардың қатарынан орын алатыны
ешқандай да күмән тудырмайды.
Ендеше, ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің несиелік-тәуекел
менеджментінің тиімділігін арттыру барысындағы жоғарыда аталған
мәселелердің бүгінгі күнге дейін оң шешімін таппай отырғаны және олардың
отандық ғылыми жұмыстарда терең де жете зерттелмей келуі, бұл
диссертациялық жұмыстың тақырыбын таңдауға себеп болды.
ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің проблемалық несиелерді басқару
тұрғысындағы несиелік-тәуекел менеджментінің тиімділігін арттыруға
байланысты өзекті мәселелер, өз кезегінде дипломдық жұмыстың мақсаты болып
және басты міндеттерін анықтап отыр.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен басты міндеттері. Зерттеудің мақсаты
екінші деңгейлі банктердің несиелік операцияларды жүзеге асыруы барысындағы
несиелік тәуекелдерін, проблемалық несиелерін басқарудың теориялық және
практикалық негіздерін зерттей отырып және банк қызметіне кешенді талдауі
жүргізе отырып, проблемалық несиелерді басқару тұрғысындағы несиелік
тәуекел-менеджмент қызметін оңтайландыру бағыттарын ұсыну.
Қойылған мақсатқа жету мынадай міндеттерді шешуді көздейді:
- несиелік тәуекелдің және несиелік тәуекел-менеджментінің экономикалық
мәнін ашу және типтерін қарастыру;
- банктік несие тәуекел-менеджментінің құрылымы мен оның элементтерін
анықтау;
- ҚР-ғы ЕДБ-дің несиелік тәуекел-менеджментінің несиелік қоржынын
сапасын басқару ықпалына баға беру;
- проблемалық несиелерді айқындау және олармен банктердің жұмысына баға
беру;
- екінші деңгейдегі банктердің жиынтық несие тәуекелін болжау
әдістерін ұсыну;
- несиелік тәуекелді басқаруда экономикалық-математикалық әдістерді
пайдалану жолдарын ұсыну.
Зерттеу пәніне: ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің несиелік тәуекел-
менеджментінің қызметін ұйымдастыруға байланысты қалыптасатын қаржылық
қатынастар жиынтығы жатады.
Зерттеу обектісі болып Қазақстан Халық Банкі акционерлік қоғамының
несиелік тәуекелді басқару тұрғысындағы қызметі табылады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Зерттеудің әдістемелік
және теориялық негізіне қазіргі кездегі отандық және шетелдік
экономистердің несиелік тәуекелді, проблемалық несиелерді басқару жүйесінде
орын алатын мәселелері туралы зерттеулері пайдаланылды.
Зерттеудің ақпараттық және статистикалық базасы. Зерттеудің
статистикалық және ақпараттар базасы ретінде ҚР Ұлттық банктің және ҚР
қаржылық қадағалау агенттігінің ақпараттық бөлімшелерінің статистикалық
және есептік деректері, нормативтік құжаттары, Қазақстан Халық Банкі АҚ
жылдық есеп деректері, түрлі деңгейдегі ғылыми-тәжірибелік конференция
материалдары, сондай-ақ несиелік тәуекелді басқару жүйесі жайлы сұрақтарды
қамтитын жергілікті және шетелдік басылымдардағы мақалалар және т.с.с.
пайдаланылды.
Сонымен қатар, ғылыми жұмыста көрсетілген төмендегідей шетелдік
экономистердің ғылыми еңбектері (О.И.Лаврушин, В.А. Кудрявцев, Е.В.
Кудрявцева, К.Р. Тагирбеков, Г.Г. Коробовой, В.И.Колесников, О.М.Марков,
В.М.Усоскин, Е.Ф.Жуков, Э.А.Уткин, Е.Б.Ширинская және т.б.) және отандық
экономист-ғалымдардың (Ғ.С. Сейітқасымов, Н.Н.Хамитов, Ұ.М. Искаков, О.Б.
Баймұратов, Ш.Р. Әбділманова, Г.Т. Қалиева, С.Б. Мақыш, Л.П. Корнилова, И.
Новиков және т.б.) еңбектері пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден,
үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және
қосымшалардан тұрады
1 ПРОБЛЕМАЛЫҚ НЕСИЕЛЕРДІ БАСҚАРУ: ТЕОРИЯСЫ, ОТАНДЫҚ ЖӘНЕ ШЕТЕЛ
ТӘЖІРИБЕСІ
1.1 Несиелік тәуекел түсінігі және оны басқару мен бағалау мәселелері
Бірқатар банктерде тәуекел-менеджмент жүйесі мүлдем құрылмаған болса,
басқаларында – осы функцияның тәуелсіздігі қамтамасыз етілмеген,
үшіншілерінде – жоғары басшылық тәуекел-менеджерлердің туындаған
проблемалар жөніндегі ескертулеріне құлақ аспайды. Банк жүйесінің даму
кезеңінде басшылық тәуекелдерді басқарудың тиімді жүйесін құру үшін
айтарлықтай күш-жігер салуға тиіс. Ал ол үшін жоғары басшылықтың саяси еркі
қажет. Біздің ойымызша, Несие тәуекелділігі - сыртқы және ішкі орта
факторлары әсерінен қарыз алушы тұлғаның банк алдындағы өз міндеттемелерін
орындаудан жартылай немесе толықтай айырылуы. Шынайы экономикаға
жіберілген қарыздарды икемді басқарудың бірден-бір жолы – тәуекелдерді
дұрыс басқара білу [1, 122б.].
Қарыз алушыларды несиелеу кезінде туындайтын төлемсіздікті, жалпы
тәуекелділікті төмендету үшін бірнеше факторларды ескерген жөн:
- экономикадағы өзгерістерге сезімтал қандай да бір салаға
банктің несиелік қызметінің араласу деңгейін;
- қиындықты айтарлықтай сезінетін клиенттерге тиесілі болатын
несиелер мен басқа да банктік мәмілелердің үлес салмағын;
- жаңа, дәстүрлі емес, аз зерттелген салаларға банктің араласу
деңгейін;
- несиелер ұсыну, банктің бағалы қағаздар портфелін қалыптастыру
бойынша саясатқа жиі өзгертулер мен толықтырулардың жасалуын;
- жаңа және жақында тартылған клиенттердің үлес салмағын;
- аз уақыттың ішінде тәжірибеге жаңа қызметтердің неғұрлым мол
түрін енгізуін;
- тез құнсызданатын немесе нашар өтімді кепілзаттарының
қабылдануын.
Несие тәуекелділігін басқаруға байланысты айтарлықтай қиындықтарға
әкелетін кемшіліктер деп келесілерді атауға болады:
- несиелік саясат туралы жазбаша құжаттың болмауы немесе нашар
дайындалуы;
- несиелік портфель концентрациясына қатысты шектеу қойылмауы;
- несиелік жетекшілердің орталықтандырылуы мен
деорталықтандырылуы;
- несиелік объекттің жеткіліксіз талдауы;
- қарыз алушыны үстіртін талдау;
- кепілзатының асыра бағалануы;
- клиентпен байланыстың жиі болмауы немесе тіптен болмауы;
- бақылау аралығының ұзаруы (кәсіпорындарды несиелеуде) немесе
тіптен жүргізілмеуі;
- құжаттарға байланысты жеткіліксіз бақылау;
- қарыз қаржыларды шектен тыс қолдану;
- несиелік құжаттар топтамасының толық болмауы немесе қатаң
қадағаланбауы;
- несиелік процесті тиімді бақылап, уақытында аудиторлық
тексеруге ұсынбау және т.с.с. [2, 88б.].
Несиелік қоржынның сапасын бағалау критерийлеріне несиелік тәуекел,
табыстылық және өтімділік деңгейі жатады. Дүниежүзілік тәжірибеде несиелік
тәуекелді екі топқа бөлуге болады:
- қарыз алушының әлеуетті шығындарды бағалауға байланысты тәуекелі;
- келісім-шартты клиент орындамаған жағдайда, ақшалай шығындардың
көлемін бағалайтын несиелік өнімнің ішкі тәуекелі.
Сурет 1. Несиелік тәуекелді бөлу[1]
Қазақстанда несие тәуекелділігін басқару жүйесінде жекелеген
элементтер ғана қызмет етуде. Несие тәуекелділігін басқарудың толық
жүйесіне әлі қол жеткізілген жоқ. Біз оның көптеген себептері бар деп
есептейміз: Біріншіден, біздің елімізде несиелік операциялар әлі қалыптасу
және даму сатысында, өйткені несиелік ресурстар көбіне шет елдерден
тартылатындығы сияқты, қарыз алушының несие қабілеттілігін анықтаудың
бірыңғай жүйесі жоқ, тағы да шет елдердің әдістеріне жүгінуге тура келеді.
Екіншіден, жоғарыда аталып өткендей, ақпараттық жүйенің әлсіздігі, несиелік
бюро қызметінің қалыптасу сатысында болуы, банктің іскерлік тәуекелділігін
тудырады. Еуропалық одаққа кіретін елдерде кредиторлар тұрақты негізде
несиелік бюролар арқылы қарыз алушылардың төлемқабілеттілігі туралы
ақпаратпен алмасады. Қазақстанда жеке несиелік бюролармен қатар несиелерді
мемлекеттік тіркеу институттарын құру жоспарлануда, бұл көптеген дамыған
елдерде қолданылады. Үшіншіден, ұсынылған несиелер бойынша кепілдеу
жүйесінің болмауы, бізде кепілдік қоры депозиттер мен ипотекалық несиелерге
қатысты құрылған. Төртіншіден, банктің несие тәуекелділігін есептеудің
бірыңғай әдістемесі жоқ, оның ішінде Қазақстанның экономикалық, әлеуметтік
т.с.с. ерекшеліктерін ескеріп құрылған. Бесіншіден, банктік несие бойынша
қабылданған кепіл заттардың барлық уақытта анықталған өтімділікті көрсете
алмауы. Алтыншыдан, жақсы дайындалған барлық уақытта несие тәуекелділігіне
қарсы әрекет көрсете алатын несиелік саясаттың болмауы. Жетіншіден, банк
персоналдарының нашар дайындығы мен әрекеті және тез шешім қабылдай алмауы,
Сегізіншіден, қарыз алушыға байланысты келеңсіз немесе күтпеген
жағдайлардың орын алуы [3,76б.].
Зерттелген анықтамаларды нәтижелей келе, несие тәуекелділігі – бұл
кредитордың несиелік келісімнің шартында көрсетілген уақытта несие бойынша
негізгі қарыз сомасын және (немесе) ол бойынша есептелген сыйақы сомасын
қайтарып ала алмау ықтималдығы, деуге әбден болады.
Несие тәуекелділігі жіктемесі - бұл несиелік қатынастар құрылымының,
несиелеудің негізгі қағидаларының, қызметтерінің, яғни әр алуан сыртқы және
ішкі өзгерістер барысында толық сақталатын көрінісін білдіреді. Банктің
несие тәуекелділігін төмендету мақсатында төлемдерді қайтармау тәуекелінің
деңгейіне айтарлықтай әсер ететін факторларға ерекше назар аудару қажет, ол
тікелей біз дайындаған несие тәуекелділігі бойынша өзіндік жіктеуімізде
көрініс тапты. Несие тәуекелділігі банк тәуекелділігінің құрамдасы, банк
тәуекелділігі жөнінде берілген анықтамалар сан түрлі. Тәуекелділік жоғалту
қауіптілігі (немесе қауіп), бұл анықтама тәуекелділіктің өлшемінің өзгеру
сұрағын шеше алмайды. Банкте жақсы жетілдірілген және қалыптасқан несие
тәуекелділігін басқару жүйесін жасап алмай, несие тәуекелділігін басқарудың
тиімділігіне қол жеткізу мүмкін емес.
Халықаралық банктік тәжірибеде тәуекелдерді басқару процесі қаржылық
менеджменттің шешуші бағыты деп қарастырылады. Тәуекелдерді басқару
(тәуекел-менеджмент) – бұл тәуекелдерді төмендету арқылы табыстардың
көлемін арттыруға және шығындардың көлемін азайтуға бағытталған шешімдерді
қабылдау және жүзеге асыру бойынша шаралардың жиынтығы болып табылады.
Тәжірибеде тәуекелді басқару кешенді сипаттағы және тәуекелдердің
салдарынан болатын қолайсыз нәтижелерді төмендетуге немесе болдырмауға
бағытталған аналитикалық, ұйымдастырушылық және қаржылық шаралардың
жиынтығы болып табылады. Тәуекелдерді сапалы деңгейде басқару коммерциялық
банктің ұзақ мерзімді перспективадағы табыстарға қол жеткізу мүмкіндіктерін
көтереді. Банк операцияларының басым бөлігі несиелік қызметпен байланысты.
Сондықтан да, несие тәуекелділігін басқару банктің қаржылық жағдайын
қамтамасыз етудің ең маңызды жолы болып табылады. Зерттеу барысында
қарастырылған анықтамалардың біреуі де несие тәуекелділігін себебі мен
нәтижесі бар белгілі бір үрдіс ретінде сипаттамайды, сондықтан несие
тәуекелділігін дұрыс жіктеу оларды тиімді басқаруға мүмкіндік береді деп
есептеп, несие тәуекелділігінің жаңа жіктемесі енгізілді.
Тәуекелді басқару - бұл өзіне: тәуекелдерді болжауды, олардың мөлшері
мен әсерін анықтауды, олардың алдын алу немесе олармен байланысты
залалдарды төмендетуге арналған іс-шараларды дайындау мен жүзеге асыруды
біріктіретін үрдіс. Осылайша, несиелік үрдіс пен оны жүзеге асырумен
байланысты несие тәуекелділігі, коммерциялық банктердің несиелеу жүйесі
бағытталған әсер ету объектілері болып табылады. Қалыптасқан банктік
тәжірибеде несие операцияларын жүзеге асыру және несие тәуекелділігін
басқару бойынша бірнеше әдістер мен тәсілдемелер қолданылады (2-сурет) [4,
22б.].
Сурет 2. Несие операцияларын және несие тәуекелділігін басқару
бойынша қолданылатын тәсілдемелер (шаралар)[2]
Бұл жерде, несиелеу жүйесі несиелік қатынастарды ұйымдастырудың басты
буыны деп айтуға болады. Жалпы несие тәуекелділігін басқаруға екі тұрғыдан
келу қажет: нақты қарыз алушының несиелік тәуекелін басқару және несиелік
портфельдің тәуекелін басқару тұрғысынан деп есептейміз.
Банктің несие тәуекелділігі сыртқы ортамен қатар ішкі орта факторларына
да тәуелді, сол себепті біреуіне ғана кеңірек көңіл бөліп (әдетте, сыртқы
факторлар әсерінен болатын тәуекелдер қауіпті саналады), екіншісіне
үстіртін қарауға болмайды. Өйткені, бүгінгі тәуекелділіктің шағын көрінген
элементтері, ертеңгі күні басқарылмайтын жағдайға жетуі мүмкін. Несие
жүйесіндегі тәуекелдерді басқару мен бағалаудың отандық және шетел
тәжірибелерін қарастыра келе, несие қабілеттілікті анықтау әдістері мен
әдістемелерінің әр түрін зерттеу барысында айтылған өзіндік ерекшеліктері
мен басымдықтары бар, тек қарыз алушы субьектті жақсы тани біліп, тиісті
әдістер мен әдістемелерді орынды қолдана білгенде ғана қарыз алушының несие
қабілетін анықтауға мүмкіндік болады деп санаймыз, бұл жерде басты назар
несие менеджерінің іскерлік қабілетінде болуы тиіс. Яғни, банктің несие
тәуекелділігін басқару, бірінші кезекте жөнімен дайындалған нормативті
құжаттарға тәуелді болса, екінші кезекте банк қызметкерлерінің біліктілік
деңгейіне байланысты болады.
Несиелік тәуекел деңгейіне қарай,, яғни қарыз алушының келісім-шартта
бекітілген мерзімде несие берушіге төлемеген негізі қарызы мен пайызының
сомасына қарай несиелер жіктеледі. Несиелік тәуекелдің шамасына қарай
барлық несиелер мынадай сыныптарға бөлінеді:
1) Стандартты;
2) Күмәнді
- 1-санатты күмәнді-төлемдерді уақытылы және толық төлеген
жағдайларда;
- 2-санатты күмәнді-төлемдерді кешіктіріп немесе жартылай төлеген
жағдайларда;
- 3-санатты күмәнді-төлемдерді уақытылы және толық төлеген
жағдайларда ;
- 4-санатты күмәнді-төлемдерді кешіктірген немесе толық төлемеген
кезде;
- 5-санатты күмәнді;
3) Үмітсіз.
Стандартты несие –қайтару мерзімі жетпеген және оның сапасы күдік
тудырмайтын несие. Бұл санаттарға несиелер қайтарылмай қалу туралы ой
тудырмайды.
1 және 2-санатты күмәнді несиелерге мынадай несиелер жатады: қаржылық
жағдайы тұрақты клиенттерге берілген, бірақ белгілі дәрижеде
қанағаттанарлықсыз көрсеткіштері бар, мысалы дебиторлық қарыздардың, өтімді
емес тауар қорларының, дайын өнімнің өсуі.
3-санатты күмәнді несиеге-негізі қарызды немесе сыйақыны қайтару
бойынша төлемдерді тоқтатпайтын төлемдерді жатқызамыз. 30-60 күнге дейін
және кем дегенде бір рет шарт мерзімін ұзарту, өндіріс құлдырауының
нәтижесінде қарыз алушының қаржылық жағдайы шамалы немесе әлуеті
төмендеуі, конъюктуралық нарықтың өзгерістеріне байланысты, қарыз алушыда
сәйкес несиелік құжаттаманың болмауы.
4-санатты күмәнді несиелерге -60-90 күнгі дейін төлем кешіктірілуі,
яғни қарыз алушының негізі табыс көзінен алынған қаражаттарының жүйелі
жетіспеушілігі. Кем дегенде бір жыл мерзімге сауықтыру шаралырын белгілеу,
қарыз алушы зиян шеккен, бірақ оның қызметін тоқтатуға әсері жоқ форс-
мажорлық жағдайлар, басқа банктерден несие және кепіл бойынша мерзімі
өтіп кеткен қарыздардан туындайтын несиелер жатады.
Егер келесі негіздердің бірі болса, онда несие үмітсіз болып
табылады:
- негізгі қарызды немесе сыйақыны қайтару бойынша төлемнің 90 күннен
асқан мерзімде кешіктірілуі;
- қарыз алушыны банкрот деп жариялағанда;
- кем дегенде бір жыл мерзімде сауықтыру шаруалары жарияланғанда;
- форс-мажорлық, қарыз алушыға материалдық залал келтірген және өз
қызметін әрі қарай жалғастыруға мүмкіндік бермейтін басқа да жағдайлар
[5, 58б.].
1.2 Тәуекелдерді төмендету әдістері мен тәсілдерін қолдану тәжірибесі
Банктердің несие қоржындарына байланысты тәуекелдерді тежеу үшін өткен
жылы қабылданған бірқатар пруденциалдық нормативтердің, жылжымайтын мүлікке
байланысты несиелеу тәуекелдері және сыртқы кредиторлар тұлғаларына
байланысты несиелеу нормативтерін қоса алғанда дұрыстығын айту қажет.
Жылжымайтын мүлікке бағаның тез өсуін және ипотекалық несиелеу және
құрылысты несиелеудің одан әрі жалғасқан толқынын негізгі ала отырып,
несиенің негізгі сомасы мен қамтамасыз етуге ұсынылған активтің бағалау
құны арасындағы пайызға ара қатынасын және несиелерді жіктеу үшін олардың
төлем қабілеттілігі бойынша, әсіресе ақша-несие талаптарын күшейтудің
әсерінен несиенің өсу қарқыны қажетті қарқыннан қалған жағдайда, одан әрі
күшейту мәселесін қарауға тура келеді. Бұдан басқа, сыртқы несиелеу және
банктің инвестициялық қызметі бойынша пруденциалдық нормативтерді күшейту
мүмкіндігін қарастыру қажет.
Сыртқы қаржыландыру есебінен өзінің бизнес стратегиясын қаржыландыратын
ЕДБ–ң соңғы жылдары өтімділіктің тапшылығы, қатаң талаптары жағдайында және
қайта қаржыландыру мен өтімділік тәуекелдерінің өрістеуі барысында іс-
әрекет жасауға мәжбүр болды, бұл олардың активтерінің өсу қарқынының
баяулауына және өз кезегінде нақты сектордағы несиелеу деңгейінің
төмендеуіне алып келді [6,128б.].
Бұл ретте, жылжымайтын мүлік пен құрылыс секторларын несиелеу көлемі
төмендеді, сондай-ақ өз бизнесіне банк ресурстарының есебінен белгілі бір
деңгейдегі тұрақтылық жағдайында демеу көрсетіп отырған шағын кәсіпкерлік
субьектілерін де несиелеу біршама азайды. Жылжымайтыне мүлік нарығындағы
тұрақсыздық және бағаның өзгеруі, іскерлік белсенділігінің төмендеуімен
қатар несиелеу талаптарын қайта қарау арқылы ЕДБ тәуекелдерін қайта
бағалау, сондай-ақ халықтың сатып алу қабілеттілігінің кемуі банк
секторының тұрақты жұмыс істеуіне ықпал ететін негізгі факторлардың бірі
болып табылатын банктердің несиелік портфелінің сапасына кері әсер етті .
Қазақстанның банк жүйесіндегі төлем мерзімі өткен (2, 4, 5 санаттағы
күмәнді және үмітсіз) несиелердің деңгейі бірыңғай несиелерді есепке
алғандағы жиынтық банк активтерінің 10% тең шекті параметрлерінен төмен,
бұл ретте әрі қарай өсу үрдісі байқалды, бұл жаһандық өтімділік
тапшылығының және жылжымайтын мүлік нарығындағы бағаның жағымсыз өзгеруінің
нәтижесі болып табылады. Несие банктің негізгі қызмет түрі болып табыс
әкелуімен қатар, банк үшін тәуекелі де жоғары екені белгілі. ЕДБ-ң несие
портфелінде мерзімі өткен берешектері күннен-күнге артып отырғанын
көруімізге болады. Коммерциялық банктердің несие тәуекелдерін басқару
жөніндегі тәжірибесінің аздығы және несие портфелінің басым бөлігінің
доллармен толығуы, трансшекаралық несиелер мен бағалар тұрақтамауы несие
портфеліндегі мерзімі өткен берешектердің өсуін арттырды [7, 96б.].
ҚР ЕДБ тәуекел-менеджментін дамыту және олардың жай-күйі туралы қазіргі
теориялық және практикалық ережелерді зерттеу, несие жүйесін басқарудың
тәуекел менеджменті құрылымын ұйымдастыру әдістерінің толық
жетілдірілмегендігін және жеткіліксіз деңгейде дамығанын анықтады.
Банктердің ішкі жүйесіндегі несие тәуекелдерін басқару жүйесін құру және
қызметін жандандыру банктердің ішкі қызметіндегі маңызды және керекті
элементке айналуы тиіс. Осы элементтің дұрыс қызметі арқылы ЕДБ халықаралық
талаптарға жауап беретін сенімді және мықты банкке айнала алады.Банк
қызметіндегі несие тәуекелдері жүйесін басқару және оның ішінде қарыз алушы
несие қабілеттілігін жүйелі басқару жөнінде жазылған отандық еңбектер
жоқтың қасы, көп еңбектерде жазылған теориялық материалдардың іс жүзінде
практикадан алшақтығы сезіліп жатады.
Несие жүйесіндегі тәуекелдерді басқарудың теориялық және практикалық
маңыздылығының ЕДБ үшін ғана емес, банк қызметін пайдаланушылар үшін де
мәні зор. ЕДБ мен қатар пайдаланушылар үшін де несие жүйесіндегі
тәуекелдерді басқару екі субьект арасындағы сенімсіздіктің жойылуына,
төлемсіздік, несие қабілетсіздік сияқты факторлардың алдын алуға мүмкіндік
береді. Несие портфеліне жасалған талдау оның сапасының нашарлауына баға
өзгерістерінің жайсыздығын, кәсіпорындардың күйзелісін, тұрғындардың
әлеуметтік факторларын алға тартады.
Несие тәуекелділігін туындататын факторлардың бірі пайыз
мөлшерлемелеріндегі өзгерістер немесе дұрыс есептелмеген пайыз
мөлшерлемесі. Банктер өз қызметі барысында барлық уақытта пайыз
мөлшерлемелерін ырықтандыра алмайды, себебі оған көптеген ішкі факторлармен
қатар сыртқы факторлардың да әсері бар. Атаулы жағдайларда ғана банктер,
мысалы несие портфелін теңдестірп қаржыландыру саясатын жүргізулері мүмкін.
Пайыз мөлшерлемесінің деңгейі несиелер мен инвестициялардың деңгейіне,
меншікті қаражаттар мен қарызға алынған қаражаттардың арақатынасына,
депозиттік салымдардың көлемі мен бағасындағы өзгерістерге,
қайтақаржыландыру, есептік т.с.с. пайыздар өзгерісіне тәуелді болады,
өйткені, еркін пайыздық мөлшерлеме режимінде де ақша-несие мекемелері
пайыздық мөлшерлеменің қолайлы деңгейде сақталуын бақылауға тиіс. Кез
келген жағдайда банктің пайыздық мөлшерлемелер тәуекелінің бөлігін клиентке
аудару мүмкіндігі болады. Алайда басқыншылық деп аталатын осындай
саясаттың орындылығын анықтағанда екі ой-пікірді басшылыққа алу қажет.
Біріншісі – қазақстандық нарықтағы бәсекенің қарқынына қатысты. Егер
клиентке банкті ауыстыру қиынға түссе, онда пайыздық мөлшерлемелердің
түсуін күткенде несиелер бойынша межеленген пайыздық мөлшерлеме
белгіленеді, ал пайыздық мөлшерлеменің өсуі күтілгенде – мерзімді салымдар
мен депозиттер бойынша тіркелген пайыздық мөлшерлеме белгіленеді. Екіншісі
– пайыздық мөлшерлемелердің өзгеру тәуекелінің көбірек бөлігін қарыз
алушыға аудара отырып, банк оның төлеуге қабілетсіз етуі және осының
салдарынан анағұрлым көп жоғалтуы да мүмкін. Өнеркәсіптік және сауда
кәсіпорындарымен салыстырғанда банк мекемелерінің осы тәуекел түрін басқару
мүмкіндіктері көбірек.
Бүгінгі күні Қазақстан шикізат отаны болып санала отырып, оны өндіруге
қаржыны шетелдік инвестиция көздерінен алып отыр, ол ертеңгі күні бірнеше
есе артық қаржы төлеу арқылы дайын өнім алу мүмкіндігіне ие боламыз. Осы
тұрғыда несиелік ресурстардың басым бөлігін өндіріс орындарын ашуға
жұмсасақ, еліміздің қаржыларын молайтуға, арзан ресурс пен қатар арзан
өнімге, әлеуметтік тұрғыда жұмыспен қамтуға қол жеткізер едік, ал бұл
дегеніміз ертеңгі күні заңды және жеке тұлғалардың несие қабілеттілігін
арттыруға септігін тигізері сөзсіз [8, 215б.].
Несиелер бойынша мөлшерлеме белгілеу кейбір базалық мөлшерлеменің
немесе несие тарту мөлшерлемесінің негізінде жүзеге асырылады оған пайда
маржасы мен тәуекел үшін үстеме (негізінде шетел банктерінде) қосылады.
Мысалы, банктермен өтелетін несиелер бойынша мөлшерлеме құнға қосу
формуласының көмегімен белгіленуі мүмкін.
Несие бойынша мөлшерлеме = Тққ + Нс + Қмот + Ош + Пм (1)
мұндағы, Тққ – тартылған қаражаттың құны;
Нс – мерзімге байланысты сыйақы;
Қмот – қарызшының міндеттеме орындамау тәуекелі бойынша сыйақы;
Ош – операциялық шығындар;
Пм – пайда маржасы.
Осы үлгіні ЕДБ қалауы бойынша түрлендіруге болады, біз несие
мөлшерлемесін есептеуде төмендегі формуланы ұсынамыз:
Несие бойынша мөлшерлеме = Тққ + Нстқ (2)
мұндағы,
Тққ – тартылған қаражаттың құны;
Нстқ – несие саясатындағы тәуекелдер құны.
Тартылған қаражаттың құны (Тққ) несиелік ресурстың банк үшін арзан
немесе қымбат көздерден алынуына байланысты болса, несие саясатындағы
тәуекелдер құны (Нстқ) осы несиенің банк үшін қандай тәуекелділік (шығын
мен залал ықтималдығы) әкелетіндігіне байланысты анықталуы қажет және
банктің саясатымен белгіленгені дұрыс деп есептейміз [9,76б.].
ҚР Ұлттық банк және ҚР ҚҚА қолданатын соңғы 2007-2009 жылдары енгізіліп
қолданылып келе жатқан модельдердің бірнеше түрі бар. Соның бірі құпия
жүргізілетін яғни респондент аты-жөні көрсетілмейтін екінші деңгейдегі
банктерді тексеру сауалнамасы - Несие нарығының жағдайы және өлшемдерінің
болжамы деп аталады (1-кесте).
Кесте 1
Несие нарығының жағдайы және өлшемдерінің болжамы
Зерттеудің Сапалық параметрлер негізінде: несиелік ресурстар
мақсаты сұранысының және ұсынысының өзгеру үрдістеріне,
тәуекелдерді басқару жүйелеріне, банк секторын
мемлекеттік реттеу шараларының бірдейлігіне баға беру.
Банктің өзара байланыс жүйесін талдау, стресс-тестинг
өткізу және қаржы тұрақтылығының индикаторларын бағалау
үшін қажетті деректер алу.
Зерттеу әдісіСауалнама жүргізу арқылы тұтас әдіс (екінші деңгейдегі
барлық банктер)
Мақсатты топ Сауалнама банктің жалпы несие саясатын қалыптастыруға
(респонденттержәне (немесе) тәуекелдерді басқаруға жауап беретін банк
) басшысына арналған. Ақпарат тұтастай алғанда банк бойынша
беріледі.
Зерттеу Тоқсандық - жылына 4 рет (қаңтар, сәуір, шілде, қазан)
жүргізу
жиілігі
Сауалнаманың Сауалнама 3 бөлімнен тұрады (толтыру бойынша барынша
құрылымы егжей-тегжейлі ақпарат әдістемелік ұсынымдар бөлімінде
берілген):
банктік несиелеу нарығы;
тәуекелдерді бағалау картасы;
тәуекелдер мен үрдістерді сапалық бағалауға арналған
деректер және ақпарат.
Банктік корпоративтік сектор
несиелеу жеке тұлғалар
нарығы несие портфелінің сапасы
Сұрақтар Корпоративтік сектор: несиелік ресурстарға сұраныс,
секциялары несиелік ресурстарға ұсыныс және оларға ықпал ететін
факторлар, екінші деңгейдегі банктердің, оның ішінде
несие портфеліне қатысты болжамдық күтулер.
Жеке тұлғалар: тұтыну және ипотекалық несиелеу бойынша
сұрақтар
Зерттеу ұлғайту (жұмсарту) параметрлерін белгілеген
нәтижелері респонденттер үлестерінің және оның азаюын (қатаюын)
белгілеген респонденттер үлестерінің арасындағы таза
пайыздық айырмашылықты есептеу арқылы бағаланады.
Е С К Е Р Т У - [7] Ұлттық банк сайтының материалдары негізінде автормен
құрастырылды.
Нәтижелерді сондай-ақ респонденттердің пікірін көрсететін біріктірілген
көрсеткіш болып табылатын диффузия индексінің көмегімен де бағаланады.
Индекс мәндерінің шкаласы -100%-дан 100%-ға дейін өзгереді. Индекстің нөлге
тең мәні респонденттердің ағымдағы ахуал туралы пікірі өткен зерттеулермен
салыстырғанда өзгермегендігін көрсетеді. Респонденттердің пікірі оң немесе
теріс жаққа өзгергенде, бұл тиісінше ұлғаюазаю, жұмсаруқатаю жағындағы
нәтижелерде көрінеді.
Индекске арналған деректер мынадай формула бойынша есептеледі:
Диффузия индексі = (айтарлықтай қатайған деп жауап берген
респонденттердің пайызы + шамалы қатайды деп жауап берген
респонденттердің пайызы*0,5) - (айтарлықтай жұмсарған деп жауап (3)
берген респонденттердің пайызы + шамалы жұмсарды деп жауап берген
респонденттердің пайызы *0,5).
ҚР Ұлттық банкпен қолданылған Несие нарығының жағдайы және
өлшемдерінің болжамы зерттеу материалдарына сүйене отырып төмендегідей
қорытынды жасауға болады: респонденттер арқылы жинақталған Несие нарығының
жағдайы және өлшемдерінің болжамы бойынша сауалнама жауаптары несие
нарығын болжауда тиімді құрал екендігін көрсетті, бірақ уақыт тұрғысынан
алғанда біз келесілерді дұрыс ойлану қажет деп есептейміз және келесі
принциптерді ұстана отырып қызмет атқарып, практикаға енгізуді ұсынамыз:
- зерттеудің дәлділік қағидасы, бұл зерттеу барысында қойылатын
сұрақтардың көптігі шынайы жауаптан жалтаруға әкелуі мүмкін,
сондықтан қойылатын сұрақтар тізімін қайта қарап негізгілерін ғана
алуды көздейді;
- зерттеудің нақтылылық қағидасы, әр тоқсанның соңғы есептік
күніндегі қауырт жұмыстар көптігіне байланысты қателіктер (жалған
мәлімет берілуі немесе есептеу кезіндегі қателіктер) жіберілуі
мүмкін, сондықтан жылына екі рет жарты жылдық және жылдық есеп
берулерге сүйеніп зерттеу жүргізуді ұсынады;
- зерттеудің шынайылық қағидасы, бұл мүлікке қатысты құқықтық және
кепілзаттық құқтарды анықтауға мүмкіндік береді, сол арқылы несие
тәуекелділігі төмендетіледі, яғни Қазақстанда бірыңғай мүлік
тізбесі институтын құру ұсынылады (мұндай тәжірибе әлемнің кейбір
елдерінде және Украинада қолданылады);
- зерттеудің табыстылық қағидасы, бұл табыстың алынуына сенімділік
мөлшері 50-60 пайыздан төмен болса, келісімді құру қажеттілігінің
жоқтығын көрсетеді;
- зерттеудің көздеу қағидасы, бұл операция сәтсіз аяқталса, қосымша
резервтердің қолда бар болуымен сипатталады.
1.3 Проблемалық несиелерді басқарудың шетелдік тәжіриебесі
Проблемалық қарыздарды тиімді басқару банктердің маңызды міндеттерінің
бірі болып табылады. Себебі шетел тәжірибесінде банктер банкроттылығының
көпшілігі активтерді басқарудың сапасыздығымен, және бірінші кезекте
дебиторлық қарызды басқарумен бай ланысты.
Ресейлік экономист А.В. Непомнящийдің айтуы бойынша ресейлік
банктердегі тұтынушылық несие бойынша мерзімі өтіп кеткен қарыздардың өсімі
көп жағдайда қарыз алушылар-жеке тұлғалардың несиелік қабілеттілігін
бағалаудың қолданыстағы әдістерінің жеткіліксіз тиімділгімен және несиелік
қоржынды басқарумен байланысты, ол несиені ұсыну туралы банктің шешім
қабылдау процесіндегі бұл әдістерді жетілдіру маңыздылығын анықтайды.
Микаэл Горский пайымдауынша қайтарылмаған және мерзімі өткен несиелер
көлемінің өсуі – бұл коммерциялық несиелеудің басқыншылдық өсімінің
салдары, яғни несиелер сенімсіз қарыз алушыларға берілген, қамтамасыз ету
ретінде өтімсіз кепілдер алынған, бизнес-жоспарлардың нақтылығы мен
релеванттылығы талданбаған [10,10б.], бұл дағдарыс жағдайында банктер
қызметіне жағымсыз ықпал еткен.
Банктердегі проблемалық несиелер несиені алған кәсіпорын қиын жағдайға
тап болғанда, бірақ сенімді беделі мен кепілі болған жағдайда туындауы
мүмкін. Мұндай мерзімі өткен қарыз банк үшін қауіпті болып есептелмейді.
Алайда үмітсіз мезгілі өткен қарыз болады, ол кәсіпорын банкрот болып
танылған жағдайда болады, мұндай қарызға банк ерекше кһөңіл аударуы қажет.
Оның салдарынан банктерде несиені алушы компаниялардың қаржылық жағдайына
егжей-тегжейлі бақылау жүргізу қажеттілігі туындайды.
Проблемалық қарыздың түрлі анықтамалары бар. Ресейлік анықтама
шетелдік анықтамалардан ерекшеленеді.
Проблемалық қарыз түсінігі жиі банктерде проблемалық несие терминімен
қолданылады [11,27б.].
Ресей Федерациясының Орталық банкі проблемалық несие түсінігіне
мерзімі өткен және күмәнді несиелік, вексельдік және пайыздық қарызды,
сонымен қатар комиссиялар бойынша қарызды жатқызады [12].
Халықаралық валюта қоры проблемалық несие түсінігін былайша көрсетеді:
проблемалық несие – қарыз алушының қаржылық жағдайының немесе аталмыш
міндеттеме бойынша қамтамасыз етудің дұрыс болмауы салдарынан толық өтелуі
күмәнді болатын, сонымен қатар негізгі қарыздың жәненемесе ол бойынша
пайыздардың 90 күннен көп уақытқа мерзімі өтуі байқалатын мндеттеме.
Сонымен қатар нашар клиенттер тобына несиені ерте қайтаратын, және де
банк олардан табыс алып үлгірмейтін клиенттерді де жатқызуға болады.
АҚШ-тың федералдық банк жүйесі проблемалық несиелерге табыс, яғни
пайыздық төлемдер әкелмейтін, жәненемесе несие бойынша пайыздарды төлеу 90
күннен астам күнге кешіктірілген несиелерді жатқызады.
Банктік несие бойынша Базель комитетінің анықтамасына сәйкес
прорблемалық несие – бұл ол бойынша банк алдындағы міндеттемелерді орындау
мерзімдері мәнді бұзылған, қарыз алушының қаржылық жағдайы мәнді
нашарлаған, қамтамасыз ету сапасының нашарларуы немесе мүлде жоюылуы
байқалған несиелік өнім.
Несиелік ұйымдардың ссудалық қарызы: проблемалары мен оны реттеу
құралдары атты диссертациялық жұмыстың авторы С.В.Кузнецовтың пайымдауынша
проблемалық қарыз – бұл банкпен қабылданған келісім-шарттарға және
келісімдерге сәйкес өз міндеттемелерін толық орындауға қабілеттілігі жок
клиент бойынша несие, соның салдарынан қарызгердің несиелік міндеттемелері
бойынша банкке тиесілі ақша қаражаттарын банктің толық немесе бөлігін
жоғалту қаупі бар.
Біздің ойымызша, проблемалық қарыз дегеніміз қарызды қайтармау немесе
қайтару ықтималдығы төмен несиелер.
Әлемдік және отандық қаржылық тәжірибеде несиелерді банк үшін олардың
проблемалық дәрежесі бойынша сыныптауға бірегей тәсілдеме жоқ.
Несиелерді проблемалық дәрежесі ретінде, әдетте, олармен байланысты
тәуекел дәрежесін, яғни қарыз алушының өзіне алдында алынған
міндеттемелерді орындамау мүмкіндігі түсініледі[7].
Бұрын проблемалық несиелермен жұмыс істеуге банктер қажетті деңгейде
көңіл бөлмеген болатын, ол өз кезегінде проблемалық қарызбен айналысатын
банкішілік құрылымның жоқтығына әкелді.
Түрлі банктер проблемалық қарызды болдырмауға қатысты түрліше жұмыстар
жасайды. Мәселен, бір банктер қарыз алушылармен белсендірек жұмыс
жүргізсе, басқалары – несие проблемалық деп аталғанға дейін оларды
коллекторлық агенттіктерге береді. Қарыз көлемін қысқарту және өз
міндеттемелері бойынша есеп айырысу үшін қарыз алушының сенімсіздігіне
байланысты ұлғайып отыратын несиелердің мүмкін болатын қайтарылмаулары
көлеміне резервтер құру қажет. Алайда мұндай резервтің көлемі үлкен болмауы
қажет, себебі банк өзге клиенттерге несие бере алмай қалады.
Проблемалық қарызбен күресу үшін тиімді құрал ретінде коллекторлық
агенттіктермен серіктестік орнатуды айтуға болады. Себебі банк үшін мерзімі
өткен қарызды қайтару оңай емес және өте үлкен шығындарды талап етеді, ал
коллекторлық агенттіктерде олардың барлығы бар. Алайда коллекторлық
қызметтер бағасының динамикасы жылдам өсуде. Сондықтан банктерде
коллекторлық қызметті автоматтандыру жүйесі қолданылуы қажет. Сонымен
бірге, егер қарызды өндіру бойынша жұмыс соңғы стадияларында берілген
болса, коллекторлық кеңселер максималды комиссияларды талап етеді.
Станислав Короптың айтуы бойынша проблемалық несиелермен жұмыс
жүргізудің ең тиімді әдісі оны қайта құрылымдау болып табылады. Алайда бұл
тек сақталған төлемқабілеттіліктің сәйкес деңгейіндегі ірі қарыздар мен
клиенттердің жағдайында дұрыс болады. Бөлшек несилермен жұмыс жүргізу
кезінде ірі коллекторлық агенттіктермен серіктестік жасау және оның банкте
қажетте деңгейде өз бетінше өндіріп алуы жағдайында оңтайлы болады ...
Қазіргі уақытта проблемалық қарыздың бір бөлігін банк коллекторлық
компанияларға сатады, және де банктер көбіне осы қарыздарды сатып алуға
оларға несие береді. Яғни, банк нақтырақ айтсақ ол қарыздан арылады.
Сонымен қатар антиколлекторлық ұйымдар бар. Олардың клиенттері болып
банктен несие алған және оны уақытылы өтеуге мүмкіндігі жоқ, банк шарттарын
қайта қарауды талап ететін жеке тұлғалар табылады.
Несие берерден бұрын банк қарыз алушының қаржылық жағдайын міндетті
түрде талдауы қажет. Қаржылық көрсеткіштер клиент туралы толық көрініс
беруі қажет. Банк шағын кәсіпорындардың несиелік қабілеттілігіне ерекше
көңіл аударуы қажет, себебі олар әлемдік қаржы дағдарысына бейім болып
келеді. Алайда шағын кәсіпорындардың несиелік қабілеттілігі Ресейде ірі
ұйымдардағыдай бағаланады. В.В. Заболоцкидің пікірі бойынша несиелік
қабілеттілікті бағалаудың дәстүрлі әдістері шағын бизнес үшін
қабылданбайды [14, 61б.], себебі шағын кәсіпорындар салық сызбаларын жиі
қолданады, және оларда қаржылық есептілік қателіктерінің деңгейі жоғары
болады.
Ресей және шетелдік банктік тәжірибеде қарыз алушының несиелік
қабілеттілігі ретінде несие бойынша, оның пайыздары бойынша банк алдындағы
міндеттемелерді келісім-шартта көзделген мерзімдерде және толық көлемде
өтей алу қабілеттілігі түсініледі [15, 52б.].
Несиелік қабілеттілікті бағалау банктің қарыз алушыны оған несие беру
мүмкіндігі мен дұрыстығы тұрғысынан тексеруін білдіреді [16, 40б.].
Несиелік ұйымдардың несиелер, ссудалық және оған теңестірілген қарыз
бойынша мүмкін жоғалтуларға резервтерді қалыптастыру тәртібі туралы Ресей
Федерациясының 254-ІІ Ережесінде клиенттің қаржылық жағдайын бағалауға
минималды талаптар белгіленген. Әрбір банк клиенттің қаржылық жағдайын
бағалауға жеке тәсілдеме, әдістемелер мен үлгілер қолдана алады.
Бұл нұсқаулықта өзге де қол жетімді мәліметтерді қолдану ұсінілады:
- бір немесе бірнеше жеткізушілер және (немесе) тапсырыс берушілерге
мәнді тәуелділік;
- саланың жағдайы, қарыз алушының нарықтағы бәсекелестік жайғасымы,
бағалық тәуекелдер;
- компанияны басқаруы;
- компанияның сенімділігі (иелерінің сенімділігі, өткізу желілерінің
әртараптандырылуы);
- несиелік тарихы (нақты қарыз алушының банктермен жұмыс жасау
тәжірибесі, өзге банктердегі несиелік тарихы);
- сот істерінің болуы немесе болмауы;
- қарыз алушының қаржылық топтар мен холдингтерге қатыстылығы;
- аймақ көлеміндегі қарыз алушының мәнділігі [17, 53б.].
Несиелік тәуекелді бағалау кезінде сапалық және сандық көрсеткіштер
қолданылады. Сапалық мәндер бойынша клиентті несиелеу туралы шешім
қабылданса, сандық көрсеткіштер негізінде қарыз алушыны несиелеу варианты
таңдалады. Сандық және сапалық көрсеткіштер жалпыланған болмауы қажет, олар
қарыз алушы қызметінің ерекшелігіне байланысты болуы қажет.
Несиелік қабілеттілікті бағалаудың сандық көрсеткіштері үш топқа
бөлінеді:
1. Салалық ерекшелік көрсеткіштері:
- сала дамуының динмикасы;
- саланы дамыту перспективалары;
- аталмыш өнімге нарықтың (саланың) қажеттілігі.
2. Аймақтық ерекшелік көрсеткіштері:
- аймақ экономикасының даму динмикасы;
- аймақ экономикасын дамыту перспективалары;
- аймақ нарығының аталмыш өнімге қажеттілігі.
3. Кәсіпорын қызметінің көрсеткіштері:
- қарыз алушының несиелік тарихы;
- кәсіби кадрлық құрамды бағалау;
- кәсіпорынның моральдық-психологиялық жағдайын бағалау;
- салаға байланысты кәсіпорынның нарықтағы қызметінің мерзімі;
- кәсіпорынның экономикалық саясаты;
- кәсіпорынның техникалық жарақтануы;
- кәсіпорынның кадрлық саясаты [14, 63б.].
Сандық көрсеткіштер – бұл қаржылық-экономикалық көрсеткіштер.
М.В. Помазановтың пікірінше, қаржылық көрсеткіштер өте көп болмауы
қажет, себебі бұл олардың өлшемдерін анықтау кезінде белгілі бір
қиындықтарға әкеледі: компанияның қаржылық жағдайына әсер ету туралы нақты
көрініс беретін көрсеткіштерді таңдау қажет; көрсеткіштерді инфляцияға
немесе валюта бағамының өзгерісіне түзетуді есептмеу үшін көрсеткіштерді
қатынастар түрінде алу қажет, мәселен, операционды пайданың түсімге
қатынасы, операциялардан түсетін ақша қаражаттарының міндеттемелерге
қатынасы [18, 39б.].
Егер қарыз алушының несиелік тарихы оң болса, несие 30 күннен аспайтын
мерзімге беріледі және оның көлемі банк капиталының 1%-ынан аспауы қажет,
және де клиенттің несиелік қабілеттілігін бағалау үшін банк тек 3-4
көрсеткішті ғана қолданады.
Негізінен банктер қарыз алушылардың қаржылық жағдайын бағалау үшін бір
өлшемдерді қолданады, және олардың барлығы қарызды қайтармау тәуекелділігін
барынша азайтуға бағытталған.
Қарыз алушының балансын баланс баптарының өсу қарқынынғ олардың
абсолютті өзгерісін, үлес салмақтарының өзгерісі талдауға мүмкіндік
беретіндей етіп салыстырмалы аналитикалық балансқа айналдыру ұсынылады.
Капитал туралы соңғы Базель келісіміне сәйкес несиелу кезінде қарыз
алушыларды бағалау үшін келесі түрдегі ішкі рейтингтерге негізделген
тәсілдемені қолдану ұсынылады: ішкі несиелік рейтингтер жүйесін құру; қарыз
алушының несиелік қабілеттілігін бағалау және оларға рейтингтер беру; әрбір
қарыз алушы үшін оның дефолтының ықтималдығын есептеу; ықтималды дефолт
кезіндегі қарыз алушы қарызының жалпы сомасын бағалау; қарызды өтеу
мерзімдерін анықтау. Тәсілдемені қолдану дұрыс экономико-математикалық
модельдерді құруды білдіреді, соның ішінде әлеуетті қарыз алушыларды
іріктеуге мүмкіндік беретін несиелік ұсыныстар бойынша шешім қабылдау
моделі [19, 35б.].
2 ҚАЗАҚСТАН ХАЛЫҚ БАНКІ АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНЫҢ ПРОБЛЕМАЛЫҚ НЕСИЕЛЕРДІ
БАСҚАРУ ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ
2.1 Банктің қызметі мен қаржылық нәтижелерін талдау
Қазақстан Халық Банкінің тарихы - бұл Қазақстан аумағындағы жинақ
жүйесінің құрылу және даму тарихы.
Қазақстан Халық Банкі акционерлік қоғамының негізі қайта құрылған
Қазақстан Республикасы Жинақ банкінің базасында қаланған.
Еліміздегі алғашқы жинақ кассасы сонау 1923 жылы, төңкеріс жылдарынан
кейінгі жаңа экономикалық қарым-қатынастар қалыптаса бастаған кезеңде,
Ақтөбе қаласында ашылған болатын, кейіннен ұжымдандыру (коллективтендіру)
және индустрияландыру науқандары жүргізілген тұста, 1936 жылы, Алматы
қаласында КСРО Жинақ банкінің филиалы ашылды. Нақты 1923 жылдан бастап
жинақ жүйесін дамытудың және көпшілікке таратудың жаңа белесі басталды.
Ақтөбедегі жинақ кассасы ашылғаннан кейін небәрі 4 жылдың ішінде
республикадағы мұндай кассалар саны 335-ке жетті. 1929 жылы Республикалық
жинақ кассасы құрылып, ол Қазақстандағы барлық кассалар қызметіне жалпы
басшылықты іске асырды. Кейінгі жылдары олардың саны біршама ұлғайып
отырды. Касса салымшыларының қатарына жұмысшыларды, қызметкерлер мен
колхозшыларды неғұрлым көбірек тарту мақсатында жинақ кассаларын тікелей
зауыт-фабрикалардың өзінде, колхоз-совхоздарда, байланыс мекемелерінде және
басқа да кәсіпорындар мен ұйымдарда ашу қолға алынды.
Социалистік қоғамда қалыптасқан әлеуметтік-экономикалық және қаржылық
қатынастардың өзі әрбір кеңес азаматының Жинақ банкі салымшылары қатарына
қосылуына ықпал етті. Халыққа қызмет көрсетудің орасан зор ауқымы жүйесі
қаражат жинақтауға және банк ісінің қалыптасқан тарихи дәстүрлерін
Қазақстан аумағында да бекітуге қолайлы жағдай туғызды.
Жинақ кассалары сонымен қатар мемлекеттік заем облигацияларының, басқа
да бағалы қағаздардың кепілі бойынша мерзімді несиелер берумен айналысты.
Оларға қор операцияларын, басқа да бірқатар қаржылық және банктік
операцияларды жүргізуге рұқсат етілді [20].
Бұл кезеңдегі жинақ ісінде мемлекеттік кредит беру қалыптасып,
біртіндеп дами бастады. Ол жылдары сегіз рет мемлекеттік заем шығарылды,
оның үшеуі – натуралдық заем түрінде болды да, ал екеуі алтынмен есептелді.
Натуралдық заемдар (астықпен, қантпен) мен алтынмен есептелетін заемдар
реформа кезеңіне дейін шығарылды.
1960 жылдың аяғына қарай жинақ кассаларындағы салымшылар саны 1 770 мың
адамға жетті, ал салым ақшаның көлемі 322,7 млн сомды құрады, салымның бір
адамға шаққандағы орташа мөлшері 182 сом болды. Жинақ кассаларының саны
1950-1960 жылдар аралығында 1,8 есеге өсіп, 1960 жылдың аяғында 2805-ке
жетті. Қазақстандағы жинақ ісі мен жинақ кассалары желісінің кеңінен қанат
жаюы ең алдымен еліміздегі тың және тыңайған жерлердің игерілуі нәтижесінде
халық шаруашылығының қарқынды дамуымен, еңбекшілердің материалдық тұрмыс
жағдайының айтарлықтай жақсаруымен байланысты болды. Тек 1955 жылдың өзінде
еліміз бойынша салымшылар шоттарының 44,1 пайызы, ал салымдар қалдығының 44
пайызы тың жерлерді игеру жаппай жүргізілген солтүстік өңірдегі Көкшетау,
Қостанай, Солтүстік Қазақстан, Ақмола, Павлодар облыстарының үлесіне тиді.
60-жылдардың басында жинақ кассаларында тұрғындардан пәтер, коммуналдық
және басқа қызметтер ақысын қабылдау операцияларын жүргізу қолға алынды.
Сонымен бірге жинақ кассаларының құзырына зауыт-фабрикалардың, жергілікті
кәсіподақ комитеттерінің, өзара көмек кассаларының және шаруашылық
қызметпен айналыспайтын қоғамдық ұйымдардың ағымдағы шоттарын жүргізу
берілді. Жинақ кассаларының жұмысшылар мен қызметкерлердің, сондай-ақ
колхозшылардың жалақысынан ақша сомасын қатаң еріктілік қағидатын сақтай
отырып, шоттар мен салымдарға қолма-қолсыз аудару операциялары көбірек
қолданыла бастады.
Жинақ жүйесінің одан әрі дамуы үшін ақша бірлігін күшейтудің маңызы зор
болды. Алайда 1961 жылы жүргізілген реформа айналымдағы ақша массасын
бақылау және ақша шығаруды шектеу шарасы ретінде ойластырылғанымен,
көздеген мақсатқа қол жеткізілмеді, ол үшін бүкіл шаруашылық құрылымы қайта
өзгертілуге тиіс еді, сондықтан аталған реформа ақша белгілерін ауыстырумен
және сомның жаңа бағамын белгілеумен ғана шектелді. 1963 жылдан бастап
жинақ кассалары Қаржы министрлігінің құрамынан шығарылып, Мемлекеттік банк
қарамағына берілді, халық салымдарының қаржысы бұдан былай банктің кредит
ресурсын толықтыруға жұмсалатын болды. 60-жылдардың аяғында жинақ ісінің
нағыз даму шегіне жетіп, көркейген кезеңі болды: дәл сол жылдары халық
шаруашылығына кредит беруге күрделі капитал қаражаты жіберілді, ал оның
негізгі көзін тұрғындардың кассалардағы жинақ салымдары құрады.
1988 жылғы банктік реформа бойынша банк жүйесін екі деңгейге көшіру
көзделді: орталық банк және арнаулы банктер. Мемлекеттік еңбек жинақ
кассалары КСРО Жинақ банкіне айналдырылып, халыққа және заңды тұлғаларға
қызмет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz