Зейін рухтық сананың ерекше белсенділік қабілеті
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Кіші мектеп жасындағы оқушылардың зейінін дамыту жолдарының теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 5
1.1 Зейінді дамытудың зерттелу
жайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Кіші мектеп жасындағы оқушылардың зейінін дамыту жолдары ... ... ..23
2 Кіші мектеп жасындағы оқушылардың зейінін дамытуға
бағытталған психологиялық – тәжірибелік
эксперимент ... ... ... ... ... ... 35
2.1 Анықтаушы эксперимент материалдарын дайындау, жүргізу,
қорытындылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
2.2 Қалыптастырушы эксперимент материалдарын дайындау,
жүргізу,
қорытындылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕКТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..61
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі: Қазіргі таңда еліміздегі қайта құрулар,
экономиканы дамытудағы жаңа стратегиялық бағыттар, қоғамның ашықтығы, оның
жедел ақпараттануы мен қарқынды дамуы білім беру саласына қойылатын
талаптарды түбегейлі өзгертті.
Әлемдік білім беру кеңістігіне бағытталған білім берудің негізгі мақсаты
білімді меңгеріп қана қоймай, білік пен дағды арқылы дербес, ізденімпаз, іс-
әрекетте ширақ, өзгермелі өмір жағдайына белсенді және білімін қажетті
жағдайда шығармашылықпен пайдалана алатын жеке тұлға тәрбиелеу.
Қазақстан Республикасының Білім беру туралы Заңында ұлттық және жалпы
адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке
адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім беру
және жеке адамның шығармашылық, рухани және тәни күш қуатын жетілдіру,
жеке тұлғаның жан–жақты дамуына жағдай жасау міндеті
көзделген [1].
Қазіргі мектеп тәжірибесінде оқушыны тапсырманы айнытпай орындаушы
ретінде тәрбиелеу басым бағыт алып отыр. Ол оқушының өз бетімен ойлануына,
өзіндік пікірін білдіруіне кері ықпал етіп, білім алуға деген қызығушылығын
төмендетеді.
Ал бүгінгі күнгі білім беру жүйесі алдында оқушыны ойлануға үйрету,
қай жаста болмасын алдынан шығатын түрлі проблеманы шешуге қажетті әрекет
тәсілдерін үйрету міндеті тұр. Сондықтан оқушылардың зейінін дамыту
мәселесі ең негізгі талаптардың бірі болып саналады.
Зейін дегеніміз адам санасының қоршаған ортадағы белгілі заттар мен
құбылыстарға белсенді бағытын айтамыз.
Зейін – ол сананың белгілі бір нәрсеге бағытталып, оның айқын
бейнеленуін қамтамасыз етуі. Оны белгілі бір нәрсеге арнайы бағыттау және
шоғырландыру қабілеті адамның белсенділігін білдіреді. Психиканың ерекше
қасиеті ретінде зейін адамның еңбек үрдісінде қалыптасады. Мұндағы қажетті
шарт – объектіні таңдап алып, сананы сол объектіге бағыттау. Зейін сыртқы
орта құбылыстарына да, адамның өзінің ішкі күйлеріне де бағытталуы мүмкін
[2,118].
Психикалық әрекеттердің беталуы және түйдектелуі олардың өзгеріп,
дамып отыратындығын, заттардың, құбылыстардың сәулесін санамызға
түсіретіндігін көрсетеді. Адамның күнделікті тұрмысында да, оқу процесінде
де, еңбекте де зейін үлкен орын алады.
Егер адамда зейін болмаса, ой еңбегінің де мәні, нәтижесі болмас еді.
Егер оқушылар өздерінің оқитын пәндеріне, мұғалімнің әңгімесіне зейін
қойып, құлақ салмаса, оларды жақсы ұғып, есінде қалдыра алмайды, оқушының
үйреншікті зейіні жақсы болғанда ғана, олар материалды жақсы түсініп, көп
ұғып алады.
Зерттеу мақсаты - кіші мектеп жасындағы оқушылардың зейінін дамыту
жолдарын анықтау.
Зерттеу нысаны – кіші мектеп жасындағы оқушылар (үшінші сынып
оқушылары).
Зерттеу пәні - кіші мектеп жасындағы оқушылардың зейінін дамыту
жолдары.
Зерттеу болжамы – егер бастауыш мектепте зейінді дамытуға бағытталған
арнайы кешен құрастырылып, жүргізілсе, онда бастауыш сынып оқушыларының
зейінін дамытуға болады.
Зерттеу міндеттері:
- ғылыми-әдістемелік еңбектерге талдау жасау;
- блтақырыпқа қажетті әдіс-тәсілдерді анықтау;
- анықтаушы экспериментке материалдар дайындау, жүргізу, талдау;
- қалыптастырушы экспериментке материалдар дайындау, жүргізу, талдау,
салыстыру.
Мәселенің зерттелу деңгейі:
1-кезең 2009 жылдың қазан-желтоқсан айлары тақырып таңдалып,
теориялық материалдар жинақтау.
2-кезең 2010 жылдың қаңтар айында анықтаушы эксперимент
материалдарын дайындау, жүргізу, нәтижесін өңдеу.
3-кезең 2010 жылдың ақпан - мамыр айлары, қалыптастырушы эксперимент
жүргізіп, алдын-ала қорғауға дайындалып, жұмысты аяқтау.
Әдіснамалық және теориялық негіздері: философияның танымдық ілімі және жеке
тұлғаның даму теориясы, психологияның даму теориясы, зейін, зейін туралы
психологиялық тұжырымдар (Л.С.Рубинштейннің, Ә. Алдамұратов, Т.Тәжібаевтың,
және т.б.).
Зерттеу әдістері: психологиялық, әдістемелік еңбектерді зерттеу,
психологиялық - тәжірибелік эксперимент жүргізу.
Ғылыми жаңашылдығы және практикалық маңыздылығы: кіші мектеп жасындағы
оқушылардың зейінін дамытуға бағытталған арнайы кешен құрастырып,
мектеп тәжірибесінен өткізу.
Практикалық базасы: Ақтөбе қаласының № 36 орта мектебі.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен негізгі мазмұны:
Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды, жалпы қорытындыдан
тұрады. Дипломдық жұмыстың соңында пайдаланылған деректер тізімі
көрсетілген.
Кіріспеде зерттеу жұмысының өзектілігі, нысаны, мақсаты, міндеттері,
пәні, әдістері, ғылыми болжамы көрсетілген.
Бірінші тарауда кіші мектеп жасындағы оқушылардың зейінін дамыту
жолдарының теориялық негіздері қарастырылған.
Екінші тарауда зерттеу пәніне бағытталған психологиялық - тәжірибелік
эксперимент материалдары дайындалып жүргізілген, талдау жасалынған.
Соңында жалпы қорытынды шығарылып, зерттеулердің нәтижелеріне
негізделген тұжырымдар берілген.
1. Кіші мектеп жасындағы оқушылардың зейінін дамыту жолдарының теориялық
негіздері
1. Зейінді дамытудың зерттелу жайы
Зейінді психологиялық феномен ретінде 19 ғасыр аяғымен 20 ғасыр
басында бір топ зерттеушілер қарастырды. В.В.Петухов, Л.М.Веккер, У.Джемс,
Т.Рибо, Н.Н.Ланге, А.А.Ухтомский, Н.Ф.Добрнин, С.Л.Рубинштейн, Ж.Аймауытов,
М.Жұмабаев, Т.Тәжібаев, Қ.Жарықбаев т.б. өз еңбектерінде зейінге әр түрлі
сипаттамалар берген.
Дәстүр бойынша, зейін деп сол сәтте қандай да бір объектіге, бейнеге,
оқиғаға адам санасының бағытталуы және шоғырлануы ретінде сипатталады.
Дәлірек айтқанда, зейін дегеніміз айналадағы объектілердің ішінен
керектісін бөліп алып, соған психикалық әректімізді тұрақтата білу [3,98].
Зейін дегеніміз – сананы белгілі бір объектіге шүйліктіріп, оның
айрықша айқын бейнеленуін қамтамасыз ету. Сананың қандай да болса бір
затқа, құбылысқа немесе іс-әрекетке бағытталуы және шоғырлануы. Сананың
бағытталуы деп объектіні таңдап алуды айтамыз, ал сананың бір нәрсеге
шоғырлануы дегенде, бұл объектіге қатысы жоқтың бәріне көңіл аудармауды
айтады [4,129].
Зейін деп психикалық әрекеттің айналадағы заттарға және құбылыстарға
бет алып, бағытталып, түйдектелуін айтады. Зейін бізге сыртқы дүние заттары
мен құбылыстарын анығырақ және ашығырақ сәулелендіру үшін, психикалық
әрекеттеріміздің оларға бет алып жинақталуы үшін керек. Егер зейін болмаса,
заттарды, құбылыстарды жақсылап, толығырақ, ашығырақ қабылдауға, оларды
санамызға сәулелендіруге болмас еді [5,114].
Зейін деп белгілі бір затқа бағыттала тұрақталуын көрсететін құбылысты
айтады.
Зейін дегеніміз – адам санасының қандай да бір өзіне қажетті немесе
қызықтырған затқа, құбылысқа не іс-әрекетке бағытталуы және шоғырлануы.
Сананың бағытталуы деп объектіні таңдап алуды айтамыз, ал сананың бір
нәрсеге шоғырлануы дегенде, бір объектіге қатысы жоқтың бәріне назар
аудармауды айтады. Адам санасының айналадағы объектінің, болып жатқан
құбылыстар мен үрдістердің ішінен керектісін бөліп алып, соларға
тұрақталуы. Алатын зат, құбылыс не үрдіс ,әдетте адамның кәсіби қызметте
қатысты болуы мүмкін немесе адам белгілі бір тапсырмамен жүрсе, соған
қатысы барға адамның зейінін аударуы [6,34].
Зейін өздігінен жеке дара психикалық үрдіс те, жеке адамның қасиеті де
болып саналмайды. Сөйтсе де ол әрқашан адамның өмір тәжірбесіндегі іс-
әрекетіне, таным үрдістеріне тікелей қатысты болып, оның қызығу бағытын
көрсетеді. Зейін кез – келген психикалық үрдістің тұрақты бір жағы. Сөйтіп
ол адамның іс-әрекетінің сапалы әрі нәтижелі болуына жәрдемдеседі. Зейін
дегеніміз – сананың белгілі бір нәрсеге бағытталып, оның айқын бейнеленуін
қамтамасыз етуі. Оны белгілі бір нәрсеге арнайы бағыттау және шоғырландыру
қабілеті адамның белсенділігін білдіреді. Психиканың ерекше қасиеті ретінде
зейін адамның еңбек үрдісінде қалыптасады. Мұндағы қажетті шарт – объектіні
таңдап алып,сананы сол объектіге бағыттау. Зейін сыртқы орта құбылыстарына
да, адамның өзінің ішкі күйлеріне де бағытталуы мүмкін [7,218].
Зейін – бұл сананың, психиканың анықталған обектіге, құбылысқа,
субъектіге сай жинақталған, сананың әрекеттің жеке бөлігіне шоғырлануы,
бағытталуы.
Зейін деп — адам санасының белгілі бір затқа бағыттала тұрақталуын
көрсететін құбылысты айтады. Мысал келтірейік: оқушы математикалық есептер
шығарып отыр. Ол бұған соншама үңілген, мұнысы психикалық кейпінен жақсы
көрінеді (бала көзін қадайды, шұқшия үңіледі, демін ішіне тартады т. б.).
Оқушы есептің шығару жоспарын ойлайды, оның бірінен кейін екіншісін
шығарады. Есеп шығарып болып, азғантай үзілістен кейін тарихты, одан соң
географияны оқуға көшеді. Сабағын оқып болғаннан кейін, түрлі нәрселермен
айналысады. Осы көріністердің бәрінде де бала әрекеттің әрбір түріне өз
зейінін ұйымдастырып, басқа объектілерден ойын бөліп отырады.
Осындай түрлі кезеңдерде бала психикасының белгілі бір объектіге бағыт алып
және сонда азды - көпті тұрақтап отырғанын көруге болады.
Түйсік үшін кез – келген құбылыс реакциялық бағыт көрсетіп, организмде
құру керек деген сезімді тудырады. Ерікті, еріксіз бағыттардың, таным
қызметінің қандай да бір объектіге түйсігінің шоғырлануын зейін деп
атаймыз. Олсыз түйсіктің болуы мүмкін емес.
Зейін бұл сананың қандай да бір объектіге, тұлғаға қатысты маңызды
жағдайларға, сенсорлы деңгейге, интеллектуальды немесе белсенді
қозғалыстарға бағытталуы.
Зейіннің пайда болуына керекті шарттар: объектіні бөліп алу, оған
назарды шоғырландыру және басқа тітіркендіргіштерге алаңдамау. Таным актысы
бағытталып тұрған сыртқы дүние заттары, адамның психикалық әрекеті немесе
ішкі дүниесі (ойлар, күйініш-сүйініштер, мінез-құлықты талдау т.б. )
зейіннің объектілері бола алады [8,141].
Атаусыз, затсыз зейін болмайды. Оқу жұмысында зейіннің маңызы өте
үлкен. Оқудың табысты болуын көбінесе мұғалімнің, оқушылардың зейінін
қаншалықты оқуға аудара білуіне байланысты. Егер балалардың зейіні оқу
материалына аударылса, олар неғұрлым жақсы түсініп, жақсы ұға алады, оның
үстіне балалар сабақта зейінін сала жұмыс істейді. Сыныпта тәртіптің болуын
да қамтамасыз етеді. Зейін дербес бір психикалық процесс емес, өйткені ол
басқа процестерсіз көріне алмайды. Біз зейін қойып немесе зейін аудармай
қараймыз, тыңдаймыз (яғни қабылдаймыз), ойлаймыз (яғни ой жүгіртеміз)
немесе бір нәрсені істейміз. Сөйтіп, зейін әр түрлі психикалық процестердің
тек бір жағы немесе қасиеті ғана болып табылады.
Адам ойлау кезінде бір іс-әрекетпен шұғылданумен (бір нәрсе істейді
немесе бір нәрсені ойлайды) байланысты оның зейіні сол нәрсеге аударылады.
Егер оқушының зейіні сабақтың мазмұнына аударылмаса, демек, оның зейіні
басқа нәрсеге ауып отырғаны.
Адамның кез-келген іс-әрекеті зейін арқылы іске асып отырады. Барлық
іс-әрекеттің негізгі шарты зейін болып табылады.
Психиканың іс-әрекетті мақсат-бағдарлы және нәтижелі болуы үшін адам
ең алдымен өзінің ой санасын істеп жатқан әрекетінен сол әрекет нысанына
тоқтата білуі қажет. Әдемі сурет салуға бекінген баланы көз алдыңызға
келтіріңіз. Сурет затын, оның түр-түсі мен қағазға қалай орналасуын
ойластырамын деп, жас суретшінің жұмысқа шомғаны сонша, тіпті ата-анасының
оған қарата айтқан сөздерін мүлде аңғарар емес. Мұндайда бала зейіні істеп
жатқан әрекетке шоғырланады, назарын қажетті затына аударады, басқа
заттардың бәріне алаңдамайтын, өз керегімен шұғылдануды зейін дейміз.
Келтірілген мысал адамның бір мезетте әрқандай заттар туралы ойлап,әр түрлі
іспен бірдей шұғылдана алмайтынының дәлелі. Сондықтан да оның санасы
белгілі мезеттің әрбір бөлігіне өзіне қажет болған заттар мен құбылыстардың
маңызды да мәнді топтарына бағытталады [9,129].
Ой – сананың бағытталуы деп ең алдымен психикалық әрекеттің
таңдамалылық сипатын,нақты объектіні күні бұрын ниетті іріктеуін не оған
мән бермеуін айтамыз. Бағытталу түсінігі сонымен іс - әрекеттің біршама
уақыт аралығында өз сипатын сақтап тұра алу қасиетін де қамтиды. Зейінді
болудың қандай да бір істің түрін таңдап қана алу жеткіліксіз, сол таңдауды
тұрақтатып, сақтап қалу қажет. Мысалы, педагогикалық процесте оқушылар
зейінін анау не, мынау не, зат не іске бағыттау онша қиындық тудырмайды,
әңгіме төркіні – сол зейін бағытын қажетті уақыт аралығында сақтап тұру.
Зейін сөзі сонымен бірге біздің ой – санамыздың белгілі іс - әрекетке
шоғырлануы мен шому мағынасын да білдіреді. Адам алдында тұрған міндет
неғұрлым қиын болса, зейін де соғұрлым күшті әрі өткір болып, ал жұмыс
қиындығы болмағанда, зейін салудың күші де кемірек келеді.
Өз кезегінде зейін шоғырлануы ой – сананы қажетсіз объектілердің
бәрінен ауыстыра алумен де байланысты. Зейін күші толығымен нақты бір
істің шешіміне бағышталған шақта, төңіректегі қалған заттардың бәрі біз
үшін елес күйінде байқалады.
Сонымен, қандай да бір затқа зейін қоюымыздан ол зат біздің санамыздың
төрінен орын теуіп, қалған дүние деректерінің бәрі сана аймағының шектеріне
ығыстырылады. Осыған орай зейін аударылған заттың санамыздағы бейнесі нақты
айқындалып, ол жөніндегі елестер мен ойлар іс - әрекет мақсатына жеткенше,
санамызда бекіген қалде сақталады. Осыдан, зейін іс - әрекетті бақылау және
реттеу қызметін де атқарады.
Зейін, әдетте, адамның бет, дене қалпы мен қозғалыстарында көрінеді.
Сырттай-ақ зейінді тыңдап отырған оқушыны зейінсізінен айыруға болады. Ал
кей жағдайларда зейін қоршаған дүние емес, адам санасындағы ойлар мен
бейнелерге де бағытталады. Мұндай жағдайдағы зейін интеллектуалды деп
аталып, ол сезімдік (сыртқы) зейіннен біраз өзгеше келеді. Ал ой – сана
дене қозғалыстарына бағытталатын болса, онда сөз арқауына қимылдық зейін
алынады. Мұның бәрі зейіннің дербес танымдық, өз мазмұнына ие болмай, өзге
танымдық процестердің қосалқы қызметтерін атқаратынын дәлелдейді.
Зейін мұндай қызықты да қайшылықты қасиеттері ғалымдар назарына түсіп,
оның пайда болуы мен мәнін әрқилы пайымдауға негіз берді. Зейін табиғатын
түсіндіруде Н.Н.Ланге ғылымда қалыптасқан келесі тұжырымдар тобын алға
тартады:
1. Зейін қимылдық икемделудің нәтижесі. Мұндай пікір келесі негізде
туындаған: зейіннің бір заттан екінші затқа ауысуы бұлшық ет
қозғалыстарынсыз мүмкін емес, қимыл нәтижесінде ғана сезім ағзалары
қабылдау үшін тиімді жағдайларға икемдеседі.
2. Зейін сана аумағының шектеулі болуынан туындайды. Сана ауқымы мен
аумағының қандай мәнге ие екенін түсіндіріп жатпастан, И.Герберт пен
У.Гамильтон күшті елестердің әлсіз елестерді ығыстыратынын немесе
тежейтінін алға тартады.
3. Зейін – көңіл-күйдің нәтижесі. Ағылшын психологиясында кең өрісті
дамыған бұл теория зейіннің алға қойылған ниетке тәуелділігіне негізделеді.
Дж.Миль ұнамды немесе жағымды сезімге не идеяға бөлену мен сол факторларға
зейінді қатынас – екеуі де бір нәрсе - деп тұжырымдайды.
4. Зейін өткен тәжірибенің нәтижесі, яғни адам білген, таныған затына
ғана ден қояды.
5. Зейін рухтық сананың ерекше белсенділік қабілеті. Зейін құбылысының
ғажайыптығына таң қалған кей психологтар оны пайда болуы түсіндіруге
келмейтін әу бастан бар белсенді қабілетпен баламалайды.
6. Зейін жүйке тітіркендіргіштері күшеюінің нәтижесі. Бұл гипотезаға
орай зейін орталық жүйке жүйесінің мекенді тітіркену қабілетінің ұлғаюынан
пайда болады деп түсіндіріледі.
7. Жүйкелік тежелу теориясы зейіннің негізгі себебін төмендегіше
пайымдайды: алғашқы физиологиялық процестерінен басымдау келеді, осыдан
сананың ерекше шоғырлануы туындайды.
Н.Н.Ланге ұсынған зейін түрлерінің классификациясы, адамның түрлі
реакцияларының классификациясымен сәйкес. Ланге зейінді рефлекторлы,
инстинктивті және ерікті деп бөлді. Рефлекторлы зейін эмоциялық компоненті
жоқ және дағдылы (автоматты) іске асады (мұндай автоматизмге мысал ретінде
қараңғы бөлмеде көз қарашығының кеңу қызметі жатады). Инстинктивті зейінде
бейімделу реакциясы эмоциялық күй арқылы (мысалы,таңқалу реакциясы)
көрінеді. Н.Н.Ланге бойынша, дара және өздігімен көрінетін – ерікті
(ырықты) зейін. Ланге ерікті зейіннің рефлекторлы және инстинктивтіден
айырмашылығын, алдын ала білімнің немесе өзекті бейнені еске түсірудің
болусуын фантазия, белсенді қиял, аутогенді бату, транс сияқты үрдістер
алып жүреді.
Классификациялаудың басқа варианты – зейінді сенсорлы және
интеллектуалды деп ажыратумен байланысты. Біріншісінің объектісі ретінде
тітіркендіргіштердің түрлі моральдық болады (мысалы, көру және есту
сенсорлы зейіні), екіншісін ойлау және мимикалық үрдістері алып жүреді және
еске түсірудің, идеяның, ойдың объектілері ретінде бөліп көрсетеді [10,17].
Қазіргі заман психологтарының зейінді түсіндіруге байланысты
пайымдаулары П.Я.Гальперин еңбектерінде келтірілген. Олар келесідей:
- зейін бағыттау-зерттеушілік іс-әрекеттің бір кезеңі, осыдан зейін
адам психикасында нақты бір мезетте пайда болған бейнелер мен ой мазмұнын
тұрақтатуға бағышталған психологиялық әрекет;
- өз қызметі бойынша зейін осы мазмұнға қойылған бақылау. Әр адам
әрекеті бағыттау,орындау және бақылау бөліктерінен тұрады. Осы тізбектегі
үшінші іс зейін арқылы орындалады;
- белгілі өнім шығаруға бағытталған әрекеттен ерекше зейіннің, яғни
бағыттаудың, өз алдына нәтижесі болмайды;
- психикалық бақылау әрекеті ретінде танылған құбылыс тұрғысынан
зейіннің әрбір нақты көрінісі жаңа ақыл-ес ептіліктерінің пайда болу ізімен
туындайды.
Зейінді психикалық процестердің тобына жатқызу дұрыс болмас еді.
Өйткені адам өз өмірінің әрбір кезеңдерінде бір нәрсені қабылдайды не есіне
түсіреді, бірер нәрсені қиялдайды, бір нәрсе жөнінде ойлайды. Ал зейін
болса, өз алдына бұлардай дербес кездеспейтін, қайта солармен бірлесіп
келетін психикалық әрекеттің айрықша бір жағы, сананың ерекше сипаты болып
табылады. Психикалық құбылыстар зейінге түрліше әсер етеді. Сезім зейінді
күшейте түсуге не оны бөліп жіберуге себепші болады. Мәселен бір объект
жағымды сезім туғызып зейінді күшейтеді де, ал көрші сыныптан естілген ән-
күй сабақ тыңдап отырған баланың зейінін төмендетеді. Ерік, ой, қиял
процестері де зейінге түрліше әсер етіп отырады.
Зейіннің физиологиялық механизмі өте күрделі. Оның негізі – жүйке
жүйесінің әр түрлі деңгейде тұрған сезгіштік қызметі. Сезгіш дегеніміз - ми
қабының төменгі қатарында орналасқан ретикулярлық формациялар деп аталатын
анатомиялық және функционалдық ерекшелік. Ретикулярлық формацияның өрлеуші,
төмендеуші деген екі түрі бар. Ол бір импульстерді сиретіп тежеп,
екіншілерін күшейтіп, ми қабына талғап жеткізіп отырады. Осының нәтижесінде
сананың айқындығы реттеледі [11].
Зейіннің физиологиялық негіздері жөнінде бірнеше теориялар бар, ол
теориялар түрлі болғанымен бір-біріне ұқсас. Мысалы, Англия физиологы
Шеррингтонның теориясы бойынша, адамда әсер етуші көп қоздырғыштардың
арасында күрес болады. Егер бір-біріне ұқсас қоздырғыштар болса, олар бір-
бірін толықтырып, я болмаса бір-біріне жол беріп отырады. Егер әсер ететін
қоздырғыштар қарама-қарсы болса, олардың арасында күрес пайда болып,
әлсіздері жеңіліп, күштілері жеңеді. Күшті қоздырғыштарға сезгіш жолдар
арқылы қимыл таратушы психологтарға барған соң, оларға тиісті жауап
қайтарылады. Міне, осы қайтарылатын жауаптар – зейін.
Шеррингтонның теориясы бойынша, зейінді белсенді, ерікті әрекет деп
түсінуге болмайды. Өйткені ол зейінді әсер етуші күшті қоздырғыштарға ғана
қайтарылатын жауап ретінде түсінеді.
Зейіннің физиологиялық негіздерін И.П.Павлов ашқан жүйке процестерінің
өзара индукция заңына байланысты түсінуге болады.
Бұл заң бойынша,мидың бір саласында пайда болатын қозу мидың басқа
салаларының әрекетіне бөгет жасауы, я болмаса пайда болған тежеулер мидың
басқа салаларын қоздыруы мүмкін. Мысалы, егер мидың бір саласында күшті
қозу пайда болса, ол мидың басқа салаларына әрекет етіп, оларға бөгет
жасап, қозуды тудырмауды, я болмаса қозу мидың бірнеше салаларында бірдей
пайда болса, қозулардың ең күштісі басқаларын меңгеріп отыруы мүмкін.
Павловтың пікірінше, зейін кезінде мида өктем қозу пайда болуы мүмкін.
Сөйтіп, Павлов зейіннің физиологиялық негізін шартты рефлекстер пайда
болуымен, жүйке саласының қызметімен байланыстырады. Мәселен, итке бір
дегеннен бірнеше тітіркендіргіш әсер етсе, ит олардың бәріне жауап
қайтармай, сол қоздырғыштың ең күштісіне ғана, әсіресе бұрыннан өзіне таныс
болғандарына ғана жауап қайтарады.
И.П.Павлов, егер ми қабығының бір алабында қозу процесі пайда болса,
осымен байланысты қалған алаптарында тежелу процестері пайда болатындығын
айтқан. Мәселен, адам бар ойымен іске қызу берілсе, басқа нәрселер туралы
жөнді ойлай алмайды. Осы кезде мидың бір алабында күшті процесі болып
жатады да, айналасындағы алаптарда тежелу болады (теріс индукция заңы).
Қозу процесі ешқашан да ми қабығына біркелкі тегіс тарамайды, өйткені
онда әр уақытга қозу пайда болатындай жағымды "оптимальдық жағдай" жасалып
отырады. Оптимальдық қозуы бар осы алап — ми қабығының творчестволық
бөлімі, ырықты зейіннің физиологиялық негізі. Бұл жөнінде И. П. Павлов
былай дейді: "Бас сүйегінің сыртынан біз іштегі миды байқай алатын болсақ,
онда ми сыңарларының оптимальдық қозу пайда болатын жері жарқылдап көрінсе,
біз ойлап отырған саналы адамның ми сыңарларында формасы және шамасы өне
бойы өзгеретін тамаша тұрлаусыз жарқылдаған сәуле дағын көрер едік, бұлар
ми сыңарларының барлық жерлерін алып жатқан азды-көпті қара көлеңкенің
ішінде үздіксіз қозғалып жүрген болар еді". Ұлы физиолог оптимальдық қозу
үнемі қозғалыста болатындығын айта келіп, оның мида ауысып отыруының өзі
зейін бағытының да өзгеріп отыруы деп түсіндірді. Мидағы тежелулердің
бірінен екінші сапқа түсуі, біреулерінің күшейіп, алдыңғы сапқа шығуы осы
оптимальдық қозу алабының жұмысы болады. Оптимальдық қозуы бар алап (өзара
индукция заңы) мидың басқа бөліктеріндегі тежелуді күшейтеді.
Мұндай жағдайда адам зейіні бір жерге күшті шоғырланады да, ол қалған
объектілерді байқамайтын болады. Оптимальдық қозу алабын екінші сигнал
жүйесінен шыққан сигналдар қуаттап отыратындығын, сөздік сигналдар ми
қабығындағы осындай алаптардың бір-біріне ауысуын тездетіп отыратындығын,
сайып келгенде, психикалық әрекеттің талғамалы сипатта болатынын жақсы
көрсетеді [12,136].
А.А.Ухтомский ми қызметінің физиологиясын зерттеу нәтижесінде
доминанта жайлы ілім жасады.
Сыртқы дүниенің көптеген тітіркендіргіштерінің ішінде біреуі миға
көбірек әсер етеді де, мидың бір алабын қаттырақ, күштірек қоздырады,
осындай алапты доминанта деп атаған. Мидың осы күшті қозғыш алабы қалған
алаптардағы әлсіз қозу процестерін өзіне тартып алып отырады. Осыдан мидың
күшті қозған алабы онан бетер күшейеді. Мәселен, қызық кітапқа беріле
оқығанда адамға кейбір бөгде тітіркендіргіштердің бөгет жасамайтыны, қайта
олардың біздің ойымыздың күшеюіне жәрдемдесетіні байқалады. Сондықтан адам
бар зейінін қойып кітап оқыған кезде қасындағы бөгде тітіркендіргіштерден
(мысалы, сағат маятнигінің соғуы секілді) қашпауы керек. Бұл біздің басқа
нәрсеге көңіл аудармай, үңіліп отырған әрекетімізге мейлінше беріле түсуге
жәрдемдеседі. Өйткені, жоғарыда айтылғандай, мидағы басыңқы қозу әлсіз
тітіркендіргіштерден болған қозуларды өзіне тартып алып, солардың есебінен
күшейіп отырады.
Доминанта мида пайда болатын өте күшті үстем етуші қоздырғыштардың
ошағы. Бұл теория бойынша, мида бірнеше қоздырғыштар пайда болып, бұл
қоздырғыштың қайсысы күшті болса, әлсіз қоздырғыштарды өзіне тартып, оларға
үстемдік жасап, өзі ғана әрекет етіп отырады. Ми сол күштің қозу әсерінде
болады. Мұндағы құбылысты субдоминант деп атайды.
Доминанта принципі зейіннің бір затқа ғана ерекше бағытталып, басқа
тітіркендіргіштерді елемей қалатын жағдайын түсінуге мүмкіндік береді.
Зейіннің шоғырлануын адамның белгілі бір іске ықылас-ынтасымен
берілгендігінен көруге болады. Зейінділік, сондай-ақ адамның сырт пішінінен
де байқалады. Мысалы, адам бір нәрсеге зейін салғанда, қимыл-қозғалыс
тежеліп, сезім мүшелерінің бәрі сол нәрсеге қарай бағытталады.
Доминанта немесе қозудың үстемдік ететін ошағы жылжымалы оптималдық
қозу ошағынан жоғары тұрақтылығымен өзгешеленеді. Ол жаңадан пайда болған
қозу ошақтарын тежеп қана қоймайды, солардың есесінен күшейте түсетін,
басқа нерв орталықтарында туған қозу процестерін өзіне қосып алу қабілеті
де бар.
Ми қыртысында қозудың үстем ошағының болуы бір затқа немесе құбылысқа
шұқшия қадалу дәрежесін, бөгде тітіркендіргіштер зейін аудара алмайтын және
елеусіз қалатын жағдайда түсінуге мүмкіншілік береді. Адам зейінінің өте
күшті шоғырлануын оның істі шын беріле сүюіне, затқа бар ынтасымен
қызыққанына байланысты болады.
Оптималды қозу ошағы да, доминанта да адам зейінінің, әсіресе, оның
ырықты сипатының механизмін толық ашып көрсете алмайды. Адамның хайуаннан
бір ерекшелігі – зейінін басқара алатындығы. Сондықтан зейінді тәрбиелеуде
алдыға мақсат қоя білудің маңызы аса зор.
Оны адамның өзі тұжырымдайды не басқа біреудің ұсынуы мүмкін. Әрекет
мақсатын белгілеу және үнемі анықтап отыру зейінді оятады, сүйемелдейді
және әр нәрсеге аударады. Мұндайда оптималдық қозу ошағының (доминантаның)
пайда болу механизмі – бірінші және екінші сигналдық жүйелердің өзара әсері
болады. Ол өзара әсер қозудың элективті (таңдамалы) иррадиациясының сөздік
(екінші) сигналдық жүйеден бірінші сигналдық жүйеге ауысу жолымен жүзеге
асады. Ал енді бірінші сигналдық тітіркендіргіштер сөйлеу процесінде
жаңғыра отырып, мақсатты айқындай түсуге әрі оптималдық қозу ошағын күшейте
түсуге жәрдемдеседі [13,186].
Зейіннің пайда болуымен дұрыс ұйымдастырылуында жұмыстың қатаң
режиміне негізделген динамикалық стреотип жасаудың үлкен мәні бар. Ол
қозудың оптималдық ошағының пайда болуын жеңілдетеді және іс-әрекеттің
жемісті болуын қамтамасыз етеді. Қандай істі болмасын зейінсіз орындауға
жол беруге болмайды. Өйткені, динамикалық стреотип қалыптасып қалған соң
оны өзгерту жаңартудан әрқашанда қиын.
Зейін адамның сырт пішінінен, еш қиындықсыз-ақ көзге түсетін және
содан адамның қаншалықты зейінді екендігі жөнінде қорытынды жасауға болатын
жүріс – тұрыс қалпынан, мимикадан білініп тұрады. Зейін қалпы қимылдық
тежелуінен, сезім мүшелерінің объектіге бағытталуымен сипатталады. Тұрпат
ойға шомғандықты білдіретін кезде көз осі кеңейеді. Мұндайда: Адамның
көзқарасы еш нәрсеге қатыссыз дейді.
Педагог балалармен жұмыс істеу тәжірибесін байыта отырып, балалардың
бет әлпетіне, дене қалпына қарап олардың зейінінің басқа жаққа ауа
бастағанын дер кезінде байқауға дағдылануы және олардың сабақ барысынан
тыс қалуына жол бермей бағыт сілтеп отыруы қажет.
Зейіннің психикалық әрекеттегі ролін атап айта отырып: ... зейін-
адамның жан дүниесіне сыртқы дүниеден енетіннің барлығы да өтетін есіктің
дәл өзі деген К.Д.Ушинскийдің сөзін есімізге аламыз. Ушинскийдің зейіннің
ролі туралы осыдан жүз жылдай айтқан ойы бұл күндері жастарды оқыту
практикасы мен психология-дидиктикалық зерттеулерде дәлелденіп отыр.
Мысалы, есту зейіні қатыспағанда дыбысқа деген сезгіштік кемитіндігін
эксперименттік жұмыстар көрсетіп отыр.
К.Д.Ушинский адамның психикалық іс-әрекетінде зейіннің алатын орнын
ерекше атап көрсетіп, зейін адам санасы арқылы қорытылатын және одан
өтетін барлық ойды аңғартатын адам жанының жалғыз ғана есігі болып
табылады, - деген болатын. Оның бұл пікірі жастарға тәлім-тәрбие беру
ісімен психологияда,дидактикалық зерттеулерде күні бүгінге дейін өзінің
өміршеңдігін дәлелдеп келді [14,17].
Б.М.Теплов пен В.Д.Неблицина зерттеулері зейіннің сапасы адамның
жүйке жүйесімен байланысты екенін көрсетті. Жүйке жүйесі әлсіз адамдардың
қоздырғышы шоғырландыруды айқындауға кедергі келтірсе, ал күштілері
зейіннің шоғырландыруын жоғарылатады. Жүйке жүйесі селсоқ адамдардың
зейінінің ауыстырылуы мен бөлінуін бақылау қиынға соғады. Мұның барлығы
қалыпты қабылдауды сыртқы ортаның белгілерінің түсімімен анықталатынын
көрсетеді [15].
Оқу іс - әрекетінде баланың белсенділігіне қарай зейін - ырықты,
ырықсыз, үйреншікті деп аталатын үш түрге бөлінеді. Олардың әрқайсысының
өзіндік орны, мәні, мағынасы бар.
Психологиялық әдебиеттерде ырықсыз зейінді атауға бірнеше синоним
қолданылады. Кейбір зерттеулерде оны пассивті деп атаса, екіншісі-эмоциялық
дейді. Бұл екі атауы да ырықсыз зейіннің ерекшелігін көрсетуге көмектеседі.
Пассивті зейін жайы сөз болғанда, объектіге зейін аудару, зейінді ерік
күшінің қажет емес екендігі айтылады. Ал ырықсыз зейінді эмоциялық деп
атағанда зейіннің объектісі мен сол объектілерден туатын эмоция, мүдде,
қажеттілік арасындағы байланыс атап көрсетіледі. Бұл жағдайда да зейінді
шоғырландыруға бағытталған ерік жоқ.
Ырықсыз зейін дегеніміз - сананың объектіге, сол объектіні
тітіркендіргіш ретіндегі ерекшелігі шамасында шоғырландыру.
Ырықсыз зейін физиологиялық тұрғыдан барлау (ориентировочный)
рефлексінің жемісі болып табылады. Зейіннің бұл түрі жануарлар мен
адамдардың сыртқы ортамен байланысында үлкен роль атқарады.
Ырықсыз зейін – ең қарапайым және адамда алғашқы көрінетін психикалық
процесс. Бірінші себептер категориясына тітіркендіргіш әсердің сипаты мен
сапасы жатады. Олардың ішінде ең алдымен ескеретініміз әсер күші мен
қарқындылығы. Елестетіңіз: оқушы жазба жұмысын орындап отыр, оның жұмысқа
құныққаны сонша, көшедегі не үйдегі анау – мынау жеңіл сыбдыр – шуды тіпті
аңғарар емес. Ал кенеттен өз столынан түсіп кетіп, тарс ете қалған заттың
дыбысы, оның еріксіз мойын бұруға мәжбүр етеді. Әрдайым күшті тітіркену
әсері, айқай – шу, екпінді соққы, ащы иіс, дәм біздің зейінімізді еріксіз
тартады. Мұндайдағы зейініміздің аударылуы әсердің шектен тыс күштілігінен
емес, сол әсердің қалыпты жағдайға орайлас не орайсыздығынан.
Аталған себептер тобына тітіркендіргіш әсердің жаңалығы мен тосындылығы да
кіреді. Бұл тұрғыдан жаңалық деп бұрын білмеген,көрмеген зат, құбылыстар
әсерін ғана емес, сонымен бірге бірдейіне ықпалында болып жүрген
әсерлеріміздің физикалық қасиеттерінің өзгерісі немесе орын ауысуынан
туындаған тітіркендіргіштерді танимыз [16,128].
Адамның көңіл – күйіне, мұқтаждық – қажетсінуіне сәйкес тысқы
тітіркендіруші әсерлер ырықсыз зейін туындатушы себептердің үшінші тобын
құрайды. Мысалы, аш адам мен тоқ адамның тағам жөніндегі әңгімені, болмаса
оның иісі мен дәмін қабылдауы бірдей емес.
Зейін себептерінің, төртінші тобы тұлғаның жалпы бағыт – бағдарына
байланысты. Міне, осыдан көше бойлап келе жатып, аула тазалаушының назары
қоқысқа түседі, тәртіп сақшысы – орынсыз тұрған машинаны аңғарады, ал
сәулетші немесе суретші – ежелгі ғимараттың сәніне сүйсінеді. Адамның бағыт
– бағдары сонымен бірге оның бұрынғы тәжірибесі мен қалыптасқан сезімдік
күйіне де байланысты. Ырықсыз зейіннің аса маңызды себептері, сонымен бізді
қызықтырып, эмоциональды кейпімізде өзгеріске түсіретін заттар,жағдайлар,
құбылыстар.
Сан қилы тітіркендіргіштер ішінен күші басым тітіркендіргіш зейінді
өзіне еріксіз аударады. Мысалы, сөреде қатар тұрған кітаптар арасынан
мұқабасы қызыл кітап бірден көз тартады. Мұның себебі-қызыл түстің көзге
әсер ету коэффициентінің күшті екендігінде. Осы орайда, мәнерсіз бірқалыпты
айтылған сөз басқалардың назарын өзіне жөнді аудара алмайды. Ал мәнерлі,
әсерлі сөздер адамның зейінін өзіне еріксіз тартып алады. Кез – келген
тітіркендіргіштің адам зейінін өзіне аударуы – оның әсерлілігіне
байланысты. Сондай-ақ тітіркендіргіштердің жаңалығы да ырықсыз зейін
тудырады. Мәселен, жаңа маркалы автокөлік, не қабырға газетінің жаңа
номерін көріп қалсақ, оған еріксіз назар аударамыз. Зейіннің осындай
қасиеттерін ескеріп, сабақта түрлі көрнекті құралдарды пайдалану жемісті
нәтижелер бермек. Әсер етіп тұрған тітіркендіргіштердің басталуы мен
аяқталуы-ырықсыз зейінді тудырудың қайнар көзі.
Адам таным әрекетінде көңіл-күйге қатты әсер ететін нәрселер де
ырықсыз зейінді аударады. Мысалы, бояуы қанық заттар, құлаққа жағымды
әуенді дыбыстар, хош иісті өсімдіктер мен нәрселер. Адамды таңдандырып,
сүйсіндіретін нәрселер де зейінді өзіне еріксіз аударады. Көркемөнер
туындыларының адам сезіміне күшті ықпал етуі де ырықсыз зейін тудырып,
танымдық үрдістер мен ойлау әрекетін күшейте түседі. Ырықсыз зейіннің
тұрақты болуы адамның ықылас – ынтасы мен қызығуының арта түсуіне
байланысты [17,225].
Ырықты зейін дегеніміз – психикалық іс-әрекеттің бір затқа не
құбылысқа бағытталуы не шоғырлануы, бұл объектіге қатысы жоқтың ешбіріне
көңіл аудармауды талап ететін процесс.
Ырықты зейіннің ырықсыз зейіннен ерекшелігі оның саналы мақсатқа
тәуелді келуі. Зейіннің бұл түрі адам еркімен тығыз байланыста болып, оның
еңбектік күш салуларының нәтижесінде пайда болады. Қандай да бір шешімді
қабылдай отырып, біз іске кірісеміз, сол іс біз үшін тап сол мезетте
ұнамаса да оған саналы зейін қойып, оны орындауға өзімізді мәжбүрлейміз.
Ырықты зейіннің басты қызметі – психикалық процесс ағымын белсенді түрде
реттеп бару.
Ырықты зейін себептері биологиялық емес, әлеуметтік: ол тәнмен бірге
берілмейді, сәбидің ересектермен қатынасқа келу барысында қалыптасады.
Л.С.Выготский зерттеулері анықтағандай, зейін қызметі алғашқы даму
кезеңінде сәби мен ересек адам арасында бөлінген: ересек қоршаған ортадан
нысанды бөле көрсетіп, оны сөзбен балаламайды, ал бала ым, ишараны
байқаумен, затты танып, не сөзді қайталап, сигналға жауап қайтарады.
Осылайша, қажетті затты бала тысқы өрістен бөліп алады. Кейін жас бала өз
бетінше мақсат қоюға үйренеді. Ырықты зейін дамуы сөз, сөйлеумен тікелей
байланысты. Баладағы ырықты зейіннің қалыптасуы алғашқыда өз қылық -
әрекетін үлкендердің ауызша нұсқауларына бағындыруына тәуелді, ал содан
соң, тіл қабілетінің артуымен өз әрекетін өзінің ауызша талаптарына
көндіруіне байланысты.
Сапалық жағынан ырықсыз зейіннен үлкен айырмашылығы болғанымен, ырықты
зейін де адам сезімдері, қызығулары және бұрынғы тәжірибесімен орайлас
келеді. Бірақ бұл факторлардың ырықты зейін кезіндегі әсері тікелей
емес,жанама,яғни ортаға саналы белгіленген мақсат енеді. Енді зейін тікелей
әрекетке аударылмай, оның мақсаттық мәні мен кейінгі нәтижесіне бұрылады.
Ал, іс - әрекет болса өздігінен емес,оның осы мақсат жолында қажеттілігінен
ғана адамды қызықтырады [18,130].
Ырықты зейін – ерікті немесе активті зейін деп аталады. Мұндай
атаулардың бәрі сананың белгілі объектіге шоғырлануындағы адамның шешуші
ролін көрсетеді. Сананың әрекеттің белгілі шарттарымен байланысты болып,бір
объектіге бағытталуын ырықты зейін дейміз. Ырықты зейіннің психологиялық
мазмұны адамның іс-әрекетіндегі алға қойған мақсатымен, ерік – күшімен
байланысты. Көлік жүргізуші шофер, есеп шығарушы есепші, тәжірибе жүргізуші
ғалым алдын – ала мақсатын белгілеп, оны орындап шығу үшін соған саналы
әрекетін бағыттайды. Олай етпеген жағдайда мақсатты ісінен шығара алмас
еді.
Мектептегі оқу – тәрбие істерінің бәріде балалардың ырықты зейінін
қалыптастырып, дамытып отыруды қажет етеді. Бұл үшін бастауыш сыныптарда
оқу әрекеті балалардың шама – шарқына орай қызықты етіп ұйымдастырылуға
тиісті. Талпынысының нәтижелі болуы – баланың өзіне деген сенімін
арттырады. Сабақты жас ерекшеліктеріне қарай түрлендіре жүргізіп, әр түрлі
әрекет жасатып, ырықсыз зейінін ырықты зейінге аудартып отыру керек.
Жұмыс орнының қолайлы болуы – ырықты зейіннің тұрақты болу
шарттарының бірі. Жұмыс орнында кісінің көңілін бөгде тітіркендіргіштер
алаңдатпауы керек. Мысалы, сабақ үстіндегі айтылған артық сөз баланың
белсенді жұмыс істеп отырған көңілін бөледі. Ырықты зейінді дұрыс
ұйымдастырудың маңызды шарты – адамның психикалық күйі. Шаршап-шалдығып
отырған адамның зейіні тұрақсыз болады. Адамның сырқаты, жан қинайтын бөгде
ойлар т.б. ырықты зейіннің сапасын нашарлатады. Ырықты зейінді күшейту үшін
сөз арқылы қайталап айтып, алға қойған мақсатты тұрақтандыруға болады.
Әрқилы жағдайларда жұмыс істей білу мен адамның әр қилы әрекеттері де
ырықты зейіннің тұрақты болуына ықпал етеді.
Адамның күрделі мәселелерді шешуі, орфаграфиялық ережелерді қолданып,
жазба жұмыстарын дұрыс орындауы, жаңа терминдер мен шет тілін меңгеруі-
мұның бәріде ырықты зейін арқылы іске асады [19,241].
Адамның ырықты зейіні әрекетті саналы түрде белгілі ерік күшін жұмсау
арқылы орындалуынан көрінеді. Ырықты зейінде белгілі бір мақсат қойып,
объектіге ерекше зер салып отыру көзделеді, ол жұмыстың басынан аяғына
дейін ерік-жігерді сарқа жұмсауды талап етеді. Ырықты зейін мынандай
ерекшеліктермен сипатталады:
1) Қандай болмасын бір әрекеттің талабына сай зейінді бағындыра алу
үшін іс-әрекетке тікелей кірісу қажет.
2) Үйреншікті жұмыс жағдайын жасап алып, алаңдататын нәрселерден
бойды аулақтатқан жөн.
3) Орындалатын істің мәнісін, маңызын түсіну үшін білімге шын
ықыласпен берілген дұрыс.
4) Түрлі қолайсыз жағдайларда да жұмыс істеуге машықтану. Мәселен,
көңілді алаң қылатын бөгде тітіркендіргіштердің (айқай-шу, тарсыл-
гүрсілдерде де) әсеріне берілмей жұмыс істей беру. Бұл зейінді
шынықтырудың, оны мықты және шыдамды етіп тәрбиелеудің ең жақсы жолы болып
табылады.
5) Зейінді болуды өзіңе үнемі ескертіп отыру керек. Бір сөзбен
айтқанда, ырықты зейін деп іс-әрекетті жоспарлы түрде ұйымдастыруды айтады
[20, 97].
Зейіннің, екі түрі де бір-бірінен ешқашан қалмай ілесіп отырады.
Ырықты зейін ырықсызға, ырықсыз зейін ырықтыға қарай жиі алмасады.
Шындығында, адамның үнемі ырықты зейін жағдайында болуы мүмкін де емес.
Оқушы алғашқыда жай қызыққан нәрсесіне тікелей зейінін аударады, ал содан
кейін сабақтың мақсатына қарай тікелей қызық емес басқа материалдарға да
зейін қояды. Алғашқы уақытта қызықсыз болып көрінген сабақ кейін балаға
түсінікті бола бастайды. Бұл кезде оның ырықсыз зейіні сыртқа теуіп, ырықты
зейінінің пайда бола бастағаны.
Үйреншікті зейін — адамға табиғи сіңісіп кеткен, арнайы күш жұмсамай-
ақ орындалатын зейін.
Үйреншікті зейін дегеніміз – адам санасының қажетті әрі құнды болып
саналатын объектіге шоғырлануы. Үйреншікті зейіннің өзіндік ерекшеліктері
бар. Ол қызығу негізінде қалыптасады. Бірақ бұл нәрсенің қасиетіне емес
адамның тіршілік мақсатына сәйкес мүдделі әрекетіне байланысты. Мұндағы
маңызды нәрсе – істің нәтижесі. Әрекет кезінде үйреншікті зейіннің пайда
болуы - әркімнің өзіндік ерекшеліктері мен еңбектену әрекеттерінің жемісі.
Кейбір адамдар ауыр деген жұмыстың өзін аса қиналмай - ақ, ойнап – күліп
жүріп тындыра береді. Мұндай жағдайларда ырықты зейін үйреншікті зейінге
оңай ауысады. Ондай адам шаршағанында байқамайды.
Зейіннің үш түрі де бір бірімен тығыз байланысты. Адамның іс -
әрекетінде зейін түрлері алма – кезек өзгеріп, бір – біріне ауысып
отырады. Ұстаздар оқу - тәрбие істерінде оқушы зейінін сабаққа
бағдарлаумен шектеліп қана қоймай, олардың өз зейінін басқара алатындай
ерік сапаларын қалыптастыруға баса көңіл бөледі.
Мәселен, бала оқуға төселсе, бұл оның тұрақты әдетіне айналса, оның
зейіні де үйреншікті бола бастайды. Қандай нәрсеге болса да үйреніп,
жаттығып алған соң, адамның іс-әрекеті дағдысына айналады. Үйреншікті
зейіннің де табиғаты осыған ұқсас. Өйткені үйреншікті зейін ырықты зейіннен
дамып қалыптасады. Зейіннің қай түрі болмасын іс-әрекеттен нәтиже шығаруға
бағытталады. Егер адам жұмысқа өздігінен беріліп істесе, ырықсыз зейіні
көрінеді. Бірақ ұзақ жұмысты тікелей қызығып істей беру де оңай емес.
Мұндай жағдайда ырықты зейінге орын беріледі. Ылғи ырықты зейінмен жұмыс
істеу де адамды қажытып шаршатады. Сондықтан адам жұмысты зейіннің осы екі
түрін қатынастыра отырып, үйреншікті зейінмен істеуді әдетке айналдыруы
қажет.
Сабақ үрдісінде оқушыны таңдандыратын қызықты әдемі, көрнекі заттар,
шығармаларды пайдаланып, оның ырықсыз зейініне сүйене отырып, сол зейінді
түрақтандыруға, біртіндеп ырықты зейіннің қалыптасуына көңіл бөледі. Бұл
үшін оқу материалының нақтылығы, мазмұндылығы, тартымдылығы, эмоциялық
сезімге қанықтылығы болуы қажет.
Дегенмен, мектепте оқу іс - әрекеті әрдайым қызықты бола бермейді.
Бала үшін қызық емес, тіпті оларды жалықтыратын, бірақ білуге тиіс қажет
материалдар да болады. Сондықтан да, оқу іс - әрекеті барысында оқушының
ырықты зейінінде қалыптастырып, дамыту қажет. Бұл үшін сыныпта оқушының
даму аясына сай мақсатты, тартымды оқу іс - әрекеті ұйымдастырылуы керек.
Оқу іс - әрекеті түрлендіріліп, бір түрден екінші түрге ауысып отырады. Іс
- әрекеттің жаңа түрі оқушының ырықты зейінін оятып, тұрақтандырады.
Алғашқы оқу жұмысына үйретуде белгілі бір оқып – үйреніп отырған
пәнге баланың зейінін ерекше шоғырландыру, ол үшін баладан сабаққа
дайындалуды талап ету, бала зейінін ұзақ уақыт сақтай білуге,
тұрақтандыруға үйрету.
Оқу жұмысында үйреншікті зейіннің маңызы зор. Ол құбылыстар мен
заттардың, мазмұндық материалдардың санада тез бейнеленуін, сөйтіп,
қабылдау үрдісінің тез, оңай болуын қамтамасыз етеді.
Үйреншікті зейіннің көпшілік жағдайда оқушының өз зейінін өзі
басқаруынан көрінеді. Бұл көбінесе жоғарғы сынып оқушыларына және ересек
адамдарға тән. Көптеген жағдайларда,мектепте оқу іс - әрекеті барысында
мұғалім оқушы зейінін ұйымдастырып отыруға тиіс. Сонымен бірге оқушының өз
зейінін басқара аларлық дағдысын мектеп психологымен біріге тәрбиелеп
отырған жөн.
Оқу материалын меңгеру тиісті объектіге зейін аудару, түйсіну,
қабылдау және ол қабылдағандарды еске сақтау үрдістері арқылы жүзеге
асырылады.
Тиісті ұғым – түсініктерді меңгеру аталған психикалық үрдістерді
дамыту шарттарының бірі [21,186].
Сондықтан да, оқу жұмысында осы психикалық үрдістерді дұрыс
ұйымдастырып, дамытып отыру қажет.
Зейін объектілерінің сыртқы дүниеде немесе олардың жеке адамның
түйсігі, ойы, көңіл – күйі болуына қарай оны сыртқа бағытталған немесе
перцептивті зейін және ішкі зейін деп бөледі. Перцептивті және ішкі зейінді
айыра білу зейінді меңгеру үшін маңызды және жеке адамның кейбір
ерекшеліктерін түсінуге көмектеседі. Сыртқа бағытталған зейін адамның дене
әрекетін реттейді. Дүниені зерттей қарау сыртқы дүниенің дамуынсыз
қалыптаспайды.
Ішкі зейін адамның өз іс-әрекетін, ішкі дүниесін, өзін - өзі білуін санаға
сіңірумен байланысты. Сыртқы және ішкі зейін бірін – бірі тежейді, бір
мезгілде сыртқы әрі ішкі құбылыстарға назар аудару өте қиын. Мысалы, адам
ойға шомғанда көзін жұмады немесе еш нәрсеге зер салып қарамай көз
алдындағылар бұлдырап көрінеді. Ішкі зейіннің объектілері: сезім, еске
түсіру, ой болып табылады. Ішкі зейінді сыртқы қимылдар (еріннің жыбырлауы,
жеке сөздерді айтып қалу, дене қимылы, байқамай сурет салу т.б. ) қосарлана
қостайды. Ішкі зейінсіз болашақ әрекетті және оның нәтижесін модельдеу
мүмкін емес, ол сана мен өзінді түсіндірудің қажетті шарты.Ойлай білу,
ойлап әрекет ету ішкі зейіннің жетілуімен байланысты.
Ішкі зейін қалыптаспай кісінің адамгершілік, ақыл, эстетиканың дамуы
мүмкін емес. Жеке адамның қалыптасуы,өсуі үшін, өткен күнге баға беру,
өзінің әр жағдайда істеген қылығына зейін қоя ойлану әдеті өте маңызды.
Педагог ұйымдастырған оқу ісінің түрлеріне қарай ұжымдық, топтық және
даралық зейінді бөліп шығаруға болады.
Ұжымдық зейін дегеніміз – барлық оқушылардың зейінін бір нәрсеге
жұмылдыру. Мұндай нәрсе көбіне мұғалімнің әңгімесі мен оқушылардың жауабы
болады. Іс жүзінде бүкіл сынып зейінін ұзақ мерзім тұтас ұстау қиын, бірақ
ұжымдық зейін үшін бірен саран оқушының алаң болуы қауіпті емес.
Бір мақсатқа ұмтылған ұжым өз арасындағы өз арасындағы ішінара зейіні
тәрбиеленгендердің де керекті іске ықыласпен аударуға жәрдемдеседі.
Топтық зейін дегеніміз – ұжымда жұмыс істеген жағдайда зейінді бір
нәрсеге топқа бөлініп шоғырландыру. Топтық зейін сыныпта, лабораториялық
тәжірибелер мен өзара тексеру жүргізгенде қажет. Бұл зейінді –
ұйымдастырудың оқушы үшін де, мұғалім үшін де қиын түрі. Өйткені топтар
жұмыс үстінде бірін – бірі алаңдатады. Осындай кедергіні жеңу үшін олардың
тапсырманы мұқият орындап шығуларына жете көңіл аударып, оны әрбір кезеңге
бөліп жоспарлау керек болады.
Даралық зейін дегеніміз - өз міндетін орындпуға әр адамның санасын
бағдарлап, зейін шоғырландырады. Бұл өз бетімен кітап оқығанда, есеп
шығарғанда, бақылау жұмысын орындағанда пайда болады. Мұғалім үшін
индивидуальдық зейіннен ұжымдық зейінге көшуді ұйымдастыру қиынға соғады,
өйткені оқушылар тапсырманы бәрі бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Кіші мектеп жасындағы оқушылардың зейінін дамыту жолдарының теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 5
1.1 Зейінді дамытудың зерттелу
жайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Кіші мектеп жасындағы оқушылардың зейінін дамыту жолдары ... ... ..23
2 Кіші мектеп жасындағы оқушылардың зейінін дамытуға
бағытталған психологиялық – тәжірибелік
эксперимент ... ... ... ... ... ... 35
2.1 Анықтаушы эксперимент материалдарын дайындау, жүргізу,
қорытындылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
2.2 Қалыптастырушы эксперимент материалдарын дайындау,
жүргізу,
қорытындылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕКТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..61
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі: Қазіргі таңда еліміздегі қайта құрулар,
экономиканы дамытудағы жаңа стратегиялық бағыттар, қоғамның ашықтығы, оның
жедел ақпараттануы мен қарқынды дамуы білім беру саласына қойылатын
талаптарды түбегейлі өзгертті.
Әлемдік білім беру кеңістігіне бағытталған білім берудің негізгі мақсаты
білімді меңгеріп қана қоймай, білік пен дағды арқылы дербес, ізденімпаз, іс-
әрекетте ширақ, өзгермелі өмір жағдайына белсенді және білімін қажетті
жағдайда шығармашылықпен пайдалана алатын жеке тұлға тәрбиелеу.
Қазақстан Республикасының Білім беру туралы Заңында ұлттық және жалпы
адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке
адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім беру
және жеке адамның шығармашылық, рухани және тәни күш қуатын жетілдіру,
жеке тұлғаның жан–жақты дамуына жағдай жасау міндеті
көзделген [1].
Қазіргі мектеп тәжірибесінде оқушыны тапсырманы айнытпай орындаушы
ретінде тәрбиелеу басым бағыт алып отыр. Ол оқушының өз бетімен ойлануына,
өзіндік пікірін білдіруіне кері ықпал етіп, білім алуға деген қызығушылығын
төмендетеді.
Ал бүгінгі күнгі білім беру жүйесі алдында оқушыны ойлануға үйрету,
қай жаста болмасын алдынан шығатын түрлі проблеманы шешуге қажетті әрекет
тәсілдерін үйрету міндеті тұр. Сондықтан оқушылардың зейінін дамыту
мәселесі ең негізгі талаптардың бірі болып саналады.
Зейін дегеніміз адам санасының қоршаған ортадағы белгілі заттар мен
құбылыстарға белсенді бағытын айтамыз.
Зейін – ол сананың белгілі бір нәрсеге бағытталып, оның айқын
бейнеленуін қамтамасыз етуі. Оны белгілі бір нәрсеге арнайы бағыттау және
шоғырландыру қабілеті адамның белсенділігін білдіреді. Психиканың ерекше
қасиеті ретінде зейін адамның еңбек үрдісінде қалыптасады. Мұндағы қажетті
шарт – объектіні таңдап алып, сананы сол объектіге бағыттау. Зейін сыртқы
орта құбылыстарына да, адамның өзінің ішкі күйлеріне де бағытталуы мүмкін
[2,118].
Психикалық әрекеттердің беталуы және түйдектелуі олардың өзгеріп,
дамып отыратындығын, заттардың, құбылыстардың сәулесін санамызға
түсіретіндігін көрсетеді. Адамның күнделікті тұрмысында да, оқу процесінде
де, еңбекте де зейін үлкен орын алады.
Егер адамда зейін болмаса, ой еңбегінің де мәні, нәтижесі болмас еді.
Егер оқушылар өздерінің оқитын пәндеріне, мұғалімнің әңгімесіне зейін
қойып, құлақ салмаса, оларды жақсы ұғып, есінде қалдыра алмайды, оқушының
үйреншікті зейіні жақсы болғанда ғана, олар материалды жақсы түсініп, көп
ұғып алады.
Зерттеу мақсаты - кіші мектеп жасындағы оқушылардың зейінін дамыту
жолдарын анықтау.
Зерттеу нысаны – кіші мектеп жасындағы оқушылар (үшінші сынып
оқушылары).
Зерттеу пәні - кіші мектеп жасындағы оқушылардың зейінін дамыту
жолдары.
Зерттеу болжамы – егер бастауыш мектепте зейінді дамытуға бағытталған
арнайы кешен құрастырылып, жүргізілсе, онда бастауыш сынып оқушыларының
зейінін дамытуға болады.
Зерттеу міндеттері:
- ғылыми-әдістемелік еңбектерге талдау жасау;
- блтақырыпқа қажетті әдіс-тәсілдерді анықтау;
- анықтаушы экспериментке материалдар дайындау, жүргізу, талдау;
- қалыптастырушы экспериментке материалдар дайындау, жүргізу, талдау,
салыстыру.
Мәселенің зерттелу деңгейі:
1-кезең 2009 жылдың қазан-желтоқсан айлары тақырып таңдалып,
теориялық материалдар жинақтау.
2-кезең 2010 жылдың қаңтар айында анықтаушы эксперимент
материалдарын дайындау, жүргізу, нәтижесін өңдеу.
3-кезең 2010 жылдың ақпан - мамыр айлары, қалыптастырушы эксперимент
жүргізіп, алдын-ала қорғауға дайындалып, жұмысты аяқтау.
Әдіснамалық және теориялық негіздері: философияның танымдық ілімі және жеке
тұлғаның даму теориясы, психологияның даму теориясы, зейін, зейін туралы
психологиялық тұжырымдар (Л.С.Рубинштейннің, Ә. Алдамұратов, Т.Тәжібаевтың,
және т.б.).
Зерттеу әдістері: психологиялық, әдістемелік еңбектерді зерттеу,
психологиялық - тәжірибелік эксперимент жүргізу.
Ғылыми жаңашылдығы және практикалық маңыздылығы: кіші мектеп жасындағы
оқушылардың зейінін дамытуға бағытталған арнайы кешен құрастырып,
мектеп тәжірибесінен өткізу.
Практикалық базасы: Ақтөбе қаласының № 36 орта мектебі.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен негізгі мазмұны:
Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды, жалпы қорытындыдан
тұрады. Дипломдық жұмыстың соңында пайдаланылған деректер тізімі
көрсетілген.
Кіріспеде зерттеу жұмысының өзектілігі, нысаны, мақсаты, міндеттері,
пәні, әдістері, ғылыми болжамы көрсетілген.
Бірінші тарауда кіші мектеп жасындағы оқушылардың зейінін дамыту
жолдарының теориялық негіздері қарастырылған.
Екінші тарауда зерттеу пәніне бағытталған психологиялық - тәжірибелік
эксперимент материалдары дайындалып жүргізілген, талдау жасалынған.
Соңында жалпы қорытынды шығарылып, зерттеулердің нәтижелеріне
негізделген тұжырымдар берілген.
1. Кіші мектеп жасындағы оқушылардың зейінін дамыту жолдарының теориялық
негіздері
1. Зейінді дамытудың зерттелу жайы
Зейінді психологиялық феномен ретінде 19 ғасыр аяғымен 20 ғасыр
басында бір топ зерттеушілер қарастырды. В.В.Петухов, Л.М.Веккер, У.Джемс,
Т.Рибо, Н.Н.Ланге, А.А.Ухтомский, Н.Ф.Добрнин, С.Л.Рубинштейн, Ж.Аймауытов,
М.Жұмабаев, Т.Тәжібаев, Қ.Жарықбаев т.б. өз еңбектерінде зейінге әр түрлі
сипаттамалар берген.
Дәстүр бойынша, зейін деп сол сәтте қандай да бір объектіге, бейнеге,
оқиғаға адам санасының бағытталуы және шоғырлануы ретінде сипатталады.
Дәлірек айтқанда, зейін дегеніміз айналадағы объектілердің ішінен
керектісін бөліп алып, соған психикалық әректімізді тұрақтата білу [3,98].
Зейін дегеніміз – сананы белгілі бір объектіге шүйліктіріп, оның
айрықша айқын бейнеленуін қамтамасыз ету. Сананың қандай да болса бір
затқа, құбылысқа немесе іс-әрекетке бағытталуы және шоғырлануы. Сананың
бағытталуы деп объектіні таңдап алуды айтамыз, ал сананың бір нәрсеге
шоғырлануы дегенде, бұл объектіге қатысы жоқтың бәріне көңіл аудармауды
айтады [4,129].
Зейін деп психикалық әрекеттің айналадағы заттарға және құбылыстарға
бет алып, бағытталып, түйдектелуін айтады. Зейін бізге сыртқы дүние заттары
мен құбылыстарын анығырақ және ашығырақ сәулелендіру үшін, психикалық
әрекеттеріміздің оларға бет алып жинақталуы үшін керек. Егер зейін болмаса,
заттарды, құбылыстарды жақсылап, толығырақ, ашығырақ қабылдауға, оларды
санамызға сәулелендіруге болмас еді [5,114].
Зейін деп белгілі бір затқа бағыттала тұрақталуын көрсететін құбылысты
айтады.
Зейін дегеніміз – адам санасының қандай да бір өзіне қажетті немесе
қызықтырған затқа, құбылысқа не іс-әрекетке бағытталуы және шоғырлануы.
Сананың бағытталуы деп объектіні таңдап алуды айтамыз, ал сананың бір
нәрсеге шоғырлануы дегенде, бір объектіге қатысы жоқтың бәріне назар
аудармауды айтады. Адам санасының айналадағы объектінің, болып жатқан
құбылыстар мен үрдістердің ішінен керектісін бөліп алып, соларға
тұрақталуы. Алатын зат, құбылыс не үрдіс ,әдетте адамның кәсіби қызметте
қатысты болуы мүмкін немесе адам белгілі бір тапсырмамен жүрсе, соған
қатысы барға адамның зейінін аударуы [6,34].
Зейін өздігінен жеке дара психикалық үрдіс те, жеке адамның қасиеті де
болып саналмайды. Сөйтсе де ол әрқашан адамның өмір тәжірбесіндегі іс-
әрекетіне, таным үрдістеріне тікелей қатысты болып, оның қызығу бағытын
көрсетеді. Зейін кез – келген психикалық үрдістің тұрақты бір жағы. Сөйтіп
ол адамның іс-әрекетінің сапалы әрі нәтижелі болуына жәрдемдеседі. Зейін
дегеніміз – сананың белгілі бір нәрсеге бағытталып, оның айқын бейнеленуін
қамтамасыз етуі. Оны белгілі бір нәрсеге арнайы бағыттау және шоғырландыру
қабілеті адамның белсенділігін білдіреді. Психиканың ерекше қасиеті ретінде
зейін адамның еңбек үрдісінде қалыптасады. Мұндағы қажетті шарт – объектіні
таңдап алып,сананы сол объектіге бағыттау. Зейін сыртқы орта құбылыстарына
да, адамның өзінің ішкі күйлеріне де бағытталуы мүмкін [7,218].
Зейін – бұл сананың, психиканың анықталған обектіге, құбылысқа,
субъектіге сай жинақталған, сананың әрекеттің жеке бөлігіне шоғырлануы,
бағытталуы.
Зейін деп — адам санасының белгілі бір затқа бағыттала тұрақталуын
көрсететін құбылысты айтады. Мысал келтірейік: оқушы математикалық есептер
шығарып отыр. Ол бұған соншама үңілген, мұнысы психикалық кейпінен жақсы
көрінеді (бала көзін қадайды, шұқшия үңіледі, демін ішіне тартады т. б.).
Оқушы есептің шығару жоспарын ойлайды, оның бірінен кейін екіншісін
шығарады. Есеп шығарып болып, азғантай үзілістен кейін тарихты, одан соң
географияны оқуға көшеді. Сабағын оқып болғаннан кейін, түрлі нәрселермен
айналысады. Осы көріністердің бәрінде де бала әрекеттің әрбір түріне өз
зейінін ұйымдастырып, басқа объектілерден ойын бөліп отырады.
Осындай түрлі кезеңдерде бала психикасының белгілі бір объектіге бағыт алып
және сонда азды - көпті тұрақтап отырғанын көруге болады.
Түйсік үшін кез – келген құбылыс реакциялық бағыт көрсетіп, организмде
құру керек деген сезімді тудырады. Ерікті, еріксіз бағыттардың, таным
қызметінің қандай да бір объектіге түйсігінің шоғырлануын зейін деп
атаймыз. Олсыз түйсіктің болуы мүмкін емес.
Зейін бұл сананың қандай да бір объектіге, тұлғаға қатысты маңызды
жағдайларға, сенсорлы деңгейге, интеллектуальды немесе белсенді
қозғалыстарға бағытталуы.
Зейіннің пайда болуына керекті шарттар: объектіні бөліп алу, оған
назарды шоғырландыру және басқа тітіркендіргіштерге алаңдамау. Таным актысы
бағытталып тұрған сыртқы дүние заттары, адамның психикалық әрекеті немесе
ішкі дүниесі (ойлар, күйініш-сүйініштер, мінез-құлықты талдау т.б. )
зейіннің объектілері бола алады [8,141].
Атаусыз, затсыз зейін болмайды. Оқу жұмысында зейіннің маңызы өте
үлкен. Оқудың табысты болуын көбінесе мұғалімнің, оқушылардың зейінін
қаншалықты оқуға аудара білуіне байланысты. Егер балалардың зейіні оқу
материалына аударылса, олар неғұрлым жақсы түсініп, жақсы ұға алады, оның
үстіне балалар сабақта зейінін сала жұмыс істейді. Сыныпта тәртіптің болуын
да қамтамасыз етеді. Зейін дербес бір психикалық процесс емес, өйткені ол
басқа процестерсіз көріне алмайды. Біз зейін қойып немесе зейін аудармай
қараймыз, тыңдаймыз (яғни қабылдаймыз), ойлаймыз (яғни ой жүгіртеміз)
немесе бір нәрсені істейміз. Сөйтіп, зейін әр түрлі психикалық процестердің
тек бір жағы немесе қасиеті ғана болып табылады.
Адам ойлау кезінде бір іс-әрекетпен шұғылданумен (бір нәрсе істейді
немесе бір нәрсені ойлайды) байланысты оның зейіні сол нәрсеге аударылады.
Егер оқушының зейіні сабақтың мазмұнына аударылмаса, демек, оның зейіні
басқа нәрсеге ауып отырғаны.
Адамның кез-келген іс-әрекеті зейін арқылы іске асып отырады. Барлық
іс-әрекеттің негізгі шарты зейін болып табылады.
Психиканың іс-әрекетті мақсат-бағдарлы және нәтижелі болуы үшін адам
ең алдымен өзінің ой санасын істеп жатқан әрекетінен сол әрекет нысанына
тоқтата білуі қажет. Әдемі сурет салуға бекінген баланы көз алдыңызға
келтіріңіз. Сурет затын, оның түр-түсі мен қағазға қалай орналасуын
ойластырамын деп, жас суретшінің жұмысқа шомғаны сонша, тіпті ата-анасының
оған қарата айтқан сөздерін мүлде аңғарар емес. Мұндайда бала зейіні істеп
жатқан әрекетке шоғырланады, назарын қажетті затына аударады, басқа
заттардың бәріне алаңдамайтын, өз керегімен шұғылдануды зейін дейміз.
Келтірілген мысал адамның бір мезетте әрқандай заттар туралы ойлап,әр түрлі
іспен бірдей шұғылдана алмайтынының дәлелі. Сондықтан да оның санасы
белгілі мезеттің әрбір бөлігіне өзіне қажет болған заттар мен құбылыстардың
маңызды да мәнді топтарына бағытталады [9,129].
Ой – сананың бағытталуы деп ең алдымен психикалық әрекеттің
таңдамалылық сипатын,нақты объектіні күні бұрын ниетті іріктеуін не оған
мән бермеуін айтамыз. Бағытталу түсінігі сонымен іс - әрекеттің біршама
уақыт аралығында өз сипатын сақтап тұра алу қасиетін де қамтиды. Зейінді
болудың қандай да бір істің түрін таңдап қана алу жеткіліксіз, сол таңдауды
тұрақтатып, сақтап қалу қажет. Мысалы, педагогикалық процесте оқушылар
зейінін анау не, мынау не, зат не іске бағыттау онша қиындық тудырмайды,
әңгіме төркіні – сол зейін бағытын қажетті уақыт аралығында сақтап тұру.
Зейін сөзі сонымен бірге біздің ой – санамыздың белгілі іс - әрекетке
шоғырлануы мен шому мағынасын да білдіреді. Адам алдында тұрған міндет
неғұрлым қиын болса, зейін де соғұрлым күшті әрі өткір болып, ал жұмыс
қиындығы болмағанда, зейін салудың күші де кемірек келеді.
Өз кезегінде зейін шоғырлануы ой – сананы қажетсіз объектілердің
бәрінен ауыстыра алумен де байланысты. Зейін күші толығымен нақты бір
істің шешіміне бағышталған шақта, төңіректегі қалған заттардың бәрі біз
үшін елес күйінде байқалады.
Сонымен, қандай да бір затқа зейін қоюымыздан ол зат біздің санамыздың
төрінен орын теуіп, қалған дүние деректерінің бәрі сана аймағының шектеріне
ығыстырылады. Осыған орай зейін аударылған заттың санамыздағы бейнесі нақты
айқындалып, ол жөніндегі елестер мен ойлар іс - әрекет мақсатына жеткенше,
санамызда бекіген қалде сақталады. Осыдан, зейін іс - әрекетті бақылау және
реттеу қызметін де атқарады.
Зейін, әдетте, адамның бет, дене қалпы мен қозғалыстарында көрінеді.
Сырттай-ақ зейінді тыңдап отырған оқушыны зейінсізінен айыруға болады. Ал
кей жағдайларда зейін қоршаған дүние емес, адам санасындағы ойлар мен
бейнелерге де бағытталады. Мұндай жағдайдағы зейін интеллектуалды деп
аталып, ол сезімдік (сыртқы) зейіннен біраз өзгеше келеді. Ал ой – сана
дене қозғалыстарына бағытталатын болса, онда сөз арқауына қимылдық зейін
алынады. Мұның бәрі зейіннің дербес танымдық, өз мазмұнына ие болмай, өзге
танымдық процестердің қосалқы қызметтерін атқаратынын дәлелдейді.
Зейін мұндай қызықты да қайшылықты қасиеттері ғалымдар назарына түсіп,
оның пайда болуы мен мәнін әрқилы пайымдауға негіз берді. Зейін табиғатын
түсіндіруде Н.Н.Ланге ғылымда қалыптасқан келесі тұжырымдар тобын алға
тартады:
1. Зейін қимылдық икемделудің нәтижесі. Мұндай пікір келесі негізде
туындаған: зейіннің бір заттан екінші затқа ауысуы бұлшық ет
қозғалыстарынсыз мүмкін емес, қимыл нәтижесінде ғана сезім ағзалары
қабылдау үшін тиімді жағдайларға икемдеседі.
2. Зейін сана аумағының шектеулі болуынан туындайды. Сана ауқымы мен
аумағының қандай мәнге ие екенін түсіндіріп жатпастан, И.Герберт пен
У.Гамильтон күшті елестердің әлсіз елестерді ығыстыратынын немесе
тежейтінін алға тартады.
3. Зейін – көңіл-күйдің нәтижесі. Ағылшын психологиясында кең өрісті
дамыған бұл теория зейіннің алға қойылған ниетке тәуелділігіне негізделеді.
Дж.Миль ұнамды немесе жағымды сезімге не идеяға бөлену мен сол факторларға
зейінді қатынас – екеуі де бір нәрсе - деп тұжырымдайды.
4. Зейін өткен тәжірибенің нәтижесі, яғни адам білген, таныған затына
ғана ден қояды.
5. Зейін рухтық сананың ерекше белсенділік қабілеті. Зейін құбылысының
ғажайыптығына таң қалған кей психологтар оны пайда болуы түсіндіруге
келмейтін әу бастан бар белсенді қабілетпен баламалайды.
6. Зейін жүйке тітіркендіргіштері күшеюінің нәтижесі. Бұл гипотезаға
орай зейін орталық жүйке жүйесінің мекенді тітіркену қабілетінің ұлғаюынан
пайда болады деп түсіндіріледі.
7. Жүйкелік тежелу теориясы зейіннің негізгі себебін төмендегіше
пайымдайды: алғашқы физиологиялық процестерінен басымдау келеді, осыдан
сананың ерекше шоғырлануы туындайды.
Н.Н.Ланге ұсынған зейін түрлерінің классификациясы, адамның түрлі
реакцияларының классификациясымен сәйкес. Ланге зейінді рефлекторлы,
инстинктивті және ерікті деп бөлді. Рефлекторлы зейін эмоциялық компоненті
жоқ және дағдылы (автоматты) іске асады (мұндай автоматизмге мысал ретінде
қараңғы бөлмеде көз қарашығының кеңу қызметі жатады). Инстинктивті зейінде
бейімделу реакциясы эмоциялық күй арқылы (мысалы,таңқалу реакциясы)
көрінеді. Н.Н.Ланге бойынша, дара және өздігімен көрінетін – ерікті
(ырықты) зейін. Ланге ерікті зейіннің рефлекторлы және инстинктивтіден
айырмашылығын, алдын ала білімнің немесе өзекті бейнені еске түсірудің
болусуын фантазия, белсенді қиял, аутогенді бату, транс сияқты үрдістер
алып жүреді.
Классификациялаудың басқа варианты – зейінді сенсорлы және
интеллектуалды деп ажыратумен байланысты. Біріншісінің объектісі ретінде
тітіркендіргіштердің түрлі моральдық болады (мысалы, көру және есту
сенсорлы зейіні), екіншісін ойлау және мимикалық үрдістері алып жүреді және
еске түсірудің, идеяның, ойдың объектілері ретінде бөліп көрсетеді [10,17].
Қазіргі заман психологтарының зейінді түсіндіруге байланысты
пайымдаулары П.Я.Гальперин еңбектерінде келтірілген. Олар келесідей:
- зейін бағыттау-зерттеушілік іс-әрекеттің бір кезеңі, осыдан зейін
адам психикасында нақты бір мезетте пайда болған бейнелер мен ой мазмұнын
тұрақтатуға бағышталған психологиялық әрекет;
- өз қызметі бойынша зейін осы мазмұнға қойылған бақылау. Әр адам
әрекеті бағыттау,орындау және бақылау бөліктерінен тұрады. Осы тізбектегі
үшінші іс зейін арқылы орындалады;
- белгілі өнім шығаруға бағытталған әрекеттен ерекше зейіннің, яғни
бағыттаудың, өз алдына нәтижесі болмайды;
- психикалық бақылау әрекеті ретінде танылған құбылыс тұрғысынан
зейіннің әрбір нақты көрінісі жаңа ақыл-ес ептіліктерінің пайда болу ізімен
туындайды.
Зейінді психикалық процестердің тобына жатқызу дұрыс болмас еді.
Өйткені адам өз өмірінің әрбір кезеңдерінде бір нәрсені қабылдайды не есіне
түсіреді, бірер нәрсені қиялдайды, бір нәрсе жөнінде ойлайды. Ал зейін
болса, өз алдына бұлардай дербес кездеспейтін, қайта солармен бірлесіп
келетін психикалық әрекеттің айрықша бір жағы, сананың ерекше сипаты болып
табылады. Психикалық құбылыстар зейінге түрліше әсер етеді. Сезім зейінді
күшейте түсуге не оны бөліп жіберуге себепші болады. Мәселен бір объект
жағымды сезім туғызып зейінді күшейтеді де, ал көрші сыныптан естілген ән-
күй сабақ тыңдап отырған баланың зейінін төмендетеді. Ерік, ой, қиял
процестері де зейінге түрліше әсер етіп отырады.
Зейіннің физиологиялық механизмі өте күрделі. Оның негізі – жүйке
жүйесінің әр түрлі деңгейде тұрған сезгіштік қызметі. Сезгіш дегеніміз - ми
қабының төменгі қатарында орналасқан ретикулярлық формациялар деп аталатын
анатомиялық және функционалдық ерекшелік. Ретикулярлық формацияның өрлеуші,
төмендеуші деген екі түрі бар. Ол бір импульстерді сиретіп тежеп,
екіншілерін күшейтіп, ми қабына талғап жеткізіп отырады. Осының нәтижесінде
сананың айқындығы реттеледі [11].
Зейіннің физиологиялық негіздері жөнінде бірнеше теориялар бар, ол
теориялар түрлі болғанымен бір-біріне ұқсас. Мысалы, Англия физиологы
Шеррингтонның теориясы бойынша, адамда әсер етуші көп қоздырғыштардың
арасында күрес болады. Егер бір-біріне ұқсас қоздырғыштар болса, олар бір-
бірін толықтырып, я болмаса бір-біріне жол беріп отырады. Егер әсер ететін
қоздырғыштар қарама-қарсы болса, олардың арасында күрес пайда болып,
әлсіздері жеңіліп, күштілері жеңеді. Күшті қоздырғыштарға сезгіш жолдар
арқылы қимыл таратушы психологтарға барған соң, оларға тиісті жауап
қайтарылады. Міне, осы қайтарылатын жауаптар – зейін.
Шеррингтонның теориясы бойынша, зейінді белсенді, ерікті әрекет деп
түсінуге болмайды. Өйткені ол зейінді әсер етуші күшті қоздырғыштарға ғана
қайтарылатын жауап ретінде түсінеді.
Зейіннің физиологиялық негіздерін И.П.Павлов ашқан жүйке процестерінің
өзара индукция заңына байланысты түсінуге болады.
Бұл заң бойынша,мидың бір саласында пайда болатын қозу мидың басқа
салаларының әрекетіне бөгет жасауы, я болмаса пайда болған тежеулер мидың
басқа салаларын қоздыруы мүмкін. Мысалы, егер мидың бір саласында күшті
қозу пайда болса, ол мидың басқа салаларына әрекет етіп, оларға бөгет
жасап, қозуды тудырмауды, я болмаса қозу мидың бірнеше салаларында бірдей
пайда болса, қозулардың ең күштісі басқаларын меңгеріп отыруы мүмкін.
Павловтың пікірінше, зейін кезінде мида өктем қозу пайда болуы мүмкін.
Сөйтіп, Павлов зейіннің физиологиялық негізін шартты рефлекстер пайда
болуымен, жүйке саласының қызметімен байланыстырады. Мәселен, итке бір
дегеннен бірнеше тітіркендіргіш әсер етсе, ит олардың бәріне жауап
қайтармай, сол қоздырғыштың ең күштісіне ғана, әсіресе бұрыннан өзіне таныс
болғандарына ғана жауап қайтарады.
И.П.Павлов, егер ми қабығының бір алабында қозу процесі пайда болса,
осымен байланысты қалған алаптарында тежелу процестері пайда болатындығын
айтқан. Мәселен, адам бар ойымен іске қызу берілсе, басқа нәрселер туралы
жөнді ойлай алмайды. Осы кезде мидың бір алабында күшті процесі болып
жатады да, айналасындағы алаптарда тежелу болады (теріс индукция заңы).
Қозу процесі ешқашан да ми қабығына біркелкі тегіс тарамайды, өйткені
онда әр уақытга қозу пайда болатындай жағымды "оптимальдық жағдай" жасалып
отырады. Оптимальдық қозуы бар осы алап — ми қабығының творчестволық
бөлімі, ырықты зейіннің физиологиялық негізі. Бұл жөнінде И. П. Павлов
былай дейді: "Бас сүйегінің сыртынан біз іштегі миды байқай алатын болсақ,
онда ми сыңарларының оптимальдық қозу пайда болатын жері жарқылдап көрінсе,
біз ойлап отырған саналы адамның ми сыңарларында формасы және шамасы өне
бойы өзгеретін тамаша тұрлаусыз жарқылдаған сәуле дағын көрер едік, бұлар
ми сыңарларының барлық жерлерін алып жатқан азды-көпті қара көлеңкенің
ішінде үздіксіз қозғалып жүрген болар еді". Ұлы физиолог оптимальдық қозу
үнемі қозғалыста болатындығын айта келіп, оның мида ауысып отыруының өзі
зейін бағытының да өзгеріп отыруы деп түсіндірді. Мидағы тежелулердің
бірінен екінші сапқа түсуі, біреулерінің күшейіп, алдыңғы сапқа шығуы осы
оптимальдық қозу алабының жұмысы болады. Оптимальдық қозуы бар алап (өзара
индукция заңы) мидың басқа бөліктеріндегі тежелуді күшейтеді.
Мұндай жағдайда адам зейіні бір жерге күшті шоғырланады да, ол қалған
объектілерді байқамайтын болады. Оптимальдық қозу алабын екінші сигнал
жүйесінен шыққан сигналдар қуаттап отыратындығын, сөздік сигналдар ми
қабығындағы осындай алаптардың бір-біріне ауысуын тездетіп отыратындығын,
сайып келгенде, психикалық әрекеттің талғамалы сипатта болатынын жақсы
көрсетеді [12,136].
А.А.Ухтомский ми қызметінің физиологиясын зерттеу нәтижесінде
доминанта жайлы ілім жасады.
Сыртқы дүниенің көптеген тітіркендіргіштерінің ішінде біреуі миға
көбірек әсер етеді де, мидың бір алабын қаттырақ, күштірек қоздырады,
осындай алапты доминанта деп атаған. Мидың осы күшті қозғыш алабы қалған
алаптардағы әлсіз қозу процестерін өзіне тартып алып отырады. Осыдан мидың
күшті қозған алабы онан бетер күшейеді. Мәселен, қызық кітапқа беріле
оқығанда адамға кейбір бөгде тітіркендіргіштердің бөгет жасамайтыны, қайта
олардың біздің ойымыздың күшеюіне жәрдемдесетіні байқалады. Сондықтан адам
бар зейінін қойып кітап оқыған кезде қасындағы бөгде тітіркендіргіштерден
(мысалы, сағат маятнигінің соғуы секілді) қашпауы керек. Бұл біздің басқа
нәрсеге көңіл аудармай, үңіліп отырған әрекетімізге мейлінше беріле түсуге
жәрдемдеседі. Өйткені, жоғарыда айтылғандай, мидағы басыңқы қозу әлсіз
тітіркендіргіштерден болған қозуларды өзіне тартып алып, солардың есебінен
күшейіп отырады.
Доминанта мида пайда болатын өте күшті үстем етуші қоздырғыштардың
ошағы. Бұл теория бойынша, мида бірнеше қоздырғыштар пайда болып, бұл
қоздырғыштың қайсысы күшті болса, әлсіз қоздырғыштарды өзіне тартып, оларға
үстемдік жасап, өзі ғана әрекет етіп отырады. Ми сол күштің қозу әсерінде
болады. Мұндағы құбылысты субдоминант деп атайды.
Доминанта принципі зейіннің бір затқа ғана ерекше бағытталып, басқа
тітіркендіргіштерді елемей қалатын жағдайын түсінуге мүмкіндік береді.
Зейіннің шоғырлануын адамның белгілі бір іске ықылас-ынтасымен
берілгендігінен көруге болады. Зейінділік, сондай-ақ адамның сырт пішінінен
де байқалады. Мысалы, адам бір нәрсеге зейін салғанда, қимыл-қозғалыс
тежеліп, сезім мүшелерінің бәрі сол нәрсеге қарай бағытталады.
Доминанта немесе қозудың үстемдік ететін ошағы жылжымалы оптималдық
қозу ошағынан жоғары тұрақтылығымен өзгешеленеді. Ол жаңадан пайда болған
қозу ошақтарын тежеп қана қоймайды, солардың есесінен күшейте түсетін,
басқа нерв орталықтарында туған қозу процестерін өзіне қосып алу қабілеті
де бар.
Ми қыртысында қозудың үстем ошағының болуы бір затқа немесе құбылысқа
шұқшия қадалу дәрежесін, бөгде тітіркендіргіштер зейін аудара алмайтын және
елеусіз қалатын жағдайда түсінуге мүмкіншілік береді. Адам зейінінің өте
күшті шоғырлануын оның істі шын беріле сүюіне, затқа бар ынтасымен
қызыққанына байланысты болады.
Оптималды қозу ошағы да, доминанта да адам зейінінің, әсіресе, оның
ырықты сипатының механизмін толық ашып көрсете алмайды. Адамның хайуаннан
бір ерекшелігі – зейінін басқара алатындығы. Сондықтан зейінді тәрбиелеуде
алдыға мақсат қоя білудің маңызы аса зор.
Оны адамның өзі тұжырымдайды не басқа біреудің ұсынуы мүмкін. Әрекет
мақсатын белгілеу және үнемі анықтап отыру зейінді оятады, сүйемелдейді
және әр нәрсеге аударады. Мұндайда оптималдық қозу ошағының (доминантаның)
пайда болу механизмі – бірінші және екінші сигналдық жүйелердің өзара әсері
болады. Ол өзара әсер қозудың элективті (таңдамалы) иррадиациясының сөздік
(екінші) сигналдық жүйеден бірінші сигналдық жүйеге ауысу жолымен жүзеге
асады. Ал енді бірінші сигналдық тітіркендіргіштер сөйлеу процесінде
жаңғыра отырып, мақсатты айқындай түсуге әрі оптималдық қозу ошағын күшейте
түсуге жәрдемдеседі [13,186].
Зейіннің пайда болуымен дұрыс ұйымдастырылуында жұмыстың қатаң
режиміне негізделген динамикалық стреотип жасаудың үлкен мәні бар. Ол
қозудың оптималдық ошағының пайда болуын жеңілдетеді және іс-әрекеттің
жемісті болуын қамтамасыз етеді. Қандай істі болмасын зейінсіз орындауға
жол беруге болмайды. Өйткені, динамикалық стреотип қалыптасып қалған соң
оны өзгерту жаңартудан әрқашанда қиын.
Зейін адамның сырт пішінінен, еш қиындықсыз-ақ көзге түсетін және
содан адамның қаншалықты зейінді екендігі жөнінде қорытынды жасауға болатын
жүріс – тұрыс қалпынан, мимикадан білініп тұрады. Зейін қалпы қимылдық
тежелуінен, сезім мүшелерінің объектіге бағытталуымен сипатталады. Тұрпат
ойға шомғандықты білдіретін кезде көз осі кеңейеді. Мұндайда: Адамның
көзқарасы еш нәрсеге қатыссыз дейді.
Педагог балалармен жұмыс істеу тәжірибесін байыта отырып, балалардың
бет әлпетіне, дене қалпына қарап олардың зейінінің басқа жаққа ауа
бастағанын дер кезінде байқауға дағдылануы және олардың сабақ барысынан
тыс қалуына жол бермей бағыт сілтеп отыруы қажет.
Зейіннің психикалық әрекеттегі ролін атап айта отырып: ... зейін-
адамның жан дүниесіне сыртқы дүниеден енетіннің барлығы да өтетін есіктің
дәл өзі деген К.Д.Ушинскийдің сөзін есімізге аламыз. Ушинскийдің зейіннің
ролі туралы осыдан жүз жылдай айтқан ойы бұл күндері жастарды оқыту
практикасы мен психология-дидиктикалық зерттеулерде дәлелденіп отыр.
Мысалы, есту зейіні қатыспағанда дыбысқа деген сезгіштік кемитіндігін
эксперименттік жұмыстар көрсетіп отыр.
К.Д.Ушинский адамның психикалық іс-әрекетінде зейіннің алатын орнын
ерекше атап көрсетіп, зейін адам санасы арқылы қорытылатын және одан
өтетін барлық ойды аңғартатын адам жанының жалғыз ғана есігі болып
табылады, - деген болатын. Оның бұл пікірі жастарға тәлім-тәрбие беру
ісімен психологияда,дидактикалық зерттеулерде күні бүгінге дейін өзінің
өміршеңдігін дәлелдеп келді [14,17].
Б.М.Теплов пен В.Д.Неблицина зерттеулері зейіннің сапасы адамның
жүйке жүйесімен байланысты екенін көрсетті. Жүйке жүйесі әлсіз адамдардың
қоздырғышы шоғырландыруды айқындауға кедергі келтірсе, ал күштілері
зейіннің шоғырландыруын жоғарылатады. Жүйке жүйесі селсоқ адамдардың
зейінінің ауыстырылуы мен бөлінуін бақылау қиынға соғады. Мұның барлығы
қалыпты қабылдауды сыртқы ортаның белгілерінің түсімімен анықталатынын
көрсетеді [15].
Оқу іс - әрекетінде баланың белсенділігіне қарай зейін - ырықты,
ырықсыз, үйреншікті деп аталатын үш түрге бөлінеді. Олардың әрқайсысының
өзіндік орны, мәні, мағынасы бар.
Психологиялық әдебиеттерде ырықсыз зейінді атауға бірнеше синоним
қолданылады. Кейбір зерттеулерде оны пассивті деп атаса, екіншісі-эмоциялық
дейді. Бұл екі атауы да ырықсыз зейіннің ерекшелігін көрсетуге көмектеседі.
Пассивті зейін жайы сөз болғанда, объектіге зейін аудару, зейінді ерік
күшінің қажет емес екендігі айтылады. Ал ырықсыз зейінді эмоциялық деп
атағанда зейіннің объектісі мен сол объектілерден туатын эмоция, мүдде,
қажеттілік арасындағы байланыс атап көрсетіледі. Бұл жағдайда да зейінді
шоғырландыруға бағытталған ерік жоқ.
Ырықсыз зейін дегеніміз - сананың объектіге, сол объектіні
тітіркендіргіш ретіндегі ерекшелігі шамасында шоғырландыру.
Ырықсыз зейін физиологиялық тұрғыдан барлау (ориентировочный)
рефлексінің жемісі болып табылады. Зейіннің бұл түрі жануарлар мен
адамдардың сыртқы ортамен байланысында үлкен роль атқарады.
Ырықсыз зейін – ең қарапайым және адамда алғашқы көрінетін психикалық
процесс. Бірінші себептер категориясына тітіркендіргіш әсердің сипаты мен
сапасы жатады. Олардың ішінде ең алдымен ескеретініміз әсер күші мен
қарқындылығы. Елестетіңіз: оқушы жазба жұмысын орындап отыр, оның жұмысқа
құныққаны сонша, көшедегі не үйдегі анау – мынау жеңіл сыбдыр – шуды тіпті
аңғарар емес. Ал кенеттен өз столынан түсіп кетіп, тарс ете қалған заттың
дыбысы, оның еріксіз мойын бұруға мәжбүр етеді. Әрдайым күшті тітіркену
әсері, айқай – шу, екпінді соққы, ащы иіс, дәм біздің зейінімізді еріксіз
тартады. Мұндайдағы зейініміздің аударылуы әсердің шектен тыс күштілігінен
емес, сол әсердің қалыпты жағдайға орайлас не орайсыздығынан.
Аталған себептер тобына тітіркендіргіш әсердің жаңалығы мен тосындылығы да
кіреді. Бұл тұрғыдан жаңалық деп бұрын білмеген,көрмеген зат, құбылыстар
әсерін ғана емес, сонымен бірге бірдейіне ықпалында болып жүрген
әсерлеріміздің физикалық қасиеттерінің өзгерісі немесе орын ауысуынан
туындаған тітіркендіргіштерді танимыз [16,128].
Адамның көңіл – күйіне, мұқтаждық – қажетсінуіне сәйкес тысқы
тітіркендіруші әсерлер ырықсыз зейін туындатушы себептердің үшінші тобын
құрайды. Мысалы, аш адам мен тоқ адамның тағам жөніндегі әңгімені, болмаса
оның иісі мен дәмін қабылдауы бірдей емес.
Зейін себептерінің, төртінші тобы тұлғаның жалпы бағыт – бағдарына
байланысты. Міне, осыдан көше бойлап келе жатып, аула тазалаушының назары
қоқысқа түседі, тәртіп сақшысы – орынсыз тұрған машинаны аңғарады, ал
сәулетші немесе суретші – ежелгі ғимараттың сәніне сүйсінеді. Адамның бағыт
– бағдары сонымен бірге оның бұрынғы тәжірибесі мен қалыптасқан сезімдік
күйіне де байланысты. Ырықсыз зейіннің аса маңызды себептері, сонымен бізді
қызықтырып, эмоциональды кейпімізде өзгеріске түсіретін заттар,жағдайлар,
құбылыстар.
Сан қилы тітіркендіргіштер ішінен күші басым тітіркендіргіш зейінді
өзіне еріксіз аударады. Мысалы, сөреде қатар тұрған кітаптар арасынан
мұқабасы қызыл кітап бірден көз тартады. Мұның себебі-қызыл түстің көзге
әсер ету коэффициентінің күшті екендігінде. Осы орайда, мәнерсіз бірқалыпты
айтылған сөз басқалардың назарын өзіне жөнді аудара алмайды. Ал мәнерлі,
әсерлі сөздер адамның зейінін өзіне еріксіз тартып алады. Кез – келген
тітіркендіргіштің адам зейінін өзіне аударуы – оның әсерлілігіне
байланысты. Сондай-ақ тітіркендіргіштердің жаңалығы да ырықсыз зейін
тудырады. Мәселен, жаңа маркалы автокөлік, не қабырға газетінің жаңа
номерін көріп қалсақ, оған еріксіз назар аударамыз. Зейіннің осындай
қасиеттерін ескеріп, сабақта түрлі көрнекті құралдарды пайдалану жемісті
нәтижелер бермек. Әсер етіп тұрған тітіркендіргіштердің басталуы мен
аяқталуы-ырықсыз зейінді тудырудың қайнар көзі.
Адам таным әрекетінде көңіл-күйге қатты әсер ететін нәрселер де
ырықсыз зейінді аударады. Мысалы, бояуы қанық заттар, құлаққа жағымды
әуенді дыбыстар, хош иісті өсімдіктер мен нәрселер. Адамды таңдандырып,
сүйсіндіретін нәрселер де зейінді өзіне еріксіз аударады. Көркемөнер
туындыларының адам сезіміне күшті ықпал етуі де ырықсыз зейін тудырып,
танымдық үрдістер мен ойлау әрекетін күшейте түседі. Ырықсыз зейіннің
тұрақты болуы адамның ықылас – ынтасы мен қызығуының арта түсуіне
байланысты [17,225].
Ырықты зейін дегеніміз – психикалық іс-әрекеттің бір затқа не
құбылысқа бағытталуы не шоғырлануы, бұл объектіге қатысы жоқтың ешбіріне
көңіл аудармауды талап ететін процесс.
Ырықты зейіннің ырықсыз зейіннен ерекшелігі оның саналы мақсатқа
тәуелді келуі. Зейіннің бұл түрі адам еркімен тығыз байланыста болып, оның
еңбектік күш салуларының нәтижесінде пайда болады. Қандай да бір шешімді
қабылдай отырып, біз іске кірісеміз, сол іс біз үшін тап сол мезетте
ұнамаса да оған саналы зейін қойып, оны орындауға өзімізді мәжбүрлейміз.
Ырықты зейіннің басты қызметі – психикалық процесс ағымын белсенді түрде
реттеп бару.
Ырықты зейін себептері биологиялық емес, әлеуметтік: ол тәнмен бірге
берілмейді, сәбидің ересектермен қатынасқа келу барысында қалыптасады.
Л.С.Выготский зерттеулері анықтағандай, зейін қызметі алғашқы даму
кезеңінде сәби мен ересек адам арасында бөлінген: ересек қоршаған ортадан
нысанды бөле көрсетіп, оны сөзбен балаламайды, ал бала ым, ишараны
байқаумен, затты танып, не сөзді қайталап, сигналға жауап қайтарады.
Осылайша, қажетті затты бала тысқы өрістен бөліп алады. Кейін жас бала өз
бетінше мақсат қоюға үйренеді. Ырықты зейін дамуы сөз, сөйлеумен тікелей
байланысты. Баладағы ырықты зейіннің қалыптасуы алғашқыда өз қылық -
әрекетін үлкендердің ауызша нұсқауларына бағындыруына тәуелді, ал содан
соң, тіл қабілетінің артуымен өз әрекетін өзінің ауызша талаптарына
көндіруіне байланысты.
Сапалық жағынан ырықсыз зейіннен үлкен айырмашылығы болғанымен, ырықты
зейін де адам сезімдері, қызығулары және бұрынғы тәжірибесімен орайлас
келеді. Бірақ бұл факторлардың ырықты зейін кезіндегі әсері тікелей
емес,жанама,яғни ортаға саналы белгіленген мақсат енеді. Енді зейін тікелей
әрекетке аударылмай, оның мақсаттық мәні мен кейінгі нәтижесіне бұрылады.
Ал, іс - әрекет болса өздігінен емес,оның осы мақсат жолында қажеттілігінен
ғана адамды қызықтырады [18,130].
Ырықты зейін – ерікті немесе активті зейін деп аталады. Мұндай
атаулардың бәрі сананың белгілі объектіге шоғырлануындағы адамның шешуші
ролін көрсетеді. Сананың әрекеттің белгілі шарттарымен байланысты болып,бір
объектіге бағытталуын ырықты зейін дейміз. Ырықты зейіннің психологиялық
мазмұны адамның іс-әрекетіндегі алға қойған мақсатымен, ерік – күшімен
байланысты. Көлік жүргізуші шофер, есеп шығарушы есепші, тәжірибе жүргізуші
ғалым алдын – ала мақсатын белгілеп, оны орындап шығу үшін соған саналы
әрекетін бағыттайды. Олай етпеген жағдайда мақсатты ісінен шығара алмас
еді.
Мектептегі оқу – тәрбие істерінің бәріде балалардың ырықты зейінін
қалыптастырып, дамытып отыруды қажет етеді. Бұл үшін бастауыш сыныптарда
оқу әрекеті балалардың шама – шарқына орай қызықты етіп ұйымдастырылуға
тиісті. Талпынысының нәтижелі болуы – баланың өзіне деген сенімін
арттырады. Сабақты жас ерекшеліктеріне қарай түрлендіре жүргізіп, әр түрлі
әрекет жасатып, ырықсыз зейінін ырықты зейінге аудартып отыру керек.
Жұмыс орнының қолайлы болуы – ырықты зейіннің тұрақты болу
шарттарының бірі. Жұмыс орнында кісінің көңілін бөгде тітіркендіргіштер
алаңдатпауы керек. Мысалы, сабақ үстіндегі айтылған артық сөз баланың
белсенді жұмыс істеп отырған көңілін бөледі. Ырықты зейінді дұрыс
ұйымдастырудың маңызды шарты – адамның психикалық күйі. Шаршап-шалдығып
отырған адамның зейіні тұрақсыз болады. Адамның сырқаты, жан қинайтын бөгде
ойлар т.б. ырықты зейіннің сапасын нашарлатады. Ырықты зейінді күшейту үшін
сөз арқылы қайталап айтып, алға қойған мақсатты тұрақтандыруға болады.
Әрқилы жағдайларда жұмыс істей білу мен адамның әр қилы әрекеттері де
ырықты зейіннің тұрақты болуына ықпал етеді.
Адамның күрделі мәселелерді шешуі, орфаграфиялық ережелерді қолданып,
жазба жұмыстарын дұрыс орындауы, жаңа терминдер мен шет тілін меңгеруі-
мұның бәріде ырықты зейін арқылы іске асады [19,241].
Адамның ырықты зейіні әрекетті саналы түрде белгілі ерік күшін жұмсау
арқылы орындалуынан көрінеді. Ырықты зейінде белгілі бір мақсат қойып,
объектіге ерекше зер салып отыру көзделеді, ол жұмыстың басынан аяғына
дейін ерік-жігерді сарқа жұмсауды талап етеді. Ырықты зейін мынандай
ерекшеліктермен сипатталады:
1) Қандай болмасын бір әрекеттің талабына сай зейінді бағындыра алу
үшін іс-әрекетке тікелей кірісу қажет.
2) Үйреншікті жұмыс жағдайын жасап алып, алаңдататын нәрселерден
бойды аулақтатқан жөн.
3) Орындалатын істің мәнісін, маңызын түсіну үшін білімге шын
ықыласпен берілген дұрыс.
4) Түрлі қолайсыз жағдайларда да жұмыс істеуге машықтану. Мәселен,
көңілді алаң қылатын бөгде тітіркендіргіштердің (айқай-шу, тарсыл-
гүрсілдерде де) әсеріне берілмей жұмыс істей беру. Бұл зейінді
шынықтырудың, оны мықты және шыдамды етіп тәрбиелеудің ең жақсы жолы болып
табылады.
5) Зейінді болуды өзіңе үнемі ескертіп отыру керек. Бір сөзбен
айтқанда, ырықты зейін деп іс-әрекетті жоспарлы түрде ұйымдастыруды айтады
[20, 97].
Зейіннің, екі түрі де бір-бірінен ешқашан қалмай ілесіп отырады.
Ырықты зейін ырықсызға, ырықсыз зейін ырықтыға қарай жиі алмасады.
Шындығында, адамның үнемі ырықты зейін жағдайында болуы мүмкін де емес.
Оқушы алғашқыда жай қызыққан нәрсесіне тікелей зейінін аударады, ал содан
кейін сабақтың мақсатына қарай тікелей қызық емес басқа материалдарға да
зейін қояды. Алғашқы уақытта қызықсыз болып көрінген сабақ кейін балаға
түсінікті бола бастайды. Бұл кезде оның ырықсыз зейіні сыртқа теуіп, ырықты
зейінінің пайда бола бастағаны.
Үйреншікті зейін — адамға табиғи сіңісіп кеткен, арнайы күш жұмсамай-
ақ орындалатын зейін.
Үйреншікті зейін дегеніміз – адам санасының қажетті әрі құнды болып
саналатын объектіге шоғырлануы. Үйреншікті зейіннің өзіндік ерекшеліктері
бар. Ол қызығу негізінде қалыптасады. Бірақ бұл нәрсенің қасиетіне емес
адамның тіршілік мақсатына сәйкес мүдделі әрекетіне байланысты. Мұндағы
маңызды нәрсе – істің нәтижесі. Әрекет кезінде үйреншікті зейіннің пайда
болуы - әркімнің өзіндік ерекшеліктері мен еңбектену әрекеттерінің жемісі.
Кейбір адамдар ауыр деген жұмыстың өзін аса қиналмай - ақ, ойнап – күліп
жүріп тындыра береді. Мұндай жағдайларда ырықты зейін үйреншікті зейінге
оңай ауысады. Ондай адам шаршағанында байқамайды.
Зейіннің үш түрі де бір бірімен тығыз байланысты. Адамның іс -
әрекетінде зейін түрлері алма – кезек өзгеріп, бір – біріне ауысып
отырады. Ұстаздар оқу - тәрбие істерінде оқушы зейінін сабаққа
бағдарлаумен шектеліп қана қоймай, олардың өз зейінін басқара алатындай
ерік сапаларын қалыптастыруға баса көңіл бөледі.
Мәселен, бала оқуға төселсе, бұл оның тұрақты әдетіне айналса, оның
зейіні де үйреншікті бола бастайды. Қандай нәрсеге болса да үйреніп,
жаттығып алған соң, адамның іс-әрекеті дағдысына айналады. Үйреншікті
зейіннің де табиғаты осыған ұқсас. Өйткені үйреншікті зейін ырықты зейіннен
дамып қалыптасады. Зейіннің қай түрі болмасын іс-әрекеттен нәтиже шығаруға
бағытталады. Егер адам жұмысқа өздігінен беріліп істесе, ырықсыз зейіні
көрінеді. Бірақ ұзақ жұмысты тікелей қызығып істей беру де оңай емес.
Мұндай жағдайда ырықты зейінге орын беріледі. Ылғи ырықты зейінмен жұмыс
істеу де адамды қажытып шаршатады. Сондықтан адам жұмысты зейіннің осы екі
түрін қатынастыра отырып, үйреншікті зейінмен істеуді әдетке айналдыруы
қажет.
Сабақ үрдісінде оқушыны таңдандыратын қызықты әдемі, көрнекі заттар,
шығармаларды пайдаланып, оның ырықсыз зейініне сүйене отырып, сол зейінді
түрақтандыруға, біртіндеп ырықты зейіннің қалыптасуына көңіл бөледі. Бұл
үшін оқу материалының нақтылығы, мазмұндылығы, тартымдылығы, эмоциялық
сезімге қанықтылығы болуы қажет.
Дегенмен, мектепте оқу іс - әрекеті әрдайым қызықты бола бермейді.
Бала үшін қызық емес, тіпті оларды жалықтыратын, бірақ білуге тиіс қажет
материалдар да болады. Сондықтан да, оқу іс - әрекеті барысында оқушының
ырықты зейінінде қалыптастырып, дамыту қажет. Бұл үшін сыныпта оқушының
даму аясына сай мақсатты, тартымды оқу іс - әрекеті ұйымдастырылуы керек.
Оқу іс - әрекеті түрлендіріліп, бір түрден екінші түрге ауысып отырады. Іс
- әрекеттің жаңа түрі оқушының ырықты зейінін оятып, тұрақтандырады.
Алғашқы оқу жұмысына үйретуде белгілі бір оқып – үйреніп отырған
пәнге баланың зейінін ерекше шоғырландыру, ол үшін баладан сабаққа
дайындалуды талап ету, бала зейінін ұзақ уақыт сақтай білуге,
тұрақтандыруға үйрету.
Оқу жұмысында үйреншікті зейіннің маңызы зор. Ол құбылыстар мен
заттардың, мазмұндық материалдардың санада тез бейнеленуін, сөйтіп,
қабылдау үрдісінің тез, оңай болуын қамтамасыз етеді.
Үйреншікті зейіннің көпшілік жағдайда оқушының өз зейінін өзі
басқаруынан көрінеді. Бұл көбінесе жоғарғы сынып оқушыларына және ересек
адамдарға тән. Көптеген жағдайларда,мектепте оқу іс - әрекеті барысында
мұғалім оқушы зейінін ұйымдастырып отыруға тиіс. Сонымен бірге оқушының өз
зейінін басқара аларлық дағдысын мектеп психологымен біріге тәрбиелеп
отырған жөн.
Оқу материалын меңгеру тиісті объектіге зейін аудару, түйсіну,
қабылдау және ол қабылдағандарды еске сақтау үрдістері арқылы жүзеге
асырылады.
Тиісті ұғым – түсініктерді меңгеру аталған психикалық үрдістерді
дамыту шарттарының бірі [21,186].
Сондықтан да, оқу жұмысында осы психикалық үрдістерді дұрыс
ұйымдастырып, дамытып отыру қажет.
Зейін объектілерінің сыртқы дүниеде немесе олардың жеке адамның
түйсігі, ойы, көңіл – күйі болуына қарай оны сыртқа бағытталған немесе
перцептивті зейін және ішкі зейін деп бөледі. Перцептивті және ішкі зейінді
айыра білу зейінді меңгеру үшін маңызды және жеке адамның кейбір
ерекшеліктерін түсінуге көмектеседі. Сыртқа бағытталған зейін адамның дене
әрекетін реттейді. Дүниені зерттей қарау сыртқы дүниенің дамуынсыз
қалыптаспайды.
Ішкі зейін адамның өз іс-әрекетін, ішкі дүниесін, өзін - өзі білуін санаға
сіңірумен байланысты. Сыртқы және ішкі зейін бірін – бірі тежейді, бір
мезгілде сыртқы әрі ішкі құбылыстарға назар аудару өте қиын. Мысалы, адам
ойға шомғанда көзін жұмады немесе еш нәрсеге зер салып қарамай көз
алдындағылар бұлдырап көрінеді. Ішкі зейіннің объектілері: сезім, еске
түсіру, ой болып табылады. Ішкі зейінді сыртқы қимылдар (еріннің жыбырлауы,
жеке сөздерді айтып қалу, дене қимылы, байқамай сурет салу т.б. ) қосарлана
қостайды. Ішкі зейінсіз болашақ әрекетті және оның нәтижесін модельдеу
мүмкін емес, ол сана мен өзінді түсіндірудің қажетті шарты.Ойлай білу,
ойлап әрекет ету ішкі зейіннің жетілуімен байланысты.
Ішкі зейін қалыптаспай кісінің адамгершілік, ақыл, эстетиканың дамуы
мүмкін емес. Жеке адамның қалыптасуы,өсуі үшін, өткен күнге баға беру,
өзінің әр жағдайда істеген қылығына зейін қоя ойлану әдеті өте маңызды.
Педагог ұйымдастырған оқу ісінің түрлеріне қарай ұжымдық, топтық және
даралық зейінді бөліп шығаруға болады.
Ұжымдық зейін дегеніміз – барлық оқушылардың зейінін бір нәрсеге
жұмылдыру. Мұндай нәрсе көбіне мұғалімнің әңгімесі мен оқушылардың жауабы
болады. Іс жүзінде бүкіл сынып зейінін ұзақ мерзім тұтас ұстау қиын, бірақ
ұжымдық зейін үшін бірен саран оқушының алаң болуы қауіпті емес.
Бір мақсатқа ұмтылған ұжым өз арасындағы өз арасындағы ішінара зейіні
тәрбиеленгендердің де керекті іске ықыласпен аударуға жәрдемдеседі.
Топтық зейін дегеніміз – ұжымда жұмыс істеген жағдайда зейінді бір
нәрсеге топқа бөлініп шоғырландыру. Топтық зейін сыныпта, лабораториялық
тәжірибелер мен өзара тексеру жүргізгенде қажет. Бұл зейінді –
ұйымдастырудың оқушы үшін де, мұғалім үшін де қиын түрі. Өйткені топтар
жұмыс үстінде бірін – бірі алаңдатады. Осындай кедергіні жеңу үшін олардың
тапсырманы мұқият орындап шығуларына жете көңіл аударып, оны әрбір кезеңге
бөліп жоспарлау керек болады.
Даралық зейін дегеніміз - өз міндетін орындпуға әр адамның санасын
бағдарлап, зейін шоғырландырады. Бұл өз бетімен кітап оқығанда, есеп
шығарғанда, бақылау жұмысын орындағанда пайда болады. Мұғалім үшін
индивидуальдық зейіннен ұжымдық зейінге көшуді ұйымдастыру қиынға соғады,
өйткені оқушылар тапсырманы бәрі бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz