Эмоционалды - экспрессивті лексиканың зерттелу тарихы
ЖОСПАР
І ТАРАУ. ТІЛДЕГІ ЭМОЦИОНАЛДЫҚ ПЕН ЭКСПРЕССИВТІЛІК ТУРАЛЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .,, ... ... . ... 4
1. Эмоционалды - экспрессивті лексиканың зерттелу тарихы
... ... ... ... .7
2. Тілдегі эмоционалдық
құбылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
ІІ ТАРАУ. ЭМОЦИОНАЛДЫ-ЭКСПРЕССИВТІ ЛЕКСИКАНЫҢ ЖАСАЛУ ЖОЛДАРЫ
2.1 Сөйлеу тіліндегі эмоционалды-экспрессивтілік лексика
... ... ... ... ... ..22
2.2 Көркем әдебиет тіліндегі эмоционалды -экспрессивті
лексика ... ... ... .40
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...59
КІРІСПЕ
Кез келген тілдің дамыған, жетілген, өзіне ғана тән шынайы
табиғаты оның функционалдық стильдік салалары мен тармақтарынан байқалатыны
белгілі. Қазіргі қазақ тілінің қоғамдық әлеуметтік қызметі өрістеп, әр
алуан қарым-қатынас қажетін өтеуі, ең алдымен, оның стильдік, тілдік
бірліктерінің қасиет-сапаға ие болу ерекшелігімен тығыз байланысты болады.
Бүгінгі таңда мемлекеттік тіл саясатының басым бағыттарының бірі –
қазақ тілінің әлеуметтік қолданыс аясын кеңейту, конституциялық мәртебесін
баянды ету болып табылады. Мұның өзі тілді қарым-қатынастың аса маңызды
құралы қызметімен қатар, мәдениеттану құралы болуымен тілдік ұжымның
саналы әрекетінің нәтижесінде қоғамдық салада жинақталған дүние – әлем
туралы білім қорын, ұлттың өзіне тән мінез-құлық, жан дүниесін,
психологиясын, дүниетанымын тілдің стилистикалық жүйесімен тығыз байланысты
қарастыруды қажет етеді, өйткені халықтың рухы тілдік құрылымдар арқылы,
олардың стильдік мән-мағыналары арқылы объективтенеді.
Зерттеудің өзектілігі. Адамзат жаратылысында тіл айрықша маңызды рөл
атқаратыны белгілі. Тіл адамдардың жай ғана қарым-қатынас құралы емес, оның
ішкі құрылымдары мен жүйелері тым күрделі және олар бір-бірімен тығыз
байланысты көпдеңгейлі құрылым болып табылады. Адам тіл арқылы жай ғана
ақпарат алып немесе ақпарат беріп қоймайды, сонымен қатар әрдайым өзінің
қоршаған ортаға, құбылысқа деген көзқарас, сезімін, субъективті қарым-
қатынасын тіл арқылы жеткізіп отырады. Осылайша тіл адамның ішкі көңіл-күй
толғанысы мен сезімін де жеткізудің басты құралына айналған. Психологияда
адамға тән сезімдердің 500-ге тарта түрлері белгілі болса, олардың
әрқайсысының тілдік жүйедегі мазмұны мен көрінісі сан алуан. Себебі тілдің
басты міндеті адамға қызмет ету, ал адам – сан қырлы, күрделі құбылыс.
Қазіргі ғылымның дамуындағы антропоцентристік бағыт адамды интеллектуал
тұлға ғана емес, оны эмоционалды менталды қырынан да қарастырады. Жеке
тұлғаның психикалық құрылым компоненттерінің бірі эмоция болса, бұл феномен
стилистикада арнайы тіл құралдары мен стилистикалық амал-тәсілдер арқылы
объективтенеді. Тілдің адамнан тыс тұрған жеке құбылыс емес, адаммен
бірліктегі, бірін-бірі анықтайтын күрделі құрылымдар болып саналатыны да
сондықтан. Тілдің ең кіші бірлігі дыбыстан бастап мәтінге дейінгі тіл
бірліктерінің барлығы адамның қандай да бір ішкі эмоциясы мен көңіл-күйін
жеткізуге қызмет етеді. Тіл тарихи категория ретінде өзінің дамуы барысында
эмоцияны сыртқа шығарудың түрлі тілдік тетіктерін қалыптастырды. Алайда,
тілдің шынайы мүмкіндігі, әлеуеті сөз әрекетінде әр қырынан ашылады,
сондықтан қазіргі қазақ тілінің экспрессивтік стилистикалық қызметінің
сөйлеу тіліндегі мүмкіндіктерін арнайы зерттеу аса өзекті болып табылады.
Адамның эмоциясын жеткізудегі тілдің экспрессивтік қызметі ғалымдардың
назарын көптен бері аударып келеді. Стилистиканың ғылым ретінде дамуына
түрткі болған В.Гумбольдт, К.Фосслер зерттеулері дүниеге келген заманнан
бері бұл бағытта көптеген еңбек жазылды. Сол кезеңдегі тілдің эстетикалық
табиғатын оның экспрессивтік қызметімен тығыз байланыста қараған тұжырымдар
бүгінде дамытылып, стилистиканың экспрессивтік стилистикасы саласының
арнайы қарастыратын мәселелеріне айналды.
Қазақ тілі экспрессивтік стилистиканың бүгінгі күнде өзекті мәселеге
айналуына қазіргі қоғамдағы жеке тұлғаны тануға деген ерекше ықыластың,
осыған байланысты қоғамдық ғылымдардың дамуындағы жаңа гуманитарлық
парадигманың қалыптасуы да ықпал етіп отыр. Бұл бағыттағы ғылыми-теориялық
зерттеулер мен талдаулар психолингвистика, этнолингвистика, когнитивтік
лингвистика, этнопсихология, жеке тұлғаның лингвопсихологиясы,
лингвокогнитивтік психология, лингвомәдениеттану мәселелерін анықтауға
қажетті ақпараттарды береді. Экспрессивтік стилистиканы ғылыми-теориялық
тұрғыдан зерттеудің перспективасы тілдегі дара стиль категориясын, көркем
шығарма тілін, функционалды стилистика, стилистикалық ресурстар, ортология,
сөз мәдениеті т.б. мәселелерді әр қырынан және тереңірек зерттеуге ықпал
етеді.
Халықтың ақыл-ой, дүниетанымы, өмір сүру тәсілі материалдық және
рухани мәдениеті, тарихы, сол материалдық, рухани дүниелерінің қалыптасуы,
салт-дәстүрі, әдет-ғұрыптары сияқты белгілер ұлт болмысын құраса, оны тіл
арқылы танып білу бірінші кезектегі өзекті мәселе болып табылады. Ұлт
болмысы – мазмұны кең, терең ұғым, сондықтан лингвистикалық зерттеулердің
де шеңбері кеңейіп, этнос табиғатын танытатын ғылымдармен байланысы
нығаюмен қатар, ұлт болмысын мәдени байлықтары тұрғысынан ашатын
экспрессивтік стилистика тәрізді жаңа лингвостилистикалық саланың өмірге
келуіне себеп болып, зерттеу аясының ауқымдылығы оны кең көлемде
қарастырудың қажеттілігін қалыптастырады.
Зерттеудің нысаны. Қазақ тіліндегі эмоционалды-экспрессивті лексика.
Зерттеу жұмысының пәні. Қазақ тілінің экспрессивтік-эмоционалдық
стилистикалық құралдары және олардың қызметі мен ерекшеліктері, қазақ тілі
экспрессивтік стилистикасының мәдени ұлттық қырлары.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті. Қазақ тілі экспрессивтік
стилистикасының ғылыми-теориялық негіздерін анықтау және тілдің
экспрессивтік стилистикалық жүйесін зерттеу. Мақсатқа қолжеткізу барысында
зерттеудің мынадай міндеттері анықталды:
- қазақ тілі эмоционалды-экспрессивті лексиканың зерттелуі мен қалыптасу
сипатына шолу жасау;
- қазақ тіліндегі эмоционалды-экспрессивті лексиканың жасалу жолдарын
анықтау;
- экспрессивтік және эмоционалдық ұғымдарының ара жігін ажыратып
көрсету;
- эмоционалды-экспрессивті лексиканың жасалу жолдары мен амал-тәсілдер
жүйелеу;
- ауызекі сөйлеу тілі мен көркем әдебиеттегі эмоционалды-экспрессивті
лексиканың қолданылу ерекшеліктерін айқындау ;
- экспрессивтіліктің қазақ тіліндегі мәдени ұлттық сипаты мен ұлттық
танымдық қырларын зерделеу, оның қазақ тіліндегі озық үлгілерін анықтау
арқылы экспрессивтік стилистиканың сөз мәдениетіне әсерін көрсету.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттерін жүзеге асыруда тілдік деректер мен
ғылыми тұжырымдарды диахронды – тарихи – салыстырмалы, синхронды –
салғастырмалы, сипаттамалы талдау, жинақтау, сипаттау, топтастыру, жүйелеу,
салыстыру, модельдеу т.б. зерттеу әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық негізі. Зерттеудің әдіснамалық және
теориялық тұғырлары ретінде философияның таным теориясы, диалектикалық
логика, психофизиология мен психолингвистикадағы тіл және сөйлеуге
қатысты теориялық тұжырымдар, іс-әрекет психологиясының теориялық
тұжырымдары, жалпы және жеке тіл білімінің стилистика, экспрессивтік
стилистика, семантика, семиотика, этнолингвистика, когнитивтік лингвистика
жөніндегі зерттеулерде кездесетін пайымдаулар басшылыққа алынды.
Зерттеудің дереккөздері. Жұмысты жазу барысында қазақ ауызекі сөйлеу
тілінен, әдеби тілінен, көркем әдебиет стилінен алынған тілдік деректер,
халық ауыз әдебиеті үлгілері, мақал-мәтелдер, қанатты сөздер, шешендік
сөздер, фразеологиялық тұрақты тіркестер, қазақ классикалық әдебиеті мен
қазіргі әдебиет өкілдерінің шығармаларынан дәйектеме сөйлемдер алынды.
1. ТІЛДЕГІ ЭМОЦИОНАЛДЫҚ ПЕН ЭКСПРЕССИВТІЛІК ТУРАЛЫ
1. Эмоционалды-экспрессивті лексиканың зерттелу тарихы
Сөз - әрі қарым-қатынас құралы ретінде сөйлеудің, әрі сол тілді
зерттейтін тіл білімі саласының негізгі тілдік бөлшегі болып есептеледі.
Тіл біліміндегі сөздің қызметі сан алуан екендігі белгілі. Бұл сөздің тілде
әр түрлі көптеген мағыналарды, нақтылай айтқанда, сындық, қимылдық, заттық,
атауыштық, бейнелеуіштік сияқты т.б. мағыналарды білдіре алатын қабілетімен
тікелей байланысты. Сөздің сондай мағыналарының бірі – тіл білімінде
эмоционалдылық-экспрессивтілік деп аталады. Олар көңіл-күйдің, сезімнің,
әсердің мағыналық бояуларын білдіреді. Тіл білімінде олар эмоционалды-
экспрессивті сөздер деген атау алған.
Сөз қуаттылығы, сонымен бірге, оның өз бойындағы мән мен мағына реңіне
де байланысты. Мысалы, олардың бірі кімді, нені немесе қандай құбылысты
болса да жай ғана атаса, екіншісі сондай қызметімен бірге өз бойында ерекше
бір әсерлілік барын аңғартып, адамның көңіл-күйіне өзгеріс әкелетіндей
қасиеті байқалып тұрады.
Эмоция мен экспрессивтілік жөніндегі ғылымдағы пікірлерге мән берсек,
мұндай пікірлерді тек тіл біліміне қатысты емес, барлық сала мамандарының
еңбектерінен кездестіруге болады.
Мысалы, тілдегі осы мағынаға байланысты: “Сөз сөйлеушінің ойымен қатар,
оның әр түрлі психикалық толқуларын білдіреді”-деп атап көрсетеді академик
В.В.Виноградов [1, 50].
Ал Э.Клаус сөздің тілдегі қызметін саралай келіп: “Сөз тек түсінісу
құралы ғана емес. Тілдік белгілер, сондай-ақ, тыңдаушының қызығушылығын
арттырып, әңгімеге белсенді араласуына ықпал етеді”- деген пікір айтады
[2,102].
Алайда сөздің өзіндік табиғаты мен ерекшеліктеріне байланысты тіл
білімінің стилистика саласында осындай негізгі категорияларының біріне
әзірге жан-жақты терең пайымдау, бір ізге түскен нақтылы тұжырым берілген
жоқ.
Тіл ғылымының аса ірі мамандарының бірі академик В.В.Виноградовтың
стилистикаға қатысты лингвистикалық еңбектерінде тілдік экспрессияның рең,
бояуларына, олардың әр түрлі жанр мен сөз стилінде әр алуан көрініс табуына
қарай жалпы шолу жасалынды. Ғалымның: Экспрессивті құбылыстың амал-тәсілі
сияқты маңызды мәселе бізде өз алдына зерттелген жоқ - деуі де сондықтан
[1, 52].
Ал аталмыш тақырыпқа арналған ғылыми еңбектердің ішіндегі ең қомақтысы –
профессор Е.М.Галкина-Федоруктің “Тілдегі эмоционалдық пен экспрессивтілік
туралы” деген еңбегі.
Эмоция сөзінің төркіні – латын тіліндегі “emouere”[3,46] етістігі. Бұл
орыс тіліндегі (әсерлендіру, толқыту) деген ұғымды білдіреді.
Жалпы ғылымда эмоция туралы алғашқы ғылыми пікірді биологиялық тұрғыдан
айтқан ағылшын ғалымы Ч.Дарвин болса керек. Дарвиннің “Выражение эмоций у
человека и животных” деген кітабы жарыққа шығудан бұрын-ақ, бұл проблема
тек ғалымдардың ғана емес, өнер адамдарының: суретшілердің,
скульпторлардың, актерлардың көңілін аударған
С.Г.Гелперштейн, мысалға, Италияндық ұлы ойшыл, суретші Л.да Винчидің
(1452-1519) әр түлі эмоционалдық қалыптағы дене қозғалысының ережелерін
қорытуға талпынғанын, алайда ғылыми тұрғыдан нақты дәлелдер
келтірілмегендіктен, олар дұрыс тұжырым таппағанын жазады.
Эмоционалдылықтың физиологиялық негіздерін жан-жақты әрі нақтылы
мысалдар арқылы талдай отырып Ч.Дарвин: “Жүрек өзінің күні-түні тоқтаусыз
соғатын ғажайып қабілетімен бірге сыртқы стимулдарға да төтенше сезімтал.
Елең еткен жүрек миға, ал ми өз ретінде ақпа (блуждающийся нерв) жүйке
арқылы жүрекке әсер ететінін және бұл назар аударуға тұрады” - деп атап
көрсеткен болатын [4, 660-662].
Осылайша ғалым эмоционалдық сезім жүрекпен, мимен тығыз байланысты
екенін айрықша сөз етеді.
Бұл туралы ұлы физиолог И.П.Павлов: Әрине, сөз адам үшін оның
жануарлармен ортақ басқа да жақтары сияқты ақиқат шартты тітіркендіргіш,
бірақ сонымен бірге жануарлардікімен салыстырғанда сандық та сапалық
жағынан еш салыстыруға келмейтін соншалықты бай, қажетті тітіркендіргіш
-дейді [5,412].
Шынында да эмоция туғызардай әсер біткеннің қай-қайсысы да жүрекке
соқпай өтпейтіні, одан белгілі бір реакция таппай кетпейтіні күнделікті
өмірдің өзінен-ақ белгілі. Бұл тілдік қолданыстардан көрініс тауып жатады.
Осыған байланысты тіліміздегі жүрегі жылыды, жүрегі жібіді, өртенді,
мұздады, суыды, жүрегі қарайды сияқты сөз тіркестерінің көбінесе лирикалық
жырлар мен туындыларда жиі қолданылатыны да сондықтан. Сондай-ақ, жүректің
қимас, аяулы, өкпелі, нәзік, үркек, сыршыл, жаралы сияқты алуан түрлі
эпитет сөздермен берілуі де оның сол сезімталдық қасиетіне байланысты болса
керек.
Эмоционалдық сезімдердің кісіні аз уақыт ішінде кенеттен булықтырып,
көңіл-күйін бұрқ етіп сыртқа шығаратын түрі аффект деп аталатыны мәлім.
Сеченов мұның физиологиялық ерекшеліктеріне тоқтала отырып: күшеюіне қарай
олар (аффектілер) тек белгілі бір бұлшық еттердің мимикалық жиырылуын
арттырып қана қоймайды, сонымен бірге психикалық өмірге ешқандай тікелей
қатысы жоқ, мысалы, дем алу тетіктері, жүректің, ішектің және басқа да
органдардың қозғағыш бөлімдері тәрізді мүшелерді қоздырады. Шынында да
әрбір қуаныш не қорқыныш үстінде дем алыс шапшаңдап, жүрек соғысы жиілеп,
тіпті тоқтап, адамның талып қалуға дейін баратынын кім білмейді, - дейді
[6, 554].
Орыс тіліндегі психология оқулығының 1966 жылғы басылымында: Эмоция мен
сезім арқылы кісі табиғатқа, өзге адамдарға, өзінің іс әрекетіне, сөзіне,
қызметіне қанағаттану не қанағаттанбауын білдіреді. Эмоция мен сезім –
адамның қоршаған шындыққа, өз-өзіне өзгеше бір субъективтік қатынасы [7,
177] делінсе, 1994 жылғы Жалпы психология негіздері оқулығында: ...Эмоция
адамдардың бір-бірін жақсы түсініп, қарым-қатынас жасауына ықпал етеді
деп атап өтілген. [8,367]
Эмоция мен сезімге бір анықтама беруге болмайды. Себебі, бұл ұғымдардың
бір мағыналас еместігін ғалымдарымыздың өздері де мойындаған. Сезім
эмоцияға қарағанда әлдеқайда кең мағыналы, тұрақты құбылыс, ал эмоция сол
сезім арқылы пайда болатын психикалық процесс. Сондықтан сезімсіз эмоция
болуы мүмкін емес те, эмоциясыз сезім болуы әбден мүмкін.
Сезім табиғатының тереңдігі жөнінде К.Д.Ушинский: Біздің сезімдерімізде
жеке шешімдер ғана емес, адам жанының мазмұны, оның жүйесі түгелдей көрініп
тұрады, - десе [9, 117-118], Ш.Балли: Заттар мен құбылыстар бізге не
жағымды, я жағымсыз әсер етеді, олар: қуантарлық және реніш, қайғы
тудыратын болып екі классқа бөлінеді, – деп тұжырымдайды[10,183].
Эмоционалдық құбылыс қолданылу аясы мен белсенділігіне қарай әрқилы
болып келеді және эмоционалдық әсер неғұрлым күшті болса, одан көрінетін
экспрессивтілік те ұлғая түседі:
–Қанға бөгіп, аппақ болып есеңсіреп жатқан балғын денені бар күнәдан,
бар азаптан арашалап алғысы келген көлдің көп толқындары өз ырқынан, өз
арнасынан асып кете алған жоқ (Ардақ, 429).
Сөйлемнің эмоционалдық әсері өте күшті. Себебі, мұнда қанға бөгу, есең,
сіреу, күнә, азап сияқты бірнеше семантикасынан эмоционалды сөздер мен сөз
тіркестері қатар қолданылған және олардың әрқайсысының эмоционалдық рең,
мәні ерекше көзге шалынады. Соған сәйкес сөйлемдегі экспрессивтілік те
айқын әрі анық болады.
Енді тіл мамандарының эмоцияға берген анықтамаларына тоқталып өтейік.
Тюркологияда бұл тақырыптың зерттелуі 50-жылдардан бастау алды десе де
болады.
Аталмыш тақырыптың әр түрлі аспектілеріне арналған бірнеше арнаулы
еңбектер жарық көрді. Атап айтқанда О.С.Ахманованың Сөздің стилистикалық
дифференциациясы атты мақаласында, Т.А.Эфендиеваның Қазіргі азербайжан
тілінің лексикалық стилистикасы атты ғылыми диссертациясында, Лихановтың:
Якут тіліндегі эмоционалды-бағалауыштық және экспрессивті сөздерге
арналған диссертациясында эмоционалды-экспрессивті лексикаға әр түрлі баға
беріліп, әрқилы тұжырымдар жасалған. Қазақ тілінің көрнекті өкілдері
С.К.Кеңесбаев, Н.Т.Сауранбаев, М.Б.Балақаев, Ғ.Ғ.Мұсабаев, А.Т.Қайдаровтың
еңбектерінде эмоционалдылық, экспрессивтілік, ондағы лексика-семантикалық
бірліктер мен олардың жасалу тәсілдері жайлы салмақты пікірлер айтылған.
Ал А. Нұрмұхановтың М.Әуезов драмалық шығармаларындағы эмоционалды-
экспрессивті лексика атты диссертациясында аталмыш тақырып жан-жақты,
біршама жүйелі түрде зерттеліп, құнды ғылыми тұжырымдар жасалған.
Е.М.Галкина-Федорук: Эмоция дегеніміз- адамның қоршаған ортадан алатын
тітіркеністеріне организмнің түйсіну реакциясы. Эмоция – бастан кешірілетін
жан толқыны, сезім десе[11,105], П.Г.Пустовойт: Эмоция дегенді біз жеке
адамның интеллект бойынша сәулеленген ақиқат дүниеге субъективтік реакциясы
деп түсінеміз - деген анықтама береді [12, 235]. Бұл пікірлер шындыққа
жақын болғанымен әлі де айқындап, ашып көрсете түсуді талап етеді. Өйткені
кез-келген зат пен құбылыс, субъективті реакцияның барлығы эмоция туғыза
бермейді. Мысалы:
1. Сауын аяқталып, қарына ағаш ілген әйел мен қолында ноқтасы
бар жылқышы бұларға қарай беттеді (Жесірлер).
2. ... Апам өз иманын өзі оқыды. Апам өз жаназасын өзі шығарып жатқанын
сездім... Үйдің бұрыш-бұрышында апам-ау, апам деп, зар еңіреп немерелері
қалды (Апамның астауы).
Бұл мысалдардан біз Арнольдтың: Эмоция мен сезім оларды тек басқаларға
жеткізумен ғана емес, сол сезімдер мен эмоциялардың өзгелерге де берілуі,
әсер етуімен айқындалады - деген пікірінің нақтылығына көз жеткіземіз және
субъективті реакциямыз арқылы туған сезімдердің айқын көрінісін байқаймыз
[13,102].
Кеңестік үлкен энциклопедияда эмоцияның кең мағынада сезім сөзімен
бірдей екенін, ал тар мағынада одан қысқа уақыт ішіндегі ғана көңіл-күйіміз
танылатынын оқимыз [14,31].
Эмоция төңірегінде жоғарыда айтылған эмоция дегеніміз - денедегі
нервтік процестер қызметінің ауыр, жеңілдігін бейнелейтін субъективті
қалып; адамның қажетіне сай келу-келмеуіне байланысты шындық заттар мен
құбылыстарға деген қатынасының ерекше түрі; адамның қоршаған ортадан алатын
тітіркеністеріне организмнің түйсіну реакциясы; ақиқат шындыққа деген
субъективтік реакциямызда жүрек қылымызды қозғайтын сезімнің бір сәті
деген пікірлерді саралап қорыта келе, эмоция адам ағзасында физиологиялық
және психологиялық процестер нәтижесінде байқалатын қоршаған ортаның
әсерінен туындайтын жағымды-жағымсыз сезімдердің бір сәттік көрінісі деген
тұжырымға келдік.
Дегенмен, бұл сөздер тобының ғылыми ұғым ретіндегі тіл біліміндегі
орнына төменгі тараушамызда нақтырақ талдап өтпекпіз. Эмоционалды-
экспрессивті сөздердің сипаты туралы, олардың зерттелу тарихы туралы
қысқаша деректер осындай. Қарастырып отырған сөздер тобына, осы сөздермен
байланысты эмоционалдылық-экспрессивтілік ұғымдарына биолог ғалымдардан
оған қатысы бар барлық ғылым өкілдері өз пікірлерін білдіруге,
эмоционалдылық пен экспрессивтілікті зерттеуге мән берген. Жинақтай
келгенде, аталған сөздер тобы біршама өз деңгейінде тілдік тұрғыдан
зерттелген сала екендігіне, дегенмен өзіндік ерекшеліктері әлі де анықтауды
қажет ететіндігіне көз жеткіздік.
2. Тілдегі эмоционалдық құбылысы
Енді сол эмоцияны білдірудің стилистикалық, лингвистикалық жолдарына
тоқталайық.
Көрнекті ақындарымыздың бірі Ә.Тәжібаев: Біз космостық кеңістіктерді
айтамыз. Бірақ ешбір кеңістік адам жанынан кең емес - деп жазыпты [15,26].
Демек, құпиясы әлі де жұмбақ болып келетін жан дүниемізде алуан түрлі
болып құбылып тұратын көңіл-күй бар деген сөз. Ал көңілімізге әр жағдайда
әр түрлі сезім беріп, жүрегімізді бірде қуанышқа бөлеп, бірде қайғы-мұңға
батыратын сөздің қызметі ерекше болып табылады.
Кейбір эмоционалды-бағалауыштық сөздер тек кітаби (әдеби) тілдің
төңірегінде жұмсалып стильдік қызмет атқарады да, енді бірқатары сөйлеу
тілінде қолданылады- деп тұжырымдайды О.С.Ахманова [16, 31].
Жалпы, кейбір жекелеген сөздердің (дөрекі, табу, варваризмдер) сөйлеу
тілінде жиірек қолданылуы мүмкін, бірақ олар әдеби тілде кездеспейді деп
айта алмаймыз. Сондықтан бұл сөздер тобы ауызекі сөйлеу тілінде де, жазба
тілімізде кездесетіндігін жоққа шығармау керек. Бұл тұрғыдан аталмыш
мағынадағы сөздердің табиғатын ауызекі немесе әдеби, жазба тілдердің
мөлшерімен өлшеуге болмайды деген сөз.
Қазақ тіл біліміндегі белгілі тілшілер І.Кеңесбаев, Ғ.Мұсабаев өз
еңбектерінде қарастырып отырған сөздер тобы жөнінде: Қазіргі қазақ
тілінде, басқа тілдердегі сияқты сөйлеушінің бір затқа немесе құбылысқа
эмоционалдық көзқарасын білдіретін бір топ сөздер бар. Бұл категориядағы
сөздерді тіл ғылымында эмоционалдық лексика немесе эмоционалдық мәні бар
сөздер дейді. Сөйлеуші орман, көл, бес тағы басқа сөздерді айтқанда, бұл
заттардың атауында ешқандай эмоционалдық мән болмайды...
Ал кейбір сөздерде, құбылыстардың атауларында жақсы немесе жаман
қатынасты, психологиялық күйді білдіретін мән болады. Мысалы: айналайын,
оңбаған, боқмұрын деген тек тиянақталған, тұрақты сөздерді ғана емес,
сонымен бірге сөйлеушінің ой-күйін де білдіреді. Эмоционалдық лексика
белгілі бір құбылысқа, затқа қауымның беретін бағасын аңғартады. [17,124]
Ал орыс тілшісі, профессор А.Н.Гвоздев: Эмоционалды бояулы лексиканы
тіпті салтанатты, шешендік, ақындық, жаңа және еркелету, кекесінді, дөрекі
мәнді, - деп эмоционалды-экспрессивті сөздерді бірнеше түрге бөліп, оларға
нақтылы мысалдар келтіреді [18, 72-74].
Бұған қатысты ғалым Э.А.Вайгла эмоционалды сөздер сөйлеушінің объективті
шындыққа деген эмоционалдық қарым-қатынасын білдіретінін айта келіп:
Эмоционалды лексикаға қоршаған ортаға эмоционалдық көзқарасты білдіре
аларлықтай мәні бар сөздер жатады, - дейді [19,24].
Эмоционалдылық мағына сөздер мен сөз тіркестерінің тек табиғатына ғана
дарыған болып ұшыраса бермейді, көбінесе олардың қолдану ретіне қарай да
пайда бола алады. Мысалы:
1. Көптеген көздер екеуіміздің әр адымымызды аңдып, ішіп-жеп қарағанын
сен білмедің ғой. (Жылымық)
2. Қашанғы сол кескен томарды құшақтап жатпақпын. (Жесірлер)
Кейде тілімізде контекстегі қолданысына қарай тіпті жағымды
эмоционалды сөздің өзін де өзгертіп, жағымсыз эмоционалдық мағынада
қолдануға болады. Оған көз жеткізу үшін жазушы шығармаларынан алынған мына
мысалдарға көңіл аударуға болады:
1.-Рахмет, шырағым. Деміңді алып, шәйіңді іше ғой (О.Бөкеев. Атау
кере, 92 б.).
2. Сен, шырағым, өйтіп келініме кесірлігіңді көрсетпе (Атау кере, 100
б.).
Бұл сөйлемдердегі шырағым сөзі екі түрлі мәнде жұмсалған: біріншісінде
оны енесі келініне деген ризалық сезіммен, аналық мейіріммен тура
мағынасында айтса, екінші сөйлемде шырағым сөзі жағымсыз эмоционалды
мәнде жұмсалып, ренішті, назалануды білдіреді және ол астарлы мағынада
ақымақ сөзінің орнына жұмсалғандай әсер қалдырады.
Эмоционалды-экспрессивті сөздердің жасалуына қатысты айтып өтетін тағы
бір мәселе интонация арқылы жасалған эмоционалды-экспрессивті сөздер
жөнінде болмақ. Сөзге, сөз тіркестері мен сөйлемдерге эмоционалды рең
беруде интонация да ерекше роль атқарады. Профессор А.Н.Гвоздев: Интонация
жазғанда қалам маңайлай алмайтын ойды, әсіресе эмоционалды және
экспрессивті сипаттағы реңдерді бере алады - дей отырып, не хочу дегенді
бір адамның әр түрлі мәнде құбылтып айта келіп, бірде содан мечтаю,
согласна деген кері мазмұнды аңғартқандай мақам тапқанын мысалға келтіреді
[18, 20].
Бұл айтылғандардың бәрі де сөздің мәнін, мағынасын түрлендірудегі
интонация қызметінің ерекшелігін көрсететін деректер:
1) Айнаш! Ау, Айнаш-деген үннен селк етіп оянды.(Атау кере)
2) – Киін! Почтаны тексереміз.
– Сен кімсің-ей?! (Бес тиын)
3) – Қайтасың!- деді ол міз бақпай... (Атау кере)
Бұл сөйлемдердің барлығы да леп белгісіне аяқталып, дауыс ырғағының
көтеріңкі айтылатыны белгілі болып тұр. Бірақ, контекстке байланысты бірде
қорқыныш, үрейді білдірсе, келесілерінде өктемдікті, ашуды аңғартады.
Эмоционалды мәнді сөздерді интонация арқылы жеткізу көбінесе леп белгісі,
сұрау белгісі, көп нүкте сияқты тыныс белгілеріне байланысты. Мына
мысалдарға көңіл аударайық:
1) Мұхтар аға не істеп жүр екен... Қызық...(Іздегенін тапты ма?)
2) Жылдар өтіп...Есейе келе бақытты балалық шақты армандап, табиғат-анаға
өкпелеп, сананың саздау тартатынын білдік пе тәйірі, білдік пе... Енді міне...
(Атау кере).
Жоғарыда келтірілген екі мысал да көп нүктеге құрылғанымен эмоционалдық
реңдері әр түрлі. Біріншісінде қызығушылық таңданыс бар. Ал екіншісінен
өткенге өкіну, реніш сезімін байқаймыз. Егер соңғы сөйлемді дауыстап оқыр
болсақ, дауыс ырғағымыз барған сайын бәсеңдеп, аяғын күрсінумен бітірген
болар едік.
Бірқатар сөздердің эмоционалдығы жоғарыдағы мысалдардағыдай қолдану
ретімен, контекстпен анықталатындығына байланысты Қазіргі қазақ тілі
оқулығында: Эмоционалды лексиканың классификациясы жөнінде тіл
мамандарының арасында қайшылықтар бар. Кейбір тіл мамандары эмоционалды
лексика орнықтылық пен тиянақтылықты меңгере алмайды деген пікір айтады
-деп көрсетілген [20, 184].
Абстрактілі (дерексіз) сөздер де кейде эмоционалдық мәнге ие бола
алатынын ескерсек, мысалы, (ақылды, қайырымды, қатігез) бұл пікірлермен
келіспеуге де болады. Бірақ кей тұстарда мойындауға да тура келеді. Мысалы:
көркем қыз, көркем әдебиет деген тіркестерді алайық. Осылардағы “көркем”
сөзі эмоционалды лексикаға жатады. Алғашқы тіркесте ол өзінің эмоционалды
мәнінде жұмсалып тұрғанымен, екіншіде олай емес. Екі қолданыста да тұлғасы,
қызметі жағынан бірдей қолданылып тұрса да, бұл сөздің эмоционалдылық
мағынаға бірде ие болып, бірде ие болмау себебі – семантикалық
айырмашылығында. Көркем қыз дегенде көркем сөзі тура мағынасында, ал
көркем әдебиет дегенде ауыспалы мағынасында жұмсалған. Осыған байланысты
тағы бірер мысал: 1) Жақсы сөз жарым ырыс.
2)Мен сенің кітабыңды жоғалтып алды.
-Жақсы болған екен.
Немесе: 1)Жаман адам сыйлағанды білер ме?
2)Жарадың жаман жиен!-деп Нұрланның қолын қысып
арқасынан қақты.
Бұл мысалдардағы жақсы, жаман сөздері де эмоционалды лексикаға жатады.
Ерекшеліктері бірде тура, бірде ауыспалы мағынада қолданылуларына
байланысты. Соған байланысты бірде жағымды, бірде жағымсыз эмоционалды
реңге ие болып тұр. Айталық, бірінші мысалдағы жақсы сөзі тура мағынада
қолданылып жағымды мәнде жұмсалса, келесі сөйлемдегі жақсы болған екен
-жетіскен екенсің дегендей кері мағынада жұмсалып, жағымсыз мәнді
білдіріп тұр.
Осы келтірілген мысалдарға сүйеніп эмоционалды лексика тұрақты және
тиянақты емес деген үзілді-кесілді пікір айтуға болмайтын сияқты. Себебі,
жақсы, жаман, пысық сөздері қай мағынада (жағымды, жағымсыз) жұмсалса да
эмоционалды мәнін жоғалтып тұрған жоқ. Бұл – жалпы эмоционалды лексиканың
көпшілігіне ортақ ерекшелік. Мысалы: бақыт, зымиян, кесір, балақай, әпеке,
жауыз, дарақы т.б. толып жатқан жеке сөздердің, қырғи қабақ, үріп ауызға
салғандай, жүрек жұтқан, күлін көкке ұшыру сияқты фразеологиялық тұрақты
сөз тіркестерінің (эмоционалды тіл сферасына жататын) заттық-логикалық
мағынасы жоқ, тек қана эмоционалды мәні бар.
Сол сияқты одағай сөздердің (уау, оһо, шіркін-ай, әттең, масқара, тәйір-
ай), мақал-мәтелдердің (ер мойнында қыл арқан шірімес, іріген ауыздан
шіріген сөз шығады) қай-қайсы да өзінің табиғатына біткен эмоция тудыратын
әсерінен, күшінен айырылмайды.
Көптеген ірі ғалымдарымыз эмоционалды лексиканы эмоционалды мәнді және
эмоционалды реңді деп топтастырып жүр.
Эмоционалды мән мен эмоционалды рең ұғымдарының басын ашып көрсету тіл
білімінде И.П.Гальперин еңбектерінде ұшырасады. Онда: Кейде тіпті бұл екі
ұғымның ара жігін ажырату қиын болғанмен, эмоционалды мән мен эмоционалды
рең арасында тым ұсақ айырмашылық бар.
Эмоционалды мән – сезімнің, қарым-қатынастың, бағаның сөзге тән
көрінісі. Эмоционалды мән сөзде, мысалы, одағайлардағыдай, тек өзі дара
ұшырасқан жағдайда ғана ерекше айқындала түседі. Ол сөз де заттық-логикалық
мәнмен қатар өмір сүре алады.
Эмоционалды рең – эмоционалды мәннің тек бастапқы көрінісі ғана.
Мұндай рең интонация арқылы да беріле алады. Ол белгілі бір контекстерде
жиі қолданылу нәтижесінде ассоциациялық байланыс бойынша да пайда бола
алады, - делінген [21, 115-119].
Осы тұрғыдан алып қарағанда, эмоционалды мән деп бойында басынан
эмоционалдылық мәні бар, яғни табиғатынан эмоционалды сөздер мен сөз
тіркестерін атауымызға болады.
Мысалы: тамаша ерен
жалмауыз жәдігөй
кеще озбыр
ғажап ант ұрған
арам тамақ бақыт
Бірақ, бұл пікірлер де қайшылықсыз емес. Мысалы, А.М.Финкель мен
Н.М.Баженов: Кейбір сөздер үшін эмоционалдылық олардың лексикалық мәнінің
өзінде тұр. Мысалы :
смерть
гроб
ужас
грязь
подлость
деген сөздерді алып, былай дейді: Бұл мысалдарда сөздер адамның
эмоционалдық сферасы саласындағы белгілі психикалық процесстерді таным
нәтижесін көрсететін ұғымдармен байланысты. Сондықтан эмоциялардың өздері
де ұғым сияқтанып тұр да, эмоционалды-экспрессивті элемент тең праволы
компонент есебінде сөздің лексикалық мәніне қосылып кеткен болады. Тілдің
бұл екі элементі: заттық-логикалық және эмоционалды-экспрессивті, бір-
біріне тәуелді болмай (бір-бірімен қиылыса да, дәл келе де алғанымен шартты
түрде қатар өмір сүретінін атап өтуіміз керек” [22, 178- 185].
Ғалымдарымыздың бұл келтіріліп отырған пайымдауларында қарастырып
отырған мәселенің бірқатар белгі, ерекшеліктерінің ашып көрсетілгендігі
анық. Алайда, сол айтылған пікірлерге нақтылы дәлел, дәлдік жетіспейтін
жақтары да бар сияқты. Себебі, автор өзі айтқан: бірқатар тым ұсақ
айырмашылықтарды атап көрсетпейді.
Сөздің эмоционалды мәні мен эмоционалды реңі дегенді жіктеп атамағанымен
мәселені анықтау мақсатында Д.П.Горский: Сөз мәні дегеніміз бойынан
объективті (яғни, адамның затқа деген қарым-қатынасына тәуелді емес)
белгілерді танытушы болып табылады. Ал сөзде сөйлеушінің затқа деген қарым-
қатынасын білдіретін қосымша міндет (нагрузка) болғанда, біз субъективті
бұл қатынасты ажырату үшін оның объективті негізі бар-жоғын немесе затқа
тек субъект арқылы ғана үстемеленіп тұрғанын анықтау мақсатымен оны қосымша
зерттеуге тиіспіз, - деп өте орынды пікір ұсынған [23,94]. Өйткені, автор
бұл жерде сөздегі эмоция элементін объективті негіз бар, субъект арқылы
үстемелейтін деп екіге бөліп қарау арқылы осы эмоционалды мән мен рең
мәселесінің ара жігін ажырату қажеттігін меңзеген.
Ал біз осындай ғылыми пікірлерді саралай келе бір сөздер үшін
эмоционалдылық олардың лексикалық мәнінде болса, екінші бір сөздер үшін ол
заттық-логикалық мәнмен қатар өмір сүреді деп түсініп, олардың алғашқысын –
эмоционалды мәнді, соңғысын – эмоционалды реңді деп қарастырғанды жөн
көрдік.
Тілде эмоционалды рең, мән тудырудың тәсілдері әр түрлі. Солардың бірі
морфологиялық амал-тәсілдер туралы айта келіп көрнекті ғалымдарымыздың бірі
А.Ысқақовтың Қазіргі қазақ тілі атты кітабында бірқатар нақты деректер,
айқын пікірлер айтылған.
Мысалы, ғалым эмоционалды-экспрессивті реңді есімдер деген
тақырыпшаға байланысты: - шық, -шік, -ша, -ше, -сымақ, -и, -еке, -тай,
-жан, -қан, -қай, -ыш, -іш жұрнақтары арқылы жасалған зат есімдер туынды
зат есімдер болғандарымен, жаңа сөздер емес, олар өздері бастапқы
мағынасынан сәл басқаша айтылған, яғни сәл ерекше рең беріле айтылған
формалар ретінде жұмсалады. Ендеше бұл формалар арқылы жасалған сөздер зат
есімнің ішінде ерекше семантикалық тобының бірі ретінде қаралуға тиіс,
сонымен бірге бұл топ зат есімнің эмоционалдық және экспрессивтік реңді
білдіретін ішкі категориясы боп есептелуі керек-дейді [20, 201-202].
Мысалы: - Шаршадың-ау, Айнажан. Таудың шөбі ащы ішектей шуатылған ұзын,
әрі ауыр болады .
Мұндағы Айна зат есіміне жалғанып тұрған –жан жұрнағы сөзге эмоционалды
рең үстеп, осы сөздің мағынасына енесінің келініне деген аналық мейірімі,
аянышы, бар ықыласы сыйып тұр.
Сонымен бірге ғалымның эмоционалды лексика тудырудағы орыс, тағы басқа
көптеген тілдерде кездесе бермейтін морфологиялық категория – тәуелдік
жалғауының қызметін саралап көрсетеді. Яғни, эмоционалдық мағына тудыруда
тәуелдік жалғауының да өзіндік қызметі бар. Автор онда: ...Тәуелдік
жалғаулар өздеріне тән негізгі қызметтерімен қатар, қосымша эмоциялық-
экспрессивтік райды я мәнді білдірерліктей де қызмет атқарады. Мысалы,
тәуелдік жалғауының бірінші жағының қосымшасы қосылып жұмсалған айым,
күнім, әкем, құлдығым, сәулем, жарығым, қарағым, қанатым, ботам сөздерімен
жарыстырыла әкешім, көкешім, сәулешім, қарашығым, құлыншағым тәрізді сөздер
тыңдаушыны ішкі дүниесіне, сезіміне әр алуан эмоционалды ықпал жасап,
әрқилы экспрессивтік әсер ететіні белгілі. Демек, осылайша айтылған сөздер
тыңдаушы адамды жақын тұту, жақсы көру райымен бірге, құрметтеу, еркелету
сияқты қатынастарды да білдіріп осы аңғартады.
Тәуелдік жалғауының екінші, үшінші жақтарының да қосымшалары қолданылу
ерекшеліктеріне қарай, не үлкен тұтып құрметтеу, сыйлауды, не мысқылдап
кекету не қомсыну сияқты әр түрлі қосымша экспрессивтік рең жамайды -деп
атап көрсетеді [20, 68].
Мысалы:
Ал, азаматым, арсынбасаң мінгесесің. Біздің үйге дейін едәуір жер. (Атау
кере)
... Похмель іздеген шақта шешеме;
Әй, тәте,-дейтін.
Оу, құлыным,-дейтін.
Он сом ақша беріңіз- дейтін.
Ала ғой, жарығым,-дейтін.
Сіз мені білесіз бе?- дейтін.
Жөргегіңнен білем ғой, қарғам .
Келтірілген алғашқы мысалдағы тәуелдік жалғауының бірінші жақ қосымшасы
арқылы жасалған азаматым қолпаштауды, құрметтеуді білдірсе, келесі
сөйлемдегі құлыным, жарығым, қарғам сөздері жағымды эмоционалды мән
үстеп, еркелетуді, жанашырлық сезімін білдіріп тұр.
Жоғарыда айтылған барлық пікірлерді түйіндей келе біз эмоционалды-
экспрессивті (әсерлі-әрлі) лексиканың тілдік мағынасын екі түрлі
компоненттің: адамның объективті шындыққа деген қатынасы мен оған берер
бағасының бірлігі ретінде қарастырған дұрыс деген тұжырымға келдік. Бұл –
эмоционалды-экспрессивті сөздердің жасалу жолдарына байланысты айтылған
түйін.
Өз бойында адамның көңіл-күйін, ішкі сезімін беретін не жағымды, не
жағымсыз реакция туғыза алатын ерекшелігі бар сөздерді эмоционалды лексика
деп түсінгеніміз жөн.
Қорыта келгенде, эмоционалды-экспрессивті сөздердің бірқатар негізгі
жасалу жолдарына тоқталып, олардың О.Бөкеев шығармаларындағы қолданысын
талдап өттік. Ал сөздердің ауыспалы және бейнелі мағыналарда қолданыла
отырып, эмоционалды-экспрессивті сөздер жасау тәсіліне арнайы тарауда
тоқталдық. Нәтижесінде, О.Бөкеев шығармаларындағы эмоционалды-экспрессивтік
сөздер жасау көздерінің жан-жақты қолданылғандығына көз жеткіздік.
1.3 Тілдегі экспрессивтілік құбылысы.
Эмоционалдылық, экспрессивтілік (әсерлік-әрлік) ұғымдары тіл білімінде
қарастырылатын сөз қабаттарына жатады.
Экспрессия да латын сөзі, орысшасы выразительность. Алайда бұл мәселе
туралы да тіл ғылымында айтылып журген пікірлер әр қилы. Олардың
бірқатарында тілдегі экспрессия элементі сөздің мәнерлік, көркемдік,
суреткерлік, уыттылық жағы деп қаралса, өзгелерінде ол – сөздің субъективті
баға бергендей ерекшелігі деп түсіндіріледі.
Мысалы, француз ғалымы Ж.Марузо сөздігінде экспрессивті- мәнерлі
деген ұғымды білдіретіні көрсетіледі де, оған: элементтің не құбылыстың
айтылатын ойға баға беруші мән үстейтін қасиеті деген анықтама беріледі.
Дәл осындай екінші сөздікте (авторы О.С.Ахманова) экспрессия құбылысы
былай деп түсіндіріледі: экспрессия- сөздің мәнерлілік, суреттілік
қасиеті. Ол – сөзді қарапайым (немесе бейтарап стильдік) лексикадан
ерекшелеп, оған бейнелілік пен эмоционалды рең үстейді.
Бұл, әрине, экспрессия (әсерлілік-әрлілік) табиғатына үйлесімді. Бірақ
экспрессия сөзге бейнелілік пен эмоционалды реңді үнемі үстей бермейді,
яғни экспрессивтілік бар жерде үнемі эмоционалды рең бола бермейді.
Мысалы: 1. Кәсібі жеті күн елден, жеті күн жерден болып
келетін қайсыбір сатушының әдетінше Бекзат та ошағының
түтінін анда-санда ғана шығаратын (Атау кере).
2. Ерігіп отырған ел-жұртты елең еткізіп, ұрыны ұстап берер де осы-
будақтаған бұйра түтін (Атау кере).
Бұл екі сөйлемде де экспрессивтілік бар. Ол алғашқы сөйлемде жеті күн
сөзінің қайталанып және елден, жерден боп ұйқаса келуінде болса,
келесісінде дыбыс әуезділігіне (е.е.е., ұ.ұ, б.б.) байланысты байқалып
тұр. Бірақ бұл жердегі экспрессивтілікті білдіретін сөзде ешқандай
бейнелілік пен эмоционалдылық рең жоқ.
Тағы да біраз анықтамаларға тоқталсақ: Сөз экспрессиясы күшейтілген
мәнерлілік деп қарауға боладың деген тұжырым айтады Е.М.Галкина-Федорук
[11, 98]. Ал Н.Кожина: Экспрессивтілік-мәнерлілік дәрежесі, айтылған ойдың
ықпал күшінің дәрежесі. Сөйтіп, көркем тіл үшін “экспрессивтілік” –
бейнеліліктің жоғары дәрежесі”, - деген пікір айтады [24, 20].
Бірақ бұл анықтамалар да экспрессивтілікті тым көтеріңкі көрсететін
сияқты..
Тілдегі экспрессивтілікті анықтау үшін негізгі белгі мәнерліліктің
“күшті не күшейтілген” түрі емес, жалпы мәнерлілік болу керек сияқты. Егер
ол тек “күшейтілген мәнерлілік” болса, онда алғашқы мысалдардағыдай жай
ғана, “әлсіз” мәнерлілікті қандай категорияға жатқызамыз деген сұрақ
туындайды. Жалпы “экспрессия” құбылысын тудырудың амал-тәсілдері өте көп.
Мысалы:
1. Жаңа жыл есік қағып, қапалақ-қапалақ қар жауды. (Көк тайынша).
2. Жұрттың барлығы ауыр ұйқының құшағында тұншыққан кез, елбең еткен
елес, тырс еткен дыбыс жоқ (Атау кере).
Бұл мысалдарда “жаңа жылдың есік қағуы” немесе “жұрттың ұйқының
құшағында тұншығуы” сияқты ауыс мағынада қолданған сөз тіркестерінің
әсерінен сөйлем бейнелілігі артып, экспрессивті реңге ие болып тұр.
Бірақ бұл келтірілген мысалдарға қарап сөз бен сөз тіркестерінің лексикалық
мағыналарында экспрессивтік қасиет болмайды екен, ол тек үнемі әр түрлі
амал-тәсілдер арқылы ғана туады деп түсінбеу керек. Алайда, сөздер мен сөз
тіркестерінің семантикасынан байқалатын мұндай экспрессивті мән эмоционалды
лексикамен салыстырғанда бұл тұжырым тиянақты емес. Себебі, бір контексте
экспрессивті көрінген сөз екінші бір сөйлемде ол қасиетінен айырылып қалуы
мүмкін. Экспрессивтік құбылыстың осындай ерекшелігін ғалымдарымыз: “Сөздің
лексикалық негізгі мағынасында экспрессивтік бояу бола бермейтінін және кез-
келген сөз қолдану процесінде жүре-бара экспрессивтік ұғым білдіре
алмайтынын ескеру керек. Әдеби нормада әбден тұрақтап кеткен “қала”,
“заман” сөздері кейде, әсіресе, ақын-жазушылардың тілінде ара-тұра “шаһар”,
“замана” түрінде қолданылып кетеді. Бұлай жұмсалу көркем шығарма тілінде
орынды, көркемдік ерекшелігі жағынан дұрыс. Жалпы осындай жекелеген
сөздердің қай-қайсысының да экспрессивті бояуы, негізінен, ақын-
жазушылардың суреткерлік дәрежесіне байланысты ашылады” деп көрсетеді [12,
48-49]. Мысалы:
1. Ей, Қарабура, кел мұнда, тәтем шақырады. Асылдың” сынығы едіңғой... Нұр
дидарыңды жарқыратшы,-деді Ерік (Атау кере).
Бұл мысалда автор “бет-жүзіңді көрсетші” немесе “келіп көрінші” деп
келтірмей, “нұр дидарыңды жарқыратшы” деуі және оны кескіні келісіп
тұрмаған арақкеш Тағанға байланысты ирония түрінде қолдануы сөйлемге ерекше
экспрессивті рең беріп тұр. Десек те, “дидар” сөзінің жұмсалуы кез-келген
контексте үнемі дәл осындай әсер бермеуі мүмкін.
Осы тұрғыдан Е.М.Галкина-Федоруктің “Тілде экспрессивті лексика жоқ, тек
бейнелеу мен мәнерлеудің айрықша тәсілдері ғана бар” - деген тұжырымы да,
кейде экспрессивті түрде жұмсалғанмен, мұндай сөздердің мәніндегі стильдік
сипат тұрақты көріне бермейтіндігіне байланысты айтылған тәрізді” [11, 99].
Ал А.И.Чижик-Полейко “Стилистика русского языка” атты кітабында
экспрессивті лексиканы арнайы тақырыпша етіп алып, оны эмоционалды
лексикадан бұрын қарастырады. Ғалым экспрессивті (әсерлі-әрлі) лексика мен
эмоционалды лексикаға жеке-жеке анықтама беріп, мысалдар келтіреді.
Экспрессивті лексика туралы ол: “Экспрессивті лексика ненің болса да тек
атын атап қана қоймайды, ерекше сезімдік қабылдауға әсер етеді. Мысалы:
лачуга, подкидыш, косолапый, неистовый, кричать, шмыгнуть, обмереть,
ожиреть, вот, ну, разве, -ка, -же. Сол сияқты сын немесе қимыл
интенсивтілігін күшейту не төмендету мәні бар сөздер де экспрессивті
болады: сухомятина, теплынь, прямо весна, распрекрасно, ни капли, малость,
ничуть, больно дешево, сроду...
Сөз таптарынан шылау сөздердің көпшілігі және одағай түгелімен
экспрессивті” - деген пікір айтады [25, 39].
Бұл тұжырымға байланысты біздің көзқарасымыз – біріншіден, экспрессивті
лексикаға берілген анықтама оншалықты айқын емес тәрізді. Мысалы, кричать,
вот, ну, разве дегенде қандай экспрессивтілік бар?
Екіншіден, келтірілген мысалдардың көпшілігі: лачуга, косолапый,
нейстовый, обмереть сөздері жағымсыз мәнді лексикаға жататын сияқты.
Үшіншіден, өздері тіркесетін кейбір сөздерге ғана қосымша рең беретін
-ка, -же сияқты шылауларды экспрессивті лексикаға жатқызу артық болған
болар еді. Себебі, олар өз алдына семантикалық дербестігі жоқ көмекші
сөздер ғана және олардың реңдік қасиеті экспрессивті сөздерге де,
эмоционалды сөздерге де ортақ.
Бірақ бұл айтылғандарға қарамастан автордың экспрессивті лексиканы
эмоционалдыдан бөліп көрсетуі – жаңа сипаттағы пікір, әрі дұрыс та тәрізді.
Себебі, тілімізде басқа нұсқасымен салыстырғанда, не синонимдік қатардан
көрінетін, орын тауып жұмсасақ әсерлене түсетін бірқатар сөздер бар.
Мысалы:
шаһар лазым
замана лаш
күллі ғибрат
дидар дәстүр
экспрессивті мәнді қос сөздер:
аунап-қунап
азып-тозып
егжей-тегжей
арсың-гүрсің
дара және қосарланған еліктеуіш сөздер:
тарс сарт-сұрт
күрт сатыр-гүтір
гүрс қалш-қалш
қарқ сұрқ- сарқ
фразеологизмдер:
қас пен көздің арасы
көзді ашып жұмғанша
қысқа жіп күрмеуге келмейді
түймедейді түйедей ету
мақал-мәтелдер:
құлан құдыққа құласа, құлағында
құрбақа ойнайды
жылы-жылы сөйлесең жылан інінен
шығады
сияқты бірқатар экспрессивті сөздер бары ақиқат. Сонымен қатар
тіліміздегі сөздерді мағыналық бояуларына қарай стильдік бояулы сөздер,
эмоциялы (әсерлі) сөздер, (әрлі) сөздер, бейнелі сөздер, тұрақты мағыналы
сөздер, контекстік уақытша мағына деп топтауға болатындығын анықтап, оларды
жұмыста нақты мысалдармен көрсетуге ұмтылдық.
Қорыта келгенде, тілдегі экспрессивтілік - айтылатын ойдың мәнерлілігі,
суреттілігі (көркемдігі) және әрлілігі деп түсінеміз.
Тілдегі эмоция және экспрессия құбылыстарының арақатынасына келетін
болсақ, “тілдегі эмоционалды элементтер адам сезімін білдіру үшін қызмет
етеді. Ал тілдегі экспрессивтілік амалдар эмоцияларды, ерікті білдіруде,
ойды білдіруде де мәнерлілік пен суреттілікті күшейтуге қызмет етеді” [11,
108].
Тілдегі экспрессивті және эмоционалды элементтерді айыра білу
қажеттілігі, олардың арасындағы байланысы мен өзара әсеріне қарамастан
функциялық міндеттерінің әр түрлілігінен туады. Тілдегі эмоционалдылықты
экспрессивтілікпен бір деп қарамау керек. Бұлар әр түрлі құбылыстар.
Әзербайжан тілшісі Т.А.Эфендиева: “Эмоционалдық пен экспрессивтілік жеке
дар категориялар, бірақ, экспрессивтілікке қарағанда эмоционалдық өзінің
семантикасына қарай әрі экспрессивті”- [26,45], дей отырып, автор
әзербайжан тіліндегі эмоционалды-экспрессивті лексиканы мынадай екі топқа
бөліп қарастырады:
1.жағымды экспрессивті бояулы эмоционалды лексика.
2.жағымсыз экспрессивті бояулы эмоционалды лексика.
Біздің ойымызша да бұлар бір ғана құбылыс бола алмайды. Сондықтан да
бұларды жеке-жеке қарастырып отырмыз.
Мысалы: 1. –Келе ғой, құлыным,- деп шақырды. Келе ғой, жалғызым. Бала
көзі бақырайып шешесіне жабыса түсті. Шалқасынан жатқан әкесі емес, әлдебір
құбыжық болып елестесе керек, шошына шыңғырып, бақырып қоя берді (Сайтан
көпір, 187).
2. Айқыш-ұйқыш сызылған санасы қаланың қаңғыбастарынан тазарып, шуақты
аңсаған қариядай, таяғына сүйеніп тыныстағысы келді (Жетім бота, 401).
Бірінші мысалдағы “жалғызым, құлыным”- эмоционалды реңді, ал “құбыжық,
шыңғырды, бақырды” эмоционалды мәнді сөздер. Сондықтан да сөйлемнің
оқырманға берер әсері де күштірек. Ал екінші сөйлемде мұндай эмоционалды
лексика жоқ, тек “айқыш-ұйқыш сызылған санасы” деген метафоралық
қолданыстағы бейнелі сөз тіркесі мен “таяғына сүйенген, шуақты аңсаған
қариядай” деп теңеу арқылы берілген экспрессивті рең ғана бар. Әрине, соған
сәйкес сөйлемнің әсер-күші де алдыңғысымен салыстырғанда әлсіздеу. Олай
болса, осы келтірілген мысалдардан-ақ эмоционалдылық пен экспрессивтілік
екі түрлі құбылыс екеніне көз жеткізуге болады.
Енді эмоция туралы айтылған “Денедегі нервтік процестер қызметінің ауыр-
жеңілдігін бейнелейтін субъективті қалып”, “организмнің түйсіну реакциясы”,
“жүрек қылымызды қозғайтын сезім түрі” сияқты анықтамаларды еске түсіре
отырып: “Бойымызда сондай сезім тудыруға тиісті сөздер әсерсіз болса,
эмоция тудыра алар ма еді?” деген сұрақ туады. Ендеше бұдан эмоционалды
мәнді сөздер де әрі экспрессивтілік сипат та бар деген қорытынды шығады.
Бірақ екеуі бір ұғым емес.
Міне, ғалымдарымызды: “Тілдегі эмоция көрінісі әрқашан экспрессивті, ал
экспрессия үнемі эмоционалды бола бермейді, экспрессивті лексиканың затқа,
құбылысқа деген қатынасты белгілейтін, сондай-ақ, сөздің заттық-логикалық
(ұғымдық) мәнінің әр түрлі эмоциялар деп қарауға болатын қосымша реңдерін
көрсететін бөлігі ғана эмоционалды болып табылады” [2,128] - деулері
сондықтан.
Ал А.И.Ефимов: “Экспрессивтілік ұғымына тілдік тәсілдердің эмоционалды
бояуының реңдері де енеді. Себебі, эмоционалдылық экспрессивтіліктің
маңызды құрамды бөлігі”, - деп көрсетеді [28,85]. Автор мұнда
эмоционалдыққа қарағанда экспрессивтілік ұғымының кең екеніне өте дұрыс мән
берген. Бірақ бұл пікірден эмоционалдылық экспрессивтіліктің бойында үнемі
болуға тиіс құрамдас бөлігі деп түсініп қалмау керек.
Мысалы, көркем шығармаларда жиі ұшырасатын “қарағым”, “шаш ал десе бас
алатын” сияқты эмоционалды мәнді сөздер мен сөз тіркестерінде экспрессивті
мәнді де байқауға болады. “Қарағым” эмоционалды мәнді сөз болғандықтан
(тәуелденіп тұрғанын есептемегеннің өзінде) ол әрі экспрессивті. Сол сияқты
“шаш ал десе бас алатын” тіркесінің семантикасында да экспрессивтілік бар,
ол “шаш, бас” сөздерінің ұйқас алынуы және “ал” сөзінің қайталанып келуі
арқылы да берілген.
Тағы бір мысал: -“Тәңірім-ай, келдің бе?”-деп екі бетін алақанымен
басқан күйі шөге түсіп, еңіреп жылап жіберген. Әйел затына тән босаңдық
немесе долылықпен емес, көбік ата шалқып-тасыған қуаныштан
жылаған...жыласын...жыласын... (Атау кере).
Келтірілген сөйлемдердегі эмоционалды мән мен ретінде айқын.
Осындағы“Тәңірім-ай” сөзі одағай сөзі ретінде эмоционалды мәнге ие болса,
табиғатынан эмоционалды “еңіреп” сөзіне одан кейін синонимдік қатармен
берілген “жылап жіберді” сөзі тіркесіп оның көркемдік бояуын күшейтіп тұр.
Алдыңғы ойлар тұрғысынан бұл сөйлемдерде экспрессивтілік бар ма? деген
сұрақ туындайды. Бұл сөйлемдегі сөздерде де эмоциямен бірге
экспрессивтілік бар. Бұл алдымен “көбік ата шалқып-тасыған қуаныш” сияқты
метафоралық сөз тіркесінен көрінсе, екіншіден “жылаған... жыласын...жыласын”
сөздеріндегі әріп, буын ұқсастықтарынан және бір сөздің бірнеше рет
қайталанып келуінен және сөз соңында көп нүкте арқылы жасалған интонациялық
әсерден де байқалады.
Тағы бір айта кетерлік жәй – экспрессивтіліктің дамыту (градация)
түрінде қолданылатын эмоционалды сөздерде де болатындығы. Мысалы: тәуір -
жақсы - тым жақсы - тамаша деген сөздерді ғана алайық. Бұл тізбектегі
сөздердің бәрі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І ТАРАУ. ТІЛДЕГІ ЭМОЦИОНАЛДЫҚ ПЕН ЭКСПРЕССИВТІЛІК ТУРАЛЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .,, ... ... . ... 4
1. Эмоционалды - экспрессивті лексиканың зерттелу тарихы
... ... ... ... .7
2. Тілдегі эмоционалдық
құбылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
ІІ ТАРАУ. ЭМОЦИОНАЛДЫ-ЭКСПРЕССИВТІ ЛЕКСИКАНЫҢ ЖАСАЛУ ЖОЛДАРЫ
2.1 Сөйлеу тіліндегі эмоционалды-экспрессивтілік лексика
... ... ... ... ... ..22
2.2 Көркем әдебиет тіліндегі эмоционалды -экспрессивті
лексика ... ... ... .40
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...59
КІРІСПЕ
Кез келген тілдің дамыған, жетілген, өзіне ғана тән шынайы
табиғаты оның функционалдық стильдік салалары мен тармақтарынан байқалатыны
белгілі. Қазіргі қазақ тілінің қоғамдық әлеуметтік қызметі өрістеп, әр
алуан қарым-қатынас қажетін өтеуі, ең алдымен, оның стильдік, тілдік
бірліктерінің қасиет-сапаға ие болу ерекшелігімен тығыз байланысты болады.
Бүгінгі таңда мемлекеттік тіл саясатының басым бағыттарының бірі –
қазақ тілінің әлеуметтік қолданыс аясын кеңейту, конституциялық мәртебесін
баянды ету болып табылады. Мұның өзі тілді қарым-қатынастың аса маңызды
құралы қызметімен қатар, мәдениеттану құралы болуымен тілдік ұжымның
саналы әрекетінің нәтижесінде қоғамдық салада жинақталған дүние – әлем
туралы білім қорын, ұлттың өзіне тән мінез-құлық, жан дүниесін,
психологиясын, дүниетанымын тілдің стилистикалық жүйесімен тығыз байланысты
қарастыруды қажет етеді, өйткені халықтың рухы тілдік құрылымдар арқылы,
олардың стильдік мән-мағыналары арқылы объективтенеді.
Зерттеудің өзектілігі. Адамзат жаратылысында тіл айрықша маңызды рөл
атқаратыны белгілі. Тіл адамдардың жай ғана қарым-қатынас құралы емес, оның
ішкі құрылымдары мен жүйелері тым күрделі және олар бір-бірімен тығыз
байланысты көпдеңгейлі құрылым болып табылады. Адам тіл арқылы жай ғана
ақпарат алып немесе ақпарат беріп қоймайды, сонымен қатар әрдайым өзінің
қоршаған ортаға, құбылысқа деген көзқарас, сезімін, субъективті қарым-
қатынасын тіл арқылы жеткізіп отырады. Осылайша тіл адамның ішкі көңіл-күй
толғанысы мен сезімін де жеткізудің басты құралына айналған. Психологияда
адамға тән сезімдердің 500-ге тарта түрлері белгілі болса, олардың
әрқайсысының тілдік жүйедегі мазмұны мен көрінісі сан алуан. Себебі тілдің
басты міндеті адамға қызмет ету, ал адам – сан қырлы, күрделі құбылыс.
Қазіргі ғылымның дамуындағы антропоцентристік бағыт адамды интеллектуал
тұлға ғана емес, оны эмоционалды менталды қырынан да қарастырады. Жеке
тұлғаның психикалық құрылым компоненттерінің бірі эмоция болса, бұл феномен
стилистикада арнайы тіл құралдары мен стилистикалық амал-тәсілдер арқылы
объективтенеді. Тілдің адамнан тыс тұрған жеке құбылыс емес, адаммен
бірліктегі, бірін-бірі анықтайтын күрделі құрылымдар болып саналатыны да
сондықтан. Тілдің ең кіші бірлігі дыбыстан бастап мәтінге дейінгі тіл
бірліктерінің барлығы адамның қандай да бір ішкі эмоциясы мен көңіл-күйін
жеткізуге қызмет етеді. Тіл тарихи категория ретінде өзінің дамуы барысында
эмоцияны сыртқа шығарудың түрлі тілдік тетіктерін қалыптастырды. Алайда,
тілдің шынайы мүмкіндігі, әлеуеті сөз әрекетінде әр қырынан ашылады,
сондықтан қазіргі қазақ тілінің экспрессивтік стилистикалық қызметінің
сөйлеу тіліндегі мүмкіндіктерін арнайы зерттеу аса өзекті болып табылады.
Адамның эмоциясын жеткізудегі тілдің экспрессивтік қызметі ғалымдардың
назарын көптен бері аударып келеді. Стилистиканың ғылым ретінде дамуына
түрткі болған В.Гумбольдт, К.Фосслер зерттеулері дүниеге келген заманнан
бері бұл бағытта көптеген еңбек жазылды. Сол кезеңдегі тілдің эстетикалық
табиғатын оның экспрессивтік қызметімен тығыз байланыста қараған тұжырымдар
бүгінде дамытылып, стилистиканың экспрессивтік стилистикасы саласының
арнайы қарастыратын мәселелеріне айналды.
Қазақ тілі экспрессивтік стилистиканың бүгінгі күнде өзекті мәселеге
айналуына қазіргі қоғамдағы жеке тұлғаны тануға деген ерекше ықыластың,
осыған байланысты қоғамдық ғылымдардың дамуындағы жаңа гуманитарлық
парадигманың қалыптасуы да ықпал етіп отыр. Бұл бағыттағы ғылыми-теориялық
зерттеулер мен талдаулар психолингвистика, этнолингвистика, когнитивтік
лингвистика, этнопсихология, жеке тұлғаның лингвопсихологиясы,
лингвокогнитивтік психология, лингвомәдениеттану мәселелерін анықтауға
қажетті ақпараттарды береді. Экспрессивтік стилистиканы ғылыми-теориялық
тұрғыдан зерттеудің перспективасы тілдегі дара стиль категориясын, көркем
шығарма тілін, функционалды стилистика, стилистикалық ресурстар, ортология,
сөз мәдениеті т.б. мәселелерді әр қырынан және тереңірек зерттеуге ықпал
етеді.
Халықтың ақыл-ой, дүниетанымы, өмір сүру тәсілі материалдық және
рухани мәдениеті, тарихы, сол материалдық, рухани дүниелерінің қалыптасуы,
салт-дәстүрі, әдет-ғұрыптары сияқты белгілер ұлт болмысын құраса, оны тіл
арқылы танып білу бірінші кезектегі өзекті мәселе болып табылады. Ұлт
болмысы – мазмұны кең, терең ұғым, сондықтан лингвистикалық зерттеулердің
де шеңбері кеңейіп, этнос табиғатын танытатын ғылымдармен байланысы
нығаюмен қатар, ұлт болмысын мәдени байлықтары тұрғысынан ашатын
экспрессивтік стилистика тәрізді жаңа лингвостилистикалық саланың өмірге
келуіне себеп болып, зерттеу аясының ауқымдылығы оны кең көлемде
қарастырудың қажеттілігін қалыптастырады.
Зерттеудің нысаны. Қазақ тіліндегі эмоционалды-экспрессивті лексика.
Зерттеу жұмысының пәні. Қазақ тілінің экспрессивтік-эмоционалдық
стилистикалық құралдары және олардың қызметі мен ерекшеліктері, қазақ тілі
экспрессивтік стилистикасының мәдени ұлттық қырлары.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті. Қазақ тілі экспрессивтік
стилистикасының ғылыми-теориялық негіздерін анықтау және тілдің
экспрессивтік стилистикалық жүйесін зерттеу. Мақсатқа қолжеткізу барысында
зерттеудің мынадай міндеттері анықталды:
- қазақ тілі эмоционалды-экспрессивті лексиканың зерттелуі мен қалыптасу
сипатына шолу жасау;
- қазақ тіліндегі эмоционалды-экспрессивті лексиканың жасалу жолдарын
анықтау;
- экспрессивтік және эмоционалдық ұғымдарының ара жігін ажыратып
көрсету;
- эмоционалды-экспрессивті лексиканың жасалу жолдары мен амал-тәсілдер
жүйелеу;
- ауызекі сөйлеу тілі мен көркем әдебиеттегі эмоционалды-экспрессивті
лексиканың қолданылу ерекшеліктерін айқындау ;
- экспрессивтіліктің қазақ тіліндегі мәдени ұлттық сипаты мен ұлттық
танымдық қырларын зерделеу, оның қазақ тіліндегі озық үлгілерін анықтау
арқылы экспрессивтік стилистиканың сөз мәдениетіне әсерін көрсету.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттерін жүзеге асыруда тілдік деректер мен
ғылыми тұжырымдарды диахронды – тарихи – салыстырмалы, синхронды –
салғастырмалы, сипаттамалы талдау, жинақтау, сипаттау, топтастыру, жүйелеу,
салыстыру, модельдеу т.б. зерттеу әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық негізі. Зерттеудің әдіснамалық және
теориялық тұғырлары ретінде философияның таным теориясы, диалектикалық
логика, психофизиология мен психолингвистикадағы тіл және сөйлеуге
қатысты теориялық тұжырымдар, іс-әрекет психологиясының теориялық
тұжырымдары, жалпы және жеке тіл білімінің стилистика, экспрессивтік
стилистика, семантика, семиотика, этнолингвистика, когнитивтік лингвистика
жөніндегі зерттеулерде кездесетін пайымдаулар басшылыққа алынды.
Зерттеудің дереккөздері. Жұмысты жазу барысында қазақ ауызекі сөйлеу
тілінен, әдеби тілінен, көркем әдебиет стилінен алынған тілдік деректер,
халық ауыз әдебиеті үлгілері, мақал-мәтелдер, қанатты сөздер, шешендік
сөздер, фразеологиялық тұрақты тіркестер, қазақ классикалық әдебиеті мен
қазіргі әдебиет өкілдерінің шығармаларынан дәйектеме сөйлемдер алынды.
1. ТІЛДЕГІ ЭМОЦИОНАЛДЫҚ ПЕН ЭКСПРЕССИВТІЛІК ТУРАЛЫ
1. Эмоционалды-экспрессивті лексиканың зерттелу тарихы
Сөз - әрі қарым-қатынас құралы ретінде сөйлеудің, әрі сол тілді
зерттейтін тіл білімі саласының негізгі тілдік бөлшегі болып есептеледі.
Тіл біліміндегі сөздің қызметі сан алуан екендігі белгілі. Бұл сөздің тілде
әр түрлі көптеген мағыналарды, нақтылай айтқанда, сындық, қимылдық, заттық,
атауыштық, бейнелеуіштік сияқты т.б. мағыналарды білдіре алатын қабілетімен
тікелей байланысты. Сөздің сондай мағыналарының бірі – тіл білімінде
эмоционалдылық-экспрессивтілік деп аталады. Олар көңіл-күйдің, сезімнің,
әсердің мағыналық бояуларын білдіреді. Тіл білімінде олар эмоционалды-
экспрессивті сөздер деген атау алған.
Сөз қуаттылығы, сонымен бірге, оның өз бойындағы мән мен мағына реңіне
де байланысты. Мысалы, олардың бірі кімді, нені немесе қандай құбылысты
болса да жай ғана атаса, екіншісі сондай қызметімен бірге өз бойында ерекше
бір әсерлілік барын аңғартып, адамның көңіл-күйіне өзгеріс әкелетіндей
қасиеті байқалып тұрады.
Эмоция мен экспрессивтілік жөніндегі ғылымдағы пікірлерге мән берсек,
мұндай пікірлерді тек тіл біліміне қатысты емес, барлық сала мамандарының
еңбектерінен кездестіруге болады.
Мысалы, тілдегі осы мағынаға байланысты: “Сөз сөйлеушінің ойымен қатар,
оның әр түрлі психикалық толқуларын білдіреді”-деп атап көрсетеді академик
В.В.Виноградов [1, 50].
Ал Э.Клаус сөздің тілдегі қызметін саралай келіп: “Сөз тек түсінісу
құралы ғана емес. Тілдік белгілер, сондай-ақ, тыңдаушының қызығушылығын
арттырып, әңгімеге белсенді араласуына ықпал етеді”- деген пікір айтады
[2,102].
Алайда сөздің өзіндік табиғаты мен ерекшеліктеріне байланысты тіл
білімінің стилистика саласында осындай негізгі категорияларының біріне
әзірге жан-жақты терең пайымдау, бір ізге түскен нақтылы тұжырым берілген
жоқ.
Тіл ғылымының аса ірі мамандарының бірі академик В.В.Виноградовтың
стилистикаға қатысты лингвистикалық еңбектерінде тілдік экспрессияның рең,
бояуларына, олардың әр түрлі жанр мен сөз стилінде әр алуан көрініс табуына
қарай жалпы шолу жасалынды. Ғалымның: Экспрессивті құбылыстың амал-тәсілі
сияқты маңызды мәселе бізде өз алдына зерттелген жоқ - деуі де сондықтан
[1, 52].
Ал аталмыш тақырыпқа арналған ғылыми еңбектердің ішіндегі ең қомақтысы –
профессор Е.М.Галкина-Федоруктің “Тілдегі эмоционалдық пен экспрессивтілік
туралы” деген еңбегі.
Эмоция сөзінің төркіні – латын тіліндегі “emouere”[3,46] етістігі. Бұл
орыс тіліндегі (әсерлендіру, толқыту) деген ұғымды білдіреді.
Жалпы ғылымда эмоция туралы алғашқы ғылыми пікірді биологиялық тұрғыдан
айтқан ағылшын ғалымы Ч.Дарвин болса керек. Дарвиннің “Выражение эмоций у
человека и животных” деген кітабы жарыққа шығудан бұрын-ақ, бұл проблема
тек ғалымдардың ғана емес, өнер адамдарының: суретшілердің,
скульпторлардың, актерлардың көңілін аударған
С.Г.Гелперштейн, мысалға, Италияндық ұлы ойшыл, суретші Л.да Винчидің
(1452-1519) әр түлі эмоционалдық қалыптағы дене қозғалысының ережелерін
қорытуға талпынғанын, алайда ғылыми тұрғыдан нақты дәлелдер
келтірілмегендіктен, олар дұрыс тұжырым таппағанын жазады.
Эмоционалдылықтың физиологиялық негіздерін жан-жақты әрі нақтылы
мысалдар арқылы талдай отырып Ч.Дарвин: “Жүрек өзінің күні-түні тоқтаусыз
соғатын ғажайып қабілетімен бірге сыртқы стимулдарға да төтенше сезімтал.
Елең еткен жүрек миға, ал ми өз ретінде ақпа (блуждающийся нерв) жүйке
арқылы жүрекке әсер ететінін және бұл назар аударуға тұрады” - деп атап
көрсеткен болатын [4, 660-662].
Осылайша ғалым эмоционалдық сезім жүрекпен, мимен тығыз байланысты
екенін айрықша сөз етеді.
Бұл туралы ұлы физиолог И.П.Павлов: Әрине, сөз адам үшін оның
жануарлармен ортақ басқа да жақтары сияқты ақиқат шартты тітіркендіргіш,
бірақ сонымен бірге жануарлардікімен салыстырғанда сандық та сапалық
жағынан еш салыстыруға келмейтін соншалықты бай, қажетті тітіркендіргіш
-дейді [5,412].
Шынында да эмоция туғызардай әсер біткеннің қай-қайсысы да жүрекке
соқпай өтпейтіні, одан белгілі бір реакция таппай кетпейтіні күнделікті
өмірдің өзінен-ақ белгілі. Бұл тілдік қолданыстардан көрініс тауып жатады.
Осыған байланысты тіліміздегі жүрегі жылыды, жүрегі жібіді, өртенді,
мұздады, суыды, жүрегі қарайды сияқты сөз тіркестерінің көбінесе лирикалық
жырлар мен туындыларда жиі қолданылатыны да сондықтан. Сондай-ақ, жүректің
қимас, аяулы, өкпелі, нәзік, үркек, сыршыл, жаралы сияқты алуан түрлі
эпитет сөздермен берілуі де оның сол сезімталдық қасиетіне байланысты болса
керек.
Эмоционалдық сезімдердің кісіні аз уақыт ішінде кенеттен булықтырып,
көңіл-күйін бұрқ етіп сыртқа шығаратын түрі аффект деп аталатыны мәлім.
Сеченов мұның физиологиялық ерекшеліктеріне тоқтала отырып: күшеюіне қарай
олар (аффектілер) тек белгілі бір бұлшық еттердің мимикалық жиырылуын
арттырып қана қоймайды, сонымен бірге психикалық өмірге ешқандай тікелей
қатысы жоқ, мысалы, дем алу тетіктері, жүректің, ішектің және басқа да
органдардың қозғағыш бөлімдері тәрізді мүшелерді қоздырады. Шынында да
әрбір қуаныш не қорқыныш үстінде дем алыс шапшаңдап, жүрек соғысы жиілеп,
тіпті тоқтап, адамның талып қалуға дейін баратынын кім білмейді, - дейді
[6, 554].
Орыс тіліндегі психология оқулығының 1966 жылғы басылымында: Эмоция мен
сезім арқылы кісі табиғатқа, өзге адамдарға, өзінің іс әрекетіне, сөзіне,
қызметіне қанағаттану не қанағаттанбауын білдіреді. Эмоция мен сезім –
адамның қоршаған шындыққа, өз-өзіне өзгеше бір субъективтік қатынасы [7,
177] делінсе, 1994 жылғы Жалпы психология негіздері оқулығында: ...Эмоция
адамдардың бір-бірін жақсы түсініп, қарым-қатынас жасауына ықпал етеді
деп атап өтілген. [8,367]
Эмоция мен сезімге бір анықтама беруге болмайды. Себебі, бұл ұғымдардың
бір мағыналас еместігін ғалымдарымыздың өздері де мойындаған. Сезім
эмоцияға қарағанда әлдеқайда кең мағыналы, тұрақты құбылыс, ал эмоция сол
сезім арқылы пайда болатын психикалық процесс. Сондықтан сезімсіз эмоция
болуы мүмкін емес те, эмоциясыз сезім болуы әбден мүмкін.
Сезім табиғатының тереңдігі жөнінде К.Д.Ушинский: Біздің сезімдерімізде
жеке шешімдер ғана емес, адам жанының мазмұны, оның жүйесі түгелдей көрініп
тұрады, - десе [9, 117-118], Ш.Балли: Заттар мен құбылыстар бізге не
жағымды, я жағымсыз әсер етеді, олар: қуантарлық және реніш, қайғы
тудыратын болып екі классқа бөлінеді, – деп тұжырымдайды[10,183].
Эмоционалдық құбылыс қолданылу аясы мен белсенділігіне қарай әрқилы
болып келеді және эмоционалдық әсер неғұрлым күшті болса, одан көрінетін
экспрессивтілік те ұлғая түседі:
–Қанға бөгіп, аппақ болып есеңсіреп жатқан балғын денені бар күнәдан,
бар азаптан арашалап алғысы келген көлдің көп толқындары өз ырқынан, өз
арнасынан асып кете алған жоқ (Ардақ, 429).
Сөйлемнің эмоционалдық әсері өте күшті. Себебі, мұнда қанға бөгу, есең,
сіреу, күнә, азап сияқты бірнеше семантикасынан эмоционалды сөздер мен сөз
тіркестері қатар қолданылған және олардың әрқайсысының эмоционалдық рең,
мәні ерекше көзге шалынады. Соған сәйкес сөйлемдегі экспрессивтілік те
айқын әрі анық болады.
Енді тіл мамандарының эмоцияға берген анықтамаларына тоқталып өтейік.
Тюркологияда бұл тақырыптың зерттелуі 50-жылдардан бастау алды десе де
болады.
Аталмыш тақырыптың әр түрлі аспектілеріне арналған бірнеше арнаулы
еңбектер жарық көрді. Атап айтқанда О.С.Ахманованың Сөздің стилистикалық
дифференциациясы атты мақаласында, Т.А.Эфендиеваның Қазіргі азербайжан
тілінің лексикалық стилистикасы атты ғылыми диссертациясында, Лихановтың:
Якут тіліндегі эмоционалды-бағалауыштық және экспрессивті сөздерге
арналған диссертациясында эмоционалды-экспрессивті лексикаға әр түрлі баға
беріліп, әрқилы тұжырымдар жасалған. Қазақ тілінің көрнекті өкілдері
С.К.Кеңесбаев, Н.Т.Сауранбаев, М.Б.Балақаев, Ғ.Ғ.Мұсабаев, А.Т.Қайдаровтың
еңбектерінде эмоционалдылық, экспрессивтілік, ондағы лексика-семантикалық
бірліктер мен олардың жасалу тәсілдері жайлы салмақты пікірлер айтылған.
Ал А. Нұрмұхановтың М.Әуезов драмалық шығармаларындағы эмоционалды-
экспрессивті лексика атты диссертациясында аталмыш тақырып жан-жақты,
біршама жүйелі түрде зерттеліп, құнды ғылыми тұжырымдар жасалған.
Е.М.Галкина-Федорук: Эмоция дегеніміз- адамның қоршаған ортадан алатын
тітіркеністеріне организмнің түйсіну реакциясы. Эмоция – бастан кешірілетін
жан толқыны, сезім десе[11,105], П.Г.Пустовойт: Эмоция дегенді біз жеке
адамның интеллект бойынша сәулеленген ақиқат дүниеге субъективтік реакциясы
деп түсінеміз - деген анықтама береді [12, 235]. Бұл пікірлер шындыққа
жақын болғанымен әлі де айқындап, ашып көрсете түсуді талап етеді. Өйткені
кез-келген зат пен құбылыс, субъективті реакцияның барлығы эмоция туғыза
бермейді. Мысалы:
1. Сауын аяқталып, қарына ағаш ілген әйел мен қолында ноқтасы
бар жылқышы бұларға қарай беттеді (Жесірлер).
2. ... Апам өз иманын өзі оқыды. Апам өз жаназасын өзі шығарып жатқанын
сездім... Үйдің бұрыш-бұрышында апам-ау, апам деп, зар еңіреп немерелері
қалды (Апамның астауы).
Бұл мысалдардан біз Арнольдтың: Эмоция мен сезім оларды тек басқаларға
жеткізумен ғана емес, сол сезімдер мен эмоциялардың өзгелерге де берілуі,
әсер етуімен айқындалады - деген пікірінің нақтылығына көз жеткіземіз және
субъективті реакциямыз арқылы туған сезімдердің айқын көрінісін байқаймыз
[13,102].
Кеңестік үлкен энциклопедияда эмоцияның кең мағынада сезім сөзімен
бірдей екенін, ал тар мағынада одан қысқа уақыт ішіндегі ғана көңіл-күйіміз
танылатынын оқимыз [14,31].
Эмоция төңірегінде жоғарыда айтылған эмоция дегеніміз - денедегі
нервтік процестер қызметінің ауыр, жеңілдігін бейнелейтін субъективті
қалып; адамның қажетіне сай келу-келмеуіне байланысты шындық заттар мен
құбылыстарға деген қатынасының ерекше түрі; адамның қоршаған ортадан алатын
тітіркеністеріне организмнің түйсіну реакциясы; ақиқат шындыққа деген
субъективтік реакциямызда жүрек қылымызды қозғайтын сезімнің бір сәті
деген пікірлерді саралап қорыта келе, эмоция адам ағзасында физиологиялық
және психологиялық процестер нәтижесінде байқалатын қоршаған ортаның
әсерінен туындайтын жағымды-жағымсыз сезімдердің бір сәттік көрінісі деген
тұжырымға келдік.
Дегенмен, бұл сөздер тобының ғылыми ұғым ретіндегі тіл біліміндегі
орнына төменгі тараушамызда нақтырақ талдап өтпекпіз. Эмоционалды-
экспрессивті сөздердің сипаты туралы, олардың зерттелу тарихы туралы
қысқаша деректер осындай. Қарастырып отырған сөздер тобына, осы сөздермен
байланысты эмоционалдылық-экспрессивтілік ұғымдарына биолог ғалымдардан
оған қатысы бар барлық ғылым өкілдері өз пікірлерін білдіруге,
эмоционалдылық пен экспрессивтілікті зерттеуге мән берген. Жинақтай
келгенде, аталған сөздер тобы біршама өз деңгейінде тілдік тұрғыдан
зерттелген сала екендігіне, дегенмен өзіндік ерекшеліктері әлі де анықтауды
қажет ететіндігіне көз жеткіздік.
2. Тілдегі эмоционалдық құбылысы
Енді сол эмоцияны білдірудің стилистикалық, лингвистикалық жолдарына
тоқталайық.
Көрнекті ақындарымыздың бірі Ә.Тәжібаев: Біз космостық кеңістіктерді
айтамыз. Бірақ ешбір кеңістік адам жанынан кең емес - деп жазыпты [15,26].
Демек, құпиясы әлі де жұмбақ болып келетін жан дүниемізде алуан түрлі
болып құбылып тұратын көңіл-күй бар деген сөз. Ал көңілімізге әр жағдайда
әр түрлі сезім беріп, жүрегімізді бірде қуанышқа бөлеп, бірде қайғы-мұңға
батыратын сөздің қызметі ерекше болып табылады.
Кейбір эмоционалды-бағалауыштық сөздер тек кітаби (әдеби) тілдің
төңірегінде жұмсалып стильдік қызмет атқарады да, енді бірқатары сөйлеу
тілінде қолданылады- деп тұжырымдайды О.С.Ахманова [16, 31].
Жалпы, кейбір жекелеген сөздердің (дөрекі, табу, варваризмдер) сөйлеу
тілінде жиірек қолданылуы мүмкін, бірақ олар әдеби тілде кездеспейді деп
айта алмаймыз. Сондықтан бұл сөздер тобы ауызекі сөйлеу тілінде де, жазба
тілімізде кездесетіндігін жоққа шығармау керек. Бұл тұрғыдан аталмыш
мағынадағы сөздердің табиғатын ауызекі немесе әдеби, жазба тілдердің
мөлшерімен өлшеуге болмайды деген сөз.
Қазақ тіл біліміндегі белгілі тілшілер І.Кеңесбаев, Ғ.Мұсабаев өз
еңбектерінде қарастырып отырған сөздер тобы жөнінде: Қазіргі қазақ
тілінде, басқа тілдердегі сияқты сөйлеушінің бір затқа немесе құбылысқа
эмоционалдық көзқарасын білдіретін бір топ сөздер бар. Бұл категориядағы
сөздерді тіл ғылымында эмоционалдық лексика немесе эмоционалдық мәні бар
сөздер дейді. Сөйлеуші орман, көл, бес тағы басқа сөздерді айтқанда, бұл
заттардың атауында ешқандай эмоционалдық мән болмайды...
Ал кейбір сөздерде, құбылыстардың атауларында жақсы немесе жаман
қатынасты, психологиялық күйді білдіретін мән болады. Мысалы: айналайын,
оңбаған, боқмұрын деген тек тиянақталған, тұрақты сөздерді ғана емес,
сонымен бірге сөйлеушінің ой-күйін де білдіреді. Эмоционалдық лексика
белгілі бір құбылысқа, затқа қауымның беретін бағасын аңғартады. [17,124]
Ал орыс тілшісі, профессор А.Н.Гвоздев: Эмоционалды бояулы лексиканы
тіпті салтанатты, шешендік, ақындық, жаңа және еркелету, кекесінді, дөрекі
мәнді, - деп эмоционалды-экспрессивті сөздерді бірнеше түрге бөліп, оларға
нақтылы мысалдар келтіреді [18, 72-74].
Бұған қатысты ғалым Э.А.Вайгла эмоционалды сөздер сөйлеушінің объективті
шындыққа деген эмоционалдық қарым-қатынасын білдіретінін айта келіп:
Эмоционалды лексикаға қоршаған ортаға эмоционалдық көзқарасты білдіре
аларлықтай мәні бар сөздер жатады, - дейді [19,24].
Эмоционалдылық мағына сөздер мен сөз тіркестерінің тек табиғатына ғана
дарыған болып ұшыраса бермейді, көбінесе олардың қолдану ретіне қарай да
пайда бола алады. Мысалы:
1. Көптеген көздер екеуіміздің әр адымымызды аңдып, ішіп-жеп қарағанын
сен білмедің ғой. (Жылымық)
2. Қашанғы сол кескен томарды құшақтап жатпақпын. (Жесірлер)
Кейде тілімізде контекстегі қолданысына қарай тіпті жағымды
эмоционалды сөздің өзін де өзгертіп, жағымсыз эмоционалдық мағынада
қолдануға болады. Оған көз жеткізу үшін жазушы шығармаларынан алынған мына
мысалдарға көңіл аударуға болады:
1.-Рахмет, шырағым. Деміңді алып, шәйіңді іше ғой (О.Бөкеев. Атау
кере, 92 б.).
2. Сен, шырағым, өйтіп келініме кесірлігіңді көрсетпе (Атау кере, 100
б.).
Бұл сөйлемдердегі шырағым сөзі екі түрлі мәнде жұмсалған: біріншісінде
оны енесі келініне деген ризалық сезіммен, аналық мейіріммен тура
мағынасында айтса, екінші сөйлемде шырағым сөзі жағымсыз эмоционалды
мәнде жұмсалып, ренішті, назалануды білдіреді және ол астарлы мағынада
ақымақ сөзінің орнына жұмсалғандай әсер қалдырады.
Эмоционалды-экспрессивті сөздердің жасалуына қатысты айтып өтетін тағы
бір мәселе интонация арқылы жасалған эмоционалды-экспрессивті сөздер
жөнінде болмақ. Сөзге, сөз тіркестері мен сөйлемдерге эмоционалды рең
беруде интонация да ерекше роль атқарады. Профессор А.Н.Гвоздев: Интонация
жазғанда қалам маңайлай алмайтын ойды, әсіресе эмоционалды және
экспрессивті сипаттағы реңдерді бере алады - дей отырып, не хочу дегенді
бір адамның әр түрлі мәнде құбылтып айта келіп, бірде содан мечтаю,
согласна деген кері мазмұнды аңғартқандай мақам тапқанын мысалға келтіреді
[18, 20].
Бұл айтылғандардың бәрі де сөздің мәнін, мағынасын түрлендірудегі
интонация қызметінің ерекшелігін көрсететін деректер:
1) Айнаш! Ау, Айнаш-деген үннен селк етіп оянды.(Атау кере)
2) – Киін! Почтаны тексереміз.
– Сен кімсің-ей?! (Бес тиын)
3) – Қайтасың!- деді ол міз бақпай... (Атау кере)
Бұл сөйлемдердің барлығы да леп белгісіне аяқталып, дауыс ырғағының
көтеріңкі айтылатыны белгілі болып тұр. Бірақ, контекстке байланысты бірде
қорқыныш, үрейді білдірсе, келесілерінде өктемдікті, ашуды аңғартады.
Эмоционалды мәнді сөздерді интонация арқылы жеткізу көбінесе леп белгісі,
сұрау белгісі, көп нүкте сияқты тыныс белгілеріне байланысты. Мына
мысалдарға көңіл аударайық:
1) Мұхтар аға не істеп жүр екен... Қызық...(Іздегенін тапты ма?)
2) Жылдар өтіп...Есейе келе бақытты балалық шақты армандап, табиғат-анаға
өкпелеп, сананың саздау тартатынын білдік пе тәйірі, білдік пе... Енді міне...
(Атау кере).
Жоғарыда келтірілген екі мысал да көп нүктеге құрылғанымен эмоционалдық
реңдері әр түрлі. Біріншісінде қызығушылық таңданыс бар. Ал екіншісінен
өткенге өкіну, реніш сезімін байқаймыз. Егер соңғы сөйлемді дауыстап оқыр
болсақ, дауыс ырғағымыз барған сайын бәсеңдеп, аяғын күрсінумен бітірген
болар едік.
Бірқатар сөздердің эмоционалдығы жоғарыдағы мысалдардағыдай қолдану
ретімен, контекстпен анықталатындығына байланысты Қазіргі қазақ тілі
оқулығында: Эмоционалды лексиканың классификациясы жөнінде тіл
мамандарының арасында қайшылықтар бар. Кейбір тіл мамандары эмоционалды
лексика орнықтылық пен тиянақтылықты меңгере алмайды деген пікір айтады
-деп көрсетілген [20, 184].
Абстрактілі (дерексіз) сөздер де кейде эмоционалдық мәнге ие бола
алатынын ескерсек, мысалы, (ақылды, қайырымды, қатігез) бұл пікірлермен
келіспеуге де болады. Бірақ кей тұстарда мойындауға да тура келеді. Мысалы:
көркем қыз, көркем әдебиет деген тіркестерді алайық. Осылардағы “көркем”
сөзі эмоционалды лексикаға жатады. Алғашқы тіркесте ол өзінің эмоционалды
мәнінде жұмсалып тұрғанымен, екіншіде олай емес. Екі қолданыста да тұлғасы,
қызметі жағынан бірдей қолданылып тұрса да, бұл сөздің эмоционалдылық
мағынаға бірде ие болып, бірде ие болмау себебі – семантикалық
айырмашылығында. Көркем қыз дегенде көркем сөзі тура мағынасында, ал
көркем әдебиет дегенде ауыспалы мағынасында жұмсалған. Осыған байланысты
тағы бірер мысал: 1) Жақсы сөз жарым ырыс.
2)Мен сенің кітабыңды жоғалтып алды.
-Жақсы болған екен.
Немесе: 1)Жаман адам сыйлағанды білер ме?
2)Жарадың жаман жиен!-деп Нұрланның қолын қысып
арқасынан қақты.
Бұл мысалдардағы жақсы, жаман сөздері де эмоционалды лексикаға жатады.
Ерекшеліктері бірде тура, бірде ауыспалы мағынада қолданылуларына
байланысты. Соған байланысты бірде жағымды, бірде жағымсыз эмоционалды
реңге ие болып тұр. Айталық, бірінші мысалдағы жақсы сөзі тура мағынада
қолданылып жағымды мәнде жұмсалса, келесі сөйлемдегі жақсы болған екен
-жетіскен екенсің дегендей кері мағынада жұмсалып, жағымсыз мәнді
білдіріп тұр.
Осы келтірілген мысалдарға сүйеніп эмоционалды лексика тұрақты және
тиянақты емес деген үзілді-кесілді пікір айтуға болмайтын сияқты. Себебі,
жақсы, жаман, пысық сөздері қай мағынада (жағымды, жағымсыз) жұмсалса да
эмоционалды мәнін жоғалтып тұрған жоқ. Бұл – жалпы эмоционалды лексиканың
көпшілігіне ортақ ерекшелік. Мысалы: бақыт, зымиян, кесір, балақай, әпеке,
жауыз, дарақы т.б. толып жатқан жеке сөздердің, қырғи қабақ, үріп ауызға
салғандай, жүрек жұтқан, күлін көкке ұшыру сияқты фразеологиялық тұрақты
сөз тіркестерінің (эмоционалды тіл сферасына жататын) заттық-логикалық
мағынасы жоқ, тек қана эмоционалды мәні бар.
Сол сияқты одағай сөздердің (уау, оһо, шіркін-ай, әттең, масқара, тәйір-
ай), мақал-мәтелдердің (ер мойнында қыл арқан шірімес, іріген ауыздан
шіріген сөз шығады) қай-қайсы да өзінің табиғатына біткен эмоция тудыратын
әсерінен, күшінен айырылмайды.
Көптеген ірі ғалымдарымыз эмоционалды лексиканы эмоционалды мәнді және
эмоционалды реңді деп топтастырып жүр.
Эмоционалды мән мен эмоционалды рең ұғымдарының басын ашып көрсету тіл
білімінде И.П.Гальперин еңбектерінде ұшырасады. Онда: Кейде тіпті бұл екі
ұғымның ара жігін ажырату қиын болғанмен, эмоционалды мән мен эмоционалды
рең арасында тым ұсақ айырмашылық бар.
Эмоционалды мән – сезімнің, қарым-қатынастың, бағаның сөзге тән
көрінісі. Эмоционалды мән сөзде, мысалы, одағайлардағыдай, тек өзі дара
ұшырасқан жағдайда ғана ерекше айқындала түседі. Ол сөз де заттық-логикалық
мәнмен қатар өмір сүре алады.
Эмоционалды рең – эмоционалды мәннің тек бастапқы көрінісі ғана.
Мұндай рең интонация арқылы да беріле алады. Ол белгілі бір контекстерде
жиі қолданылу нәтижесінде ассоциациялық байланыс бойынша да пайда бола
алады, - делінген [21, 115-119].
Осы тұрғыдан алып қарағанда, эмоционалды мән деп бойында басынан
эмоционалдылық мәні бар, яғни табиғатынан эмоционалды сөздер мен сөз
тіркестерін атауымызға болады.
Мысалы: тамаша ерен
жалмауыз жәдігөй
кеще озбыр
ғажап ант ұрған
арам тамақ бақыт
Бірақ, бұл пікірлер де қайшылықсыз емес. Мысалы, А.М.Финкель мен
Н.М.Баженов: Кейбір сөздер үшін эмоционалдылық олардың лексикалық мәнінің
өзінде тұр. Мысалы :
смерть
гроб
ужас
грязь
подлость
деген сөздерді алып, былай дейді: Бұл мысалдарда сөздер адамның
эмоционалдық сферасы саласындағы белгілі психикалық процесстерді таным
нәтижесін көрсететін ұғымдармен байланысты. Сондықтан эмоциялардың өздері
де ұғым сияқтанып тұр да, эмоционалды-экспрессивті элемент тең праволы
компонент есебінде сөздің лексикалық мәніне қосылып кеткен болады. Тілдің
бұл екі элементі: заттық-логикалық және эмоционалды-экспрессивті, бір-
біріне тәуелді болмай (бір-бірімен қиылыса да, дәл келе де алғанымен шартты
түрде қатар өмір сүретінін атап өтуіміз керек” [22, 178- 185].
Ғалымдарымыздың бұл келтіріліп отырған пайымдауларында қарастырып
отырған мәселенің бірқатар белгі, ерекшеліктерінің ашып көрсетілгендігі
анық. Алайда, сол айтылған пікірлерге нақтылы дәлел, дәлдік жетіспейтін
жақтары да бар сияқты. Себебі, автор өзі айтқан: бірқатар тым ұсақ
айырмашылықтарды атап көрсетпейді.
Сөздің эмоционалды мәні мен эмоционалды реңі дегенді жіктеп атамағанымен
мәселені анықтау мақсатында Д.П.Горский: Сөз мәні дегеніміз бойынан
объективті (яғни, адамның затқа деген қарым-қатынасына тәуелді емес)
белгілерді танытушы болып табылады. Ал сөзде сөйлеушінің затқа деген қарым-
қатынасын білдіретін қосымша міндет (нагрузка) болғанда, біз субъективті
бұл қатынасты ажырату үшін оның объективті негізі бар-жоғын немесе затқа
тек субъект арқылы ғана үстемеленіп тұрғанын анықтау мақсатымен оны қосымша
зерттеуге тиіспіз, - деп өте орынды пікір ұсынған [23,94]. Өйткені, автор
бұл жерде сөздегі эмоция элементін объективті негіз бар, субъект арқылы
үстемелейтін деп екіге бөліп қарау арқылы осы эмоционалды мән мен рең
мәселесінің ара жігін ажырату қажеттігін меңзеген.
Ал біз осындай ғылыми пікірлерді саралай келе бір сөздер үшін
эмоционалдылық олардың лексикалық мәнінде болса, екінші бір сөздер үшін ол
заттық-логикалық мәнмен қатар өмір сүреді деп түсініп, олардың алғашқысын –
эмоционалды мәнді, соңғысын – эмоционалды реңді деп қарастырғанды жөн
көрдік.
Тілде эмоционалды рең, мән тудырудың тәсілдері әр түрлі. Солардың бірі
морфологиялық амал-тәсілдер туралы айта келіп көрнекті ғалымдарымыздың бірі
А.Ысқақовтың Қазіргі қазақ тілі атты кітабында бірқатар нақты деректер,
айқын пікірлер айтылған.
Мысалы, ғалым эмоционалды-экспрессивті реңді есімдер деген
тақырыпшаға байланысты: - шық, -шік, -ша, -ше, -сымақ, -и, -еке, -тай,
-жан, -қан, -қай, -ыш, -іш жұрнақтары арқылы жасалған зат есімдер туынды
зат есімдер болғандарымен, жаңа сөздер емес, олар өздері бастапқы
мағынасынан сәл басқаша айтылған, яғни сәл ерекше рең беріле айтылған
формалар ретінде жұмсалады. Ендеше бұл формалар арқылы жасалған сөздер зат
есімнің ішінде ерекше семантикалық тобының бірі ретінде қаралуға тиіс,
сонымен бірге бұл топ зат есімнің эмоционалдық және экспрессивтік реңді
білдіретін ішкі категориясы боп есептелуі керек-дейді [20, 201-202].
Мысалы: - Шаршадың-ау, Айнажан. Таудың шөбі ащы ішектей шуатылған ұзын,
әрі ауыр болады .
Мұндағы Айна зат есіміне жалғанып тұрған –жан жұрнағы сөзге эмоционалды
рең үстеп, осы сөздің мағынасына енесінің келініне деген аналық мейірімі,
аянышы, бар ықыласы сыйып тұр.
Сонымен бірге ғалымның эмоционалды лексика тудырудағы орыс, тағы басқа
көптеген тілдерде кездесе бермейтін морфологиялық категория – тәуелдік
жалғауының қызметін саралап көрсетеді. Яғни, эмоционалдық мағына тудыруда
тәуелдік жалғауының да өзіндік қызметі бар. Автор онда: ...Тәуелдік
жалғаулар өздеріне тән негізгі қызметтерімен қатар, қосымша эмоциялық-
экспрессивтік райды я мәнді білдірерліктей де қызмет атқарады. Мысалы,
тәуелдік жалғауының бірінші жағының қосымшасы қосылып жұмсалған айым,
күнім, әкем, құлдығым, сәулем, жарығым, қарағым, қанатым, ботам сөздерімен
жарыстырыла әкешім, көкешім, сәулешім, қарашығым, құлыншағым тәрізді сөздер
тыңдаушыны ішкі дүниесіне, сезіміне әр алуан эмоционалды ықпал жасап,
әрқилы экспрессивтік әсер ететіні белгілі. Демек, осылайша айтылған сөздер
тыңдаушы адамды жақын тұту, жақсы көру райымен бірге, құрметтеу, еркелету
сияқты қатынастарды да білдіріп осы аңғартады.
Тәуелдік жалғауының екінші, үшінші жақтарының да қосымшалары қолданылу
ерекшеліктеріне қарай, не үлкен тұтып құрметтеу, сыйлауды, не мысқылдап
кекету не қомсыну сияқты әр түрлі қосымша экспрессивтік рең жамайды -деп
атап көрсетеді [20, 68].
Мысалы:
Ал, азаматым, арсынбасаң мінгесесің. Біздің үйге дейін едәуір жер. (Атау
кере)
... Похмель іздеген шақта шешеме;
Әй, тәте,-дейтін.
Оу, құлыным,-дейтін.
Он сом ақша беріңіз- дейтін.
Ала ғой, жарығым,-дейтін.
Сіз мені білесіз бе?- дейтін.
Жөргегіңнен білем ғой, қарғам .
Келтірілген алғашқы мысалдағы тәуелдік жалғауының бірінші жақ қосымшасы
арқылы жасалған азаматым қолпаштауды, құрметтеуді білдірсе, келесі
сөйлемдегі құлыным, жарығым, қарғам сөздері жағымды эмоционалды мән
үстеп, еркелетуді, жанашырлық сезімін білдіріп тұр.
Жоғарыда айтылған барлық пікірлерді түйіндей келе біз эмоционалды-
экспрессивті (әсерлі-әрлі) лексиканың тілдік мағынасын екі түрлі
компоненттің: адамның объективті шындыққа деген қатынасы мен оған берер
бағасының бірлігі ретінде қарастырған дұрыс деген тұжырымға келдік. Бұл –
эмоционалды-экспрессивті сөздердің жасалу жолдарына байланысты айтылған
түйін.
Өз бойында адамның көңіл-күйін, ішкі сезімін беретін не жағымды, не
жағымсыз реакция туғыза алатын ерекшелігі бар сөздерді эмоционалды лексика
деп түсінгеніміз жөн.
Қорыта келгенде, эмоционалды-экспрессивті сөздердің бірқатар негізгі
жасалу жолдарына тоқталып, олардың О.Бөкеев шығармаларындағы қолданысын
талдап өттік. Ал сөздердің ауыспалы және бейнелі мағыналарда қолданыла
отырып, эмоционалды-экспрессивті сөздер жасау тәсіліне арнайы тарауда
тоқталдық. Нәтижесінде, О.Бөкеев шығармаларындағы эмоционалды-экспрессивтік
сөздер жасау көздерінің жан-жақты қолданылғандығына көз жеткіздік.
1.3 Тілдегі экспрессивтілік құбылысы.
Эмоционалдылық, экспрессивтілік (әсерлік-әрлік) ұғымдары тіл білімінде
қарастырылатын сөз қабаттарына жатады.
Экспрессия да латын сөзі, орысшасы выразительность. Алайда бұл мәселе
туралы да тіл ғылымында айтылып журген пікірлер әр қилы. Олардың
бірқатарында тілдегі экспрессия элементі сөздің мәнерлік, көркемдік,
суреткерлік, уыттылық жағы деп қаралса, өзгелерінде ол – сөздің субъективті
баға бергендей ерекшелігі деп түсіндіріледі.
Мысалы, француз ғалымы Ж.Марузо сөздігінде экспрессивті- мәнерлі
деген ұғымды білдіретіні көрсетіледі де, оған: элементтің не құбылыстың
айтылатын ойға баға беруші мән үстейтін қасиеті деген анықтама беріледі.
Дәл осындай екінші сөздікте (авторы О.С.Ахманова) экспрессия құбылысы
былай деп түсіндіріледі: экспрессия- сөздің мәнерлілік, суреттілік
қасиеті. Ол – сөзді қарапайым (немесе бейтарап стильдік) лексикадан
ерекшелеп, оған бейнелілік пен эмоционалды рең үстейді.
Бұл, әрине, экспрессия (әсерлілік-әрлілік) табиғатына үйлесімді. Бірақ
экспрессия сөзге бейнелілік пен эмоционалды реңді үнемі үстей бермейді,
яғни экспрессивтілік бар жерде үнемі эмоционалды рең бола бермейді.
Мысалы: 1. Кәсібі жеті күн елден, жеті күн жерден болып
келетін қайсыбір сатушының әдетінше Бекзат та ошағының
түтінін анда-санда ғана шығаратын (Атау кере).
2. Ерігіп отырған ел-жұртты елең еткізіп, ұрыны ұстап берер де осы-
будақтаған бұйра түтін (Атау кере).
Бұл екі сөйлемде де экспрессивтілік бар. Ол алғашқы сөйлемде жеті күн
сөзінің қайталанып және елден, жерден боп ұйқаса келуінде болса,
келесісінде дыбыс әуезділігіне (е.е.е., ұ.ұ, б.б.) байланысты байқалып
тұр. Бірақ бұл жердегі экспрессивтілікті білдіретін сөзде ешқандай
бейнелілік пен эмоционалдылық рең жоқ.
Тағы да біраз анықтамаларға тоқталсақ: Сөз экспрессиясы күшейтілген
мәнерлілік деп қарауға боладың деген тұжырым айтады Е.М.Галкина-Федорук
[11, 98]. Ал Н.Кожина: Экспрессивтілік-мәнерлілік дәрежесі, айтылған ойдың
ықпал күшінің дәрежесі. Сөйтіп, көркем тіл үшін “экспрессивтілік” –
бейнеліліктің жоғары дәрежесі”, - деген пікір айтады [24, 20].
Бірақ бұл анықтамалар да экспрессивтілікті тым көтеріңкі көрсететін
сияқты..
Тілдегі экспрессивтілікті анықтау үшін негізгі белгі мәнерліліктің
“күшті не күшейтілген” түрі емес, жалпы мәнерлілік болу керек сияқты. Егер
ол тек “күшейтілген мәнерлілік” болса, онда алғашқы мысалдардағыдай жай
ғана, “әлсіз” мәнерлілікті қандай категорияға жатқызамыз деген сұрақ
туындайды. Жалпы “экспрессия” құбылысын тудырудың амал-тәсілдері өте көп.
Мысалы:
1. Жаңа жыл есік қағып, қапалақ-қапалақ қар жауды. (Көк тайынша).
2. Жұрттың барлығы ауыр ұйқының құшағында тұншыққан кез, елбең еткен
елес, тырс еткен дыбыс жоқ (Атау кере).
Бұл мысалдарда “жаңа жылдың есік қағуы” немесе “жұрттың ұйқының
құшағында тұншығуы” сияқты ауыс мағынада қолданған сөз тіркестерінің
әсерінен сөйлем бейнелілігі артып, экспрессивті реңге ие болып тұр.
Бірақ бұл келтірілген мысалдарға қарап сөз бен сөз тіркестерінің лексикалық
мағыналарында экспрессивтік қасиет болмайды екен, ол тек үнемі әр түрлі
амал-тәсілдер арқылы ғана туады деп түсінбеу керек. Алайда, сөздер мен сөз
тіркестерінің семантикасынан байқалатын мұндай экспрессивті мән эмоционалды
лексикамен салыстырғанда бұл тұжырым тиянақты емес. Себебі, бір контексте
экспрессивті көрінген сөз екінші бір сөйлемде ол қасиетінен айырылып қалуы
мүмкін. Экспрессивтік құбылыстың осындай ерекшелігін ғалымдарымыз: “Сөздің
лексикалық негізгі мағынасында экспрессивтік бояу бола бермейтінін және кез-
келген сөз қолдану процесінде жүре-бара экспрессивтік ұғым білдіре
алмайтынын ескеру керек. Әдеби нормада әбден тұрақтап кеткен “қала”,
“заман” сөздері кейде, әсіресе, ақын-жазушылардың тілінде ара-тұра “шаһар”,
“замана” түрінде қолданылып кетеді. Бұлай жұмсалу көркем шығарма тілінде
орынды, көркемдік ерекшелігі жағынан дұрыс. Жалпы осындай жекелеген
сөздердің қай-қайсысының да экспрессивті бояуы, негізінен, ақын-
жазушылардың суреткерлік дәрежесіне байланысты ашылады” деп көрсетеді [12,
48-49]. Мысалы:
1. Ей, Қарабура, кел мұнда, тәтем шақырады. Асылдың” сынығы едіңғой... Нұр
дидарыңды жарқыратшы,-деді Ерік (Атау кере).
Бұл мысалда автор “бет-жүзіңді көрсетші” немесе “келіп көрінші” деп
келтірмей, “нұр дидарыңды жарқыратшы” деуі және оны кескіні келісіп
тұрмаған арақкеш Тағанға байланысты ирония түрінде қолдануы сөйлемге ерекше
экспрессивті рең беріп тұр. Десек те, “дидар” сөзінің жұмсалуы кез-келген
контексте үнемі дәл осындай әсер бермеуі мүмкін.
Осы тұрғыдан Е.М.Галкина-Федоруктің “Тілде экспрессивті лексика жоқ, тек
бейнелеу мен мәнерлеудің айрықша тәсілдері ғана бар” - деген тұжырымы да,
кейде экспрессивті түрде жұмсалғанмен, мұндай сөздердің мәніндегі стильдік
сипат тұрақты көріне бермейтіндігіне байланысты айтылған тәрізді” [11, 99].
Ал А.И.Чижик-Полейко “Стилистика русского языка” атты кітабында
экспрессивті лексиканы арнайы тақырыпша етіп алып, оны эмоционалды
лексикадан бұрын қарастырады. Ғалым экспрессивті (әсерлі-әрлі) лексика мен
эмоционалды лексикаға жеке-жеке анықтама беріп, мысалдар келтіреді.
Экспрессивті лексика туралы ол: “Экспрессивті лексика ненің болса да тек
атын атап қана қоймайды, ерекше сезімдік қабылдауға әсер етеді. Мысалы:
лачуга, подкидыш, косолапый, неистовый, кричать, шмыгнуть, обмереть,
ожиреть, вот, ну, разве, -ка, -же. Сол сияқты сын немесе қимыл
интенсивтілігін күшейту не төмендету мәні бар сөздер де экспрессивті
болады: сухомятина, теплынь, прямо весна, распрекрасно, ни капли, малость,
ничуть, больно дешево, сроду...
Сөз таптарынан шылау сөздердің көпшілігі және одағай түгелімен
экспрессивті” - деген пікір айтады [25, 39].
Бұл тұжырымға байланысты біздің көзқарасымыз – біріншіден, экспрессивті
лексикаға берілген анықтама оншалықты айқын емес тәрізді. Мысалы, кричать,
вот, ну, разве дегенде қандай экспрессивтілік бар?
Екіншіден, келтірілген мысалдардың көпшілігі: лачуга, косолапый,
нейстовый, обмереть сөздері жағымсыз мәнді лексикаға жататын сияқты.
Үшіншіден, өздері тіркесетін кейбір сөздерге ғана қосымша рең беретін
-ка, -же сияқты шылауларды экспрессивті лексикаға жатқызу артық болған
болар еді. Себебі, олар өз алдына семантикалық дербестігі жоқ көмекші
сөздер ғана және олардың реңдік қасиеті экспрессивті сөздерге де,
эмоционалды сөздерге де ортақ.
Бірақ бұл айтылғандарға қарамастан автордың экспрессивті лексиканы
эмоционалдыдан бөліп көрсетуі – жаңа сипаттағы пікір, әрі дұрыс та тәрізді.
Себебі, тілімізде басқа нұсқасымен салыстырғанда, не синонимдік қатардан
көрінетін, орын тауып жұмсасақ әсерлене түсетін бірқатар сөздер бар.
Мысалы:
шаһар лазым
замана лаш
күллі ғибрат
дидар дәстүр
экспрессивті мәнді қос сөздер:
аунап-қунап
азып-тозып
егжей-тегжей
арсың-гүрсің
дара және қосарланған еліктеуіш сөздер:
тарс сарт-сұрт
күрт сатыр-гүтір
гүрс қалш-қалш
қарқ сұрқ- сарқ
фразеологизмдер:
қас пен көздің арасы
көзді ашып жұмғанша
қысқа жіп күрмеуге келмейді
түймедейді түйедей ету
мақал-мәтелдер:
құлан құдыққа құласа, құлағында
құрбақа ойнайды
жылы-жылы сөйлесең жылан інінен
шығады
сияқты бірқатар экспрессивті сөздер бары ақиқат. Сонымен қатар
тіліміздегі сөздерді мағыналық бояуларына қарай стильдік бояулы сөздер,
эмоциялы (әсерлі) сөздер, (әрлі) сөздер, бейнелі сөздер, тұрақты мағыналы
сөздер, контекстік уақытша мағына деп топтауға болатындығын анықтап, оларды
жұмыста нақты мысалдармен көрсетуге ұмтылдық.
Қорыта келгенде, тілдегі экспрессивтілік - айтылатын ойдың мәнерлілігі,
суреттілігі (көркемдігі) және әрлілігі деп түсінеміз.
Тілдегі эмоция және экспрессия құбылыстарының арақатынасына келетін
болсақ, “тілдегі эмоционалды элементтер адам сезімін білдіру үшін қызмет
етеді. Ал тілдегі экспрессивтілік амалдар эмоцияларды, ерікті білдіруде,
ойды білдіруде де мәнерлілік пен суреттілікті күшейтуге қызмет етеді” [11,
108].
Тілдегі экспрессивті және эмоционалды элементтерді айыра білу
қажеттілігі, олардың арасындағы байланысы мен өзара әсеріне қарамастан
функциялық міндеттерінің әр түрлілігінен туады. Тілдегі эмоционалдылықты
экспрессивтілікпен бір деп қарамау керек. Бұлар әр түрлі құбылыстар.
Әзербайжан тілшісі Т.А.Эфендиева: “Эмоционалдық пен экспрессивтілік жеке
дар категориялар, бірақ, экспрессивтілікке қарағанда эмоционалдық өзінің
семантикасына қарай әрі экспрессивті”- [26,45], дей отырып, автор
әзербайжан тіліндегі эмоционалды-экспрессивті лексиканы мынадай екі топқа
бөліп қарастырады:
1.жағымды экспрессивті бояулы эмоционалды лексика.
2.жағымсыз экспрессивті бояулы эмоционалды лексика.
Біздің ойымызша да бұлар бір ғана құбылыс бола алмайды. Сондықтан да
бұларды жеке-жеке қарастырып отырмыз.
Мысалы: 1. –Келе ғой, құлыным,- деп шақырды. Келе ғой, жалғызым. Бала
көзі бақырайып шешесіне жабыса түсті. Шалқасынан жатқан әкесі емес, әлдебір
құбыжық болып елестесе керек, шошына шыңғырып, бақырып қоя берді (Сайтан
көпір, 187).
2. Айқыш-ұйқыш сызылған санасы қаланың қаңғыбастарынан тазарып, шуақты
аңсаған қариядай, таяғына сүйеніп тыныстағысы келді (Жетім бота, 401).
Бірінші мысалдағы “жалғызым, құлыным”- эмоционалды реңді, ал “құбыжық,
шыңғырды, бақырды” эмоционалды мәнді сөздер. Сондықтан да сөйлемнің
оқырманға берер әсері де күштірек. Ал екінші сөйлемде мұндай эмоционалды
лексика жоқ, тек “айқыш-ұйқыш сызылған санасы” деген метафоралық
қолданыстағы бейнелі сөз тіркесі мен “таяғына сүйенген, шуақты аңсаған
қариядай” деп теңеу арқылы берілген экспрессивті рең ғана бар. Әрине, соған
сәйкес сөйлемнің әсер-күші де алдыңғысымен салыстырғанда әлсіздеу. Олай
болса, осы келтірілген мысалдардан-ақ эмоционалдылық пен экспрессивтілік
екі түрлі құбылыс екеніне көз жеткізуге болады.
Енді эмоция туралы айтылған “Денедегі нервтік процестер қызметінің ауыр-
жеңілдігін бейнелейтін субъективті қалып”, “организмнің түйсіну реакциясы”,
“жүрек қылымызды қозғайтын сезім түрі” сияқты анықтамаларды еске түсіре
отырып: “Бойымызда сондай сезім тудыруға тиісті сөздер әсерсіз болса,
эмоция тудыра алар ма еді?” деген сұрақ туады. Ендеше бұдан эмоционалды
мәнді сөздер де әрі экспрессивтілік сипат та бар деген қорытынды шығады.
Бірақ екеуі бір ұғым емес.
Міне, ғалымдарымызды: “Тілдегі эмоция көрінісі әрқашан экспрессивті, ал
экспрессия үнемі эмоционалды бола бермейді, экспрессивті лексиканың затқа,
құбылысқа деген қатынасты белгілейтін, сондай-ақ, сөздің заттық-логикалық
(ұғымдық) мәнінің әр түрлі эмоциялар деп қарауға болатын қосымша реңдерін
көрсететін бөлігі ғана эмоционалды болып табылады” [2,128] - деулері
сондықтан.
Ал А.И.Ефимов: “Экспрессивтілік ұғымына тілдік тәсілдердің эмоционалды
бояуының реңдері де енеді. Себебі, эмоционалдылық экспрессивтіліктің
маңызды құрамды бөлігі”, - деп көрсетеді [28,85]. Автор мұнда
эмоционалдыққа қарағанда экспрессивтілік ұғымының кең екеніне өте дұрыс мән
берген. Бірақ бұл пікірден эмоционалдылық экспрессивтіліктің бойында үнемі
болуға тиіс құрамдас бөлігі деп түсініп қалмау керек.
Мысалы, көркем шығармаларда жиі ұшырасатын “қарағым”, “шаш ал десе бас
алатын” сияқты эмоционалды мәнді сөздер мен сөз тіркестерінде экспрессивті
мәнді де байқауға болады. “Қарағым” эмоционалды мәнді сөз болғандықтан
(тәуелденіп тұрғанын есептемегеннің өзінде) ол әрі экспрессивті. Сол сияқты
“шаш ал десе бас алатын” тіркесінің семантикасында да экспрессивтілік бар,
ол “шаш, бас” сөздерінің ұйқас алынуы және “ал” сөзінің қайталанып келуі
арқылы да берілген.
Тағы бір мысал: -“Тәңірім-ай, келдің бе?”-деп екі бетін алақанымен
басқан күйі шөге түсіп, еңіреп жылап жіберген. Әйел затына тән босаңдық
немесе долылықпен емес, көбік ата шалқып-тасыған қуаныштан
жылаған...жыласын...жыласын... (Атау кере).
Келтірілген сөйлемдердегі эмоционалды мән мен ретінде айқын.
Осындағы“Тәңірім-ай” сөзі одағай сөзі ретінде эмоционалды мәнге ие болса,
табиғатынан эмоционалды “еңіреп” сөзіне одан кейін синонимдік қатармен
берілген “жылап жіберді” сөзі тіркесіп оның көркемдік бояуын күшейтіп тұр.
Алдыңғы ойлар тұрғысынан бұл сөйлемдерде экспрессивтілік бар ма? деген
сұрақ туындайды. Бұл сөйлемдегі сөздерде де эмоциямен бірге
экспрессивтілік бар. Бұл алдымен “көбік ата шалқып-тасыған қуаныш” сияқты
метафоралық сөз тіркесінен көрінсе, екіншіден “жылаған... жыласын...жыласын”
сөздеріндегі әріп, буын ұқсастықтарынан және бір сөздің бірнеше рет
қайталанып келуінен және сөз соңында көп нүкте арқылы жасалған интонациялық
әсерден де байқалады.
Тағы бір айта кетерлік жәй – экспрессивтіліктің дамыту (градация)
түрінде қолданылатын эмоционалды сөздерде де болатындығы. Мысалы: тәуір -
жақсы - тым жақсы - тамаша деген сөздерді ғана алайық. Бұл тізбектегі
сөздердің бәрі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz