Кеден органдарының құқық қорғау қызметінің әлемдік тәжірибесі
М А З М Ұ Н Ы
К І Р І С П Е
I. Қазақстан Республикасы кеден органдарының құқық қорғау
қызметінің мәні мен мазмұны
Қазақстан Республикасы кеден органдарымен жүзеге асырылатын
құқық қорғау қызметi;
Кеден ісі аясында орын алатын негізгі қылмыстар және түрлері;
Кеден ісі аясындағы құқықбұзушылықтармен күрес және
жауапкершiлiк;
Кеден органдарының құқық қорғау қызметінің әлемдік тәжірибесі;
II. Қазақстан Республикасы кеден органдарының құқық қорғау
қызметі
Кеден органдарының жедел – iздестiру қызметi және оның негiзгi
бағыттары;
Кеден органдарының жедел бөлiмшелерiнiң жедел-iздестiру
қызметтерiн мәлiметтермен қамтамасыз ету және жеткiзiлiмдi
бақылау әдiсi;
Кеден ісі аясындағы қылмыстарды анықтау қызметі
III. Қазақстан Республикасы кеден органдары қызметінің
тиімділігін арттырудың мәселелері
Алматы Кеден бақылау Департаментінің құқық қорғау қызметінің
тәжірибесі
Кеден аясындағы құқықбұзушылықтармен күрестi жетiлдiрудің
мәселелері .
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Қазақстан Республикасы егемендігін алғаннан кейін өз бетінше мемлекет
болып кетуі үшін көптеген қызмет түрлері құрылды.Соның бірі болып
мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатын жүзеге асыру барысында Қазақстан
Республикасының экономикалық мүдделерін егемендігі мен қауіпсіздігін қорғау
мақсатында кеден қызметі құрылған болатын.Оған көптеген ауыр міндеттер
жүктелген еді.Өйткені кеден органдары бірнеше органның құзіреттілігіне
жататын қызметтерді қамтиды.Кеден органы құрылғаннан бері осы уақытқа дейін
көптеген оңды көрсеткіштерге қол жеткізді.Осының негізінде алыс-жақын
шетелмен экономикалық, сауда қатынастары арта түсті.Қазақстан Республикасы
қазіргі уақытта көптеген дүниежүзілік экономикалық ұйымдарға мүше болып
табылады.Көптеген елдермен тығыз байланыста,достастықта.Әрине бұлардың әрі
қарай дами түсуінде мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатын жүргізуде белгілі
рөлі бар кеден органдарының қызметімен тығыз байланысты.Жоғарыда айтып
өткеніміздей кеден органының негізгі қызметінің бірі Қазақстан
Республикасының экономикалық мүддесін қорғау болып табылады. Дәл қазірге
дейін Республикамызда экспорттан импорт басым болуда.Экспорттың импорттан
төмен болып келуі біздің әліге дейін дайын өде әнім өндіруде әлсіз
екендігімізді көрсетеді.Ал экспорттың басым бөлігін шикізат құрайды.Осының
бәрін шекарада бақылап,құрамын ,көлемін белгілеп отыратын кеден органдары
болып табылады.Ал кеден органдарының құқықтық қызметіне келер болсақ, ол
кеден саласында орын алатын құқықбұзушылықтар мен қылмыстармен күресті
жүзеге асырады.Әңгіме осы тұрғыда ары қарай өрбитін болады.Кеден органдары
кеден ісі саласындағы қылмыстар мен құқықбұзушылықтарды жүеге асыра отырып
мемлекетіміздің экономикалық,қоғамдық және ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз
етеді.Ал бұл еліміздің кеденшілері үшін әрине оңай шаруа емес.Кеденшілер
осы тұрғыда көптеген жағдайлармен кездесіп жатады.Қазіргі кезде сауданың
көп мөлшері кеден шекаралары арқылы жүзеге асатын болғандықтан ақша
айналысы да ол аймақта көп болып табылады.Соған байланысты кеден аясында
қылмыстар мен құқықбұзушылықтардың алуан түрлері орын алып жатады.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің Ерекше бөлімінің 209-
бабында белгіленген Экономикалық контрабанда құрамы үшін заңды тұлғаларды
қылмыстық жауаптылыққа тарту перспективаларын зерттеу мәселелеріне
арналған. Қазіргі қолданыстағы қылмыстық заңнамаға сәйкес, яғни Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің 14-бабында көзделгендей Есі дұрыс,
осы Кодексте белгіленген жасқа толған жеке адам ғана қылмыстық жауаптылыққа
тартылуға тиіс. Яғни, заң бойынша қылмыс субъектісі болып тек қана жеке
тұлғалар танылады және оларды қылмыстық жауаптылыққа тартуда қылмыстық
құқықтың жеке кінәлілік қағидасы басшылыққа алынады. Бұл қылмыстық құқық
теориясының жеткен жетістіктерінің бірі.
Дегенмен, соңғы уақыттары қылмыстық құқық теориясында біржақты,
түбегейлі шешімі болмай отырған мәселелердің қатарында заңды тұлғаларды
қылмыс субъектісі ретінде танып, олардың қоғамға қауіпті іс-әрекеттері үшін
(қылмыс белгілері мен құрам элементтері толық) қылмыстық жауаптылыққа тарту
керек деп заңда тануға байланысты ұсыныстар айтылып жүр. Ал экономикалық
қылмыстар, соның ішінде, экономикалық контрабанда қылмыстарын жасаған заңды
тұлғаларды қылмыстық жауаптылыққа тарту мәселесі осы қарама- қайшылықтар
шеңберін тағы бір електен өткізіп, аталған тұлғалардың жауаптылығын
бекітуге байланысты, теориялық және практикалық мәселелерді шешуге
мүмкіндік береді. Соған сәйкес, экономикалық қызмет саласындағы қылмыстар
үшін қоғамдық қатынастардың ерекшеліктері мен белгілерін, қылмыстық
жауаптылық пен оның негіздерін ескере отырып, заңды тұлғалардың қылмыстық
жауаптылыққа тартылуын шешуге қадамдар жасалған жұмыс ретінде бағаланады.
Экономикалық қылмыстылық шаруашылық аясын, экономикалық қызмет саласын
қамтитындықтан, бұл топтағы қылмыстардың қоғамға қауіптілігі жоғары
күйінде және экономика салаларының әралуандығы да осы топтағы қылмыстардың
практикада өте жиі жасалатынын көрсетеді.
Жалпы менің диплом жұмысымның тақырыбына сай алдына қойған мақсаты
осы мәселеге байланысты негізгі материалдарды жинақтап,соның негізінде
кеден органдардың құқыққорғау қызметі саласындағы өзекті мәселелерді
анықтау және оларды шешу жолдары туралы пікірімді ұсыну.
Сондай ақ Қазақстан Республикасы кеден органдарының құқық қоғау
қызметінің мәні мен мазмұнын,оны қалай дамытып,жетілдіріп дұрыс жолға
қоюды,кеден ісі саласындағы көптеген қылмыстардың алдын-алу. Толығырақ
айтқанда кеден органдарының кеден ісі саласындағы қылмыстар бойынша іс
қозғауы және оны ашуда қолданатын әртүрлі тергеу амалдары туралы талқылау
жасалынған.Кеден органдарының жедел іздестіру қызметі мен анықтама жүргізу
қызметтері туралы зерттелген. Сондай ақ жұмыстың бір тарауы кеден аясында
орын алатын қылмыстардың құрамы мен Алматы қаласы Кедендік бақылау
департаментінің кеден ісі саласындағы құқықбұзушылықтармен күресі бойынша
негізгі мәліметтер мен нақты іс тәжірибелік материалдармен толық қамтылған.
Тақырыптың өзектілігі сонда бүгінгі таңда сауда қатынастарының дамып
тұрған кезеңінде еліміздің экономикалық, ұлттық қауіпсіздігін қорғауда
кеден органдарының ролін ашып көрсетуге байланысты мәселелер отандық
авторлармен аз зерттелінген.
I-Тарау. Қазақстан Республикасы кеден органдарының құқық қорғау қызметінің
мәні мен мазмұны
1. Қазақстан Республикасы кеден органдарымен жүзеге асырылатын құқық
қорғау қызметі
Мемлекет пен оның органдарының қызметінде басым бағыттардың бірі
ретінде адамның және азаматтың құкықтары мен бостандықтарының үстемдігін,
Қазақстан Республикасының егемендігін қамтамасыз етуге, қазакстандық қоғам
мен мемлекеттің тұрақты әрі дәйекті дамуын, халықаралық аренада
Қазақстанның қызметін құқықтық қамтамасыз етуге бағытталған ұлттық зандарды
қалыптастыру орын алатыны белгілі.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабында "Қазақстан
Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет
ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі,
кұқықтары мен бостандықгары" деп айқын жазылған. Бұл мемлекеттің
мемлекеттік және өзге де органдар атынан өз қызметін құқыктық нормалар,
Заңның үстемдігін қамтамасыз ету, жеке адамның кұкықтары мен занды
мүдделерін қорғау, мемлекет пен азамат арасында өзара заң жауапкершілігін
белгілеу негізінде жүзеге асыратынын айғақтайды.
Көптеген мемлекеттік органдар үшін олардың қызмет аукымы, әрине,
аталғандарды, аса маңызды болса да, бірақ нақты шектелген міндеттер - құқық
тәртібі, адамның кұкықтары мен бостандықтарын қорғау, қылмыстар мен өзге
құкық бұзушылықтарға қарсы күрес міндеттерін шешумен бітпейді, құқық
тәртібі мен заңдылықты қорғау жөніндегі кейбір функцияларды олар өздерінің
негізгі міндеттерімен қатар жол-жөнекей орындайды. Құқық тәртібі мен
заңдылықты қамтамасыз етумен арнаулы органдар тобы айналысады. Оларды құқық
тәртібін қорғау органдары, яғни ҚР Конституциясымен, басқа да заңнамалық
және құқықтық ұйғарымдармен жалпы мемлекеттің өмірі мен қызмет тәртібін
күзетуге арналган органдар деп атайды.
Құқық тәртібін қорғау органдары үғымына қүкык корғау органдары үғымы
өте жақын келеді. Бұл ұғымдар өте ұқсас, бірак бірдей емес. Олар білдіретін
органдар тобы сай келмейді. Құқық тәртібін қорғау органдарынын барлығы
бірдей құқық қорғау деп есептелмейді. Дәл осылайша құқық қорғау қатарына
кейбір кұқық тәртібін қорғау органдарын жатқызуға болмайды.
Кейбір авторлар құкық қорғау қызметі ұғымын кең және тар мағынада
қарастырады. Кең мағынада - бұл азаматтардын құқықтары мен бостандықтарын
сақтауды, олардың іске асырылуын, заңдылығы мен күкык тәртібін камтамасыз
ететін барлық мемлекеттік органдардың кызметі.
Тар мағынасында - бұл сол немесе өзге органның құзыретіне сәйкес
заңнамада белгіленген нысанда жүзеге асырылатын бұзушылықтардан құқықтық
қорғау жөніндегі арнайы уәкілетті органның қызметі.
Алайда, сол немесе өзге мемлекеттік органдарды құқық қорғау қатарына
жатқызу кезінде басшылыққа алынуға тиіс өлшемдердің мәнін айқын игеру үшін
белгілі шамада шартты түрде алынған, бірақ "құқық қорғау қызметі" атауы
сіңісті болған қызмет белгілерін анықтау аса маңызды.
ҚР заңдарына сәйкес құкық қорғау қызметінің бірқатар белгілері бар:
- біріншіден, құқык қорғау қызметі әртүрлі қылмыстың түрлері бойынша
мәжбүрлеу және өндіру сияқты зандык ықпал ету шаралар қолдана отырып,
тек заңның негізінде жүзеге асырылады. Бұл жерде құқыққа қарсы
әрекеттердің алдын алу шаралары ерекше орын алады;
- екіншіден, қолданылатын заңдық ыкпал ету шаралары заң-дар мен
нормативтік күкыктық актілерге қатаң сәйкес келуге тиіс;
- үшіншіден, құқық қорғау кызметі заңның негізінде белгілі бір рәсімдер
сақтала отырып жүзеге асырылады. Мысалы, қылмыс жасағаны үшін ешқандай
жаза алдын ала қаралмастан қолданылмайды.
- төртіншіден, қүқық қорғау қызметін іске асыру сауатты және дайындалған
қызметкерлерден түратын арнаулы және уәкілетті мемлекеттік органдарға
жүктеледі.
Айтылғандарды ескере отырып, қуқық ңоргау қызметі ұғымын айқындауға
болады - бұл заңдылыкты, құқық тәртібін, қоғамның, мемлекеттің, коғамдық
және өзге де бірлестіктердің, азаматтардың қүқықтары мен занды мүдделерін
қорғауды, адамның және азаматтың кұкықтары мен бостандықтарын қорғауды
қамтамасыз ету, заңда белгіленген тәртіппен заңға қатаң сәйкестікте заңдық
ықпал ету шараларын (соның ішінде мемлекеттік мәжбүрлеу шаралары) қол-дану
арқылы жүзеге асырылатын қылмыстар мен басқа да қүқық бұзушылықтарға қарсы
күрес бойынша мемлекеттің оның арнаулы уәкілетті органы атынан жүзеге
асырылатын қызмет.
Өз мазмұны бойынша құқық қорғау қызметі күрделі болып табылады. Оның
көп жоспарлығы осы мемлекеттік қызмет түрінің негізгі бағыттарымен мазмүны
айқындалатын әлеуметтік функциялардың әр түрлігіне қатысты айқындалады.
Мұндай бағыттардың катарына мыналарды жатқызуға болады:
- конституциялық бақылау;
- сот төрелігі;
- соттарды ұйымдық қамтамасыз ету;
- прокурорлық қадағалау;
- қылмыстарды анықтау және тергеу;
- заң көмегін көрсету және қылмыстық істер бойынша қорғау.
Осы бағыттардың әркайсысы нақты нәтижелерге қол жеткі-зуге
бағытталған: ҚР Конституциясының үйғарымдарын бұзуды жою, азаматтық,
қылмыстық және өзге де істерді әділ талқылау және шешу, соттардың қалыпты
жүмыс істеуі үшін жағдай жасау; прокурорлық ден қою қүралдарының көмегімен
заңды бүзуды анықтау және жою, қылмыс жасауға кінәлі адамдарды әшкерелеу
және ашу, сотта нақты істерді қарау үшін материалдар дайындау, кімге қажет
болса, барлығына білікті заң көмегін үсыну. Осы нәтижелерге кол жеткізу, ең
аяғында, нақты функ-цияларды іске асыру процесінде пайдаланылатын
әдістердің әртүрлігі мен өзгешелігіне қарамастан, кұқық қорғау қызметінің
жоғарыда аталған міндеттердің орындалуын камтамасызетеді.
Құқық қорғау органдары: жалпы сипаттамасы және жүйесі
Құқық қорғау қызметінің негізгі бағыттарын (функцияларын) орындау үшін
нақты құқық қорғау органдары жұмыс істейді. Заң ғылымында қүқық қорғау
органдарының тобы туралы бірдей пікір жоқ: біреулері олардың қатарын
көбейтіп, ал екіншілері азайтып көрсетеді. Бұл алақұлалық осы мәселенің
заңдық тәртіппен реттелмегендігімен түсіндіріледі, сондай-ақ заң
актілерінде де құқык қорғау қызметіне түсінік берілмеген. Бір автор,
қылмысқа қарсы тікелей күрес жүргізетіндерді қүқық қорғау органдары десе,
екіншілері - қылмыстар мен өзгеше қол сұғуларды түбірімен жояды десе,
үшіншілері - қоғамдык орындарда тәртіпті кадағалайды дейтіндер.
Ғылымда сот кұкык қорғау органы болып табылатындығы туралы пікір
қалыптасқан. Алайда, біздің ойымызша, соттарды құқық қорғау органдарына
жатқызу дүрыс емес, ойткені сот қүқық қорғау органдарынан қүкыктық
мәртебесімен ерекшеленетін айрықша мемлекеттік орган болып табылады. Сот
жүйесі туралы Конституциялық заңның 1-бабының 2-тармағына сәйкес соттардың
міндеті "азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтарын және заңды
мүдделерін қорғау, Конституция мен заңдардың, өзге де нормативтік құқықтық
актілердің, республика халықаралық шарттарының орындалуын қамтамасыз ету"
болып табылады.
Құқық қорғау қызметінің анықтамасын, оның функцияларының
(бағыттарының) сипаттамасын және қалыптасқан тәжірибені ескере отырып,
қүқық қорғау органдарына мына-ларды жаткызуға болады:
- соттардың қызметін ұйымдық қамтамасыз етуді жүзеге асыратын органдар
(ҚР Жоғарғы Сотының жанындағы Сот әкімшілігі жөніндегі комитет және
оның облыстардағы, Астана мен Алматы қалаларындағы әкімшілері);
- прокуратура органдары;
- қылмыстарды анықтауды, жолын кесуді және тергеуді жүзеге асыратын
органдар (ҚР ІІМ, ¥ҚК, ӘдМ, Қаржы полициясы агенттігінің кейбір алдын
ала тергеу және анықтау органдары);
- құқыктык көмек пен құқықтык қамтамасыз етуді ұйымдастыруды қамтамасыз
ететін органдар (адвокатура, нотариат).
Соттар (аудандық және оларға теңестірілгендер, облыстық және оларға
теңестірілгендер, ҚР Жоғарғы Соты) бізше, құқық қорғау органдарына жатады.
Анықтама жүргізу-алдын ала тергеу немесе алдын ала істі қарау
формаларының бірі болып келеді. Алдын ала істі қарау-бұл анықтама жүргізу
органдары мен тергеу органдарының дәлелдемелерді жинау, тексеру және
бағалау қызметтерінен тұрады.
Анықтама жүргізу нәтиесінде алынған дәлелдемелер және алдын ала тергеу
кезінде алынған дәлелдемелер сот алдында бірдей маңызға ие.
Кеден органдары мына істерде анықтама жүргізіледі:
1) Контрабанда;
2) Технологиялардың заңсыз экспорты, қару жарық, әскери техника және
жаппай қырып жоятын қару жасауға қолданылатын, ғылыми-техникалық
информациялар мен қызметтердің заңсыз экспорты кезінде;
3) ҚР-ның территориясына халықтың көркем әдеби шығармалары, тарихи,
археологиялық және көркем суре шығармалары қайтып оралмауы кезінде;
4) Шетелден шетел валюталарының қайтып оралмауы кезінде;
5) Кеден төлемдерін төлеуден жалтарғанда.
ҚР - ның Кеден органдарының кеден ережелерінің бұзушылығын тау үшін,
кеден органының құрылымында контрабандамен және кеден тәртібін
бұзушылықпен күресу жөніндегі Басқарма құрылған. Сонымен қатар, кеден
ережелерін бұзушылықтармен күресу жөніндегі аймақтық кеден басқармасы
құрылған.
Анықтама жүргізу органы-бұл оның басқарушысы және ол анықтама жүргізу
құзыретіне жатқызылған кез келген іске анықтама жүргізе алады. Анықтама
жүргізетін тұлға-бұл анықтама жүргізуге құзыреті бар лауазымды тұлға. Кеден
органдарында анықтама жүргізуді мынадай лауазымды тұлғалар іске асырады,
олар: Кеден органы бастығының немесе бастық орынбасарының бұйрығы бойынша
аға инспектор анықтама жүргізеді.
Анықтама жүргізу қылмыстық істің қозғалуына алып келеді. Қылмыстық
істі қозғауға құықбұзушылық туралы мәліметтер негіз болады. Мұндай
мәліметтер негізінен кеден кеден бақылауын іске асырғанда, оған:
документтерді тексергенде, жүктер мен транспортты тінту кезінде, жеке тінту
кезінде алынады.
Кеденнің лауазымды тұлғасы осындай мәлімет алысымен алған
мәліметтердегі фактілерді Кеденнің лауазымды тұлғасы осындай мәлімет
алысымен алған мәліметтердегі фактілерді 3-күн ішінде тексереді. Кейбір
жағдайларда бұл мерзім 10-күнге ұзартылуы мүмкін. Қылмыстық әс қозғағанға
дейін жедел-іздестіру қызметтерін жүргізуге болады. Егер контрабанда немесе
басқа да қылмыстар кедендік бақылау немесе кедендік ресімдеу кезінде
табылса, соларды тапқан лауазымды тұлға протокол жасайды.
Осы кезде кеден органының бастығы немесе оның орынбасары мынадай
шешімдердің бірі қабылдайды:
1) Қылмыстық істі қозғау жөнінде шешім
2) Қылмыстық істі қозғаудан і бас тарту жөнінде шешім
3) Протокол және контрабанда немесе басқа да қылмыстар туралы
материалдарды тергуге жіберу жөніндегі шешім.
Кедендік қылмыстар ауыр қылмыстар категориясына жатқызылған. Кдендік
қылмыстар бойынша міндетті түрде алдын ала тергеу жүргізіледі. Ал кедендік
төлемдерді төлеуден жалтару ауыр емес қылмыстар категориясына жатқызылған.
Кеден органының лауазымды тұлғасы қылмыстық істі қозғап, кейінге
қалдыруға болмайтын тергеу іс-әрекеттерін жүргізеді. Кейінге қалдыруға
болмайтын тергеу іс-әрекеттеріне жататындар: дәлелдемелерді табу және
бекіту жөніндегі іс-әрекет, тексеру, тінту, куәландыру, қылмыскерді ұстау,
күдіктенушілерді ұстау және тергеу, зардап шегушілерді және куәларды
тергеу. Тергеу процесінде ғимарттарды, тауарларды жеке бұйымдарды
документтері тексеру қажеттілігі туындайды. Тексеру-қылмыс іздерін табу
мақсатында және басқа да заттай, дәлелдемелерді табу үшін жасалады. Кеден
қылмыстарының ішінде тексеру көбінесе контрабандамен байланысты және
контрабандалық заттарды табу үшін жүргізіледі, тауарларының сапасын анықтау
үшін жүргізіледі. Тауарларының сапасын анықтау үшін фабрикалық
маркировкасын және басқа да ерекше белгілерін анықтау үшін арнайы маман
шақырып, тексеру жүргізіледі.
Тінту жүргізу үшін белгілі бір мәліметтерге негізделу қажет. Тінтуді
Прокурордың санкциясымен анықтама жүргізуге құзыретті лауазымды тұлға
жүргізеді. Ал кейбір жағдайларда, тінту прокурордың санкциясынсыз
жүргізілуі мүмкін, бірақ осы тінту туралы мәліметті 24 сағат ішінде
прокурорға жеткізуі қажет.
Заң бойынша жеке тінтуді жүргізуге болады. Прокурордың санкциясыз
мынадай жағдайларда жеке тінту кезінде:
1) Қылмыскерлерді ұстау кезінде;
2) Тінту жасалып жатқан ғимараттағы, мекемедегі тұлға осы іске қажетті
документтер мен заттарды өзіне тығып тұр деген толық мәлімет кезінде.
Жеке тінту тінтіліп жатқан тұлғаның жынысымен бірдей айғақтар
қатысуымен жүргізіледі. Жеке тінту кезінде: киім, аяқ киімі, қолындағы
заттары және денесі тінтіледі.
Тексеру, тінту куәландыру кезінде кем дегенде 2-айға қатысуы қажет.
Кеденге анықтама жүргізу органы ретінде қылмыскерлерді ұстауғп құық
берілген. Бұл шара қылмыстық-процессуалдық міндеттеме негізігде және
күдіктенуші тұлғаны қысқа мерзімге бостандығынан айырады және күдіктенуші
түрін анықтау үшін, белгілі бір қылмысқа қатысы барлығын анықтау мақсатында
жүргізіледі.
Ұстауға негіз болатын мәліметтер:
1) Қылмыс үстінде немесе қымыс жасап болғаннан кейін ұсталған тұлға;
2) Куәгерлердің мәліметі бойынша;
3) Күдіктенушіде, немесе оның киімінде, немесе оның үйінде қылмысты із
табылса
Егер ұсталған тұлға шетел тұлғасы болса, онда анықтама жүргізу
органының бастығы осы мәліметті контрабандамен және кеден ережелерін
бұзумен күресу жөніндегі басқармаға хабарлайды. Қазақстан
Республикасының Конституциясына сәйкес сот шешіміне дейін тұлға 48 сағаттан
артық ұсталмауы тиіс. Ал кейбір жағдайларды 72-сағаттан артық ұстамауы
тиіс. Күдіктенуші егер бостандықта болса, онда оны тергеуге повестка арқылы
шақырылады. Егер себепсіз жағдайлармен күдіктенуші тергеуге келмесе, онда
оны күшпен әкеледі, тергеу алдында күдіктенушіге қандай қылмыста
күдіктенгені туралы айтылады. Тергеу жүргізіп жатқан тұлға, күдіктенушіге
оның құқықтарын түсіндіреді: күдіктенушінің қорғаушыға құықығы бар, неде
күдіктеніп жатқанын білу құқығы, түсініктеме беру, дәлелдемелер беру;
мінездеме беру, тергеу протоколымен танысуға құқығы бар және алдын ала
тергеу жасаған тұлғаның шығарған шешіміне шағым жасау құқығы. Қылмыс
орнының куәлары болып азаматтар және кеден қызметкерлері бола алады,
себебі: сол салада кеден қылмыстары жасалып жатқанда, кеден органдары және
т.б. құқық қорғау органдары сол қылмыстарды табады.
Кеден органдары анықтама жүргізу кезінде қылмыстық жауапкершілікке
тартылған тұлғалардың қаржылық операцияларын және банктегі шоттарын тексере
алады. Бұл іс-әрекеттер, Банктер және Банк қызметтері туралы заңға қайшы
келмейді.
Кеден органдары анықтама жүргізу кезінде қылмыстық жауапкершілікке
тартылған тұлғаның ақша салымдары, иүлкіне арест салынбайды. Бұл құқық
кейінгі тергеуді жүргізетін тергеушіге берілген. Алдын ала тергеу істері
міндетті кезінде, анықтама қызметкерлерін жүргізу қылмыстық істі қозғаған
күнне бастап 10-күн ішінде аяқталмауы қажет. Контрабанда жөніндегі іске
анықтама қызметін жүргізіп болғанна кейін, осы істі ішкі істер
тергеушілері, прокуратура тергеушілері және Қазақстан Республикасының
ұлтттық қауіпсіздік Комитетінің тергеушілері қарайды. Қару-жарақ, әскери
техника және жаппай қырып жоятын қару жасауға қолданылатын: ғылыми-
техникалық информациялар мен қызметтердің заңсыз экспортымен байланысты
қылмыстар Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздік Комитетінің
тергеушілерімен қаралады. Шетелден шетел валюталарынң қайтып келмеуімен
байланысты қылмыстар ішкі істер органдарының тергеушілерімен қаралады. Ал
Кеден төлемдерін төлеуден жалтаруме н байланысты қылмыстар толығымен кеден
органдарымен қаралады, себебі: бұл қымыс алдын ала тергеуге, міндетті емес,
сондықтан бұл істер жөнінде кәдімгі тергеу жасалады.
2. Кеден ісі аясында орын алатын негізгі қылмыстар және түрлері
Қазақстан Республикасы Кеден Органдарының құқық қорғау қызметі
мемлекеттің кедендік құқықтық қатынас сферасының ішкі және сыртқы
функциясында көрініс беретін мемлекеттік қызмет. Бұл қызметтің мақсаты
болып мемлекеттік, қылмыстық, әкімшілік, азаматтық және кеден органдарының
қызметі сферасындығы басқа да құқық саласы.
Қазақстан Республикасы Кеден органдарының құқық қорғау қызметі
Қазақстан Республикасы кеден кодексінде бекітілген. Кеден органдарының
негізгі функциялары мен мақсаты болып, басқа құқықтық нормаларды қорғауда
кеден органдарымен қолданылатын, жүзеге асырылатын, сақталатын құрал
ретіндегі нормалар.
Қазақстан Республикасы кеден кодексіне сәйкес кеден органдары:
- Қазақстан Республикасы кеден заңдылығын және басқа да заңдардың
сақталуын қамтамасыз етеді, яғни кеден ісін жүзеге асыру барысындағы
азаматтар мен ұйымдардың заңды құқықтары мен қызығушылықтарын қорғап,
бақылауды жүзеге асырады;
- Өз құзіреті шегінде Қазақстан Республикасы экономикалық қызығушылығын
және қауіпсіздігін сақтау;
- Сауда экономикалық қатынастарды реттеуде кедендік құралдарды
қолданады;
- Қазақстан Республикасы кеден шекарасы арқылы тауарлар мен көлік-
құралдарының өтуі барысында рұқсат беру тәртібінің салты сақталуын
қамтамасыз етеді;
- Мемлекеттік қауіпсіздікті қорғауда, халық қызығушылығын, адамдардың
өмірі мен денсаулығын қорғауда, табиғи қоршаған ортаны қорғауда,
республика тұтынушыларының әкелінетін тауарлардағы қызығушылығын
қорғауда әрекеттеседі.
Кеден iсi саласын-да орын алатын негiзгi қылмыстардың түрлерi:
Анықтау бойынша ке бабынден органы құзіретіндегі қылмыстарға келесілер
жатады:
1) Контрабанда;
2) Әскери техника және қару жарақ, ғылыми-техникалық ақпарат пен
қызметтердің заңсыз экспорты;
3) Шетелдік және Қазақстан Республикасы халөының археологиялық және
тарихи, көркем заттарының Қазақстан Республикасы территориясына
қайтпауы;
4) Шетел валютасынағы құралдардың шетелден қайтпауы және кеден
төлемдерінен бас тарту.
Контрабанда
Көптеген елдердің тәжірбиесінде контрабанданы (итальян сөзі contro-
қарсы, bando-мемлекет қаулысына) мемлекет шекарасы арқылы заңсыз түрде,
қылмыс деп табылатын тауарлар мен басқа да құралдардың өтуі түсініледі.
Қазақстан Республикасының контрабанда үшін жауапкершілік қылмыстық
кодекстің 209-250 бабында белгіленген. Осы берілген бап бойынша
контрабандаға келесілер жатады:
1) Қазақстан Республикасы кеден шекарасы арқылы кедендік бақылаудан
жасырып, немесе жалған құжаттарды қолданып, немесе декларацияламау
жолымен;
a) тауарлар мен басқа заттарды;
b) есірткі заттарды, психотропты, күшті әсер ететін, улы, уландырғыш,
радиоактивті немесе жарылғыш заттарды; қару жарақ және оқ дәрілер,
ядролық, химиялық, биологиялыө жаппай жою қарулары; жаппай жою
қаруларын жасайтын материалдар мен құрылғылар; стратегиялық маңызды
шикізат пен мәдени құндылықтардың Қазақстан Республикасы кеден
шекарасы арқылы заңсыз өтуі;
2) Қазақстан Республикасы ҚК 209-баптың 1 және 2 бөліктерінде
(тармақтарында) қарастарылған әрекеттерді лауазым иесі қызмет бабын
пайдаланып немесе кедендік бақылауды жүргізуші тұлғаға қысым көрсету
жолымен жасау;
3) Республикасы ҚК 209-баптың 1 және 2 тармақтарында көрсетілген
әрекеттерді ұйымдасқан топтық жасау.
Контрабанда объектісі-Қазақстан Республикасы кеден территориясы арқылы
тауарлар мен құралдардың заңсыз өтуі кезінде, өзіне жалпы, ал тауарлар мен
құралдар жеке қатынасында шекарадан арнайы өту тәртібі жиынтығын құрайтын
сыртқы экономикалық қызметті мемлекеттік реттеу ережесі бұзылады.
Контрабандамен байланысты қылмыстардың жасалуы зиянды әсерін тигізеді;
1) экономикалық қауіпсіздікке (стратегиялық маңызды шикізат тауарларын
заңсыз әкетуде);
2) қоғамдық қауіпсіздікке (есірткі заттарын, психотропты, қару жарақ
заттарын заңсыз алып жүру кезінде);
3) Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігіне, әлемдік қауымдастық қауіпсіздігіне
(жаппай жою қарулары және оны жасауға қажетті материалдар мен
құрылғыларды, жабдықтарды заңсыз әкелу мен әкету);
4) Мәдениет құндылықтарына (мәдени құндылықтар контрбандасы кезінде).
Контрабанда объектісін сипаттау үшін оның маңызды құқықтық мәніне
өылмыс заты (құралы) ие болады. Осыған байланысты жазалауды дифференциалдай
отырып, заң контрабанданы екі түрге бөледі.
Контрабанданың бірінші түріндегі заттар еркін айналыстағы кез келген
тауарлар жатады; өнеркәсіптік және өндірістік тауарлар, шаруашылық-
тұрмыстық заттар, валюта, валюта бағалықтары, зергерлік бұйымдар, көлік-
құралдары, алкогол сусындары, темекі бйымдары және т.б.
Контрабанданың екінші түріндегі заттар еркін айнлыстағы кез келген
тауаралар жатады; өнеркәсіптік және өндірістік тауарлар, шаруашылық-
тұрмыстық заттар, валюта, валюта бағалықтары, зергерлік бұйымдар, көлік
құралдары, алкогол сусындары, темекі бұйымдары және т.б.
Контрабанданың екінші түріндегі заттарға еркін азаматтық айналыстан
ішінара және толық алынған заттар жатады (есірткі заттары, психотропты,
күшті әсер етуші, улы, уландырғыш, радиактивті, жарылғыш заттар, қару
жарақ, қопарғыш заттар, оқ-дәрі, химиялық, биологиялық, ядролық жаппай жою
қарулары), сонымен қатар, кеден шекарасы арқылы алып өтудың арнайы ережесі
бекіткен тауарлар, заттар (жаппай жою қаруын жасауға қажетті материалдар
мен жабдықтар, стратегиялық маңызды шикізат тауарлар, мәдени құндылықтар).
Контрабанданың объективті жағы-Қазақстан Республикасы кеден
территориясы арқылы тауарлардың өтуі, яғни тауарларды кез-келген әдіспен,
халықаралық пошта жіберулерін, құбыр жолы көлігін және электр жүйесі
арқылытасымалдауды қоса алғанда Қазақстан Республикасы территориясынан
әкету және әкелу. Контрабанда белсенді әрекет формасында іске асырылады,
бірақ оны қылмыстық әрекетсіздік жолмен іске асыруға да болады. Мұндай
жағдайлар бірнеше қатысушылар көмегімен жүзеге асырылады, соның ішінде
ұйымдасқан топ құрамында; мұнда жекелегн қатысушылар кедн шекарасы арқылы
тауарлардың өтуіне тікелес қатыспайды, байланысты емес.
Контрабанда қылмыс келесі жағдайда аяқталды деп саналады; тауарлар мен
басқа да құралдарды нақты түрде Қазақстан Республикасы кеден шекарасы
арқылы өткен кезінен бастап, яғни, оның кеден территориясына әкелінген
кезде немесе осы ел территориясы арқылы келесі мемлекетке еркін кеден
аймағы және еркін қойма арқылы өткен кезде дайындалу және оқталу стадиялары
болуы мүмкін. Контрабандаға дайындалуға, мысалы заңсыз түрде стратегиялық
маңызды шикізат тауарларын әкетуге лицензия алу, есірткі заттарын, мәдени
құндылықтарды әкетуге қуәлік алу; құпия жайларды жабдықтау; өзге тұлғаларды
қылмыс жасауға үгіттеу және қылмыс жасауға жағдай жасайтын барлық
әрекеттер. Алайда, бұл жерде ескеретін бір жай, берілген стадиялы қылмысқа
дайындалу әрекеттерін дәлелдеу өте қиын.
Кеден шекарасы арқылы тауарлардың заңсыз өту кезінен бастап, сот
тәжірбиесі өылмысты аяқталған деп санайды. Ал кеден шекарасынан өтпеген
кезге дейін орналасқан жеріне қарамастан әрекет тек контрабандаға дайындалу
немесе оқталу болып табылады.
Контрабанда субъектісі ретінде азаматтығына қарамастан 16 бапқа толған
жеке тұлға бола алады.
Контрабанданың маманданған түріне қарай арнайы субъекті ретінде,
өзінің қызмет бабын пайдаланып, қылмыс жасаған лауазым иесі болады.
Контрабананың субъективті жағы-кінәнің қасақана формасымен сипатталады.
Заңмен қарастырылған жағдайда кінәлі адам жағдайдың сәйкес қиындығын,
өылмыстық оқталудың жүзеге асырылыуы стадиясын, басқа тұлғаның қатысуымен
қылмыстың жасалуы фактісін сезінуі, білуі қажет.
Құқықтық мәндегі контрабанда кезінде матиф пен мақсат қылмыс мамандығы
ұшын қажет.
Олар көбінесе заңсыз жолмен баюға ұмтылу сипатына ие болады немесе
басқа да түрлерге.
Маманданған қылмыскердің бірінші түріне беірнеше рет жасау немесе
өзінің қызмет бабын пайдалану арқылы лауазым иесінің жасауы, сонымен қатар
кедендік бақылауды жүргізуші тұлғаға қысым (күш) көрсету арқылы жасау
жатады. Маманданған контрабанданың 2-ші түрі ауыр белгілерге ие-ұйымдасқан
топтың қылмыс жасауы.
Қылмысты бірнеше рет жасау-тұлғаның жалғыз өзі немесе басқа да
тұлғалармен қосылып құқыққа қарсы әрекеттің бірнеше рет, екі немесе одан да
көбірек қайталануы, егер бұрын жасаған қылмыс үшін заңмен белгіленген
тәртіпте қылмыстың жауапкершіліктен босатылмаған болса, немесе тұлғаның
бұрын жасаған қылмыс үшін сотталуы өтелмеген немесе алынып тасталған
болмаса.
Өзінің қызмет бабын пайдаланып лауазым иесінің контрабанда қылмысын
жасау-билік өкілі, орындаушы немесе әкімшілік-шаруашалық қызметі тұрақты,
уақытша немесе арнайы тапсырыс бойынша атқарушы мемлекеттік және
муниципиальды (кәсіпорын, ұйым, мекеме) орган қызметкерлерінің қылмысты
жасауы болып табылады. Маманданған контрабанданың субъектісі бақылау
өызметін атқарушы немесе кеден заңымен талап етіліп басқа да міндеттерде
орындаушы лауазым иесі болады. Бұл шекара қызметіндегі бақылау-жіберуші
пунктіндегі кеден органы лауазым иес; кеден шекарасы арқылы тұрақты түрде
тауарлар мен көлік құраладырын тасымалдау қызметімен байланысты лауазымды
иесі (теңіз кеме капитаны, темір жол поезд бастығы, самолет экипажының
капитаны, халықаралық көрме директорлары) мемлекеттік биліктің жоғарғы
органы өкілдері-лауазымды тұлғалар, яғни бабымен шекарадан өтуші тұлғалар.
Контрабанда кезінде өз қызмет бабын пайдалану келесіні білдіреді:
жоғарыда көрсетілген тұлғалардың бірі өз өкілеттігінен шығатын қызмет
мүддесінен тыс заңсыз түрде қылмысты жасауға кедергілерді жия отырып немесе
қылмыстың жасалу жолын өзі және басқа да тұлғалар арқылы жеңілдете отырып
контрабанданың затын әкелу және әкету.
Кеден бақылауын жүзеге асырушы тұлғаға күш көрсету арқылы
контрабанданы жасау (жүргізу). Күш көрсету арқылы контрабанданың жүзеге
асырк белгісінде күштеу мен оның т.рлері ғана емес (физикалық және
психикалық), сонымен қатар күштеу деңгейі де ескерілуі қажет. Физикалық
күштеу бір немесе бірнеше рет-ұруды білдіреді, бұл контрабанаданың құрамын
қамтитын жәбірленушінің денсаулығына жеңіл, орташа немесе ауыр жарақат
тигізедңФизикалық күштеу бір немесе бірнеше рет-ұруды білдіреді, бұл
контрабанаданың құрамын қамтитын жәбірленушінің денсаулығына жеңіл, орташа
немесе ауыр жарақат тигізеді. Психикалық күштеуше ауырлық деңгейіне
қарамай, қорқыту болып табылады.
Ұйымдасқан топтың контрабанданы жасауы-ең қатал жазалауға тартылған
қылмыстың қауіпті түрі ретінде танылады. Бұл жағдайда контрабандаға екі
немесе одан да көп адам алдын ала қылмыс жасау орны, уақыты, іске асыру
әдісі, топтағы адамдар қылмыс жасау кезінде өз қызметтері туралы ойласып,
келіседі.
Контрабанда кезіндегі ұйымдасқан топтың белгісі қатысушылар арасындағы
қызмет бөлісу тұрақты болып табылады, яғни, бір ғана қылмыс атқару үшін
ұзақ дайындықты қажет етеді. Контрабандаға 209-250 бабымен қарастырылған:
1 тармақ бойынша-5 жылға дейін бас бостандығынан айыру
2 тармақ бойынша-меншігін тәркілеу арқылы 3 жылдан 7 жылға
дейін
Бұдан да қатал жаза маманданған қылмыс түріне берілуі мүмкін:
3 тармақ бойынша-мүлкін тәркілеу арқылы 5-10 дейін;
4 тармақ бойнша-мүлкін тәркілеу арқылы 7-12 дейін.
Қазақстан Республикасы ҚК-ң баптарында, жаппай жою қаруын жасауда
қолдануы мүмкін ғылыми-техникалық ақпаратта және қызметті, технологияны
заңсыз экпорттаған, оны жеткізуге арнайы экспорт бақылауы бекітілген
қарулану мен әскери техниканың заңсыз экспорты үшін жауапкершілікке тартылу
қарастырылған.
Қылмыстың объектісі-сыртқы экономикалық қызметте жұзеге асырылатын
белгіленген тәртіп, соның ішінде жекелеген тауар түрлері экспортына
мемелекеттік монополия және олардың кеден шекарасы арқылы өту тәртібі болып
табылады.
Өылмыс заты жаппай жою қаруын жасауда қолданылуы мүмкін ғылыми-
техникалық ақпарат және қызмет, технологиялар, оларды жеткізу құралдары,
қарулану және әскери техника болып табылады.
Қылмыстың объективті-жағы заңсыз экспорт, яғни жоғарыда аталған
мақсатта ғылыми-техникалық ақпаратты және қызметті, технологияны Қазақстан
кеден шекарсынан бір немесе бірнеше шетел мемлекетіне жету болып табылады.
Берілген сомада сәйкес заңсыздық ретінде бекітілген арнайы экспорттық
бақылауды бұзу табылады.
Демек, қылмысты жүзеге асыру әдісі қол сұғу затының сипатына, сонымен
қатар арнайы экспорт бақылауын бұзу ерекшелігіне тікелей байланыста болады.
Қылмыс аяқталады деп есептелінеді: арнайы экспорт бақылауын бұза
отырып жоғарыда аталған заттарды Қазақстан кеден территориясынан әкету
кезінен немесе қызметтерді Қазақстан шегінен тыс ұсыну кезінен бастап.
Заңсыз экспортқа бағытталған тұлға әрекеті, оған тәуелсіз жағдайларға
байланысты аяқталмай қалса (мысалы, арнайы экспорт бақылауын бұза отырып,
әкету объектісі кеден бақылауын жүргізу кезінде анықталған болса) онда ол
қылмысқа аяқталу стадиясын түзейді.
Заңсыз экспорт субъектісі есі дұрыс 16-ға толған, азаматтығына
тәуелсіз, жеке тұлға. Берілген қылмыстың ерекшелігіне қарай субъектісі
дайындаушы кәсіпорын, экспорт ұйымдарының, осындай операцияны жүргізуге
өкілеттігі бар мекемелердің лауазым иелері. Қылмыс Қазақстан шегінен тыс
жерлерде жасалғаны үшін осы сипттағы қызмет көрсетуде қылмыстық
жауапкершілкке тек Қазақстанның азаматы, Қазақстанда тұрақты тұратын
азаматтығы жоқ тұлғалар тартылыады.
Қылмыстың субъективті жағы кінәнің өасаөан формасы. Арнайы экспорт
бақылауын жеке кедендік ресімдеудің бекітілген тәртібін бұзу, Қазақстан
шегінен тыс кеден территориясы арқылы технологияны, ғылыми-техникалық
ақпаратты шетелден өткізуде, оларды жаппай жою қаруын жасауда қолданылатын
тұлға сезеді. Кәнілінің мақсаты мен мотиві әр түрлі болуы мүмкін.
Заңсыз экспорт үшін жаза: жалақы мөлшерінде немесе басқа да табысы (7
айдан 1 жылға дейінгі) салу немесе 3 жылдан 7 жыл көлемінде айыппұл, бас
бостандығынан айыру.
ҚР-ы территориясына шет елдің және ҚР-сы халқының көркем, тарихи және
археологиялық құндылықтарының қайтарылмауы
Берілген қылмысқа жауапкершілік Қазақстан халқының мәдени мұраларын
сақтау, сонымен қатар мәжени құндылықты заңсыз әкету және меншік құқығын
заңсыз беруді қорғау мақсатында белгіленеді.
Қазақстан Республикасы заңына сәйкес қайтару міндетті болып табылатын,
шет ел мен Қазақстан халқының көркем, тарихи және археологиялық
құндылығының бекітілген мерзімде ҚР-ң территориясына қайтарылмауы қылмыс
болып табылады. Қылмыс объектісі шет ел мемлекетінің және Қазақстан
Республикасы халықының көркем, тарихи, археологиялық құндылықтарын өткізуші
мемлекеттік монополия болып табылады.
Осы қылмыстың заты Қазақстан Республикасы Мәдени құндылықты әкету
және әкелу туралы заңында көрсетілген мәдени құндылықтар тізімі.
Мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етуде кеден
органдары үлкен роль атқарады. Кеден органдары сыртқы сауда айналымын
реттеуге қатыса отырып, сонымен қатар фискалдық функцияны жүзеге асыра
отырып, ол мемлекет бюджетін толықтырады және сол арқылы мемлекеттің
экономикалық проблемаларын шешуге көмектеседі.
Кеден органдары протекционистік шаралар арқылы мемлекеттік өндірісті
қорғайды. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының экономикасы ашық болғалы
бері бұрығыға қарағанда Қазақстан Республикасының экономикалық қауіпсіздігі
күрделі проблемаға айналды.
Оны қамтамасыз етуге кеден органдары СЭҚ-ті реттеуге жауапкершілікте
болады.
Қазақстан Республикасының заңына сәйкес кеден органдарының құзыретіне
келесілер тиесілі болып табылады:
1. Қазақстан Республикасы кеден саясатын құруда және оны жүзеге асыруға
қатысады;
2. Заңдылықты қамтамасыз етуді, кеден ісін жүзеге асыруда азаматтардың,
кеден органдарының, мекемелердің және ұйымдардың мүдделері мен құқығын
қорғауда шаралар қолданады;
3. Қазақстан Республикасының экономикалық негізі болып табылатын Қазақстан
Республикасының экономикалық қауіпсіздігін өзінің құзіреттілігі шегінде
қамтамасыз етеді;
4. Қазақстан Республикасының экономикалық мүдделерін қорғайды;
5. Сауда-экономикалық қатынастарды реттеуде кедендік реттеудің құралдарын
пайдаланады;
6. Кеден салықтарын, баждарын және т.б кеден төлемдерін алады;
7. Қазақстан Республикасының кеден территориясынан өткізілетін тауарлардың
өткізу тәртібін қамтамасыз етеді;
8. Контрабандамен, салық заңдылықтарын және кеден тәртібін бұзушылықпен,
кеден шекарасы арқылы наркотикалық заттардың, қарулардың, Қазақстан
Республикасының және шетел мемлекеттерінің халқы жинаған археологиялық,
тарихи, көркем заттардың, жоғалып кету қаупі бар жануарлар мен
өсімдіктердің және т.б тауарлардың заңсыз айналысымен күрес жүргізеді,
сонымен қатар халықаралық терроризммен күресуде көмек береді;
9. Кедендік ресімдеу мен кеден бақылауын жетілдіреді және оны жүзеге
асырады, Қазақстан Республикасының кеден территориясынан өтетін тауар
айналымын тездетуге жағдай жасайды;
10. Кедендік сыртқы сауда статистикасын және арнайы статисктиканы
жүргізеді;
11. СЭҚ ТН жүргізеді;
12. СЭҚ субъектілерінің, сонымен қатар азаматтардың, ұйымдардың,
мекемелердің және кеден органдарының СЭБ-ын дамытуға көмектеседі;
13. Мемлекет қауіпсіздігін, қоғамдық тәртіпті, адам денсаулығы мен өмірін,
жануарлар мен өсімдіктерді, сырттан келетін тауарлардан қазақстандық
тұтынушылар мүдделерін қорғаудағы шараларды жүзеге асыруға көмектеседі;
14. Қазақстан мүддесіне стратегиялық маңызы бар материалдардың сыртқа
әкетілуін бақылауды жүзеге асырады;
15. Өз құзыреттілігі шегінде валюталық бақылауды жүзеге асырады;
16. Қазақстан Республикасының халықаралық міндеттерін орындауды қамтамасыз
етеді, Қазақстан Республикасының халықаралық келісім-шарттарын жасауға
қатысады, шетел мемлекеттерінің кеден және т.б компетентті органдарымен,
халықаралық ұйымдармен кеден ісі сұрақтары мен айналысатын,
ынтымақтастықты жүзеге асырады;
17. Кеден ісі саласында консультативтік және ғылыми-зерттеу жұмыстарын
жүргізеді;
18. Қазақстан Республикасы Президентінің, Парламентінің, Үкіметінің және
т.б мемлекеттік органдардың, кеден органдарының, мекемелердің және
азаматтарының кеден сұрақтары бойынша мәліметтерін бекітілген тәртіппен
жүзеге асырады;
19. Біртұтас қаржы-шаруашылық саясатты жүзеге асырады, кеден органдарының
әлеуметтік және материалдық-техникалық базасын дамытады.
Қазақстанның кеден қызметінің приоритетті бағыты болып, құрылған
программада белгіленгендей, мыналар табылады: фискалды және құқық
қорғаушылық функцияны жүзеге асырады, кедендік бақылау және кедендік
ресімдеу технологиясын жетілдіру, мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігін
және оның экономикалық мүдделерін қамтамасыз ету.
Қазақстан Республикасының экономикалық қауіпсіздігін күшейтуде
барлық мемлекеттік органдар қызмет атқарады, бұл олардың Конституциялық
қызметінің бірі болып табылады. Кеден органдарының құзыретіне ҚР-ң
экономикалық қауіпсіздігінің келесідей сұрақтары кіреді: контрабандамен,
заңсыз валюталық операциялармен, кеден тәртібін бұзушылықтармен күресу,
мемлекеттік бюджетті толықтыру және мемлекеттің экономикалық мүддесін
және СЭҚ қатысушылардың мүддесін қорғауда мемлекеттік реттеу шараларын
қамтамасыз етеді.
Мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етуде кеден
органдарының басты қызметі-бұл белгіленген кедендік құқықтық нормаларды
сақтау үшін барлық қоғамдық қатынастар қатысушыларына әсер ету.
Мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігі, оның экономикалық мүдделері
және оны қорғаудың әртүрлі аспектілері бар. Мысалы, ішкі және сыртқы
экономикалық мүдделер.
Ішкі экономикалық мүдделер өндірісті және ауылшаруашылығын
дамытумен байланысты болуы мүмкін. Сонымен қатар көлікті және байланысты
дамыту мен байланысты болады, т.б кеден органдары өздерінің құралдарымен
және өзіне тән әдістерімен аталғандарды және олардан пайда болған (жалпы
мемлекеттік, аймақтық, кәсіпорындық және т.б) кәсіпорынның және
шаруашылық жасаушы ұйымдардың мемлекеттік, аймақтық нақты мүдделерін
қорғауға арналған
Кеден органдарының экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге және
мемлекеттің экономикалық мүддесін қорғау үшін қолданылатын құралдары мен
әдістерін екі топқа бөлуге болады:
1. Құқықтық реттеу құралдары және құқық қорғаушылық қызмет әдісі.
Мұндай жағдайда кеден органдары заңдылықты бұзуға бағытталған
әрекетті заңға сәйкес өкіметтік билікті пайдалана отырып, құқықтық
күштеу, яғни санкциялар, қорғау шараларын қолдану. Бұл топ кеден
органдарының құқық қорғаушылық қызметін құрады.
2. Сыртқы сауда қатынастарын экономикалық реттеу құралдары және
әдістері.Олар: тарифтік реттеу (кеден төлемдері, алымдар, салықтар,
кеден құнын анықтау әдістері, валюталық бақылау, тауардың шыққан
жерін анықтау және т.б) және тарифтік емес реттеу (эмбарго, әкелуге
тыйым салу немесе тауарларды шығаруға, тауарларды әкелуге және
әкетуге шектеулер: лицензиялар, квоталар, сертификаттаулар және т.б
шектеулер).
Кеден органдарының экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету
мақсатында қолданылатын кедендік реттеулер өзіне құқықтық, экономикалық
және ұйымдастырушылық шаралары мен программаларды қосады. Бұлар мемлекеттің
экономикалық мүддесін қамтамасыз ету мақсатында, сауда экономикалық
қатынастарды қамтамасыз ету және даму процесін оптималдау үшін, ұлттық
экономиканы дамытуды ынталандыру және бұл экономиканы бұзатын сырттан
келетін деструктивті элементтерден шеттету үшін қолданылады.
3. Кеден ісі аясындағы құқықбұзушылықтармен күрес және жауапкершiлiк
Қазақстан Республикасы кеден ісі саласында қылмыстардың бірнеше
түрлері кездеседі. Атап айтсақ:
1) Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексінің 209 бабына сәйкес
Экономикалық контрабанда;
2) Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексінің 213 бабына сәйкес Шетел
валютасындағы қаражатты шетелден қайтармау;
3) Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексінің 214 бабына сәйкес Кеден
төлемдерi мен алымдарын төлеуден жалтару;
4) Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексінің 250 бабына сәйкес
Айналыстан алынған заттардың немесе айналысы шектелген заттардың
контрабандысы.
Тарихи қайнар-көздерден ұғынатымыз контрабанда – бұрынан келе жатқан
кертартпа құбылыстар мен әрекеттердің жиынтығы. Ол жөнінде ерте грек және
рим құжаттары мен мемлекеттік іс-жүргізу қағаздарында кездеседі. Орта
ғасырларда kontrabandos сөзі сатуға тиым салынған және тәркіленуі
міндетті тауарларды белгілеу үшін пайдаланылған.
Көптеген елдердiң тәжiрибесiнде контрабанданы (итальян сөзi contro -
қарсы, bando- мемлекет қаулысына) мемлекет шекарасы арқылы заңсыз түрде,
қылмыс деп табылатын тауарлар мен басқа да құралдардың өтуi деп
түсiндіріледі.
Контрабанда, ең алдымен, мемлекеттiң экономикалық мүддесiне нұқсан
келтiредi, себебi, бiрiншiден - әкелiнетiн және шығарылатын тауарларға
белгiленген алымдар мемлекеттiк бюджетке тұспейдi. Екiншiден, елдiң
экомикасы үшiн өте қажеттi болғандықтан сыртқа шығаруға тыйым салынған
тауарлар (стратегиялық мақсаттағы шикiзат) әкетiледi.
Кеден органдары кеден ісіндегі контрабандалық қылмыстар мен кеден
тәртіптерін бұзушылықтармен күрес жүргізуде арнайы құралдар мен техникалық
қамтамассыз ету құралдарын пайдаланады. Кеден органдары жолаушылар алып
жүретін және алып жүрмейтін жүктерінің халықаралық почта жөнелтімдері мен
кіші және орташа көлемдегі ыдыстардағы тауарлардың құрамын оларды ашпастан,
рентгенге түсіру әдісімен көзбен көріп тексеру үшін рентгендік тексеру
техникасы пайдаланады.
Шетел валютасындағы қаражатты шетелден қайтармау
Ұйым басшысының Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес Қазақстан
Республикасының уәкiлеттi банкiндегi шоттарға мiндеттi түрде аударылуға
жататын шетел валютасындағы қаражатты шетелден iрi мөлшерде қайтармауы –
үш жылға дейiнгi мерзiмге белгiлi бiр лауазымдарды атқару немесе
белгiлi бiр қызметпен айналысу құқығынан айыра отырып немесе онсыз үш жылға
дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
Ескерту. Осы бапта көзделген әрекет, егер қайтарылмаған шетел
валютасындағы қаражат сомасы бес мың айлық есептiк көрсеткiштен асса, iрi
мөлшерде жасалған деп танылады.
Кеден төлемдерi мен алымдарын төлеуден жалтару
Кеден бажын, салықтарды, кеден алымдарын, лицензия бергенi үшiн
алынатын алымдарды немесе басқа кедендiк төлемдерiн төлеуден жалтару
әрекетi iрi мөлшерде жасалған болса, -
бес жүзден жетi жүз айлық есептiк көрсеткiшке дейiнгi мөлшерде немесе
сотталған адамның бес айдан жетi айға дейiнгi кезеңдегi жалақысының немесе
өзге де табысының мөлшерiнде айыппұл салуға, не бiр жылға дейiнгi мерзiмге
түзеу жұмыстарына, не екi жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығын шектеуге,
не төрт айға дейiнгi мерзiмге қамауға, не бiр жылға дейiнгi мерзiмге бас
бостандығынан айыруға жазаланады.
Дәл сол әрекет:
а) бiрнеше рет;
б) лауазымды адам өз қызмет бабын пайдаланып;
в) ұйымдасқан топпен немесе қылмыстық сыбайластықпен (қылмыстық
ұйыммен) жасалса –
жетi жүзден бiр мың айлық есептiк көрсеткiшке дейiнгi мөлшерде немесе
сотталған адамның жетi айдан бiр жылға дейiнгi кезеңдегi жалақысының немесе
өзге де табысының мөлшерiнде айыппұл салуға, не бiр жылдан екi жылға
дейiнгi мерзiмге түзеу жұмыстарына, не үш жылға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
К І Р І С П Е
I. Қазақстан Республикасы кеден органдарының құқық қорғау
қызметінің мәні мен мазмұны
Қазақстан Республикасы кеден органдарымен жүзеге асырылатын
құқық қорғау қызметi;
Кеден ісі аясында орын алатын негізгі қылмыстар және түрлері;
Кеден ісі аясындағы құқықбұзушылықтармен күрес және
жауапкершiлiк;
Кеден органдарының құқық қорғау қызметінің әлемдік тәжірибесі;
II. Қазақстан Республикасы кеден органдарының құқық қорғау
қызметі
Кеден органдарының жедел – iздестiру қызметi және оның негiзгi
бағыттары;
Кеден органдарының жедел бөлiмшелерiнiң жедел-iздестiру
қызметтерiн мәлiметтермен қамтамасыз ету және жеткiзiлiмдi
бақылау әдiсi;
Кеден ісі аясындағы қылмыстарды анықтау қызметі
III. Қазақстан Республикасы кеден органдары қызметінің
тиімділігін арттырудың мәселелері
Алматы Кеден бақылау Департаментінің құқық қорғау қызметінің
тәжірибесі
Кеден аясындағы құқықбұзушылықтармен күрестi жетiлдiрудің
мәселелері .
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Қазақстан Республикасы егемендігін алғаннан кейін өз бетінше мемлекет
болып кетуі үшін көптеген қызмет түрлері құрылды.Соның бірі болып
мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатын жүзеге асыру барысында Қазақстан
Республикасының экономикалық мүдделерін егемендігі мен қауіпсіздігін қорғау
мақсатында кеден қызметі құрылған болатын.Оған көптеген ауыр міндеттер
жүктелген еді.Өйткені кеден органдары бірнеше органның құзіреттілігіне
жататын қызметтерді қамтиды.Кеден органы құрылғаннан бері осы уақытқа дейін
көптеген оңды көрсеткіштерге қол жеткізді.Осының негізінде алыс-жақын
шетелмен экономикалық, сауда қатынастары арта түсті.Қазақстан Республикасы
қазіргі уақытта көптеген дүниежүзілік экономикалық ұйымдарға мүше болып
табылады.Көптеген елдермен тығыз байланыста,достастықта.Әрине бұлардың әрі
қарай дами түсуінде мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатын жүргізуде белгілі
рөлі бар кеден органдарының қызметімен тығыз байланысты.Жоғарыда айтып
өткеніміздей кеден органының негізгі қызметінің бірі Қазақстан
Республикасының экономикалық мүддесін қорғау болып табылады. Дәл қазірге
дейін Республикамызда экспорттан импорт басым болуда.Экспорттың импорттан
төмен болып келуі біздің әліге дейін дайын өде әнім өндіруде әлсіз
екендігімізді көрсетеді.Ал экспорттың басым бөлігін шикізат құрайды.Осының
бәрін шекарада бақылап,құрамын ,көлемін белгілеп отыратын кеден органдары
болып табылады.Ал кеден органдарының құқықтық қызметіне келер болсақ, ол
кеден саласында орын алатын құқықбұзушылықтар мен қылмыстармен күресті
жүзеге асырады.Әңгіме осы тұрғыда ары қарай өрбитін болады.Кеден органдары
кеден ісі саласындағы қылмыстар мен құқықбұзушылықтарды жүеге асыра отырып
мемлекетіміздің экономикалық,қоғамдық және ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз
етеді.Ал бұл еліміздің кеденшілері үшін әрине оңай шаруа емес.Кеденшілер
осы тұрғыда көптеген жағдайлармен кездесіп жатады.Қазіргі кезде сауданың
көп мөлшері кеден шекаралары арқылы жүзеге асатын болғандықтан ақша
айналысы да ол аймақта көп болып табылады.Соған байланысты кеден аясында
қылмыстар мен құқықбұзушылықтардың алуан түрлері орын алып жатады.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің Ерекше бөлімінің 209-
бабында белгіленген Экономикалық контрабанда құрамы үшін заңды тұлғаларды
қылмыстық жауаптылыққа тарту перспективаларын зерттеу мәселелеріне
арналған. Қазіргі қолданыстағы қылмыстық заңнамаға сәйкес, яғни Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің 14-бабында көзделгендей Есі дұрыс,
осы Кодексте белгіленген жасқа толған жеке адам ғана қылмыстық жауаптылыққа
тартылуға тиіс. Яғни, заң бойынша қылмыс субъектісі болып тек қана жеке
тұлғалар танылады және оларды қылмыстық жауаптылыққа тартуда қылмыстық
құқықтың жеке кінәлілік қағидасы басшылыққа алынады. Бұл қылмыстық құқық
теориясының жеткен жетістіктерінің бірі.
Дегенмен, соңғы уақыттары қылмыстық құқық теориясында біржақты,
түбегейлі шешімі болмай отырған мәселелердің қатарында заңды тұлғаларды
қылмыс субъектісі ретінде танып, олардың қоғамға қауіпті іс-әрекеттері үшін
(қылмыс белгілері мен құрам элементтері толық) қылмыстық жауаптылыққа тарту
керек деп заңда тануға байланысты ұсыныстар айтылып жүр. Ал экономикалық
қылмыстар, соның ішінде, экономикалық контрабанда қылмыстарын жасаған заңды
тұлғаларды қылмыстық жауаптылыққа тарту мәселесі осы қарама- қайшылықтар
шеңберін тағы бір електен өткізіп, аталған тұлғалардың жауаптылығын
бекітуге байланысты, теориялық және практикалық мәселелерді шешуге
мүмкіндік береді. Соған сәйкес, экономикалық қызмет саласындағы қылмыстар
үшін қоғамдық қатынастардың ерекшеліктері мен белгілерін, қылмыстық
жауаптылық пен оның негіздерін ескере отырып, заңды тұлғалардың қылмыстық
жауаптылыққа тартылуын шешуге қадамдар жасалған жұмыс ретінде бағаланады.
Экономикалық қылмыстылық шаруашылық аясын, экономикалық қызмет саласын
қамтитындықтан, бұл топтағы қылмыстардың қоғамға қауіптілігі жоғары
күйінде және экономика салаларының әралуандығы да осы топтағы қылмыстардың
практикада өте жиі жасалатынын көрсетеді.
Жалпы менің диплом жұмысымның тақырыбына сай алдына қойған мақсаты
осы мәселеге байланысты негізгі материалдарды жинақтап,соның негізінде
кеден органдардың құқыққорғау қызметі саласындағы өзекті мәселелерді
анықтау және оларды шешу жолдары туралы пікірімді ұсыну.
Сондай ақ Қазақстан Республикасы кеден органдарының құқық қоғау
қызметінің мәні мен мазмұнын,оны қалай дамытып,жетілдіріп дұрыс жолға
қоюды,кеден ісі саласындағы көптеген қылмыстардың алдын-алу. Толығырақ
айтқанда кеден органдарының кеден ісі саласындағы қылмыстар бойынша іс
қозғауы және оны ашуда қолданатын әртүрлі тергеу амалдары туралы талқылау
жасалынған.Кеден органдарының жедел іздестіру қызметі мен анықтама жүргізу
қызметтері туралы зерттелген. Сондай ақ жұмыстың бір тарауы кеден аясында
орын алатын қылмыстардың құрамы мен Алматы қаласы Кедендік бақылау
департаментінің кеден ісі саласындағы құқықбұзушылықтармен күресі бойынша
негізгі мәліметтер мен нақты іс тәжірибелік материалдармен толық қамтылған.
Тақырыптың өзектілігі сонда бүгінгі таңда сауда қатынастарының дамып
тұрған кезеңінде еліміздің экономикалық, ұлттық қауіпсіздігін қорғауда
кеден органдарының ролін ашып көрсетуге байланысты мәселелер отандық
авторлармен аз зерттелінген.
I-Тарау. Қазақстан Республикасы кеден органдарының құқық қорғау қызметінің
мәні мен мазмұны
1. Қазақстан Республикасы кеден органдарымен жүзеге асырылатын құқық
қорғау қызметі
Мемлекет пен оның органдарының қызметінде басым бағыттардың бірі
ретінде адамның және азаматтың құкықтары мен бостандықтарының үстемдігін,
Қазақстан Республикасының егемендігін қамтамасыз етуге, қазакстандық қоғам
мен мемлекеттің тұрақты әрі дәйекті дамуын, халықаралық аренада
Қазақстанның қызметін құқықтық қамтамасыз етуге бағытталған ұлттық зандарды
қалыптастыру орын алатыны белгілі.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабында "Қазақстан
Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет
ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі,
кұқықтары мен бостандықгары" деп айқын жазылған. Бұл мемлекеттің
мемлекеттік және өзге де органдар атынан өз қызметін құқыктық нормалар,
Заңның үстемдігін қамтамасыз ету, жеке адамның кұкықтары мен занды
мүдделерін қорғау, мемлекет пен азамат арасында өзара заң жауапкершілігін
белгілеу негізінде жүзеге асыратынын айғақтайды.
Көптеген мемлекеттік органдар үшін олардың қызмет аукымы, әрине,
аталғандарды, аса маңызды болса да, бірақ нақты шектелген міндеттер - құқық
тәртібі, адамның кұкықтары мен бостандықтарын қорғау, қылмыстар мен өзге
құкық бұзушылықтарға қарсы күрес міндеттерін шешумен бітпейді, құқық
тәртібі мен заңдылықты қорғау жөніндегі кейбір функцияларды олар өздерінің
негізгі міндеттерімен қатар жол-жөнекей орындайды. Құқық тәртібі мен
заңдылықты қамтамасыз етумен арнаулы органдар тобы айналысады. Оларды құқық
тәртібін қорғау органдары, яғни ҚР Конституциясымен, басқа да заңнамалық
және құқықтық ұйғарымдармен жалпы мемлекеттің өмірі мен қызмет тәртібін
күзетуге арналган органдар деп атайды.
Құқық тәртібін қорғау органдары үғымына қүкык корғау органдары үғымы
өте жақын келеді. Бұл ұғымдар өте ұқсас, бірак бірдей емес. Олар білдіретін
органдар тобы сай келмейді. Құқық тәртібін қорғау органдарынын барлығы
бірдей құқық қорғау деп есептелмейді. Дәл осылайша құқық қорғау қатарына
кейбір кұқық тәртібін қорғау органдарын жатқызуға болмайды.
Кейбір авторлар құкық қорғау қызметі ұғымын кең және тар мағынада
қарастырады. Кең мағынада - бұл азаматтардын құқықтары мен бостандықтарын
сақтауды, олардың іске асырылуын, заңдылығы мен күкык тәртібін камтамасыз
ететін барлық мемлекеттік органдардың кызметі.
Тар мағынасында - бұл сол немесе өзге органның құзыретіне сәйкес
заңнамада белгіленген нысанда жүзеге асырылатын бұзушылықтардан құқықтық
қорғау жөніндегі арнайы уәкілетті органның қызметі.
Алайда, сол немесе өзге мемлекеттік органдарды құқық қорғау қатарына
жатқызу кезінде басшылыққа алынуға тиіс өлшемдердің мәнін айқын игеру үшін
белгілі шамада шартты түрде алынған, бірақ "құқық қорғау қызметі" атауы
сіңісті болған қызмет белгілерін анықтау аса маңызды.
ҚР заңдарына сәйкес құкық қорғау қызметінің бірқатар белгілері бар:
- біріншіден, құқык қорғау қызметі әртүрлі қылмыстың түрлері бойынша
мәжбүрлеу және өндіру сияқты зандык ықпал ету шаралар қолдана отырып,
тек заңның негізінде жүзеге асырылады. Бұл жерде құқыққа қарсы
әрекеттердің алдын алу шаралары ерекше орын алады;
- екіншіден, қолданылатын заңдық ыкпал ету шаралары заң-дар мен
нормативтік күкыктық актілерге қатаң сәйкес келуге тиіс;
- үшіншіден, құқық қорғау кызметі заңның негізінде белгілі бір рәсімдер
сақтала отырып жүзеге асырылады. Мысалы, қылмыс жасағаны үшін ешқандай
жаза алдын ала қаралмастан қолданылмайды.
- төртіншіден, қүқық қорғау қызметін іске асыру сауатты және дайындалған
қызметкерлерден түратын арнаулы және уәкілетті мемлекеттік органдарға
жүктеледі.
Айтылғандарды ескере отырып, қуқық ңоргау қызметі ұғымын айқындауға
болады - бұл заңдылыкты, құқық тәртібін, қоғамның, мемлекеттің, коғамдық
және өзге де бірлестіктердің, азаматтардың қүқықтары мен занды мүдделерін
қорғауды, адамның және азаматтың кұкықтары мен бостандықтарын қорғауды
қамтамасыз ету, заңда белгіленген тәртіппен заңға қатаң сәйкестікте заңдық
ықпал ету шараларын (соның ішінде мемлекеттік мәжбүрлеу шаралары) қол-дану
арқылы жүзеге асырылатын қылмыстар мен басқа да қүқық бұзушылықтарға қарсы
күрес бойынша мемлекеттің оның арнаулы уәкілетті органы атынан жүзеге
асырылатын қызмет.
Өз мазмұны бойынша құқық қорғау қызметі күрделі болып табылады. Оның
көп жоспарлығы осы мемлекеттік қызмет түрінің негізгі бағыттарымен мазмүны
айқындалатын әлеуметтік функциялардың әр түрлігіне қатысты айқындалады.
Мұндай бағыттардың катарына мыналарды жатқызуға болады:
- конституциялық бақылау;
- сот төрелігі;
- соттарды ұйымдық қамтамасыз ету;
- прокурорлық қадағалау;
- қылмыстарды анықтау және тергеу;
- заң көмегін көрсету және қылмыстық істер бойынша қорғау.
Осы бағыттардың әркайсысы нақты нәтижелерге қол жеткі-зуге
бағытталған: ҚР Конституциясының үйғарымдарын бұзуды жою, азаматтық,
қылмыстық және өзге де істерді әділ талқылау және шешу, соттардың қалыпты
жүмыс істеуі үшін жағдай жасау; прокурорлық ден қою қүралдарының көмегімен
заңды бүзуды анықтау және жою, қылмыс жасауға кінәлі адамдарды әшкерелеу
және ашу, сотта нақты істерді қарау үшін материалдар дайындау, кімге қажет
болса, барлығына білікті заң көмегін үсыну. Осы нәтижелерге кол жеткізу, ең
аяғында, нақты функ-цияларды іске асыру процесінде пайдаланылатын
әдістердің әртүрлігі мен өзгешелігіне қарамастан, кұқық қорғау қызметінің
жоғарыда аталған міндеттердің орындалуын камтамасызетеді.
Құқық қорғау органдары: жалпы сипаттамасы және жүйесі
Құқық қорғау қызметінің негізгі бағыттарын (функцияларын) орындау үшін
нақты құқық қорғау органдары жұмыс істейді. Заң ғылымында қүқық қорғау
органдарының тобы туралы бірдей пікір жоқ: біреулері олардың қатарын
көбейтіп, ал екіншілері азайтып көрсетеді. Бұл алақұлалық осы мәселенің
заңдық тәртіппен реттелмегендігімен түсіндіріледі, сондай-ақ заң
актілерінде де құқык қорғау қызметіне түсінік берілмеген. Бір автор,
қылмысқа қарсы тікелей күрес жүргізетіндерді қүқық қорғау органдары десе,
екіншілері - қылмыстар мен өзгеше қол сұғуларды түбірімен жояды десе,
үшіншілері - қоғамдык орындарда тәртіпті кадағалайды дейтіндер.
Ғылымда сот кұкык қорғау органы болып табылатындығы туралы пікір
қалыптасқан. Алайда, біздің ойымызша, соттарды құқық қорғау органдарына
жатқызу дүрыс емес, ойткені сот қүқық қорғау органдарынан қүкыктық
мәртебесімен ерекшеленетін айрықша мемлекеттік орган болып табылады. Сот
жүйесі туралы Конституциялық заңның 1-бабының 2-тармағына сәйкес соттардың
міндеті "азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтарын және заңды
мүдделерін қорғау, Конституция мен заңдардың, өзге де нормативтік құқықтық
актілердің, республика халықаралық шарттарының орындалуын қамтамасыз ету"
болып табылады.
Құқық қорғау қызметінің анықтамасын, оның функцияларының
(бағыттарының) сипаттамасын және қалыптасқан тәжірибені ескере отырып,
қүқық қорғау органдарына мына-ларды жаткызуға болады:
- соттардың қызметін ұйымдық қамтамасыз етуді жүзеге асыратын органдар
(ҚР Жоғарғы Сотының жанындағы Сот әкімшілігі жөніндегі комитет және
оның облыстардағы, Астана мен Алматы қалаларындағы әкімшілері);
- прокуратура органдары;
- қылмыстарды анықтауды, жолын кесуді және тергеуді жүзеге асыратын
органдар (ҚР ІІМ, ¥ҚК, ӘдМ, Қаржы полициясы агенттігінің кейбір алдын
ала тергеу және анықтау органдары);
- құқыктык көмек пен құқықтык қамтамасыз етуді ұйымдастыруды қамтамасыз
ететін органдар (адвокатура, нотариат).
Соттар (аудандық және оларға теңестірілгендер, облыстық және оларға
теңестірілгендер, ҚР Жоғарғы Соты) бізше, құқық қорғау органдарына жатады.
Анықтама жүргізу-алдын ала тергеу немесе алдын ала істі қарау
формаларының бірі болып келеді. Алдын ала істі қарау-бұл анықтама жүргізу
органдары мен тергеу органдарының дәлелдемелерді жинау, тексеру және
бағалау қызметтерінен тұрады.
Анықтама жүргізу нәтиесінде алынған дәлелдемелер және алдын ала тергеу
кезінде алынған дәлелдемелер сот алдында бірдей маңызға ие.
Кеден органдары мына істерде анықтама жүргізіледі:
1) Контрабанда;
2) Технологиялардың заңсыз экспорты, қару жарық, әскери техника және
жаппай қырып жоятын қару жасауға қолданылатын, ғылыми-техникалық
информациялар мен қызметтердің заңсыз экспорты кезінде;
3) ҚР-ның территориясына халықтың көркем әдеби шығармалары, тарихи,
археологиялық және көркем суре шығармалары қайтып оралмауы кезінде;
4) Шетелден шетел валюталарының қайтып оралмауы кезінде;
5) Кеден төлемдерін төлеуден жалтарғанда.
ҚР - ның Кеден органдарының кеден ережелерінің бұзушылығын тау үшін,
кеден органының құрылымында контрабандамен және кеден тәртібін
бұзушылықпен күресу жөніндегі Басқарма құрылған. Сонымен қатар, кеден
ережелерін бұзушылықтармен күресу жөніндегі аймақтық кеден басқармасы
құрылған.
Анықтама жүргізу органы-бұл оның басқарушысы және ол анықтама жүргізу
құзыретіне жатқызылған кез келген іске анықтама жүргізе алады. Анықтама
жүргізетін тұлға-бұл анықтама жүргізуге құзыреті бар лауазымды тұлға. Кеден
органдарында анықтама жүргізуді мынадай лауазымды тұлғалар іске асырады,
олар: Кеден органы бастығының немесе бастық орынбасарының бұйрығы бойынша
аға инспектор анықтама жүргізеді.
Анықтама жүргізу қылмыстық істің қозғалуына алып келеді. Қылмыстық
істі қозғауға құықбұзушылық туралы мәліметтер негіз болады. Мұндай
мәліметтер негізінен кеден кеден бақылауын іске асырғанда, оған:
документтерді тексергенде, жүктер мен транспортты тінту кезінде, жеке тінту
кезінде алынады.
Кеденнің лауазымды тұлғасы осындай мәлімет алысымен алған
мәліметтердегі фактілерді Кеденнің лауазымды тұлғасы осындай мәлімет
алысымен алған мәліметтердегі фактілерді 3-күн ішінде тексереді. Кейбір
жағдайларда бұл мерзім 10-күнге ұзартылуы мүмкін. Қылмыстық әс қозғағанға
дейін жедел-іздестіру қызметтерін жүргізуге болады. Егер контрабанда немесе
басқа да қылмыстар кедендік бақылау немесе кедендік ресімдеу кезінде
табылса, соларды тапқан лауазымды тұлға протокол жасайды.
Осы кезде кеден органының бастығы немесе оның орынбасары мынадай
шешімдердің бірі қабылдайды:
1) Қылмыстық істі қозғау жөнінде шешім
2) Қылмыстық істі қозғаудан і бас тарту жөнінде шешім
3) Протокол және контрабанда немесе басқа да қылмыстар туралы
материалдарды тергуге жіберу жөніндегі шешім.
Кедендік қылмыстар ауыр қылмыстар категориясына жатқызылған. Кдендік
қылмыстар бойынша міндетті түрде алдын ала тергеу жүргізіледі. Ал кедендік
төлемдерді төлеуден жалтару ауыр емес қылмыстар категориясына жатқызылған.
Кеден органының лауазымды тұлғасы қылмыстық істі қозғап, кейінге
қалдыруға болмайтын тергеу іс-әрекеттерін жүргізеді. Кейінге қалдыруға
болмайтын тергеу іс-әрекеттеріне жататындар: дәлелдемелерді табу және
бекіту жөніндегі іс-әрекет, тексеру, тінту, куәландыру, қылмыскерді ұстау,
күдіктенушілерді ұстау және тергеу, зардап шегушілерді және куәларды
тергеу. Тергеу процесінде ғимарттарды, тауарларды жеке бұйымдарды
документтері тексеру қажеттілігі туындайды. Тексеру-қылмыс іздерін табу
мақсатында және басқа да заттай, дәлелдемелерді табу үшін жасалады. Кеден
қылмыстарының ішінде тексеру көбінесе контрабандамен байланысты және
контрабандалық заттарды табу үшін жүргізіледі, тауарларының сапасын анықтау
үшін жүргізіледі. Тауарларының сапасын анықтау үшін фабрикалық
маркировкасын және басқа да ерекше белгілерін анықтау үшін арнайы маман
шақырып, тексеру жүргізіледі.
Тінту жүргізу үшін белгілі бір мәліметтерге негізделу қажет. Тінтуді
Прокурордың санкциясымен анықтама жүргізуге құзыретті лауазымды тұлға
жүргізеді. Ал кейбір жағдайларда, тінту прокурордың санкциясынсыз
жүргізілуі мүмкін, бірақ осы тінту туралы мәліметті 24 сағат ішінде
прокурорға жеткізуі қажет.
Заң бойынша жеке тінтуді жүргізуге болады. Прокурордың санкциясыз
мынадай жағдайларда жеке тінту кезінде:
1) Қылмыскерлерді ұстау кезінде;
2) Тінту жасалып жатқан ғимараттағы, мекемедегі тұлға осы іске қажетті
документтер мен заттарды өзіне тығып тұр деген толық мәлімет кезінде.
Жеке тінту тінтіліп жатқан тұлғаның жынысымен бірдей айғақтар
қатысуымен жүргізіледі. Жеке тінту кезінде: киім, аяқ киімі, қолындағы
заттары және денесі тінтіледі.
Тексеру, тінту куәландыру кезінде кем дегенде 2-айға қатысуы қажет.
Кеденге анықтама жүргізу органы ретінде қылмыскерлерді ұстауғп құық
берілген. Бұл шара қылмыстық-процессуалдық міндеттеме негізігде және
күдіктенуші тұлғаны қысқа мерзімге бостандығынан айырады және күдіктенуші
түрін анықтау үшін, белгілі бір қылмысқа қатысы барлығын анықтау мақсатында
жүргізіледі.
Ұстауға негіз болатын мәліметтер:
1) Қылмыс үстінде немесе қымыс жасап болғаннан кейін ұсталған тұлға;
2) Куәгерлердің мәліметі бойынша;
3) Күдіктенушіде, немесе оның киімінде, немесе оның үйінде қылмысты із
табылса
Егер ұсталған тұлға шетел тұлғасы болса, онда анықтама жүргізу
органының бастығы осы мәліметті контрабандамен және кеден ережелерін
бұзумен күресу жөніндегі басқармаға хабарлайды. Қазақстан
Республикасының Конституциясына сәйкес сот шешіміне дейін тұлға 48 сағаттан
артық ұсталмауы тиіс. Ал кейбір жағдайларды 72-сағаттан артық ұстамауы
тиіс. Күдіктенуші егер бостандықта болса, онда оны тергеуге повестка арқылы
шақырылады. Егер себепсіз жағдайлармен күдіктенуші тергеуге келмесе, онда
оны күшпен әкеледі, тергеу алдында күдіктенушіге қандай қылмыста
күдіктенгені туралы айтылады. Тергеу жүргізіп жатқан тұлға, күдіктенушіге
оның құқықтарын түсіндіреді: күдіктенушінің қорғаушыға құықығы бар, неде
күдіктеніп жатқанын білу құқығы, түсініктеме беру, дәлелдемелер беру;
мінездеме беру, тергеу протоколымен танысуға құқығы бар және алдын ала
тергеу жасаған тұлғаның шығарған шешіміне шағым жасау құқығы. Қылмыс
орнының куәлары болып азаматтар және кеден қызметкерлері бола алады,
себебі: сол салада кеден қылмыстары жасалып жатқанда, кеден органдары және
т.б. құқық қорғау органдары сол қылмыстарды табады.
Кеден органдары анықтама жүргізу кезінде қылмыстық жауапкершілікке
тартылған тұлғалардың қаржылық операцияларын және банктегі шоттарын тексере
алады. Бұл іс-әрекеттер, Банктер және Банк қызметтері туралы заңға қайшы
келмейді.
Кеден органдары анықтама жүргізу кезінде қылмыстық жауапкершілікке
тартылған тұлғаның ақша салымдары, иүлкіне арест салынбайды. Бұл құқық
кейінгі тергеуді жүргізетін тергеушіге берілген. Алдын ала тергеу істері
міндетті кезінде, анықтама қызметкерлерін жүргізу қылмыстық істі қозғаған
күнне бастап 10-күн ішінде аяқталмауы қажет. Контрабанда жөніндегі іске
анықтама қызметін жүргізіп болғанна кейін, осы істі ішкі істер
тергеушілері, прокуратура тергеушілері және Қазақстан Республикасының
ұлтттық қауіпсіздік Комитетінің тергеушілері қарайды. Қару-жарақ, әскери
техника және жаппай қырып жоятын қару жасауға қолданылатын: ғылыми-
техникалық информациялар мен қызметтердің заңсыз экспортымен байланысты
қылмыстар Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздік Комитетінің
тергеушілерімен қаралады. Шетелден шетел валюталарынң қайтып келмеуімен
байланысты қылмыстар ішкі істер органдарының тергеушілерімен қаралады. Ал
Кеден төлемдерін төлеуден жалтаруме н байланысты қылмыстар толығымен кеден
органдарымен қаралады, себебі: бұл қымыс алдын ала тергеуге, міндетті емес,
сондықтан бұл істер жөнінде кәдімгі тергеу жасалады.
2. Кеден ісі аясында орын алатын негізгі қылмыстар және түрлері
Қазақстан Республикасы Кеден Органдарының құқық қорғау қызметі
мемлекеттің кедендік құқықтық қатынас сферасының ішкі және сыртқы
функциясында көрініс беретін мемлекеттік қызмет. Бұл қызметтің мақсаты
болып мемлекеттік, қылмыстық, әкімшілік, азаматтық және кеден органдарының
қызметі сферасындығы басқа да құқық саласы.
Қазақстан Республикасы Кеден органдарының құқық қорғау қызметі
Қазақстан Республикасы кеден кодексінде бекітілген. Кеден органдарының
негізгі функциялары мен мақсаты болып, басқа құқықтық нормаларды қорғауда
кеден органдарымен қолданылатын, жүзеге асырылатын, сақталатын құрал
ретіндегі нормалар.
Қазақстан Республикасы кеден кодексіне сәйкес кеден органдары:
- Қазақстан Республикасы кеден заңдылығын және басқа да заңдардың
сақталуын қамтамасыз етеді, яғни кеден ісін жүзеге асыру барысындағы
азаматтар мен ұйымдардың заңды құқықтары мен қызығушылықтарын қорғап,
бақылауды жүзеге асырады;
- Өз құзіреті шегінде Қазақстан Республикасы экономикалық қызығушылығын
және қауіпсіздігін сақтау;
- Сауда экономикалық қатынастарды реттеуде кедендік құралдарды
қолданады;
- Қазақстан Республикасы кеден шекарасы арқылы тауарлар мен көлік-
құралдарының өтуі барысында рұқсат беру тәртібінің салты сақталуын
қамтамасыз етеді;
- Мемлекеттік қауіпсіздікті қорғауда, халық қызығушылығын, адамдардың
өмірі мен денсаулығын қорғауда, табиғи қоршаған ортаны қорғауда,
республика тұтынушыларының әкелінетін тауарлардағы қызығушылығын
қорғауда әрекеттеседі.
Кеден iсi саласын-да орын алатын негiзгi қылмыстардың түрлерi:
Анықтау бойынша ке бабынден органы құзіретіндегі қылмыстарға келесілер
жатады:
1) Контрабанда;
2) Әскери техника және қару жарақ, ғылыми-техникалық ақпарат пен
қызметтердің заңсыз экспорты;
3) Шетелдік және Қазақстан Республикасы халөының археологиялық және
тарихи, көркем заттарының Қазақстан Республикасы территориясына
қайтпауы;
4) Шетел валютасынағы құралдардың шетелден қайтпауы және кеден
төлемдерінен бас тарту.
Контрабанда
Көптеген елдердің тәжірбиесінде контрабанданы (итальян сөзі contro-
қарсы, bando-мемлекет қаулысына) мемлекет шекарасы арқылы заңсыз түрде,
қылмыс деп табылатын тауарлар мен басқа да құралдардың өтуі түсініледі.
Қазақстан Республикасының контрабанда үшін жауапкершілік қылмыстық
кодекстің 209-250 бабында белгіленген. Осы берілген бап бойынша
контрабандаға келесілер жатады:
1) Қазақстан Республикасы кеден шекарасы арқылы кедендік бақылаудан
жасырып, немесе жалған құжаттарды қолданып, немесе декларацияламау
жолымен;
a) тауарлар мен басқа заттарды;
b) есірткі заттарды, психотропты, күшті әсер ететін, улы, уландырғыш,
радиоактивті немесе жарылғыш заттарды; қару жарақ және оқ дәрілер,
ядролық, химиялық, биологиялыө жаппай жою қарулары; жаппай жою
қаруларын жасайтын материалдар мен құрылғылар; стратегиялық маңызды
шикізат пен мәдени құндылықтардың Қазақстан Республикасы кеден
шекарасы арқылы заңсыз өтуі;
2) Қазақстан Республикасы ҚК 209-баптың 1 және 2 бөліктерінде
(тармақтарында) қарастарылған әрекеттерді лауазым иесі қызмет бабын
пайдаланып немесе кедендік бақылауды жүргізуші тұлғаға қысым көрсету
жолымен жасау;
3) Республикасы ҚК 209-баптың 1 және 2 тармақтарында көрсетілген
әрекеттерді ұйымдасқан топтық жасау.
Контрабанда объектісі-Қазақстан Республикасы кеден территориясы арқылы
тауарлар мен құралдардың заңсыз өтуі кезінде, өзіне жалпы, ал тауарлар мен
құралдар жеке қатынасында шекарадан арнайы өту тәртібі жиынтығын құрайтын
сыртқы экономикалық қызметті мемлекеттік реттеу ережесі бұзылады.
Контрабандамен байланысты қылмыстардың жасалуы зиянды әсерін тигізеді;
1) экономикалық қауіпсіздікке (стратегиялық маңызды шикізат тауарларын
заңсыз әкетуде);
2) қоғамдық қауіпсіздікке (есірткі заттарын, психотропты, қару жарақ
заттарын заңсыз алып жүру кезінде);
3) Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігіне, әлемдік қауымдастық қауіпсіздігіне
(жаппай жою қарулары және оны жасауға қажетті материалдар мен
құрылғыларды, жабдықтарды заңсыз әкелу мен әкету);
4) Мәдениет құндылықтарына (мәдени құндылықтар контрбандасы кезінде).
Контрабанда объектісін сипаттау үшін оның маңызды құқықтық мәніне
өылмыс заты (құралы) ие болады. Осыған байланысты жазалауды дифференциалдай
отырып, заң контрабанданы екі түрге бөледі.
Контрабанданың бірінші түріндегі заттар еркін айналыстағы кез келген
тауарлар жатады; өнеркәсіптік және өндірістік тауарлар, шаруашылық-
тұрмыстық заттар, валюта, валюта бағалықтары, зергерлік бұйымдар, көлік-
құралдары, алкогол сусындары, темекі бйымдары және т.б.
Контрабанданың екінші түріндегі заттар еркін айнлыстағы кез келген
тауаралар жатады; өнеркәсіптік және өндірістік тауарлар, шаруашылық-
тұрмыстық заттар, валюта, валюта бағалықтары, зергерлік бұйымдар, көлік
құралдары, алкогол сусындары, темекі бұйымдары және т.б.
Контрабанданың екінші түріндегі заттарға еркін азаматтық айналыстан
ішінара және толық алынған заттар жатады (есірткі заттары, психотропты,
күшті әсер етуші, улы, уландырғыш, радиактивті, жарылғыш заттар, қару
жарақ, қопарғыш заттар, оқ-дәрі, химиялық, биологиялық, ядролық жаппай жою
қарулары), сонымен қатар, кеден шекарасы арқылы алып өтудың арнайы ережесі
бекіткен тауарлар, заттар (жаппай жою қаруын жасауға қажетті материалдар
мен жабдықтар, стратегиялық маңызды шикізат тауарлар, мәдени құндылықтар).
Контрабанданың объективті жағы-Қазақстан Республикасы кеден
территориясы арқылы тауарлардың өтуі, яғни тауарларды кез-келген әдіспен,
халықаралық пошта жіберулерін, құбыр жолы көлігін және электр жүйесі
арқылытасымалдауды қоса алғанда Қазақстан Республикасы территориясынан
әкету және әкелу. Контрабанда белсенді әрекет формасында іске асырылады,
бірақ оны қылмыстық әрекетсіздік жолмен іске асыруға да болады. Мұндай
жағдайлар бірнеше қатысушылар көмегімен жүзеге асырылады, соның ішінде
ұйымдасқан топ құрамында; мұнда жекелегн қатысушылар кедн шекарасы арқылы
тауарлардың өтуіне тікелес қатыспайды, байланысты емес.
Контрабанда қылмыс келесі жағдайда аяқталды деп саналады; тауарлар мен
басқа да құралдарды нақты түрде Қазақстан Республикасы кеден шекарасы
арқылы өткен кезінен бастап, яғни, оның кеден территориясына әкелінген
кезде немесе осы ел территориясы арқылы келесі мемлекетке еркін кеден
аймағы және еркін қойма арқылы өткен кезде дайындалу және оқталу стадиялары
болуы мүмкін. Контрабандаға дайындалуға, мысалы заңсыз түрде стратегиялық
маңызды шикізат тауарларын әкетуге лицензия алу, есірткі заттарын, мәдени
құндылықтарды әкетуге қуәлік алу; құпия жайларды жабдықтау; өзге тұлғаларды
қылмыс жасауға үгіттеу және қылмыс жасауға жағдай жасайтын барлық
әрекеттер. Алайда, бұл жерде ескеретін бір жай, берілген стадиялы қылмысқа
дайындалу әрекеттерін дәлелдеу өте қиын.
Кеден шекарасы арқылы тауарлардың заңсыз өту кезінен бастап, сот
тәжірбиесі өылмысты аяқталған деп санайды. Ал кеден шекарасынан өтпеген
кезге дейін орналасқан жеріне қарамастан әрекет тек контрабандаға дайындалу
немесе оқталу болып табылады.
Контрабанда субъектісі ретінде азаматтығына қарамастан 16 бапқа толған
жеке тұлға бола алады.
Контрабанданың маманданған түріне қарай арнайы субъекті ретінде,
өзінің қызмет бабын пайдаланып, қылмыс жасаған лауазым иесі болады.
Контрабананың субъективті жағы-кінәнің қасақана формасымен сипатталады.
Заңмен қарастырылған жағдайда кінәлі адам жағдайдың сәйкес қиындығын,
өылмыстық оқталудың жүзеге асырылыуы стадиясын, басқа тұлғаның қатысуымен
қылмыстың жасалуы фактісін сезінуі, білуі қажет.
Құқықтық мәндегі контрабанда кезінде матиф пен мақсат қылмыс мамандығы
ұшын қажет.
Олар көбінесе заңсыз жолмен баюға ұмтылу сипатына ие болады немесе
басқа да түрлерге.
Маманданған қылмыскердің бірінші түріне беірнеше рет жасау немесе
өзінің қызмет бабын пайдалану арқылы лауазым иесінің жасауы, сонымен қатар
кедендік бақылауды жүргізуші тұлғаға қысым (күш) көрсету арқылы жасау
жатады. Маманданған контрабанданың 2-ші түрі ауыр белгілерге ие-ұйымдасқан
топтың қылмыс жасауы.
Қылмысты бірнеше рет жасау-тұлғаның жалғыз өзі немесе басқа да
тұлғалармен қосылып құқыққа қарсы әрекеттің бірнеше рет, екі немесе одан да
көбірек қайталануы, егер бұрын жасаған қылмыс үшін заңмен белгіленген
тәртіпте қылмыстың жауапкершіліктен босатылмаған болса, немесе тұлғаның
бұрын жасаған қылмыс үшін сотталуы өтелмеген немесе алынып тасталған
болмаса.
Өзінің қызмет бабын пайдаланып лауазым иесінің контрабанда қылмысын
жасау-билік өкілі, орындаушы немесе әкімшілік-шаруашалық қызметі тұрақты,
уақытша немесе арнайы тапсырыс бойынша атқарушы мемлекеттік және
муниципиальды (кәсіпорын, ұйым, мекеме) орган қызметкерлерінің қылмысты
жасауы болып табылады. Маманданған контрабанданың субъектісі бақылау
өызметін атқарушы немесе кеден заңымен талап етіліп басқа да міндеттерде
орындаушы лауазым иесі болады. Бұл шекара қызметіндегі бақылау-жіберуші
пунктіндегі кеден органы лауазым иес; кеден шекарасы арқылы тұрақты түрде
тауарлар мен көлік құраладырын тасымалдау қызметімен байланысты лауазымды
иесі (теңіз кеме капитаны, темір жол поезд бастығы, самолет экипажының
капитаны, халықаралық көрме директорлары) мемлекеттік биліктің жоғарғы
органы өкілдері-лауазымды тұлғалар, яғни бабымен шекарадан өтуші тұлғалар.
Контрабанда кезінде өз қызмет бабын пайдалану келесіні білдіреді:
жоғарыда көрсетілген тұлғалардың бірі өз өкілеттігінен шығатын қызмет
мүддесінен тыс заңсыз түрде қылмысты жасауға кедергілерді жия отырып немесе
қылмыстың жасалу жолын өзі және басқа да тұлғалар арқылы жеңілдете отырып
контрабанданың затын әкелу және әкету.
Кеден бақылауын жүзеге асырушы тұлғаға күш көрсету арқылы
контрабанданы жасау (жүргізу). Күш көрсету арқылы контрабанданың жүзеге
асырк белгісінде күштеу мен оның т.рлері ғана емес (физикалық және
психикалық), сонымен қатар күштеу деңгейі де ескерілуі қажет. Физикалық
күштеу бір немесе бірнеше рет-ұруды білдіреді, бұл контрабанаданың құрамын
қамтитын жәбірленушінің денсаулығына жеңіл, орташа немесе ауыр жарақат
тигізедңФизикалық күштеу бір немесе бірнеше рет-ұруды білдіреді, бұл
контрабанаданың құрамын қамтитын жәбірленушінің денсаулығына жеңіл, орташа
немесе ауыр жарақат тигізеді. Психикалық күштеуше ауырлық деңгейіне
қарамай, қорқыту болып табылады.
Ұйымдасқан топтың контрабанданы жасауы-ең қатал жазалауға тартылған
қылмыстың қауіпті түрі ретінде танылады. Бұл жағдайда контрабандаға екі
немесе одан да көп адам алдын ала қылмыс жасау орны, уақыты, іске асыру
әдісі, топтағы адамдар қылмыс жасау кезінде өз қызметтері туралы ойласып,
келіседі.
Контрабанда кезіндегі ұйымдасқан топтың белгісі қатысушылар арасындағы
қызмет бөлісу тұрақты болып табылады, яғни, бір ғана қылмыс атқару үшін
ұзақ дайындықты қажет етеді. Контрабандаға 209-250 бабымен қарастырылған:
1 тармақ бойынша-5 жылға дейін бас бостандығынан айыру
2 тармақ бойынша-меншігін тәркілеу арқылы 3 жылдан 7 жылға
дейін
Бұдан да қатал жаза маманданған қылмыс түріне берілуі мүмкін:
3 тармақ бойынша-мүлкін тәркілеу арқылы 5-10 дейін;
4 тармақ бойнша-мүлкін тәркілеу арқылы 7-12 дейін.
Қазақстан Республикасы ҚК-ң баптарында, жаппай жою қаруын жасауда
қолдануы мүмкін ғылыми-техникалық ақпаратта және қызметті, технологияны
заңсыз экпорттаған, оны жеткізуге арнайы экспорт бақылауы бекітілген
қарулану мен әскери техниканың заңсыз экспорты үшін жауапкершілікке тартылу
қарастырылған.
Қылмыстың объектісі-сыртқы экономикалық қызметте жұзеге асырылатын
белгіленген тәртіп, соның ішінде жекелеген тауар түрлері экспортына
мемелекеттік монополия және олардың кеден шекарасы арқылы өту тәртібі болып
табылады.
Өылмыс заты жаппай жою қаруын жасауда қолданылуы мүмкін ғылыми-
техникалық ақпарат және қызмет, технологиялар, оларды жеткізу құралдары,
қарулану және әскери техника болып табылады.
Қылмыстың объективті-жағы заңсыз экспорт, яғни жоғарыда аталған
мақсатта ғылыми-техникалық ақпаратты және қызметті, технологияны Қазақстан
кеден шекарсынан бір немесе бірнеше шетел мемлекетіне жету болып табылады.
Берілген сомада сәйкес заңсыздық ретінде бекітілген арнайы экспорттық
бақылауды бұзу табылады.
Демек, қылмысты жүзеге асыру әдісі қол сұғу затының сипатына, сонымен
қатар арнайы экспорт бақылауын бұзу ерекшелігіне тікелей байланыста болады.
Қылмыс аяқталады деп есептелінеді: арнайы экспорт бақылауын бұза
отырып жоғарыда аталған заттарды Қазақстан кеден территориясынан әкету
кезінен немесе қызметтерді Қазақстан шегінен тыс ұсыну кезінен бастап.
Заңсыз экспортқа бағытталған тұлға әрекеті, оған тәуелсіз жағдайларға
байланысты аяқталмай қалса (мысалы, арнайы экспорт бақылауын бұза отырып,
әкету объектісі кеден бақылауын жүргізу кезінде анықталған болса) онда ол
қылмысқа аяқталу стадиясын түзейді.
Заңсыз экспорт субъектісі есі дұрыс 16-ға толған, азаматтығына
тәуелсіз, жеке тұлға. Берілген қылмыстың ерекшелігіне қарай субъектісі
дайындаушы кәсіпорын, экспорт ұйымдарының, осындай операцияны жүргізуге
өкілеттігі бар мекемелердің лауазым иелері. Қылмыс Қазақстан шегінен тыс
жерлерде жасалғаны үшін осы сипттағы қызмет көрсетуде қылмыстық
жауапкершілкке тек Қазақстанның азаматы, Қазақстанда тұрақты тұратын
азаматтығы жоқ тұлғалар тартылыады.
Қылмыстың субъективті жағы кінәнің өасаөан формасы. Арнайы экспорт
бақылауын жеке кедендік ресімдеудің бекітілген тәртібін бұзу, Қазақстан
шегінен тыс кеден территориясы арқылы технологияны, ғылыми-техникалық
ақпаратты шетелден өткізуде, оларды жаппай жою қаруын жасауда қолданылатын
тұлға сезеді. Кәнілінің мақсаты мен мотиві әр түрлі болуы мүмкін.
Заңсыз экспорт үшін жаза: жалақы мөлшерінде немесе басқа да табысы (7
айдан 1 жылға дейінгі) салу немесе 3 жылдан 7 жыл көлемінде айыппұл, бас
бостандығынан айыру.
ҚР-ы территориясына шет елдің және ҚР-сы халқының көркем, тарихи және
археологиялық құндылықтарының қайтарылмауы
Берілген қылмысқа жауапкершілік Қазақстан халқының мәдени мұраларын
сақтау, сонымен қатар мәжени құндылықты заңсыз әкету және меншік құқығын
заңсыз беруді қорғау мақсатында белгіленеді.
Қазақстан Республикасы заңына сәйкес қайтару міндетті болып табылатын,
шет ел мен Қазақстан халқының көркем, тарихи және археологиялық
құндылығының бекітілген мерзімде ҚР-ң территориясына қайтарылмауы қылмыс
болып табылады. Қылмыс объектісі шет ел мемлекетінің және Қазақстан
Республикасы халықының көркем, тарихи, археологиялық құндылықтарын өткізуші
мемлекеттік монополия болып табылады.
Осы қылмыстың заты Қазақстан Республикасы Мәдени құндылықты әкету
және әкелу туралы заңында көрсетілген мәдени құндылықтар тізімі.
Мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етуде кеден
органдары үлкен роль атқарады. Кеден органдары сыртқы сауда айналымын
реттеуге қатыса отырып, сонымен қатар фискалдық функцияны жүзеге асыра
отырып, ол мемлекет бюджетін толықтырады және сол арқылы мемлекеттің
экономикалық проблемаларын шешуге көмектеседі.
Кеден органдары протекционистік шаралар арқылы мемлекеттік өндірісті
қорғайды. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының экономикасы ашық болғалы
бері бұрығыға қарағанда Қазақстан Республикасының экономикалық қауіпсіздігі
күрделі проблемаға айналды.
Оны қамтамасыз етуге кеден органдары СЭҚ-ті реттеуге жауапкершілікте
болады.
Қазақстан Республикасының заңына сәйкес кеден органдарының құзыретіне
келесілер тиесілі болып табылады:
1. Қазақстан Республикасы кеден саясатын құруда және оны жүзеге асыруға
қатысады;
2. Заңдылықты қамтамасыз етуді, кеден ісін жүзеге асыруда азаматтардың,
кеден органдарының, мекемелердің және ұйымдардың мүдделері мен құқығын
қорғауда шаралар қолданады;
3. Қазақстан Республикасының экономикалық негізі болып табылатын Қазақстан
Республикасының экономикалық қауіпсіздігін өзінің құзіреттілігі шегінде
қамтамасыз етеді;
4. Қазақстан Республикасының экономикалық мүдделерін қорғайды;
5. Сауда-экономикалық қатынастарды реттеуде кедендік реттеудің құралдарын
пайдаланады;
6. Кеден салықтарын, баждарын және т.б кеден төлемдерін алады;
7. Қазақстан Республикасының кеден территориясынан өткізілетін тауарлардың
өткізу тәртібін қамтамасыз етеді;
8. Контрабандамен, салық заңдылықтарын және кеден тәртібін бұзушылықпен,
кеден шекарасы арқылы наркотикалық заттардың, қарулардың, Қазақстан
Республикасының және шетел мемлекеттерінің халқы жинаған археологиялық,
тарихи, көркем заттардың, жоғалып кету қаупі бар жануарлар мен
өсімдіктердің және т.б тауарлардың заңсыз айналысымен күрес жүргізеді,
сонымен қатар халықаралық терроризммен күресуде көмек береді;
9. Кедендік ресімдеу мен кеден бақылауын жетілдіреді және оны жүзеге
асырады, Қазақстан Республикасының кеден территориясынан өтетін тауар
айналымын тездетуге жағдай жасайды;
10. Кедендік сыртқы сауда статистикасын және арнайы статисктиканы
жүргізеді;
11. СЭҚ ТН жүргізеді;
12. СЭҚ субъектілерінің, сонымен қатар азаматтардың, ұйымдардың,
мекемелердің және кеден органдарының СЭБ-ын дамытуға көмектеседі;
13. Мемлекет қауіпсіздігін, қоғамдық тәртіпті, адам денсаулығы мен өмірін,
жануарлар мен өсімдіктерді, сырттан келетін тауарлардан қазақстандық
тұтынушылар мүдделерін қорғаудағы шараларды жүзеге асыруға көмектеседі;
14. Қазақстан мүддесіне стратегиялық маңызы бар материалдардың сыртқа
әкетілуін бақылауды жүзеге асырады;
15. Өз құзыреттілігі шегінде валюталық бақылауды жүзеге асырады;
16. Қазақстан Республикасының халықаралық міндеттерін орындауды қамтамасыз
етеді, Қазақстан Республикасының халықаралық келісім-шарттарын жасауға
қатысады, шетел мемлекеттерінің кеден және т.б компетентті органдарымен,
халықаралық ұйымдармен кеден ісі сұрақтары мен айналысатын,
ынтымақтастықты жүзеге асырады;
17. Кеден ісі саласында консультативтік және ғылыми-зерттеу жұмыстарын
жүргізеді;
18. Қазақстан Республикасы Президентінің, Парламентінің, Үкіметінің және
т.б мемлекеттік органдардың, кеден органдарының, мекемелердің және
азаматтарының кеден сұрақтары бойынша мәліметтерін бекітілген тәртіппен
жүзеге асырады;
19. Біртұтас қаржы-шаруашылық саясатты жүзеге асырады, кеден органдарының
әлеуметтік және материалдық-техникалық базасын дамытады.
Қазақстанның кеден қызметінің приоритетті бағыты болып, құрылған
программада белгіленгендей, мыналар табылады: фискалды және құқық
қорғаушылық функцияны жүзеге асырады, кедендік бақылау және кедендік
ресімдеу технологиясын жетілдіру, мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігін
және оның экономикалық мүдделерін қамтамасыз ету.
Қазақстан Республикасының экономикалық қауіпсіздігін күшейтуде
барлық мемлекеттік органдар қызмет атқарады, бұл олардың Конституциялық
қызметінің бірі болып табылады. Кеден органдарының құзыретіне ҚР-ң
экономикалық қауіпсіздігінің келесідей сұрақтары кіреді: контрабандамен,
заңсыз валюталық операциялармен, кеден тәртібін бұзушылықтармен күресу,
мемлекеттік бюджетті толықтыру және мемлекеттің экономикалық мүддесін
және СЭҚ қатысушылардың мүддесін қорғауда мемлекеттік реттеу шараларын
қамтамасыз етеді.
Мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етуде кеден
органдарының басты қызметі-бұл белгіленген кедендік құқықтық нормаларды
сақтау үшін барлық қоғамдық қатынастар қатысушыларына әсер ету.
Мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігі, оның экономикалық мүдделері
және оны қорғаудың әртүрлі аспектілері бар. Мысалы, ішкі және сыртқы
экономикалық мүдделер.
Ішкі экономикалық мүдделер өндірісті және ауылшаруашылығын
дамытумен байланысты болуы мүмкін. Сонымен қатар көлікті және байланысты
дамыту мен байланысты болады, т.б кеден органдары өздерінің құралдарымен
және өзіне тән әдістерімен аталғандарды және олардан пайда болған (жалпы
мемлекеттік, аймақтық, кәсіпорындық және т.б) кәсіпорынның және
шаруашылық жасаушы ұйымдардың мемлекеттік, аймақтық нақты мүдделерін
қорғауға арналған
Кеден органдарының экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге және
мемлекеттің экономикалық мүддесін қорғау үшін қолданылатын құралдары мен
әдістерін екі топқа бөлуге болады:
1. Құқықтық реттеу құралдары және құқық қорғаушылық қызмет әдісі.
Мұндай жағдайда кеден органдары заңдылықты бұзуға бағытталған
әрекетті заңға сәйкес өкіметтік билікті пайдалана отырып, құқықтық
күштеу, яғни санкциялар, қорғау шараларын қолдану. Бұл топ кеден
органдарының құқық қорғаушылық қызметін құрады.
2. Сыртқы сауда қатынастарын экономикалық реттеу құралдары және
әдістері.Олар: тарифтік реттеу (кеден төлемдері, алымдар, салықтар,
кеден құнын анықтау әдістері, валюталық бақылау, тауардың шыққан
жерін анықтау және т.б) және тарифтік емес реттеу (эмбарго, әкелуге
тыйым салу немесе тауарларды шығаруға, тауарларды әкелуге және
әкетуге шектеулер: лицензиялар, квоталар, сертификаттаулар және т.б
шектеулер).
Кеден органдарының экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету
мақсатында қолданылатын кедендік реттеулер өзіне құқықтық, экономикалық
және ұйымдастырушылық шаралары мен программаларды қосады. Бұлар мемлекеттің
экономикалық мүддесін қамтамасыз ету мақсатында, сауда экономикалық
қатынастарды қамтамасыз ету және даму процесін оптималдау үшін, ұлттық
экономиканы дамытуды ынталандыру және бұл экономиканы бұзатын сырттан
келетін деструктивті элементтерден шеттету үшін қолданылады.
3. Кеден ісі аясындағы құқықбұзушылықтармен күрес және жауапкершiлiк
Қазақстан Республикасы кеден ісі саласында қылмыстардың бірнеше
түрлері кездеседі. Атап айтсақ:
1) Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексінің 209 бабына сәйкес
Экономикалық контрабанда;
2) Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексінің 213 бабына сәйкес Шетел
валютасындағы қаражатты шетелден қайтармау;
3) Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексінің 214 бабына сәйкес Кеден
төлемдерi мен алымдарын төлеуден жалтару;
4) Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексінің 250 бабына сәйкес
Айналыстан алынған заттардың немесе айналысы шектелген заттардың
контрабандысы.
Тарихи қайнар-көздерден ұғынатымыз контрабанда – бұрынан келе жатқан
кертартпа құбылыстар мен әрекеттердің жиынтығы. Ол жөнінде ерте грек және
рим құжаттары мен мемлекеттік іс-жүргізу қағаздарында кездеседі. Орта
ғасырларда kontrabandos сөзі сатуға тиым салынған және тәркіленуі
міндетті тауарларды белгілеу үшін пайдаланылған.
Көптеген елдердiң тәжiрибесiнде контрабанданы (итальян сөзi contro -
қарсы, bando- мемлекет қаулысына) мемлекет шекарасы арқылы заңсыз түрде,
қылмыс деп табылатын тауарлар мен басқа да құралдардың өтуi деп
түсiндіріледі.
Контрабанда, ең алдымен, мемлекеттiң экономикалық мүддесiне нұқсан
келтiредi, себебi, бiрiншiден - әкелiнетiн және шығарылатын тауарларға
белгiленген алымдар мемлекеттiк бюджетке тұспейдi. Екiншiден, елдiң
экомикасы үшiн өте қажеттi болғандықтан сыртқа шығаруға тыйым салынған
тауарлар (стратегиялық мақсаттағы шикiзат) әкетiледi.
Кеден органдары кеден ісіндегі контрабандалық қылмыстар мен кеден
тәртіптерін бұзушылықтармен күрес жүргізуде арнайы құралдар мен техникалық
қамтамассыз ету құралдарын пайдаланады. Кеден органдары жолаушылар алып
жүретін және алып жүрмейтін жүктерінің халықаралық почта жөнелтімдері мен
кіші және орташа көлемдегі ыдыстардағы тауарлардың құрамын оларды ашпастан,
рентгенге түсіру әдісімен көзбен көріп тексеру үшін рентгендік тексеру
техникасы пайдаланады.
Шетел валютасындағы қаражатты шетелден қайтармау
Ұйым басшысының Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес Қазақстан
Республикасының уәкiлеттi банкiндегi шоттарға мiндеттi түрде аударылуға
жататын шетел валютасындағы қаражатты шетелден iрi мөлшерде қайтармауы –
үш жылға дейiнгi мерзiмге белгiлi бiр лауазымдарды атқару немесе
белгiлi бiр қызметпен айналысу құқығынан айыра отырып немесе онсыз үш жылға
дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
Ескерту. Осы бапта көзделген әрекет, егер қайтарылмаған шетел
валютасындағы қаражат сомасы бес мың айлық есептiк көрсеткiштен асса, iрi
мөлшерде жасалған деп танылады.
Кеден төлемдерi мен алымдарын төлеуден жалтару
Кеден бажын, салықтарды, кеден алымдарын, лицензия бергенi үшiн
алынатын алымдарды немесе басқа кедендiк төлемдерiн төлеуден жалтару
әрекетi iрi мөлшерде жасалған болса, -
бес жүзден жетi жүз айлық есептiк көрсеткiшке дейiнгi мөлшерде немесе
сотталған адамның бес айдан жетi айға дейiнгi кезеңдегi жалақысының немесе
өзге де табысының мөлшерiнде айыппұл салуға, не бiр жылға дейiнгi мерзiмге
түзеу жұмыстарына, не екi жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығын шектеуге,
не төрт айға дейiнгi мерзiмге қамауға, не бiр жылға дейiнгi мерзiмге бас
бостандығынан айыруға жазаланады.
Дәл сол әрекет:
а) бiрнеше рет;
б) лауазымды адам өз қызмет бабын пайдаланып;
в) ұйымдасқан топпен немесе қылмыстық сыбайластықпен (қылмыстық
ұйыммен) жасалса –
жетi жүзден бiр мың айлық есептiк көрсеткiшке дейiнгi мөлшерде немесе
сотталған адамның жетi айдан бiр жылға дейiнгi кезеңдегi жалақысының немесе
өзге де табысының мөлшерiнде айыппұл салуға, не бiр жылдан екi жылға
дейiнгi мерзiмге түзеу жұмыстарына, не үш жылға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz