Ақша қаражаты және ақша қаражатының баламалары
МАЗМҰНЫ
бет.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1.ҚАРЖЫ РЕСУРСТАРЫН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Қаржы ресурстарын басқарудың мәні, құрамы және
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Ақша ағынын басқару түсінігі, принциптері және
әдістері ... ... ... ... ... ... ... .11
1.3 Қаржы ресурстарын басқаруда қолданылатын есеп және есептіліктің
негізгі
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .18
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚАРЖЫ РЕСУРСТАРЫН БАСҚАРУДЫҢ ӨЗЕКТІ
МӘСЕЛЕЛЕРІ(“Alakol Plant”ЖШС
МЫСАЛЫНДА) ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
2.1 Кәсіпорынның жалпы
мінездемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...30
2.2 “Alakol Plant”ЖШС-нің қаржы ресурстарын экономикалық
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
2.3 Кәсіпорынның жарғылық капиталын арттырудағы потенциалды
тәуекелдер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
3.ҚАРЖЫ РЕСУРСТАРЫН ТИІМДІ БАСҚАРУДЫҢ
ШЕШУШІ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...51
3.1 Қаржы ресурстарын басқару тиімділігін арттыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ..51
3.2 Қаржылық ресурстарды басқаруда қаржылық дағдарысқа қарсы бағдарламаны
қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...58
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 67
КІРІСПЕ
Фирманың қаржылық ресурстары басқару объектісі ретінде қаржылқ
міндеттемелерді орындауға арналған сыртқы түсім мен табыс нысанында
байқалады.Алайда, қаржылық ресурстар нысандандыру көзіне байланысты жеке
жұмылдырылған немесе қарыздық болып бөлінеді.Бұлардың арасындағы
айырмашылық – кәсіпорын жабылатын жағдайда қаражат салымдарының заңды
құқықтарында.Меншік қаржылық ресурстар жұмылдырылған және қарыздық
ресурстармен есеп беру жүзеге асқаннан кейін барып өтеледі.
Қаржылық ресурстарды басқару кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын
қамтамасыз етудің, ағымдағы және келешек қаржылық қызметті басқарудың,
қаржыландыру көздерін іздестірудің және оның атаулы құрылымын анықтаудың,
кәсіпорын активтерінің оптималды құрамы мен көлеміне байланысты сұрақтарды
шешу жүйесінің басты жүйесі болып табылады.
Нарықтық экономикада кәсіпорын қызметі көптеген факторлармен
анықталады.Осы факторлар объективті, кәсіпорынға тәуелді емес және
басқарушы команда жағынан бақыланатын ішкі болып негізгі топқа
бөлінеді.Бүкіл осы факторлардың әсер етуі жан-жақты бағытта болады,
сондықтан фирма басшылығы қызметінің негізгі мотиві болып мүмкін болатын
өзгерістерді алдын ала болжау мен барлық мүмкіншіліктерді қолдану табылады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі – нарықтық экономикада кәсіпорынның
тиімді шарушылық жүргізуде қаржылық ресурстарды басқарудың қажеттілігі.
Өйткені қаржылық ресурстарды басқарусыз ешбір кәсіпорынның, ұйымның
атқаратын қызметі іске аспайды және де кәсіпорын үшін өз қызметтерін
жүргізу қаржылық қызметісіз, яғни ақша ағынын басқару, қаржылық
тәуекелдерді минималдау, жарғылық капталды құру және есеп айырысу
операцияларын жүргізусіз мүмкін емес.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - кәсіпорын қызметіндегі қаржылық
ресурстарды тиімді басқару және оларды ұйымдастыру мәселелерін талдап
маңыздылығы мен мағынасын ашып талдау.
Осы мақсаттарға байланысты келесі міндеттер туындайды:
1) капитал қозғалысы механизмінің жан-жақтылығын анықтау;
2) ақша қаражаттар ағынының принциптері мен әдістері;
3) есеп айырысу қызметіндегі негізгі көрсеткіштерді талдау;
4) қаржылық ресурстарды басқару тиімділігін жетілдіру шараларын
зерттеу.
Кәсіпорындағы басшылық қызметі өте әрқилы болады және де олар
күнделікті көптеген әртүрлі сипаттағы шешімдер қабылдайды.Дегенмен, кез
келген басқару шешімдері қаржылық ресурстардың өзгеруіне алып келеді –
персонал жұмысының қысқаруы мен жұмысқа қабылдау туралы шешімдерге қатысты
ма, әлде өндіріс көлемінің ұлғаюы туралы шешімдерге қатысты ма, немесе
керісінше, сұранысы жоқ өнімдерді шығару ма... Бұл жерде кері байланыс
байқалады: кез келген басқару шешімдерін қабылдау мен оны іске асыру
мүмкіншілігі кәсіпорынның қаржылық ресурстары мен меншіктенушінің қарыз
қаражаттар көлеміне байланысты шектеледі.Осы шектеулерге байланысты
кәспорынның қайта ұйымдастырылуы немесе жабылуына дейін жағдайы нашарлауы
мүмкін.
Осы жұмысты орындау барысында Ю.Бригхем Р.А.Брейли мен С.С. Майерс
деген шетелдік ғалымдардың зерттеулері қарастырылған.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылық басқару жүйесінің
ұйымдастырушылық құрылымы және де оның кадрлық құрамы кәсіпорын қызмет түрі
мен көлеміне байланысты әртүрлі тәсілдерімен құрылуы мүмкін.Ірі
компанияларға арнайы қаржы директорын тағайындау тән.Шағын кәсіпорындарда
қаржы менеджер қызметін бірінші басшы немесе бас бухгалтер атқарады.
Дипломдық жұмыс үш тараудан тұрады. Бірінші тарауында, қаржылық
ресурстарды басқарудың теоретикалық негіздері, яғни қаржылық ресурстарды
басқарудың мәні, құрамы және құрылымы, ақша қаражаттар ағынын басқару
түсінігі және олардың принциптері мен әдістері, сонымен қатар ақша
қаражаттар қозғалысы туралы есеп, қаржылық есеп, бухгалтерлік есеп, капитал
өзгерістері туралы есеп және пайдалар мен зияндар туралы есеп берудің
құрылымы жазылған.
Екінші тарауда, кәсіби іс-тәжірибеден өту орнына байланысты Alakol
Plant ЖШС-нің жалпы сипаттамасы, өндіріс бағыты туралы мәліметтер
жазылған. Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі - Alakol Plant ЖШС болып
табылады және де аталған кәсіпорынның қаржы - экономикалық қызметі жазылған
және қаржы ресурстармен танысу қарастырылған.
Үшінші тарауда,қаржы ресурстарын тиімді басқаруды жетілдіру жолдары
қарастырылған. Сондай-ақ үкіметтің қаржылық дағдарысқа қарсы бағдарламасы
мен жарғылық капиталды құруда тәуекелдерді минималдау механизмі жазылған.
1 ҚАРЖЫ РЕСУРСТАРЫН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРЕТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1Қаржы ресурстарының мәні, құрамы және құрылымы
Фирманың қаржылық ресурстары басқару объектісі ретінде қаржылқ
міндеттемелерді орындауға арналған сыртқы түсім мен табыс нысанында
байқалады.Алайда, қаржылық ресурстар нысандандыру көзіне байланысты жеке
жұмылдырылған немесе қарыздық болып бөлінеді.Бұлардың арасындағы
айырмашылық – кәсіпорын жабылатын жағдайда қаражат салымдарының заңды
құқықтарында.Меншік қаржылық ресурстар жұмылдырылған және қарыздық
ресурстармен есеп беру жүзеге асқаннан кейін барып өтеледі.
Меншік қаржылық ресурстар мыналарға байланысты қалыптасады:
1) Жарғылық капитал иесімен ұсынылатын капитал;
2) Кәсіпорын жинаған резервтер – ағымдағы кезеңнің үлестірілмеген
табыстары, резервтік қорлардың әртүрлі жолдармен қалыптасқан және
өткен кезеңнен жиналған үлестірілмеген табыс.
3) Басқа да заңды және жеке тұлғалардың салымдары(қаржыландыру,
қайырымдылық салымдар және т.б.)
Жұмылдырылған және қарыздық қаржыландыру көздеріне жататындар:
1) Банктік ссудалар мен басқа да қаржы – несие саласындағы мекемелер
2) Қор нарығындағы операцияларды жүзеге асыру жолымен тартылған
қаражаттар(ұзақ борышқорлық бағалы қағаздарды эмиссиялау мен
орналастыру)
3) Несиегерлік берешектер.
Қаржылық көздерді ішкі және сыртқы деп бөлу кәсіпорынның өзіне
қатынасымен шарттасылған, құрылтайшы мен акционерлермен тартылған қосымша
қаражаттар да сыртқы қаржыландыру көздеріне жатады.
Сыртқы қаржылық ресурстарды меншік және қарыздық деп, екі топқа бөлуге
болады.Бұндай бөлу кәсіпорын дамуындағы сыртқы қатысушылармен салынатын
капитал нысанымен шарттасылған: кәсіпкерлік немесе ссудалық
капитал.Сәйкесінще, кәсіпкерлік капиталды салу нәтижесі болып, ссудалық
капиталды салу нәтижесіндегі тартылған меншік қаржылық ресурстарды құру
табылады.
Кәсіпкерлік капитал дегеніміз – әртүрлі кәсіпорындарға пайда мен
кәсіпорынды басқару құқығын алу мақсаында салынатын капитал.
Ссудалық капитал – бұл ақылылық және қайтарымдылық шартымен берілетін
ақшалай капитал.Кәсіпкерлік капиталға қарағанда, ссудалық капитал фирмаға
салынбайды, ол пайыз алу мақсатында уақытша қолдануға беріледі.Бұл бизнес
түрімен арнайы қаржы – несие институттар(банктер, зейнетақы қорлары,
инвестициялық қорлар және т.б.)айналысады.
Фирманың барлық қаржылық ресурстары фирма өкімінде болу уақытына
байланысты қысқа мерзімді (1 жылға дейін) және ұзақ мерзімді(1 жылдан
артық) болып бөлінеді.
Меншік қаржылық ресурстар – бұл кәсіпорын құрылған уақытта құрылатын
барлық қаржылық ресурстардың базалық бөлігі.Бастапқы кезеңде уәсіпорын
қызметінің қаржылық ресурстардың бұл бөлігі, кәсіпорынның қор немесе
жарғылық капитал ретінде беріледі.Осының салдарынан компанияның даму
үрдісінде меншік қаражаттар әртүрлі қорлар мен үлестірілмеген пайданың
есебінен толтырылады.
Кәсіпорынның ұйымдық – құқықтық формасына байланысты оның жарғылық
капиталы жарғылық капиталға пайлар, үлестер және т.б. салу, акцияларды
шығару мен оларды сату есебінен қалыптасады.
Жарғылық капиталға салымдар салынып кәсіпорын құрылған кезде ол
салымдар ақша қаражаттар, материалдық және материалдық емес активтер болуы
мүмкін.Жарғылық капиталға активтер салымдар ретінде салынған уақытта
шаруашлық жүргізуші субъектіге (ШЖС) меншік құқығы берілмейді.Бұл дегеніміз
инвесторлар объектіге заттық құқықтарын жоғалтады.Кәсіпорын жабылатын
жағдайда немесе қатысушы ұйымнан шығатын болса, онда ол тек қана қалған
мүліктің үлесінен өтемақы алуға құқығы бар, бірақ жарғылық капиталға салым
ретінде салынған объектілерді қайтаруға емес, басқаша айтқанда, жарғылық
капитал кәсіпорынның инвесторлар алдында міндеттемелер сомасын білдіреді
[25,81б].
Жарғылық капиталдың мөлшері кәсіпорынның тіркелуі кезінде хабарланады,
ал жарғылық капиталдың мөлшерін өзгерту(қосымша эмиссия, акциялардың
номиналды құнын төмендету, қосымша өзгерістер енгізу, жаңақатысушыларды
қабылдау және т.б.), тек қана белгілі бір қарастырылған заңдар мен
құрылтайшы құжаттарымен іске асады.Кәсіпорын капиталы ұзақ уақытта ақшалай
нысанында жатуға болмайды, себебі ол пайда табу мақсатында салынуы
қажет.Кәсіпорын кассасында немесе оның банк шотындағы қалдық ақша қаражаты
ешқандай пайда алып келмейді.
Өнім өндірісі мен қызмет көрсету үрдісінде жаңа құн құрылады, бұл құн
сатудан түскен табыс сомасына байланысты анықталады.Бұл, өндіріске
жұмсалған қаражатты қайтарудың негізгі көзіболып табылады, ақша қаражат
қорын қалыптастыру ақша айналымының үздіксіздігін қамтамасыз етеді.
Кәсіпорын түскен түсімнен материалдық шығындарды(шикізат, материалдар,
отын, электрқуаты және де кәсіпорынға көрсетілген қызметтер) өтеуі
қажет.Түскен түсімнің бір бөлігі амортизациялық аударымдарды қалыптастыруға
бағытталады.Түсімнен қалған бөлігі жалпы табыс немесе қайта құрылған құнды
құрайды, ол кәсіпорын пайдасын қалыптыстыру мен еңбекақыға, сонымен қатар
бюджнттік емес қорларға аударымдар, салықтар және басқа да міндетті
төлемдерді өтеуге бағытталуы қажет.
Өткізуден түскен түсім қаражат айналымынан аяқталады.Өндіріске
салынған қаражат айналымының нәтижесі болып, пайда мен амортизациялық
аударымдар табылады.лар кәсіпорынның меншік қаржылық ресурстары болып
табылады, ал оларды мақсаттық қолдану өндірісті кеңейтуге көмектеседі.
Нақты айтқанда компания ресурстары айналым қоры мен айналмайтын
активтер түрінде қалыптасады.Айналмайтын активтерге негізгі қорлар,
материалдық емес активтер, аяқталмаған құрылысқа қаажат салу, бағалы
қағаздар мен басқа да кәсіпорынға ұзақ мерзімді қаржлық салымдар.
Активтердің жалпы құнының азғантай үлесі ереже бойынша негізгі және
айналым қоры жатады.Сәйкесінше басқару шешімдерінің көбісі осы ресурстар
түрін қалыптастыру, пайдалану және бөлумен байланысты болады.Негізгі және
айналым құралына сәйкесінше, негізгі және айналым қорларының ақшалай бағасы
жатады.
Негізгі құралдар, өз кезегінде қаражат айналым процесіне байланысты
өндірістік айнаым қоры мен айналыс қоры болып бөлінеді.
Өндірістік айналым қорларына жаатындар:
1) Өндірістік қорлар – еңбек заты (шикізат, сатып алынатын жартылай
фабрикатта, негізгі және көмекші материалдар, отын, ыдс, ақшалай
бөліктер) және белгілі шектегі еңбекқұралдары(арзан бағалы және
макротозған затар);
2) Аяқталмаған өндіріс – өнімді өңдеу мен дайындау үрдісіне жататын
еңбек заттары;
3) Болашақ кзеңнің шығындары – ағымдағы жылдың, бірақ болашақ кезеңнің
өндірілетін және өткізілетін өнімнің өзіндік құн есебінен өтелетін
шығындар;
Айналыс қоры айналыс саласына қызмет көрсетеді және осыған
жататындар:
1) Қоймадағы және тұтынушыларға жөнелтілген дайын өнім;
2) Кассадағы және банк шотындағы ақша қаражаттары;
3) Есеп айырысу құралдары;
4) Дебиторлық берешектер.
Өндірістік айналым қоры және айналыс қоры компания қызметіндегі
айналым құралы мен ресурстар құнын қамтамасыз етеді.Айналым қорының
элементтерінің жетіспеушілігі немесе артық болуы өндіріс көлемінің
қысқаруына, пайданың төмендеуіне және компанияның қаржылық жағдайының
нашарлауына әкеледі.Сондықтан компанияның айналым капиталын басқару мақсаты
айналым құралдарына номиналды қажеттілікті анықтау болып табылады.
Белгілі бір кәсіпорынның айналым құралының көлемі, оның құрамы және
құрылымы өндіріс сипаты мен күрделілігіне, өндірістік циклұзақтығына,
қолданылатын шикізаттың құнына байланысты болады.
Негізгі қорлар кәсіпорынның блансына тіркеледі және қолданыста,
босалқы қорда болуы мүмкін және де жалға берілуі немесе басқа кәсіпорын
қолдануы мүмкін.
Негізгі қорлар өндірістік тағайындау объектілері(өндірістік процеске
тікелей қатысы бар), өндірістік емес объектілері(өндіріс прцесінің өмір
сүруіне және тұрғын үй-коммуналдық шаруашылыққа, денсаулық сақтау, білім,
мәдениет салаларына арналған)болып бөлінеді[13,24б].
Негізгі құралдар төрт кезеңге бөлінетін шаруашылық айналым жасайды:
1) Негізгі қорларды салу;
2) Амортизация;
3) Негізгі қорларды толық қалпына келтіру үшін қаражат жинақталуы;
4) Қаржы жұмсау арқылы жүзеге асатын негізгі қорды ауыстыру.
Кәсіпорын қызметін талдау мен бағалауда өзінің тарихи дамуында бірнеше
әдістемелер пайдаланылады:
• Көбінесе қолданылатын аналитикалық қызмет бухгалтерлік
есептеме.Бухгалтерлік баланс элементарлы үлгіде қызмет етеді.Бұл
дегеніміз кәсіпорын ресурстары – материалдық, қаржылық, ақшалай
активте орналасады, ал қаржыландыру көздері пассивте
болады.Пайда бойынша есеп беру кәсіпорынның пайдасы мен
шығындарын қалыптастыру механизмі жатады.Ақша қаражатының
қозғалысы бойынша есеп беруге әртүрлі салалардағы қызметті
жүзеге асыру жатады және сәйкесінше, есеп беру кезеңінде
кәсіпорынның саясаты туралы қорытынды жасауға көмектеседі.Осыған
орай бухгалтерлік есеп беру компанияның қаржылық жағдайын
зерттеу үшін жақсы дерек болып табылады.
• Экономикалық тәсіл кәсіпорынды өндіріс факторларының
ұштастырылған орталығы ретінде анықтайды.Ол келесідей
көрсетіледі:
нақты кіріс ағын
нақты шығыс ағын
Өндіріс факторларды
ұштастыру
процесі
қаржылық шығыс ағын
қаржылық кіріс ағын
Cурет 1 – кәсіпорын өндіріс факторлардың бірігу орталығы ретінде
Деректер негізі: [1,216б].
Кәсіпорын қызметі әртүрлі байланыстарды тудырады, олар кәсіпорын мен
сыртқы орта арасында әртүрлі уақыт кезеңдеріне жинақталады.Бұл байланыстар
қаржылық ресурстар ағыны(шығыс ағын – шикізатты төлеу, қуат, жұмыс күші;
кіріс ағын – қызмет көрсету мен өнімді өткізуден түсетін түсімдер) және
нақты ресурстар ағыны(кіріс ағын – шикізат пен матералдарды иелену, жұмыс
күші шығындары, қуат; шығыс ағын – тауарды сату, кәсіпорын активтерін сату)
түрінде көрінеді.Әдетте қаржылық және нақты ағындар белгілі бір уақытта
ажырауы мүмкін және кәсіпорынның қаржылық операцияларымен жүзеге асатын
жеке қаржылық ағындармен толықтырылуы мүмкін.
• Ұйымдастырушылық тәсіл бұл – фирманы белгілі бір экономикалық
мақсаттары бар адамдар бірлестігі ретінде қарастырады.Бұл
дегеніміз кәсіпорын өзінің қызметінде экономикалық параметрлерден
басқа әлеуметтік және еңбек параметрлерін ескереді.Осыған орай
кәсіпорынның ақпараттық және коммуникациялық саясаты стратегияның
басты факторы болып саналады, ал кәсіпорынның қызметі
басқарушылық құбылыс ретінде талқыланады.Ұйымдастырушлық тәсіл
гипотезасыкөптеген факторларды ажыратады және заңдардың
тұрақсыздығы мен жеткіліксіздігінің әсер етуін қадағалау қиын
немесе тіпті мүмкін емес.Ұйымдастырушылық тәсіл бойынша фрма
қызметіне жалпы талдау жасаудың сыртқы орта мен шешім қабылдауға
әсерн тигзетін тұлғаларды зерттеуде және де кәсіпорын дамуына
стратегия құруда маңызы зор[1,218б].
Қаржылық ресурстарды басқару.
Қаржылық ресурстарды басқару кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын
қамтамасыз етудің, ағымдағы және келешек қаржылық қызметті басқарудың,
қаржыландыру көздерін іздестірудің және оның атаулы құрылымын анықтаудың,
кәсіпорын активтерінің оптималды құрамы мен көлеміне байланысты сұрақтарды
шешу жүйесінің басты жүйесі болып табылады.
Кәсіпорынның қаржылық қызметінің осы уақытқа дейін ешқандай мағынасы
болмаған.Оның жұмыстары қатаң белгілі бір формалар мен есеп айырысулар және
элементарлы қаржылық жоспар мен есеп берулерді құруға бағытталған
болатын.Қаржылық жұмыстар бухгалтерия бөлімінің шеңберінде бір қызметімен
бірлескен болатын.Әрине екі әртүрлі кәсіптің арасында тығыз байланыс бар:
бухгалтер берілген трансакциялардың ашалай мағынасын тіркеп, қорытынды
бухгалтерлік баланс құжатына енгізеді; қаржыгер көптеген белгісіздердің
арасынан осының мағынасын қалыптастырады.
Басшы немесе қаржылық менеджердің жұмысы белгісіздік жағдайда шншім
қабылдаумен байланысты, бұл шығармашылық қасиетті, жоғары тәуекелге бару
және тәуекел деңгейін бағалауды, сыртқы ортада жаңашылдықты қабылдай білуді
қажет етеді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылық басқару жүйесінің
ұйымдастырушылық құрылымы және де оның кадрлық құрамы кәсіпорын қызмет түрі
мен көлеміне байланысты әртүрлі тәсілдерімен құрылуы мүмкін.Ірі
компанияларға арнайы қаржы директорын тағайындау тән.Шағын кәсіпорындарда
қаржы менеджер қызметін бірінші басшы немесе бас бухгалтер атқарады.
Қаржы менеджер қызметі негізіне төрт негізгі функциялар кіреді:
жоспарлау, ұйымдастыру, ынталандыру және бақылау.Осы функциялардың қосымша
объектісі болып қаржылық кәсіпорындар, ал ынталандыру объектісі болып
менеджердің өзі табылады.
Нарықтық экономикада кәсіпорын қызметі көптеген факторлармен
анықталады.Осы факторлар объективті, кәсіпорынға тәуелді емес және
басқарушы команда жағынан бақыланатын ішкі болып негізгі топқа
бөлінеді.Бүкіл осы факторлардың әсер етуі жан-жақты бағытта болады,
сондықтан фирма басшылығы қызметінің негізгі мотиві болып мүмкін болатын
өзгерістерді алдын ала болжау мен барлық мүмкіншіліктерді қолдану
табылады[5,24б].
Нарықтық экономикада кәсіпорын қызметінің үш негізгі мақсаты бөліп
көрсетеді: 1)тіршілік; 2)пайда алу; 3)фирма дамуындағы экономикалық
өсу.Қаржылық контексте бұл мақсаттар:1)кәсіпорын шаруашылық жүргізуші
бірлестік ретінде тіршілік етуіне қажетті шарт-қаржылыққа тұрақтылық;
2)рентабелділік; 3)экономикалық өсу.
Осыған орай кәсіпрынның қаржылық тұрақтылығына жетудің бірінші кезекті
мәселесі болып табылады.
Қаржылық тұрақтылық түсінігі кәсіпорын қызметіндегі тұлғалар
топтарының әртүрлі пікірлермен түсіндіріледі, акционерлерді көбінесе
кәсіпорынның керекті табыс табу қабілеті қызықтырады, егерде меншік иесі
мен басшылардың функцияларын бөлетін болса, онда кәсіпорын қызметіне аз
көңіл бөледі.Несие берушілер кәсіпорынға берілген қаражаттарды уақытында
қайтару бойынша сұрақтарға көп көңіл бөледі.Фирманың қаржылық жағдайының
өзгерістерімен көбінесе басқарушы персонал топтары айналысады.Олар
кәсіпорын қызметін көптеген ақпаратпен қамтамасыз етеді.
Кәсіпорындағы басшылық қызметі өте әрқилы болады және де олар
күнделікті көптеген әртүрлі сипаттағы шешімдер қабылдайды.Дегенмен, кез
келген басқару шешімдері қаржылық ресурстардың өзгеруіне алып келеді –
персонал жұмысының қысқаруы мен жұмысқа қабылдау туралы шешімдерге қатысты
ма, әлде өндіріс көлемінің ұлғаюы туралы шешімдерге қатысты ма, немесе
керісінше, сұранысы жоқ өнімдерді шығару ма... Бұл жерде кері байланыс
байқалады:кез келген басқару шешімдерін қабылдау мен оны іске асыру
мүмкіншілігі кәсіпорынның қаржылық ресурстары мен меншіктенушінің қарыз
қаражаттар көлеміне байланысты шектеледі.Осы шектеулерге байланысты
кәспорынның қайта ұйымдастырылуы немесе жабылуына дейін жағдайы нашарлауы
мүмкін.
Алайда, кәсіпорында қаржылық ресурстардың белгілі бір резервтік қоры
болуы керек.Олар кәсіпорынның стратегиялық мақсаттарын жүзеге асыру, сондай-
ақ, оның күнделікті және ағымдағы міндеттерін орындау үшін қажет.Кәсіпорын
активтерін тиімді пайдалану мүмкіншіліктері мен ресурстардың резервтік
қорын қалыптастыруға бірқатар факторлар әсерін тигізеді – тұтастай
экономика мен әлемдік экономика тенденциялары.
Нарықтық экономикадағы кез келген кәсіпорын, оның қызметінің өзіндік
ерекшелігіне қарамастан, басқару шешімдердің көмегімен іске асатын ақша
қаражаттар қозғалысы мен қаржылық қатынастар жүйесі ретінде сипатталуы
мүмкін.Бұл тәсіл 90 жылдарда ерекше мәнге ие болатын,сондай-ақ фирманың
акционерлік құнын құру концепциясы ретінде қолданылған.Акционерлік құнды
құру инвесторлар күткен ақша қаражаттар ағынынан көп болуына
байланысты.Сәйкесінше, кәсіпорын ойдағыдай басқарылатын жүйе ретінде
болашақта да оң ақша ағынын әкеледі.
1.2 Ақша ағынын басқару түсінігі, принциптері және әдістері
Нарыққа кіре алмаған, кәсіпорын басшыларының ең үлкен қателігі
қаржылық менеджмент заңдарын елемеушілігі мен жете бағаламауы болып
табылады.Кәсіпорын қызметінің жетістіктерін жоспарлаудың басты шарты ақша
қаражаттармен қамтамасыз етілуін бағалау болып табылады және де
кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау ақша қаражаттар ағынын талдаусыз
мүмкін емес.
Ақша ағыны түсінігінің бірнеше мағынасын бөлуге болады.”Бос резерв” –
кәсіпорын өкімінде болатын ақшаның статистикалық деңгейдегі сандық
мағынасы.Ақша ағыны инвестор үшін инвестициядан күтілетін болашақ
табыс.Кәсіпорын басшылығының көзқарасы бойынша динамикалық деңгейде, ақша
ағыны кәсіпорынның ақша қоры қозғалысы немесе алдағы кезеңде олардың
қозғалысы туралы ақпарын білдіретін болашақ жоспар.
Қаржы менеджмент мамандардың пікірі бойынша “ақша ағыны” түсінігі кең
мағынада талқыланады.Мысалы, қаржылық менеджмент саласындағы атақты маман
Ю.Бригхем осы түсінікке келесі анық тама береді: “Ақша ағыны: белгілі бір
кезең ішінде фирмаға келетін нақты ақша қаражаттар”.Релевантты ақша ағынын
бөлу мәселесін қарастырғанда, яғни капитал салымдарын орынды бағалау
процесіндегі нақты капитал салымдарының мақсатқа сай сұрақтарын шешу
барысында таза ақша ағынын ескеру қажет.Ол келесідей анықталады:
Таза ақша ағыны=таза табыс+амортизация=
(1)
капиталға шыққан табыс
Р.А.Брейли мен С.С. Майерс таза келтірілген құн әдісі бойынша
инвестициялық шешімдерді қабылдау процедурасын ашу барысында, ақша
қаражаттар ағынын келесідей анықтауды ұстанады:”Өндірістік – шаруашылық
қызметтің ақша қаражаттар ағыны сатылған тауардың құнын шегеру, басқа да
шығындар мен өткізуден түскен түсімге салынатын салықпен анықталады”.Бұл
ақша қаражаттар ағынына айналым капиталының өсуі, бастапқы капитал
салымдары мен жабдықтардың жойылу құны жатады.Егер күтілгендей, жойылу құны
жабдықтың қалдық баланстық құнынан жоғары блатын болса, онда пайда болған
айырмаға салық төленеді.Сондықтан осы деректерді ақша қаражат ағыны
болжамына негізілуі қажет.
Әлемдік тәжірибеде ақша ағыны “cash flow” сөзімен белгіленеді. Бұл
көрсеткіш АҚШ-та пайда болған және келесі рет бөлуге дейінуақытша қалатын
ШЖС-ң ақша қаражаттардың бір бөлігін білдіреді. Ол амортизациялық
аударымдардың, таза пайда және басқа да ақша қорлар сомасына тең.
“Сash flow” көрсеткіші ақша түсімдері мен оларды жұмсау арасындағы
сальдо ретінде қалыптасатын ШЖС-ң есеп айырысу шотындағы ақшаның қалған
сомасын анықтау үшін қолданылады. Ақша ағынында жылыстау түсімнен жоғары
болғанда, ол жағымсыз болып саналады және керісінше, оң. Бұл көрсеткіш ақша
ағыны жоспарын құру және қолма-қол балансын талдау үшін қажет.
Отандық ғалымдар ақша қаражаттар ағыны мен кәсіпорынның белгілі кезең
ішінде бүкіл төленген және түскен ақша қаражаттар арасындағы айырмашылықты
пайдамен салыстырады. Пайда кәсіпорын жұмысының тиімділік көрсеткіші мен
оның тіршілік әрекетінің көзі ретінде болады. Пайданың өсуі кәсіпорын
қызметін қайта қаржыландыру үшін қаржылық негіз жасайды және ұдайы
өндірісті және әлеуметтік, материалдық қажеттіліктерді қанағаттандыруды
жүзеге асырады. Пайда есебінен кәсіпорынның бюджеттік, банктердің және
басқа ұйымдардың алдында міндеттер орындалады.
Түскен пайда сомасы мен ақша қаражаттар көлемінің арасындағы
айырмашылық келесілерге негізделеді:
• Пайда белгілі бір кезеңде ақшалай есеп-қисап және ақшалай емес
табыстарды білдіреді;
• Пайда есептеу кезінде өнім өндірісінің шығындары өнімді
өткізгеннен кейін мойындалады;
• Ақша ағыны пайданы есептеу кезінде ескерілмейтін ақша
қаражаттар қозғалысын білдіреді: амортизация, капитал
шығындары, салықтар, айыппұлдар, борышқорлық төлемдер мен
борыштың таза сомасы, қарыздық және авансыланған қаражаттар.
Ақша қаражаттарының бар болуы ешқандай пайда әкелмейді, ал баға
деңгейінің өсуі уақытысында ақырындап сатып алу қабілеттілігін
жоғарылатады. Алайда берілген жағдайға қарамастан, ең өтімді активтердің
болуы жоғары тәуекелді төмендетуді қамтамасыз етеді.
Өнімді өткізудің өзіндік құны мен сату көлемі арасындағы айырмашылық
болып табылатын табыс ақша қаражаттар ағынына әртүрлі әсер етуі мүмкін.
Мысалы, жабдықтар мен ғимараттарды эксплуатациялаумен шарттасылған шығындар
көбінесе ақша қаражаттарды қолданумен байланысты болмайды, ал таза табысқа
амортизация сомасын қосу, тек қана ақша қаражаттар ағынының шамалы
көрсеткішін береді.
Ақша қаражаттардың түскен жалпы сомасы кәсіпорын басшылығының
ресурстарды тарту қабілетіне тәуелді болады. Салынбаған ақша қаражат
көзқарасында басшылық осы қаражаттарды ең маңызды деп есептейтін кез келген
мақсаттарға бағыттайды. Ақша ағынын басқарудың негізгі міндеттердің бірі –
ақша қаражаттар ағыны мен пайда мөлшері арасындағы байланысты анықтау, яғни
тиімді ақша ағыны нітижесінен түскен пайда ма, жоқ әлде басқа факторлардан
түскенін анықтау.
Ақша қаражаттарды басқару ақша ағынын болжау көмегімен жүзеге асады,
яғни ақша қаражаттардың түсуі мен оларды қолдану. Жергілікті жетілмеген
нарық шартында түсім мен шығынды анықтау тек қана шамалы болады.
Ақша ағынын талдау үш негізгі бағытта жүзеге асады: ағымдық,
инвестициялық және кәсіпорынның жалпы қаржылық қызметі.
Ағымдық қызмет – бұл өткізуден түскен түсім, аванс, жеткізуші шоттарын
төлеу, қысқа мерзімді несиелер мен займдар алу, еңбекақы төлеу, бюджетпен
есеп айырысу, несиелер бойынша төленетіналынатын пайыздар.
Инвесициялық қызмет – материалық емес активтер мен негізгі құралдарды
өткізнемесе иелену мен байланысты қаражаттар қозғалысы
Қаржылық қызмет – ұзак мерзімді несиелер мен қарыздарды алу,несие
бойынша міндеттемелерді өтеу,дивидендтер төлеу.
Ақша қаражаттарды басқарудың негізгі мақсаты фирма жұмыс істеуіне
қажет оларды ең төменгі мөлшерге дейін қысқарту.Қолма-қол қаражаттар
фирманың келесі мүмкіншіліктері үшін қажет: 1)сауда шегерімін ұсыну;
2)несие беру мен алу; 3)болжанбаған шығындарды төлеу.
Кәсіпорынның ақша қаражаттар ағынын тиімді басқарудың үлкен рөлі
келесі негізгі ережелер бойынша анықталады:
1. Ақша қаражаттар ағынын тиімді басқару кәсіпорынның
стратегиялық даму процесінде оның қаржылық тепе-теңдігін
қамтамасыз етеді. Бұл дамудың қарқыны, кәсіпорынның елеулі
өлшемде қаржылық тұрақтылығы ақша қаражаттар ағынының
әртүрлі түрлері қаншалықты бір-бірімен байланысты екеніне
қарай анықталады.
2. Ақша ағыны кәсіаорынның шаруашылық қызметін жүзеге асыру
үшін қызмет көрсетеді. Басқаша айтқанда, ақша ағынын
кәсіпорынның шаруашыық ағзасының “қаржылық қан айналым”
жүйесі ретінде білуге болады. Кәсіаорынның тиімді
ұйымдастырылған ақша ағыны оның “қаржылық денсаулығының”
маңызды симптомы болып табылады.
3. Ақша қаражаттар ағынын оңтайлы қалыптастыру кәсіаорынның
операциялық процесін жүзеге асыру ырғақтылығын жоғарылатуға
көмектеседі. Төлемдерді жүзеге асыруды кез келген қателік
шикізаттың және материалдың өндірістік қорларына, еңбек
өнімділік деңгейіне, дайын өнімді өткізуге және т.б. кері
әсерін тигізеді. Ақша қаражаттар ағынын тиімді ұйымдастырып,
кәсіпорынның операциялық процесін жүзеге асыруды қамтамасыз
ете отырып, өнімді өткізу мен өндіріс көлемінің өсуін
қамтамасыз етеді.
4. Ақша қаражаттар ағынын тиімді басқару кәсіпорынның қарыз алу
қажеттілігін қысқартады. Ақша ағынын белсенді басқара
отырып, ішкі көзден қалыптасатын меншік қаржылық ресурстарды
оңтайлы және үнемді қолдануды, кәсіпорынның несие алу
тәуелділігінің қарқынын төмендетуді қамтамасыз етеді.
5. Ақша қаражаттар ағынын басқару кәсіпорынның айналым
капиталын жылдамдатуды қамтамасыз ететін маңызды қаржылық
тұтқа болып табылады. Бұл ақша ағынын нәтижелі басқару
процесінде қол жеткізетін өндірістік және қаржылық кезеңін
қысқартумен және де капиталға деген қажеттілікті
төмендетумен сипатталады. Ақша ағынын тиімді басқару арқылы
айналым капиталын жылдамдату кәсіпорын пайда көлемін
ұлғайтуды қамтамасыз етеді.
6. Ақша қаражаттар ағынын тиімді басқару кәсіпорынның
төлемқабілетсіздік тәуекелін төмендетуді қамтамасыз етеді.
Тіпті шаруашылық қызметін ойдағыдай жүзеге асырып жүрген
кәсіпорындарда төлемқабілетсіздік ақша ағын түрлерінің
теңгерімсіздігінен туындауы мүмкін.
Ослайша, кез келген кәсіпорынның жұмыс істеу процесінде ақша
қаражаттар қозғалысы болады; ақша ағыны кәсіпорынның өзін-өзі қаржыландыру
деңгейін, оның қаржылық күшін, қаржылық әлеуетін және
табыстылығынбілдіреді. Кәсіпорынның ақша қаражаттар ағынын тиімді басқару
қаржылық капитал салымдарды жүзеге асыру үшін қосымша инвестициялық
ресурстарды қалыптастыруға көмектеседі [2,372б].
Ақша қаражаттар ағынын тиімді басқару мақсатында олардың белгілі бір
жіктелімі қажет. Шаруашылық процеске қызмет көрсету ауқымы бойынша ақша
ағыны былай бөлінеді:
• Жалпы кәсіпорын бойынша. Бұл ақша ағынының біріккентүрі болып
табылады және де жалпы кәсіпорынның шаруашылық процесіне
қызмет ететін ақша ағынының барлық түрлерін шоғырландырады;
• Кәсіпорын шаруашылық қызметінің бөлек түрі бойынша. Ақша
ағынының бұл түрі кәсіпорынның жиынтық ақша ағынынсаралау
нәтижесін мінездейді;
• Кәсіпорынның бөлек құрылымдық бөлімшелері бойынша.
Кәсіпорынды ұйымдастырушылық-шаруашылық құру жүйесінде дербес
басқару объектісі ретінде анықтайды.
• Бөлек шаруашылық операциялар бойынша. Дербес басқарудың
бастапқы объектісі ретінде қарастыру қажет.
Шаруашылық қызмет түрі бойынша:
• Қызмет көрсетудің бөлек түрін атқарушылар;
• Персонал еңбекақысы; салықтық төлемдер;
• Салық органдардың қайта есептеу барысында артық төленген
сомалар және есеп жүргізудің халықаралық стандарттарымен
қарастырылған басқа да төлемдер;
• Инвестициялық қызмет бойынша. Нақты және қаржылық
инвестициялауды жүзеге асыруға байланысты ақша қаражаттар
төлемі мен түсімдерді мінездейді;
• Қаржылық қызмет бойынша. Қосымша акционерлік және жарналық
капиталды тартумен байланысты ақша қаражаттар түсімі мен
төлемдер, ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді несиелер мен
қарыздарды алу, пайыздар мен дивиденттерді ақшалай нысанында
төлеу және басқа да ақша ағыны.
Ақша қаражаттар қозғалысының бағыты бойынша:
• Кәсіпорынға әртүрлі шаруашылық операциялардан түсетін ақша
қаражаттар жиынтығын мінездейтін оң ақша ағыны;
• Кәсіпорынның әртүрлі шаруашылық операцияларды жүзеге асыру
барысында төленетін ақша қаражаттар жинтығын мінездейтін
теріс ақша ағыны.
Көлемін есепеу әдісі бойынша:
• Жалпы ақша ағыны бойынша. Барлық ақша қаражаттардың түсуі
мен жұмсалу жиынтығы;
• Таза ақша ағыны. Оң және теріс ақша ағынының арасындағы
айырмашылық. Таза ақша ағыны кәсіпорынның қаржылық
қызметіндегі маңызды нәтиже болып табылады және көп жағдайда
қаржылық тепе-теңдік пен оның нарықтық құнының ұлғаю
қарқынын анықтайды.
Қаражат көлемінің жеткіліктілік деңгейі бойынша:
• Артық ақша ағыны. Нысаналық тұтынуда кәсіпорынның ақша
қаражаттар түсімі нақты қажеттіліктен жоғары болады;
• Тапшы ақша ағыны. Нысаналық тұтынуда кәсіпорынның ақша
қаражаттар түсімі нақты қажеттіліктен төмен болады.
Тіпті, таза ақша ағынының оң сомасы тапшылық ретінде
сипатталуы мүмкін, егерде кәсіпорынның барлық
қарастырылған шаруашылық қызмет бағыттары ақша қаражат
жұмсауда жоспарлы қажеттілікті қамтамасыз етпесе.
Кәсіпорын ақша ағынын зерттеу концепциясына кіреді:
1) Кәсіпорын ақша ағынының бөлек түлерін сәйкестендіру:
2) Қарастырылған кезеңде ақша ағынының жалпы көлемін анықтау.
Кәсіпорынның ақша қаражаттар ағынын басқару оның қаржылық қызметін
басқару жүйесінің маңызды құрамдас бөлігі болып табылады.
Сурет 3- кәсіпорынның ақша ағынын басқару принциптері
Деректер негізі: [2,372б].
Кәсіпорын ақша қаражат ағынын басқару жүйесінің концепциялары
келесідей:
• Ақпараттың сенімділік принципі. Ақпараттық базаны құру
белгілі бір қиыншылықтарды туғызады, себебі, бухгалтерлік
есептің әдістемелік принциптері арқыы тікелей есеп беру жоқ.
• Баланстыруды қамтамасыз ету принципі. Кәсіпорынның ақша
ағынын басқару олардың сыныптау процесінде қарастырылған
көптеген түрлері мен әртүрлігімен жұмыс істейді. Олардың бір
мақсатқа бағынуы ақша ағынының түрлері, көлемі, уақыттық
интервал және басқа да мінездемелер арқылы баланстандырылуын
қамтамасыз етуді қажет етеді. Бұл принципті жүзеге асыру
кәсіпорынның ақша ағнын басқару процесінде олардың
оңтайлануына байланысты.
• Тиімділікті қамтамасыз ету принципі. Ақша ағынын басқару
процесінде тиімділік принципін жүзеге асыру оларды
кәсіпорынның қаржылық инвестицияны іске асыру жолымен
қолданудың тиімділігін қамтамасыз етуге негізделеді.
• Өтімділікті қамтамасыз ету принципі. Ақша ағынының бөлек
түрлерінің жоғары әркелкілігі кәсіпорынның ақша
қаражаттарының уақытша тапшылығын тудырады. Сондықтан ақша
ағынын басқару процесінде олардың өтімділігінің жеткілікті
деңгейімен қамтамасыз ету қажет [9,37б].
Ақша қаражаттарды басару соңғы 20 жылда екі фактордың әсерінен
көптеген өзгерістерге ұшырады. Біріншіден, пайыздық қойылымдарда ұлғаю
тенденциясы блады, олар қражатты банкте сақтаумен байланысты баламалы
шығындарды жоғарылаады және қаржылық менеджерлерді қаражаттарды басқарудың
тиімді тәсілдерін іздеуге мәжбүр етеді. Екіншіден, жаңа технлогиялар,
әсіресе электрониканы есеп айырысуда қолдану нақты уақытта ақшамен есеп
айырысудың оңтайлану мүмкіншілігін береді.
Ақша қаражаттарды басқару ереже бойынша, фирмамен және оған қызмет
көрсететін банкпен бірігіп жүзеге асырады, сонымен қатар, осы процестің
тиімділігі қаржылық менеджердің қабілетіне байланысты болады.
Басқару әдістері қарастырады:
1) Ақша ағынын біріктіру;
2) Жолда келе жатқан ақша қаражатты қолдану;
3) Ақша түсімдерін жылдамдату
4) Банктік есеп айырысуды кеңістік-уақыттық оңтайландыру;
5) Төлемдерді бақылау.
Ақша ағыны әртүрлі бағыттар бойынша жүзеге асады. Мысалы, IBM,
“General motors” және “Hewlett-packard” сияқты компаниялардың дүниежүзі
бойынша өндірістік зауыттары бар, және де сауда өкілдіктер мен банктік
шоттар әр қалада орналасқан. Бұндай компаниялардың төлемдер алу пунктері
өткізу нарығына байланысты бір-бірінен қашықтықта орналасады. Төлемдер
жергілікті немесе орталық офистермен (пайыздар мен дивиденттер төлеу, салық
төлеу, несиелерді өтеу және т.б.) жүзеге асады. Осылайша, корпорацияның
жүздеген немесе мыңдаған банктік шоттары болуы мүмкін.
• Ақша ағынын біріктіру. Егер индивид жылына бір рет
табыс тапса, онда ол сол соманы банкке салады да
ағымдағы шығындар үшін ақшаның бір бөлігін дүркінді
шешіп, табыстың жартыжылдық мөлшермен шотында орта
қалдық қалады. Егер де ол табысты ай сайын алса, онда
жағдай қолайлы, бірақ орташа қалдық азырақ болады. Егер
де ақша ағыны жеткілікті жақсы күнделікті болжанып
тұрса, онда қаражаттың орташа қалдығы көбірек болады.
Егер де ақша қаражаттардың түсімін ретке келтірсе және
де жалдық төлемдерді төлеу, оқыту және басқа да
шығындарды күнделікті болжаса, онда орташа қалдық азаюы
мүмкін.
Болжау растығын жоғарылатуға тырысып және ақшалай төлемдер мен ақшалай
түсімдер ұштастырылуына қол жеткізсе, онда фирма шоттағы ағымдағы қалдықты
төменгі шекке қысқартуы мүмкін. Осыны біле отырып, коммуналды қызмет
көрсетумен айналысатын компаниялар, мұнай компаниялары, несие карточкасын
өндіретін компаниялар және басқалары төлеуге тиісті сомаларды аудару туралы
жеткізушілермен келіседі, ал сатып алушылармен берешектерді алу туралы
“төлем цикліне” байланысты келіседі. Бұл ақша ағынын біріктіреді және ол өз
кезегінде шоттағы қаражаттар қалдығын қысқартуға, банктік несиелерді
төмендетуге, пайыздарды төлеу шығындарын азайтуға және пайданы ұлғайтуға
төмендетеді
• Жолда келе жатқан ақша қаражаттарды қолдану. Жолда келе
жатқан ақша қаражаттар, ақша қаражат қалдығы мен
күнделікті фирманың есебінде көрсетілгендей және банк
құжаттарымен айырмашылығы бар.
Айтқандай, фирма клиентпен күндлікті 5000 $ сомада есеп айырысады,
фирманың есебінен аталған соманы шығару үшін алты күн талап етіледі. Бұл
фирманың бухгалтерлік құжаттарымен келіскенде ақша қаражаттар қалдығы
30 000 $ -ға банк құжаттарымен салыстырғада аз болады. Аталған айырмашылық
төлемдегі жолда келе жатқан қаражаттар деп аталады. Енді айтқандай, фирма
күнделікті 5 000 $қабылдағаннан бұрын сома күнделікті есепке келіп түскенше
төрт күн өтеді.
• Ақша түсімін жылдамдату. Қаржылық менеджерлер
дебиторлық қарызды құю процесін жылдамдату тәсілдерін
табуға тырысады. Ақша қаражатының керек жүйесін
табудың бірнеше тәсілдерін қарастырайық.
Локбокс жүйесі – ақша қаражаттырды басқарудың бір ескі құралы болып
табылады. Аталған жүйеде түскен чектер сатушысы бар арнайы банк бөлімшесіне
жіберіледі. Уақыт өткен сайын локбокстың жиналғаны жергілікті банк есебіне
аударылады.
Локбокс жүйесі банк арқылы чек алу үшін уақытты қысқартады. Локбоксты
қолдану ақша қаражатын , басқа жүйелерге қарағанда 1-4 күнге қысқартады.
Келесі акцепте жоспарланған төлемдер есептеу жүйесі. Аталған жүйе
сатушының есебінен фирманың есебіне келісілген күні автоматикалық кәсіпте
аударуды іске асырады. Бұл операциялар чексіз немесе қағазсыз деп аталады,
өйткені чекті қолданусыз атқарылады. Бұндай істің сатушы мен жабдықтаушының
банк есебінде көрсетіледі, бұл жүйе сапалы болып саналады.
Банк операцияларын концентрациялау.
Банк операцияларын концентрациялаудың негізгі мақсаты қорларды бір
немесе бірнеше орталық пұлдарға жұмылдыру. Ақша қаражаттарды банктерге
бөлуде, қаржаы мнеджерлерінің жұмыстарын жеңілдетеді. Банк есебіне түскен
ақша кнцентрацияланады. Жиналып жатқан шығындарды есепке алған қаржы
менеджері қаражатты жеке банктен орталық банкке аударуға шешім қабылдайды.
Бұндай жүйені іске асыру, қаражатты орталық банкке аудару жүйесі болып
табылады. Төлемді аударудың жиі қолданылатын түрі депозиттік аудару тегі
болып табылады. Жеке банктер күнделікті өз есебіндегі ақша қаражаттардың
сомасын орталық қызметке хабарлып отырады.Содан соң бұл хабар анықталған
уақытта ортаық банке жіберіледі.
Келесі кезекте банк-жинақтаушы ақша қаражаттан шығып, ертеде қойылған
мақсаииы қалдықты банк инкассатордан банк-жинақтаушыға аударады.
• Төлемдерді бақылау. Ақша қаражатарын жинауды жеделдету
процесін басқарудың бір жағы төлемдік бақылаудың бір
түрі.
Кредиторлармен есепті орталықтандыру.
Кредиторлармен есепті орталықтандыруды, ешкім ақша төлемдерін
бақылауда қолдана алмайды. Қаржы менеджеріне ақша қаражатының фирма дұрыс
түсуін бағалауға және төлем графигін құруға жол береді.
Нөлдік сальдомен есептесу. Бұл арнайы шығын есебі. Аталған уақытта
басты есеп теріс сальдо көрсетсе, онда қаражаттар банк салықтарымен
толықтырылады. Нөлдік сальдо есебі ақша қаражаттардың шығыны мен қалдығын
бақылауды жеделдетеді, банк есебінде қозғалыссыз жатқан соманы қықартады.
Шығын есептерінің бақылануы. Сол уақытта нөлдік сальдо негізінде банк-
жинақтаушыда жатқан кезде, бақыланатын шығын есебі барлық банктерде ашық
болады. Бұндай есептер алыс банктерде қолданса, аталған тәсіл алғашқыда
алыстағы есеп тәсілі болып аталады. Сол себептен, ақша қаражаттарының
қозғалысын басқару тәсілі бес жолдамаға бөлінеді:
1) Ақша қозғалысының біріктіріуі;
2) Жолда келе жатқан ақша қаражатты қолдану;
3) Ақша түсімдерін жылдамдату
4) Банктік есеп айырысуды кеңістік-уақыттық оңтайландыру;
5) Төлемдерді бақылау.
Ақшаның түсуін локбокс жүйесімен және есептеу жүйесімен жеделдету.
Төлем бақылауы үш тәсілмен жүзеге асады – кредиторлар есебін
орталықтандыру, нөлдік сальдо есебімен және бақыланатын шығын есебімен.
Барлық қозғалыстар қосымша пайда мен шығынмен бағалау кереr [17,95б].
1.3 Қаржы ресурстарын басқаруда қолданылатын есеп және есептіліктің
негізгі көрсеткіштері
Әртүрлі экономикалық белгілеріне қарай барлық есептік ақпараттар
халықаралық тәжірибеде қаржылық есептілік элементтері деп аталатын
жекеленген ірілендірілген баптарға топтастырылады.
Қаржылық есептіліктің негізгі элементтеріне активтер, міндеттемелер,
меншік капитал, табыстар, шығындар, пайда мен зияндар жатады. Алғашқы үш
элементтер кәсіпорын қаражатын және осы қаражаттың белгілі бір датадағы
көздерін сипаттайды, қалған элементтер кәсіпорынның есепті кезең ішіндегі
қаржылық жағдайына әсерін тигізген және алғашқы үш элементтердегі
өзгерістерге себепші болған шаруашылық өміріндегі операциялар мен
оқиғаларды көрсетеді.
Қаржылық есептіліктің барлық элементтері есептілік түрлерінде көрініс
табады.
Кәсіпорынның қаржылық есептілігіне:бухгалтерлік баланс, пайдалар мен
шығындар туралы есеп, капиталдағы өзгерістер туралы есеп, ақша қаражатының
қозғалысы туралы есеп және түсіндірме хат кіреді.
Шешім қабылдау үшін қаржы менеджерінде кәсіпорынның алдағы кезеңдегі
қаржылық әлеуеті мүмкіндіктерін бағалауға мүмкіндік беретін кәсіпорынның
өткен кезеңдегі қызметі туралы ақпарат болуы керек.
Мұндай ақпаратта төмендегілерге қажетті мәліметтер болуы тиіс:
• Кәсіпорынның, оның активтерін, міндеттемелері мен
меншікті капиталдарын бағалауға, сондай-ақ осы
баптардағы белгілі бір кезең бойынша өзгерістерді
бағалауға;
• Кәсіпорынның ақша қаражаты ағынын, олардың сомасын,
түсу және жылыстау мерзімін және осыларға байланысты
тәуекел факторын бағалауға;
• Инвестициялық шешімдер және несиелеу бойынша шешімдер
қабылдауға.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын көрсететін негізгі көрсеткіштер
баланста берілген.
БУХГАЛТЕРЛІК БАЛАНС
Бухгалтерлік баланс кәсіпорынның белгілі бір күндегіқаржылық жағдаын
сипаттайды және кәсіпорынның бір жағынан құрамы және пайдаланылу бағыты
бірыңғай ақша ресурсын (актив) және екінші жағынан оларды қаржыландыру
көздері бойынша бағалауын (пассив) көрсетеді.
Бухгалтерлік баланс кәсіпорын ресурстарына егжей-тежейлі сипаттама
береді. Алайда қаржы менеджментінде өткен кезеңде қабылданған шешімдердің
тиімділгін сипаттайтын және алдағы қабылданатын қаржылық шешімдер базасы
болып есептелетін бірқатар негізгі параметрлерді бөліп көрсету қажет. Бұл
көрсеткіштерге жататындар:кәсіпорын активтерінің жалпы құны, активтердің
жалпы сомасындағы ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді активтердің үлесі,
жалпы активтер сомасындағы жеке және қаржылық активтер салымының үлесі,
меншікті кпиталдың жалпы құны, салынған капитал құнының өсімі, қарыз
капиталының құны, пассивтердің жалпы сомасындағы ұзақ мерзімді қаржыландыру
көздерінің үлесі. Бұл көрсеткіштердің кейбіреулері тікелей баланста болады.
Алайда бірқатар көрсеткіштер қосымша есептеулер жүргізу, баланс
деректерін қайта топтастыру немесе бухгалтерлік есеп деректерін тарту
арқылы алынады.
Тікелей бухгалтерлік баланста берілген кәсіпорын ақпараттарында мына
көрсеткіштер болуы тиіс:
• Ақша қаражаты және ақша қаражатының баламалары;
• Сауда және басқа дебиторлық қарыздар
• Қаржы активтері, қорлар, негізгі құралдар, материалдық емес
активтер;
• Қатысу үлесі әдісі бойынша ескерілген инвестициялар;
• Сатуға арналған деп жіктелген ұзақ мерзімді активтерді
жиынтық сомасы, шығып кету тобына қосылған және сатуға
арналған деп жіктелген активтер;
• Сауда және басқа несиелік қарыздар;
• Қаржылық міндеттемелер, ағымдық салықтар бойынша
міндеттемелер мен активтер;
• Кейінге қалдырылған салық міндеттемелері мен кейінге
қалдырылған салық активтері;
• Шығып кету тобына қосылған, сату үшін ұсталған деп жіктелетін
міндеттемелер;
• Бағалау міндеттемелері;
• Аналық ұйым акционерлерінің капиталынан жеке ұсынылған
азшылық үлесі;
• Аналық ұйым акционерлеріне есептелінген капитал.
Қаржы менеджменті үшін активтерді ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді
активтерге бөлу принципті нәрсе. Кәсіпорын қысқа мерзімді және ұзақ
мерзімді активтер мен қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді міндеттемелерді
баланста өтімділік негізіндегі ұсыну сенімді және неғұрлым сыйымды ақпарат
беретін жағдайлардан басқа кезде жеке жіктемелер ретінде ұсынады. Бұл кезде
барлық активтер мен міндеттемелер еркін, үлгілі өтімділік тәртібімен
беріледі.
Айналым активтерінің неғұрлым өтімді бөлігі – ақша қаражаты. Бұл
кассадағы ақша қаражаты, банктердегі ақша қаражаты және валютадағы ақша
қаражаты. Ақша қаражаты ағымдық ақша төлемдерінде пайдалыналады. Жұмсауға
белгілі бір шектеу қойылған және тиісті цикл барысында банк есепшотынан
алуға болмайтын ақша қаражатын, сондай-ақ ағымдық төлемдерге арналмаған
ақша қаражатын талдау кезінде қаржы менеджеріайналымдағы активтер құрамына
қосуына болмайды.
Кәсіпорын үшін қолма-қол ақшаның оңтайлы сомасы қарама-қарсы
тенденциялар әсерімен анықталады. Кәсіпорынның іскерлік беделі мен
жағдаяттық шиеленіс болып қалу мүмкіндігі кәсіпорынды белгілі бір ақша
қорын иеленуге міндеттейді. Негізінен бұл ағымдық міндеттемелерді уақытында
өтеуге, еңбекті төлеуге, өндірісті дамытуға, т.б. қажет. Ақша қаражатының
болмауы кәсіпорынды банкроттыққа алып келуі мүмкін. Кәсіпорынның ақша
қаражатының сомасына инфляция да өз әсерін тигізеді. Бір жағынан ол бос
ақша қаражатының құнсыздану қауіпін арттырады. Екінші жағынан, инфляцияны
есепке алғанда тиісті төлемдер үшін ақша қажеттігі барған сайын арта
түседі. Оның үстіне, ақша қаражатының ірі сомасы бұл қаражатты есепке алу
және қозғалысына бақылау жасау проблемасын қиындатып жібереді [3,23б].
Баланс бабы – дебиторлық қарыз, яғни кәсіпорынға тиесілі, бірақ әлі
алынбаған қаражат. Дебиторлық қарыз баланста өткізудің нақты құны бойынша,
яғни осы қарызды өтеу кезінде алынуға тиісті ақша қаражаты сомасы бойынша
есептеледі. Алайда қаржы менеджменті үшін дебиторлық қарызды алудың
көрінісі неғұрлым шынайы болуы керек. Осы мақсатта таза дебиторлық қарыз –
дебиторлық қарыздың нақты сомасы мен күмәнді борыш резервіарасындағы айырма
есептелуі мүмкін.
Баланс деректері бойынша есептелетін келесі ірілендірілген бап –
төмендегілерге арналған қорлар:
• Қалыпты іскерлік цикл барысындағы сату;
• Кәсіпорын ішіндегі өндірістік тұтыну;
• Өткізілген өнімді рдан әрі дайындау мақсатында өндірістік
тұтыну.
Бұл бапқа шикізат пен материалдар, аяқталмаған өндіріс, дайын өнім,
сондай-ақ өнімді өткізуге дейінгі кәсіпорынның шарушлық қызметіне қысқа
мерзімді ақша қаражатын салуды сипаттайтын басқа да баптар қсылады. Қорлар
айналымдық активтер баптарының ішіндегі ең өтімді бап болып саналады. Бұл
бапты ақша қаражатына айналдыру сатып алушыны табу ғана емес, одан өнім
үшін ақша алуға да уақыт қажеттігін білдіреді. Қорлар бабына талдау
жасаудың тиімді қаржылық басқару үшін маңызы үлкен. Қорлардың айналым
активтерінде ғана емес, тұтас кәсіпорын активтерінде алатын меншікті
салмағы айтарлықтай. Бұл кәсіпорын өз өнімін өткізуде қиындық көріп
отырғанын, ол өз кезегінде өнімнің сапасы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
бет.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1.ҚАРЖЫ РЕСУРСТАРЫН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Қаржы ресурстарын басқарудың мәні, құрамы және
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Ақша ағынын басқару түсінігі, принциптері және
әдістері ... ... ... ... ... ... ... .11
1.3 Қаржы ресурстарын басқаруда қолданылатын есеп және есептіліктің
негізгі
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .18
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚАРЖЫ РЕСУРСТАРЫН БАСҚАРУДЫҢ ӨЗЕКТІ
МӘСЕЛЕЛЕРІ(“Alakol Plant”ЖШС
МЫСАЛЫНДА) ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
2.1 Кәсіпорынның жалпы
мінездемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...30
2.2 “Alakol Plant”ЖШС-нің қаржы ресурстарын экономикалық
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
2.3 Кәсіпорынның жарғылық капиталын арттырудағы потенциалды
тәуекелдер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
3.ҚАРЖЫ РЕСУРСТАРЫН ТИІМДІ БАСҚАРУДЫҢ
ШЕШУШІ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...51
3.1 Қаржы ресурстарын басқару тиімділігін арттыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ..51
3.2 Қаржылық ресурстарды басқаруда қаржылық дағдарысқа қарсы бағдарламаны
қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...58
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 67
КІРІСПЕ
Фирманың қаржылық ресурстары басқару объектісі ретінде қаржылқ
міндеттемелерді орындауға арналған сыртқы түсім мен табыс нысанында
байқалады.Алайда, қаржылық ресурстар нысандандыру көзіне байланысты жеке
жұмылдырылған немесе қарыздық болып бөлінеді.Бұлардың арасындағы
айырмашылық – кәсіпорын жабылатын жағдайда қаражат салымдарының заңды
құқықтарында.Меншік қаржылық ресурстар жұмылдырылған және қарыздық
ресурстармен есеп беру жүзеге асқаннан кейін барып өтеледі.
Қаржылық ресурстарды басқару кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын
қамтамасыз етудің, ағымдағы және келешек қаржылық қызметті басқарудың,
қаржыландыру көздерін іздестірудің және оның атаулы құрылымын анықтаудың,
кәсіпорын активтерінің оптималды құрамы мен көлеміне байланысты сұрақтарды
шешу жүйесінің басты жүйесі болып табылады.
Нарықтық экономикада кәсіпорын қызметі көптеген факторлармен
анықталады.Осы факторлар объективті, кәсіпорынға тәуелді емес және
басқарушы команда жағынан бақыланатын ішкі болып негізгі топқа
бөлінеді.Бүкіл осы факторлардың әсер етуі жан-жақты бағытта болады,
сондықтан фирма басшылығы қызметінің негізгі мотиві болып мүмкін болатын
өзгерістерді алдын ала болжау мен барлық мүмкіншіліктерді қолдану табылады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі – нарықтық экономикада кәсіпорынның
тиімді шарушылық жүргізуде қаржылық ресурстарды басқарудың қажеттілігі.
Өйткені қаржылық ресурстарды басқарусыз ешбір кәсіпорынның, ұйымның
атқаратын қызметі іске аспайды және де кәсіпорын үшін өз қызметтерін
жүргізу қаржылық қызметісіз, яғни ақша ағынын басқару, қаржылық
тәуекелдерді минималдау, жарғылық капталды құру және есеп айырысу
операцияларын жүргізусіз мүмкін емес.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - кәсіпорын қызметіндегі қаржылық
ресурстарды тиімді басқару және оларды ұйымдастыру мәселелерін талдап
маңыздылығы мен мағынасын ашып талдау.
Осы мақсаттарға байланысты келесі міндеттер туындайды:
1) капитал қозғалысы механизмінің жан-жақтылығын анықтау;
2) ақша қаражаттар ағынының принциптері мен әдістері;
3) есеп айырысу қызметіндегі негізгі көрсеткіштерді талдау;
4) қаржылық ресурстарды басқару тиімділігін жетілдіру шараларын
зерттеу.
Кәсіпорындағы басшылық қызметі өте әрқилы болады және де олар
күнделікті көптеген әртүрлі сипаттағы шешімдер қабылдайды.Дегенмен, кез
келген басқару шешімдері қаржылық ресурстардың өзгеруіне алып келеді –
персонал жұмысының қысқаруы мен жұмысқа қабылдау туралы шешімдерге қатысты
ма, әлде өндіріс көлемінің ұлғаюы туралы шешімдерге қатысты ма, немесе
керісінше, сұранысы жоқ өнімдерді шығару ма... Бұл жерде кері байланыс
байқалады: кез келген басқару шешімдерін қабылдау мен оны іске асыру
мүмкіншілігі кәсіпорынның қаржылық ресурстары мен меншіктенушінің қарыз
қаражаттар көлеміне байланысты шектеледі.Осы шектеулерге байланысты
кәспорынның қайта ұйымдастырылуы немесе жабылуына дейін жағдайы нашарлауы
мүмкін.
Осы жұмысты орындау барысында Ю.Бригхем Р.А.Брейли мен С.С. Майерс
деген шетелдік ғалымдардың зерттеулері қарастырылған.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылық басқару жүйесінің
ұйымдастырушылық құрылымы және де оның кадрлық құрамы кәсіпорын қызмет түрі
мен көлеміне байланысты әртүрлі тәсілдерімен құрылуы мүмкін.Ірі
компанияларға арнайы қаржы директорын тағайындау тән.Шағын кәсіпорындарда
қаржы менеджер қызметін бірінші басшы немесе бас бухгалтер атқарады.
Дипломдық жұмыс үш тараудан тұрады. Бірінші тарауында, қаржылық
ресурстарды басқарудың теоретикалық негіздері, яғни қаржылық ресурстарды
басқарудың мәні, құрамы және құрылымы, ақша қаражаттар ағынын басқару
түсінігі және олардың принциптері мен әдістері, сонымен қатар ақша
қаражаттар қозғалысы туралы есеп, қаржылық есеп, бухгалтерлік есеп, капитал
өзгерістері туралы есеп және пайдалар мен зияндар туралы есеп берудің
құрылымы жазылған.
Екінші тарауда, кәсіби іс-тәжірибеден өту орнына байланысты Alakol
Plant ЖШС-нің жалпы сипаттамасы, өндіріс бағыты туралы мәліметтер
жазылған. Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі - Alakol Plant ЖШС болып
табылады және де аталған кәсіпорынның қаржы - экономикалық қызметі жазылған
және қаржы ресурстармен танысу қарастырылған.
Үшінші тарауда,қаржы ресурстарын тиімді басқаруды жетілдіру жолдары
қарастырылған. Сондай-ақ үкіметтің қаржылық дағдарысқа қарсы бағдарламасы
мен жарғылық капиталды құруда тәуекелдерді минималдау механизмі жазылған.
1 ҚАРЖЫ РЕСУРСТАРЫН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРЕТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1Қаржы ресурстарының мәні, құрамы және құрылымы
Фирманың қаржылық ресурстары басқару объектісі ретінде қаржылқ
міндеттемелерді орындауға арналған сыртқы түсім мен табыс нысанында
байқалады.Алайда, қаржылық ресурстар нысандандыру көзіне байланысты жеке
жұмылдырылған немесе қарыздық болып бөлінеді.Бұлардың арасындағы
айырмашылық – кәсіпорын жабылатын жағдайда қаражат салымдарының заңды
құқықтарында.Меншік қаржылық ресурстар жұмылдырылған және қарыздық
ресурстармен есеп беру жүзеге асқаннан кейін барып өтеледі.
Меншік қаржылық ресурстар мыналарға байланысты қалыптасады:
1) Жарғылық капитал иесімен ұсынылатын капитал;
2) Кәсіпорын жинаған резервтер – ағымдағы кезеңнің үлестірілмеген
табыстары, резервтік қорлардың әртүрлі жолдармен қалыптасқан және
өткен кезеңнен жиналған үлестірілмеген табыс.
3) Басқа да заңды және жеке тұлғалардың салымдары(қаржыландыру,
қайырымдылық салымдар және т.б.)
Жұмылдырылған және қарыздық қаржыландыру көздеріне жататындар:
1) Банктік ссудалар мен басқа да қаржы – несие саласындағы мекемелер
2) Қор нарығындағы операцияларды жүзеге асыру жолымен тартылған
қаражаттар(ұзақ борышқорлық бағалы қағаздарды эмиссиялау мен
орналастыру)
3) Несиегерлік берешектер.
Қаржылық көздерді ішкі және сыртқы деп бөлу кәсіпорынның өзіне
қатынасымен шарттасылған, құрылтайшы мен акционерлермен тартылған қосымша
қаражаттар да сыртқы қаржыландыру көздеріне жатады.
Сыртқы қаржылық ресурстарды меншік және қарыздық деп, екі топқа бөлуге
болады.Бұндай бөлу кәсіпорын дамуындағы сыртқы қатысушылармен салынатын
капитал нысанымен шарттасылған: кәсіпкерлік немесе ссудалық
капитал.Сәйкесінще, кәсіпкерлік капиталды салу нәтижесі болып, ссудалық
капиталды салу нәтижесіндегі тартылған меншік қаржылық ресурстарды құру
табылады.
Кәсіпкерлік капитал дегеніміз – әртүрлі кәсіпорындарға пайда мен
кәсіпорынды басқару құқығын алу мақсаында салынатын капитал.
Ссудалық капитал – бұл ақылылық және қайтарымдылық шартымен берілетін
ақшалай капитал.Кәсіпкерлік капиталға қарағанда, ссудалық капитал фирмаға
салынбайды, ол пайыз алу мақсатында уақытша қолдануға беріледі.Бұл бизнес
түрімен арнайы қаржы – несие институттар(банктер, зейнетақы қорлары,
инвестициялық қорлар және т.б.)айналысады.
Фирманың барлық қаржылық ресурстары фирма өкімінде болу уақытына
байланысты қысқа мерзімді (1 жылға дейін) және ұзақ мерзімді(1 жылдан
артық) болып бөлінеді.
Меншік қаржылық ресурстар – бұл кәсіпорын құрылған уақытта құрылатын
барлық қаржылық ресурстардың базалық бөлігі.Бастапқы кезеңде уәсіпорын
қызметінің қаржылық ресурстардың бұл бөлігі, кәсіпорынның қор немесе
жарғылық капитал ретінде беріледі.Осының салдарынан компанияның даму
үрдісінде меншік қаражаттар әртүрлі қорлар мен үлестірілмеген пайданың
есебінен толтырылады.
Кәсіпорынның ұйымдық – құқықтық формасына байланысты оның жарғылық
капиталы жарғылық капиталға пайлар, үлестер және т.б. салу, акцияларды
шығару мен оларды сату есебінен қалыптасады.
Жарғылық капиталға салымдар салынып кәсіпорын құрылған кезде ол
салымдар ақша қаражаттар, материалдық және материалдық емес активтер болуы
мүмкін.Жарғылық капиталға активтер салымдар ретінде салынған уақытта
шаруашлық жүргізуші субъектіге (ШЖС) меншік құқығы берілмейді.Бұл дегеніміз
инвесторлар объектіге заттық құқықтарын жоғалтады.Кәсіпорын жабылатын
жағдайда немесе қатысушы ұйымнан шығатын болса, онда ол тек қана қалған
мүліктің үлесінен өтемақы алуға құқығы бар, бірақ жарғылық капиталға салым
ретінде салынған объектілерді қайтаруға емес, басқаша айтқанда, жарғылық
капитал кәсіпорынның инвесторлар алдында міндеттемелер сомасын білдіреді
[25,81б].
Жарғылық капиталдың мөлшері кәсіпорынның тіркелуі кезінде хабарланады,
ал жарғылық капиталдың мөлшерін өзгерту(қосымша эмиссия, акциялардың
номиналды құнын төмендету, қосымша өзгерістер енгізу, жаңақатысушыларды
қабылдау және т.б.), тек қана белгілі бір қарастырылған заңдар мен
құрылтайшы құжаттарымен іске асады.Кәсіпорын капиталы ұзақ уақытта ақшалай
нысанында жатуға болмайды, себебі ол пайда табу мақсатында салынуы
қажет.Кәсіпорын кассасында немесе оның банк шотындағы қалдық ақша қаражаты
ешқандай пайда алып келмейді.
Өнім өндірісі мен қызмет көрсету үрдісінде жаңа құн құрылады, бұл құн
сатудан түскен табыс сомасына байланысты анықталады.Бұл, өндіріске
жұмсалған қаражатты қайтарудың негізгі көзіболып табылады, ақша қаражат
қорын қалыптастыру ақша айналымының үздіксіздігін қамтамасыз етеді.
Кәсіпорын түскен түсімнен материалдық шығындарды(шикізат, материалдар,
отын, электрқуаты және де кәсіпорынға көрсетілген қызметтер) өтеуі
қажет.Түскен түсімнің бір бөлігі амортизациялық аударымдарды қалыптастыруға
бағытталады.Түсімнен қалған бөлігі жалпы табыс немесе қайта құрылған құнды
құрайды, ол кәсіпорын пайдасын қалыптыстыру мен еңбекақыға, сонымен қатар
бюджнттік емес қорларға аударымдар, салықтар және басқа да міндетті
төлемдерді өтеуге бағытталуы қажет.
Өткізуден түскен түсім қаражат айналымынан аяқталады.Өндіріске
салынған қаражат айналымының нәтижесі болып, пайда мен амортизациялық
аударымдар табылады.лар кәсіпорынның меншік қаржылық ресурстары болып
табылады, ал оларды мақсаттық қолдану өндірісті кеңейтуге көмектеседі.
Нақты айтқанда компания ресурстары айналым қоры мен айналмайтын
активтер түрінде қалыптасады.Айналмайтын активтерге негізгі қорлар,
материалдық емес активтер, аяқталмаған құрылысқа қаажат салу, бағалы
қағаздар мен басқа да кәсіпорынға ұзақ мерзімді қаржлық салымдар.
Активтердің жалпы құнының азғантай үлесі ереже бойынша негізгі және
айналым қоры жатады.Сәйкесінше басқару шешімдерінің көбісі осы ресурстар
түрін қалыптастыру, пайдалану және бөлумен байланысты болады.Негізгі және
айналым құралына сәйкесінше, негізгі және айналым қорларының ақшалай бағасы
жатады.
Негізгі құралдар, өз кезегінде қаражат айналым процесіне байланысты
өндірістік айнаым қоры мен айналыс қоры болып бөлінеді.
Өндірістік айналым қорларына жаатындар:
1) Өндірістік қорлар – еңбек заты (шикізат, сатып алынатын жартылай
фабрикатта, негізгі және көмекші материалдар, отын, ыдс, ақшалай
бөліктер) және белгілі шектегі еңбекқұралдары(арзан бағалы және
макротозған затар);
2) Аяқталмаған өндіріс – өнімді өңдеу мен дайындау үрдісіне жататын
еңбек заттары;
3) Болашақ кзеңнің шығындары – ағымдағы жылдың, бірақ болашақ кезеңнің
өндірілетін және өткізілетін өнімнің өзіндік құн есебінен өтелетін
шығындар;
Айналыс қоры айналыс саласына қызмет көрсетеді және осыған
жататындар:
1) Қоймадағы және тұтынушыларға жөнелтілген дайын өнім;
2) Кассадағы және банк шотындағы ақша қаражаттары;
3) Есеп айырысу құралдары;
4) Дебиторлық берешектер.
Өндірістік айналым қоры және айналыс қоры компания қызметіндегі
айналым құралы мен ресурстар құнын қамтамасыз етеді.Айналым қорының
элементтерінің жетіспеушілігі немесе артық болуы өндіріс көлемінің
қысқаруына, пайданың төмендеуіне және компанияның қаржылық жағдайының
нашарлауына әкеледі.Сондықтан компанияның айналым капиталын басқару мақсаты
айналым құралдарына номиналды қажеттілікті анықтау болып табылады.
Белгілі бір кәсіпорынның айналым құралының көлемі, оның құрамы және
құрылымы өндіріс сипаты мен күрделілігіне, өндірістік циклұзақтығына,
қолданылатын шикізаттың құнына байланысты болады.
Негізгі қорлар кәсіпорынның блансына тіркеледі және қолданыста,
босалқы қорда болуы мүмкін және де жалға берілуі немесе басқа кәсіпорын
қолдануы мүмкін.
Негізгі қорлар өндірістік тағайындау объектілері(өндірістік процеске
тікелей қатысы бар), өндірістік емес объектілері(өндіріс прцесінің өмір
сүруіне және тұрғын үй-коммуналдық шаруашылыққа, денсаулық сақтау, білім,
мәдениет салаларына арналған)болып бөлінеді[13,24б].
Негізгі құралдар төрт кезеңге бөлінетін шаруашылық айналым жасайды:
1) Негізгі қорларды салу;
2) Амортизация;
3) Негізгі қорларды толық қалпына келтіру үшін қаражат жинақталуы;
4) Қаржы жұмсау арқылы жүзеге асатын негізгі қорды ауыстыру.
Кәсіпорын қызметін талдау мен бағалауда өзінің тарихи дамуында бірнеше
әдістемелер пайдаланылады:
• Көбінесе қолданылатын аналитикалық қызмет бухгалтерлік
есептеме.Бухгалтерлік баланс элементарлы үлгіде қызмет етеді.Бұл
дегеніміз кәсіпорын ресурстары – материалдық, қаржылық, ақшалай
активте орналасады, ал қаржыландыру көздері пассивте
болады.Пайда бойынша есеп беру кәсіпорынның пайдасы мен
шығындарын қалыптастыру механизмі жатады.Ақша қаражатының
қозғалысы бойынша есеп беруге әртүрлі салалардағы қызметті
жүзеге асыру жатады және сәйкесінше, есеп беру кезеңінде
кәсіпорынның саясаты туралы қорытынды жасауға көмектеседі.Осыған
орай бухгалтерлік есеп беру компанияның қаржылық жағдайын
зерттеу үшін жақсы дерек болып табылады.
• Экономикалық тәсіл кәсіпорынды өндіріс факторларының
ұштастырылған орталығы ретінде анықтайды.Ол келесідей
көрсетіледі:
нақты кіріс ағын
нақты шығыс ағын
Өндіріс факторларды
ұштастыру
процесі
қаржылық шығыс ағын
қаржылық кіріс ағын
Cурет 1 – кәсіпорын өндіріс факторлардың бірігу орталығы ретінде
Деректер негізі: [1,216б].
Кәсіпорын қызметі әртүрлі байланыстарды тудырады, олар кәсіпорын мен
сыртқы орта арасында әртүрлі уақыт кезеңдеріне жинақталады.Бұл байланыстар
қаржылық ресурстар ағыны(шығыс ағын – шикізатты төлеу, қуат, жұмыс күші;
кіріс ағын – қызмет көрсету мен өнімді өткізуден түсетін түсімдер) және
нақты ресурстар ағыны(кіріс ағын – шикізат пен матералдарды иелену, жұмыс
күші шығындары, қуат; шығыс ағын – тауарды сату, кәсіпорын активтерін сату)
түрінде көрінеді.Әдетте қаржылық және нақты ағындар белгілі бір уақытта
ажырауы мүмкін және кәсіпорынның қаржылық операцияларымен жүзеге асатын
жеке қаржылық ағындармен толықтырылуы мүмкін.
• Ұйымдастырушылық тәсіл бұл – фирманы белгілі бір экономикалық
мақсаттары бар адамдар бірлестігі ретінде қарастырады.Бұл
дегеніміз кәсіпорын өзінің қызметінде экономикалық параметрлерден
басқа әлеуметтік және еңбек параметрлерін ескереді.Осыған орай
кәсіпорынның ақпараттық және коммуникациялық саясаты стратегияның
басты факторы болып саналады, ал кәсіпорынның қызметі
басқарушылық құбылыс ретінде талқыланады.Ұйымдастырушлық тәсіл
гипотезасыкөптеген факторларды ажыратады және заңдардың
тұрақсыздығы мен жеткіліксіздігінің әсер етуін қадағалау қиын
немесе тіпті мүмкін емес.Ұйымдастырушылық тәсіл бойынша фрма
қызметіне жалпы талдау жасаудың сыртқы орта мен шешім қабылдауға
әсерн тигзетін тұлғаларды зерттеуде және де кәсіпорын дамуына
стратегия құруда маңызы зор[1,218б].
Қаржылық ресурстарды басқару.
Қаржылық ресурстарды басқару кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын
қамтамасыз етудің, ағымдағы және келешек қаржылық қызметті басқарудың,
қаржыландыру көздерін іздестірудің және оның атаулы құрылымын анықтаудың,
кәсіпорын активтерінің оптималды құрамы мен көлеміне байланысты сұрақтарды
шешу жүйесінің басты жүйесі болып табылады.
Кәсіпорынның қаржылық қызметінің осы уақытқа дейін ешқандай мағынасы
болмаған.Оның жұмыстары қатаң белгілі бір формалар мен есеп айырысулар және
элементарлы қаржылық жоспар мен есеп берулерді құруға бағытталған
болатын.Қаржылық жұмыстар бухгалтерия бөлімінің шеңберінде бір қызметімен
бірлескен болатын.Әрине екі әртүрлі кәсіптің арасында тығыз байланыс бар:
бухгалтер берілген трансакциялардың ашалай мағынасын тіркеп, қорытынды
бухгалтерлік баланс құжатына енгізеді; қаржыгер көптеген белгісіздердің
арасынан осының мағынасын қалыптастырады.
Басшы немесе қаржылық менеджердің жұмысы белгісіздік жағдайда шншім
қабылдаумен байланысты, бұл шығармашылық қасиетті, жоғары тәуекелге бару
және тәуекел деңгейін бағалауды, сыртқы ортада жаңашылдықты қабылдай білуді
қажет етеді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылық басқару жүйесінің
ұйымдастырушылық құрылымы және де оның кадрлық құрамы кәсіпорын қызмет түрі
мен көлеміне байланысты әртүрлі тәсілдерімен құрылуы мүмкін.Ірі
компанияларға арнайы қаржы директорын тағайындау тән.Шағын кәсіпорындарда
қаржы менеджер қызметін бірінші басшы немесе бас бухгалтер атқарады.
Қаржы менеджер қызметі негізіне төрт негізгі функциялар кіреді:
жоспарлау, ұйымдастыру, ынталандыру және бақылау.Осы функциялардың қосымша
объектісі болып қаржылық кәсіпорындар, ал ынталандыру объектісі болып
менеджердің өзі табылады.
Нарықтық экономикада кәсіпорын қызметі көптеген факторлармен
анықталады.Осы факторлар объективті, кәсіпорынға тәуелді емес және
басқарушы команда жағынан бақыланатын ішкі болып негізгі топқа
бөлінеді.Бүкіл осы факторлардың әсер етуі жан-жақты бағытта болады,
сондықтан фирма басшылығы қызметінің негізгі мотиві болып мүмкін болатын
өзгерістерді алдын ала болжау мен барлық мүмкіншіліктерді қолдану
табылады[5,24б].
Нарықтық экономикада кәсіпорын қызметінің үш негізгі мақсаты бөліп
көрсетеді: 1)тіршілік; 2)пайда алу; 3)фирма дамуындағы экономикалық
өсу.Қаржылық контексте бұл мақсаттар:1)кәсіпорын шаруашылық жүргізуші
бірлестік ретінде тіршілік етуіне қажетті шарт-қаржылыққа тұрақтылық;
2)рентабелділік; 3)экономикалық өсу.
Осыған орай кәсіпрынның қаржылық тұрақтылығына жетудің бірінші кезекті
мәселесі болып табылады.
Қаржылық тұрақтылық түсінігі кәсіпорын қызметіндегі тұлғалар
топтарының әртүрлі пікірлермен түсіндіріледі, акционерлерді көбінесе
кәсіпорынның керекті табыс табу қабілеті қызықтырады, егерде меншік иесі
мен басшылардың функцияларын бөлетін болса, онда кәсіпорын қызметіне аз
көңіл бөледі.Несие берушілер кәсіпорынға берілген қаражаттарды уақытында
қайтару бойынша сұрақтарға көп көңіл бөледі.Фирманың қаржылық жағдайының
өзгерістерімен көбінесе басқарушы персонал топтары айналысады.Олар
кәсіпорын қызметін көптеген ақпаратпен қамтамасыз етеді.
Кәсіпорындағы басшылық қызметі өте әрқилы болады және де олар
күнделікті көптеген әртүрлі сипаттағы шешімдер қабылдайды.Дегенмен, кез
келген басқару шешімдері қаржылық ресурстардың өзгеруіне алып келеді –
персонал жұмысының қысқаруы мен жұмысқа қабылдау туралы шешімдерге қатысты
ма, әлде өндіріс көлемінің ұлғаюы туралы шешімдерге қатысты ма, немесе
керісінше, сұранысы жоқ өнімдерді шығару ма... Бұл жерде кері байланыс
байқалады:кез келген басқару шешімдерін қабылдау мен оны іске асыру
мүмкіншілігі кәсіпорынның қаржылық ресурстары мен меншіктенушінің қарыз
қаражаттар көлеміне байланысты шектеледі.Осы шектеулерге байланысты
кәспорынның қайта ұйымдастырылуы немесе жабылуына дейін жағдайы нашарлауы
мүмкін.
Алайда, кәсіпорында қаржылық ресурстардың белгілі бір резервтік қоры
болуы керек.Олар кәсіпорынның стратегиялық мақсаттарын жүзеге асыру, сондай-
ақ, оның күнделікті және ағымдағы міндеттерін орындау үшін қажет.Кәсіпорын
активтерін тиімді пайдалану мүмкіншіліктері мен ресурстардың резервтік
қорын қалыптастыруға бірқатар факторлар әсерін тигізеді – тұтастай
экономика мен әлемдік экономика тенденциялары.
Нарықтық экономикадағы кез келген кәсіпорын, оның қызметінің өзіндік
ерекшелігіне қарамастан, басқару шешімдердің көмегімен іске асатын ақша
қаражаттар қозғалысы мен қаржылық қатынастар жүйесі ретінде сипатталуы
мүмкін.Бұл тәсіл 90 жылдарда ерекше мәнге ие болатын,сондай-ақ фирманың
акционерлік құнын құру концепциясы ретінде қолданылған.Акционерлік құнды
құру инвесторлар күткен ақша қаражаттар ағынынан көп болуына
байланысты.Сәйкесінше, кәсіпорын ойдағыдай басқарылатын жүйе ретінде
болашақта да оң ақша ағынын әкеледі.
1.2 Ақша ағынын басқару түсінігі, принциптері және әдістері
Нарыққа кіре алмаған, кәсіпорын басшыларының ең үлкен қателігі
қаржылық менеджмент заңдарын елемеушілігі мен жете бағаламауы болып
табылады.Кәсіпорын қызметінің жетістіктерін жоспарлаудың басты шарты ақша
қаражаттармен қамтамасыз етілуін бағалау болып табылады және де
кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау ақша қаражаттар ағынын талдаусыз
мүмкін емес.
Ақша ағыны түсінігінің бірнеше мағынасын бөлуге болады.”Бос резерв” –
кәсіпорын өкімінде болатын ақшаның статистикалық деңгейдегі сандық
мағынасы.Ақша ағыны инвестор үшін инвестициядан күтілетін болашақ
табыс.Кәсіпорын басшылығының көзқарасы бойынша динамикалық деңгейде, ақша
ағыны кәсіпорынның ақша қоры қозғалысы немесе алдағы кезеңде олардың
қозғалысы туралы ақпарын білдіретін болашақ жоспар.
Қаржы менеджмент мамандардың пікірі бойынша “ақша ағыны” түсінігі кең
мағынада талқыланады.Мысалы, қаржылық менеджмент саласындағы атақты маман
Ю.Бригхем осы түсінікке келесі анық тама береді: “Ақша ағыны: белгілі бір
кезең ішінде фирмаға келетін нақты ақша қаражаттар”.Релевантты ақша ағынын
бөлу мәселесін қарастырғанда, яғни капитал салымдарын орынды бағалау
процесіндегі нақты капитал салымдарының мақсатқа сай сұрақтарын шешу
барысында таза ақша ағынын ескеру қажет.Ол келесідей анықталады:
Таза ақша ағыны=таза табыс+амортизация=
(1)
капиталға шыққан табыс
Р.А.Брейли мен С.С. Майерс таза келтірілген құн әдісі бойынша
инвестициялық шешімдерді қабылдау процедурасын ашу барысында, ақша
қаражаттар ағынын келесідей анықтауды ұстанады:”Өндірістік – шаруашылық
қызметтің ақша қаражаттар ағыны сатылған тауардың құнын шегеру, басқа да
шығындар мен өткізуден түскен түсімге салынатын салықпен анықталады”.Бұл
ақша қаражаттар ағынына айналым капиталының өсуі, бастапқы капитал
салымдары мен жабдықтардың жойылу құны жатады.Егер күтілгендей, жойылу құны
жабдықтың қалдық баланстық құнынан жоғары блатын болса, онда пайда болған
айырмаға салық төленеді.Сондықтан осы деректерді ақша қаражат ағыны
болжамына негізілуі қажет.
Әлемдік тәжірибеде ақша ағыны “cash flow” сөзімен белгіленеді. Бұл
көрсеткіш АҚШ-та пайда болған және келесі рет бөлуге дейінуақытша қалатын
ШЖС-ң ақша қаражаттардың бір бөлігін білдіреді. Ол амортизациялық
аударымдардың, таза пайда және басқа да ақша қорлар сомасына тең.
“Сash flow” көрсеткіші ақша түсімдері мен оларды жұмсау арасындағы
сальдо ретінде қалыптасатын ШЖС-ң есеп айырысу шотындағы ақшаның қалған
сомасын анықтау үшін қолданылады. Ақша ағынында жылыстау түсімнен жоғары
болғанда, ол жағымсыз болып саналады және керісінше, оң. Бұл көрсеткіш ақша
ағыны жоспарын құру және қолма-қол балансын талдау үшін қажет.
Отандық ғалымдар ақша қаражаттар ағыны мен кәсіпорынның белгілі кезең
ішінде бүкіл төленген және түскен ақша қаражаттар арасындағы айырмашылықты
пайдамен салыстырады. Пайда кәсіпорын жұмысының тиімділік көрсеткіші мен
оның тіршілік әрекетінің көзі ретінде болады. Пайданың өсуі кәсіпорын
қызметін қайта қаржыландыру үшін қаржылық негіз жасайды және ұдайы
өндірісті және әлеуметтік, материалдық қажеттіліктерді қанағаттандыруды
жүзеге асырады. Пайда есебінен кәсіпорынның бюджеттік, банктердің және
басқа ұйымдардың алдында міндеттер орындалады.
Түскен пайда сомасы мен ақша қаражаттар көлемінің арасындағы
айырмашылық келесілерге негізделеді:
• Пайда белгілі бір кезеңде ақшалай есеп-қисап және ақшалай емес
табыстарды білдіреді;
• Пайда есептеу кезінде өнім өндірісінің шығындары өнімді
өткізгеннен кейін мойындалады;
• Ақша ағыны пайданы есептеу кезінде ескерілмейтін ақша
қаражаттар қозғалысын білдіреді: амортизация, капитал
шығындары, салықтар, айыппұлдар, борышқорлық төлемдер мен
борыштың таза сомасы, қарыздық және авансыланған қаражаттар.
Ақша қаражаттарының бар болуы ешқандай пайда әкелмейді, ал баға
деңгейінің өсуі уақытысында ақырындап сатып алу қабілеттілігін
жоғарылатады. Алайда берілген жағдайға қарамастан, ең өтімді активтердің
болуы жоғары тәуекелді төмендетуді қамтамасыз етеді.
Өнімді өткізудің өзіндік құны мен сату көлемі арасындағы айырмашылық
болып табылатын табыс ақша қаражаттар ағынына әртүрлі әсер етуі мүмкін.
Мысалы, жабдықтар мен ғимараттарды эксплуатациялаумен шарттасылған шығындар
көбінесе ақша қаражаттарды қолданумен байланысты болмайды, ал таза табысқа
амортизация сомасын қосу, тек қана ақша қаражаттар ағынының шамалы
көрсеткішін береді.
Ақша қаражаттардың түскен жалпы сомасы кәсіпорын басшылығының
ресурстарды тарту қабілетіне тәуелді болады. Салынбаған ақша қаражат
көзқарасында басшылық осы қаражаттарды ең маңызды деп есептейтін кез келген
мақсаттарға бағыттайды. Ақша ағынын басқарудың негізгі міндеттердің бірі –
ақша қаражаттар ағыны мен пайда мөлшері арасындағы байланысты анықтау, яғни
тиімді ақша ағыны нітижесінен түскен пайда ма, жоқ әлде басқа факторлардан
түскенін анықтау.
Ақша қаражаттарды басқару ақша ағынын болжау көмегімен жүзеге асады,
яғни ақша қаражаттардың түсуі мен оларды қолдану. Жергілікті жетілмеген
нарық шартында түсім мен шығынды анықтау тек қана шамалы болады.
Ақша ағынын талдау үш негізгі бағытта жүзеге асады: ағымдық,
инвестициялық және кәсіпорынның жалпы қаржылық қызметі.
Ағымдық қызмет – бұл өткізуден түскен түсім, аванс, жеткізуші шоттарын
төлеу, қысқа мерзімді несиелер мен займдар алу, еңбекақы төлеу, бюджетпен
есеп айырысу, несиелер бойынша төленетіналынатын пайыздар.
Инвесициялық қызмет – материалық емес активтер мен негізгі құралдарды
өткізнемесе иелену мен байланысты қаражаттар қозғалысы
Қаржылық қызмет – ұзак мерзімді несиелер мен қарыздарды алу,несие
бойынша міндеттемелерді өтеу,дивидендтер төлеу.
Ақша қаражаттарды басқарудың негізгі мақсаты фирма жұмыс істеуіне
қажет оларды ең төменгі мөлшерге дейін қысқарту.Қолма-қол қаражаттар
фирманың келесі мүмкіншіліктері үшін қажет: 1)сауда шегерімін ұсыну;
2)несие беру мен алу; 3)болжанбаған шығындарды төлеу.
Кәсіпорынның ақша қаражаттар ағынын тиімді басқарудың үлкен рөлі
келесі негізгі ережелер бойынша анықталады:
1. Ақша қаражаттар ағынын тиімді басқару кәсіпорынның
стратегиялық даму процесінде оның қаржылық тепе-теңдігін
қамтамасыз етеді. Бұл дамудың қарқыны, кәсіпорынның елеулі
өлшемде қаржылық тұрақтылығы ақша қаражаттар ағынының
әртүрлі түрлері қаншалықты бір-бірімен байланысты екеніне
қарай анықталады.
2. Ақша ағыны кәсіаорынның шаруашылық қызметін жүзеге асыру
үшін қызмет көрсетеді. Басқаша айтқанда, ақша ағынын
кәсіпорынның шаруашыық ағзасының “қаржылық қан айналым”
жүйесі ретінде білуге болады. Кәсіаорынның тиімді
ұйымдастырылған ақша ағыны оның “қаржылық денсаулығының”
маңызды симптомы болып табылады.
3. Ақша қаражаттар ағынын оңтайлы қалыптастыру кәсіаорынның
операциялық процесін жүзеге асыру ырғақтылығын жоғарылатуға
көмектеседі. Төлемдерді жүзеге асыруды кез келген қателік
шикізаттың және материалдың өндірістік қорларына, еңбек
өнімділік деңгейіне, дайын өнімді өткізуге және т.б. кері
әсерін тигізеді. Ақша қаражаттар ағынын тиімді ұйымдастырып,
кәсіпорынның операциялық процесін жүзеге асыруды қамтамасыз
ете отырып, өнімді өткізу мен өндіріс көлемінің өсуін
қамтамасыз етеді.
4. Ақша қаражаттар ағынын тиімді басқару кәсіпорынның қарыз алу
қажеттілігін қысқартады. Ақша ағынын белсенді басқара
отырып, ішкі көзден қалыптасатын меншік қаржылық ресурстарды
оңтайлы және үнемді қолдануды, кәсіпорынның несие алу
тәуелділігінің қарқынын төмендетуді қамтамасыз етеді.
5. Ақша қаражаттар ағынын басқару кәсіпорынның айналым
капиталын жылдамдатуды қамтамасыз ететін маңызды қаржылық
тұтқа болып табылады. Бұл ақша ағынын нәтижелі басқару
процесінде қол жеткізетін өндірістік және қаржылық кезеңін
қысқартумен және де капиталға деген қажеттілікті
төмендетумен сипатталады. Ақша ағынын тиімді басқару арқылы
айналым капиталын жылдамдату кәсіпорын пайда көлемін
ұлғайтуды қамтамасыз етеді.
6. Ақша қаражаттар ағынын тиімді басқару кәсіпорынның
төлемқабілетсіздік тәуекелін төмендетуді қамтамасыз етеді.
Тіпті шаруашылық қызметін ойдағыдай жүзеге асырып жүрген
кәсіпорындарда төлемқабілетсіздік ақша ағын түрлерінің
теңгерімсіздігінен туындауы мүмкін.
Ослайша, кез келген кәсіпорынның жұмыс істеу процесінде ақша
қаражаттар қозғалысы болады; ақша ағыны кәсіпорынның өзін-өзі қаржыландыру
деңгейін, оның қаржылық күшін, қаржылық әлеуетін және
табыстылығынбілдіреді. Кәсіпорынның ақша қаражаттар ағынын тиімді басқару
қаржылық капитал салымдарды жүзеге асыру үшін қосымша инвестициялық
ресурстарды қалыптастыруға көмектеседі [2,372б].
Ақша қаражаттар ағынын тиімді басқару мақсатында олардың белгілі бір
жіктелімі қажет. Шаруашылық процеске қызмет көрсету ауқымы бойынша ақша
ағыны былай бөлінеді:
• Жалпы кәсіпорын бойынша. Бұл ақша ағынының біріккентүрі болып
табылады және де жалпы кәсіпорынның шаруашылық процесіне
қызмет ететін ақша ағынының барлық түрлерін шоғырландырады;
• Кәсіпорын шаруашылық қызметінің бөлек түрі бойынша. Ақша
ағынының бұл түрі кәсіпорынның жиынтық ақша ағынынсаралау
нәтижесін мінездейді;
• Кәсіпорынның бөлек құрылымдық бөлімшелері бойынша.
Кәсіпорынды ұйымдастырушылық-шаруашылық құру жүйесінде дербес
басқару объектісі ретінде анықтайды.
• Бөлек шаруашылық операциялар бойынша. Дербес басқарудың
бастапқы объектісі ретінде қарастыру қажет.
Шаруашылық қызмет түрі бойынша:
• Қызмет көрсетудің бөлек түрін атқарушылар;
• Персонал еңбекақысы; салықтық төлемдер;
• Салық органдардың қайта есептеу барысында артық төленген
сомалар және есеп жүргізудің халықаралық стандарттарымен
қарастырылған басқа да төлемдер;
• Инвестициялық қызмет бойынша. Нақты және қаржылық
инвестициялауды жүзеге асыруға байланысты ақша қаражаттар
төлемі мен түсімдерді мінездейді;
• Қаржылық қызмет бойынша. Қосымша акционерлік және жарналық
капиталды тартумен байланысты ақша қаражаттар түсімі мен
төлемдер, ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді несиелер мен
қарыздарды алу, пайыздар мен дивиденттерді ақшалай нысанында
төлеу және басқа да ақша ағыны.
Ақша қаражаттар қозғалысының бағыты бойынша:
• Кәсіпорынға әртүрлі шаруашылық операциялардан түсетін ақша
қаражаттар жиынтығын мінездейтін оң ақша ағыны;
• Кәсіпорынның әртүрлі шаруашылық операцияларды жүзеге асыру
барысында төленетін ақша қаражаттар жинтығын мінездейтін
теріс ақша ағыны.
Көлемін есепеу әдісі бойынша:
• Жалпы ақша ағыны бойынша. Барлық ақша қаражаттардың түсуі
мен жұмсалу жиынтығы;
• Таза ақша ағыны. Оң және теріс ақша ағынының арасындағы
айырмашылық. Таза ақша ағыны кәсіпорынның қаржылық
қызметіндегі маңызды нәтиже болып табылады және көп жағдайда
қаржылық тепе-теңдік пен оның нарықтық құнының ұлғаю
қарқынын анықтайды.
Қаражат көлемінің жеткіліктілік деңгейі бойынша:
• Артық ақша ағыны. Нысаналық тұтынуда кәсіпорынның ақша
қаражаттар түсімі нақты қажеттіліктен жоғары болады;
• Тапшы ақша ағыны. Нысаналық тұтынуда кәсіпорынның ақша
қаражаттар түсімі нақты қажеттіліктен төмен болады.
Тіпті, таза ақша ағынының оң сомасы тапшылық ретінде
сипатталуы мүмкін, егерде кәсіпорынның барлық
қарастырылған шаруашылық қызмет бағыттары ақша қаражат
жұмсауда жоспарлы қажеттілікті қамтамасыз етпесе.
Кәсіпорын ақша ағынын зерттеу концепциясына кіреді:
1) Кәсіпорын ақша ағынының бөлек түлерін сәйкестендіру:
2) Қарастырылған кезеңде ақша ағынының жалпы көлемін анықтау.
Кәсіпорынның ақша қаражаттар ағынын басқару оның қаржылық қызметін
басқару жүйесінің маңызды құрамдас бөлігі болып табылады.
Сурет 3- кәсіпорынның ақша ағынын басқару принциптері
Деректер негізі: [2,372б].
Кәсіпорын ақша қаражат ағынын басқару жүйесінің концепциялары
келесідей:
• Ақпараттың сенімділік принципі. Ақпараттық базаны құру
белгілі бір қиыншылықтарды туғызады, себебі, бухгалтерлік
есептің әдістемелік принциптері арқыы тікелей есеп беру жоқ.
• Баланстыруды қамтамасыз ету принципі. Кәсіпорынның ақша
ағынын басқару олардың сыныптау процесінде қарастырылған
көптеген түрлері мен әртүрлігімен жұмыс істейді. Олардың бір
мақсатқа бағынуы ақша ағынының түрлері, көлемі, уақыттық
интервал және басқа да мінездемелер арқылы баланстандырылуын
қамтамасыз етуді қажет етеді. Бұл принципті жүзеге асыру
кәсіпорынның ақша ағнын басқару процесінде олардың
оңтайлануына байланысты.
• Тиімділікті қамтамасыз ету принципі. Ақша ағынын басқару
процесінде тиімділік принципін жүзеге асыру оларды
кәсіпорынның қаржылық инвестицияны іске асыру жолымен
қолданудың тиімділігін қамтамасыз етуге негізделеді.
• Өтімділікті қамтамасыз ету принципі. Ақша ағынының бөлек
түрлерінің жоғары әркелкілігі кәсіпорынның ақша
қаражаттарының уақытша тапшылығын тудырады. Сондықтан ақша
ағынын басқару процесінде олардың өтімділігінің жеткілікті
деңгейімен қамтамасыз ету қажет [9,37б].
Ақша қаражаттарды басару соңғы 20 жылда екі фактордың әсерінен
көптеген өзгерістерге ұшырады. Біріншіден, пайыздық қойылымдарда ұлғаю
тенденциясы блады, олар қражатты банкте сақтаумен байланысты баламалы
шығындарды жоғарылаады және қаржылық менеджерлерді қаражаттарды басқарудың
тиімді тәсілдерін іздеуге мәжбүр етеді. Екіншіден, жаңа технлогиялар,
әсіресе электрониканы есеп айырысуда қолдану нақты уақытта ақшамен есеп
айырысудың оңтайлану мүмкіншілігін береді.
Ақша қаражаттарды басқару ереже бойынша, фирмамен және оған қызмет
көрсететін банкпен бірігіп жүзеге асырады, сонымен қатар, осы процестің
тиімділігі қаржылық менеджердің қабілетіне байланысты болады.
Басқару әдістері қарастырады:
1) Ақша ағынын біріктіру;
2) Жолда келе жатқан ақша қаражатты қолдану;
3) Ақша түсімдерін жылдамдату
4) Банктік есеп айырысуды кеңістік-уақыттық оңтайландыру;
5) Төлемдерді бақылау.
Ақша ағыны әртүрлі бағыттар бойынша жүзеге асады. Мысалы, IBM,
“General motors” және “Hewlett-packard” сияқты компаниялардың дүниежүзі
бойынша өндірістік зауыттары бар, және де сауда өкілдіктер мен банктік
шоттар әр қалада орналасқан. Бұндай компаниялардың төлемдер алу пунктері
өткізу нарығына байланысты бір-бірінен қашықтықта орналасады. Төлемдер
жергілікті немесе орталық офистермен (пайыздар мен дивиденттер төлеу, салық
төлеу, несиелерді өтеу және т.б.) жүзеге асады. Осылайша, корпорацияның
жүздеген немесе мыңдаған банктік шоттары болуы мүмкін.
• Ақша ағынын біріктіру. Егер индивид жылына бір рет
табыс тапса, онда ол сол соманы банкке салады да
ағымдағы шығындар үшін ақшаның бір бөлігін дүркінді
шешіп, табыстың жартыжылдық мөлшермен шотында орта
қалдық қалады. Егер де ол табысты ай сайын алса, онда
жағдай қолайлы, бірақ орташа қалдық азырақ болады. Егер
де ақша ағыны жеткілікті жақсы күнделікті болжанып
тұрса, онда қаражаттың орташа қалдығы көбірек болады.
Егер де ақша қаражаттардың түсімін ретке келтірсе және
де жалдық төлемдерді төлеу, оқыту және басқа да
шығындарды күнделікті болжаса, онда орташа қалдық азаюы
мүмкін.
Болжау растығын жоғарылатуға тырысып және ақшалай төлемдер мен ақшалай
түсімдер ұштастырылуына қол жеткізсе, онда фирма шоттағы ағымдағы қалдықты
төменгі шекке қысқартуы мүмкін. Осыны біле отырып, коммуналды қызмет
көрсетумен айналысатын компаниялар, мұнай компаниялары, несие карточкасын
өндіретін компаниялар және басқалары төлеуге тиісті сомаларды аудару туралы
жеткізушілермен келіседі, ал сатып алушылармен берешектерді алу туралы
“төлем цикліне” байланысты келіседі. Бұл ақша ағынын біріктіреді және ол өз
кезегінде шоттағы қаражаттар қалдығын қысқартуға, банктік несиелерді
төмендетуге, пайыздарды төлеу шығындарын азайтуға және пайданы ұлғайтуға
төмендетеді
• Жолда келе жатқан ақша қаражаттарды қолдану. Жолда келе
жатқан ақша қаражаттар, ақша қаражат қалдығы мен
күнделікті фирманың есебінде көрсетілгендей және банк
құжаттарымен айырмашылығы бар.
Айтқандай, фирма клиентпен күндлікті 5000 $ сомада есеп айырысады,
фирманың есебінен аталған соманы шығару үшін алты күн талап етіледі. Бұл
фирманың бухгалтерлік құжаттарымен келіскенде ақша қаражаттар қалдығы
30 000 $ -ға банк құжаттарымен салыстырғада аз болады. Аталған айырмашылық
төлемдегі жолда келе жатқан қаражаттар деп аталады. Енді айтқандай, фирма
күнделікті 5 000 $қабылдағаннан бұрын сома күнделікті есепке келіп түскенше
төрт күн өтеді.
• Ақша түсімін жылдамдату. Қаржылық менеджерлер
дебиторлық қарызды құю процесін жылдамдату тәсілдерін
табуға тырысады. Ақша қаражатының керек жүйесін
табудың бірнеше тәсілдерін қарастырайық.
Локбокс жүйесі – ақша қаражаттырды басқарудың бір ескі құралы болып
табылады. Аталған жүйеде түскен чектер сатушысы бар арнайы банк бөлімшесіне
жіберіледі. Уақыт өткен сайын локбокстың жиналғаны жергілікті банк есебіне
аударылады.
Локбокс жүйесі банк арқылы чек алу үшін уақытты қысқартады. Локбоксты
қолдану ақша қаражатын , басқа жүйелерге қарағанда 1-4 күнге қысқартады.
Келесі акцепте жоспарланған төлемдер есептеу жүйесі. Аталған жүйе
сатушының есебінен фирманың есебіне келісілген күні автоматикалық кәсіпте
аударуды іске асырады. Бұл операциялар чексіз немесе қағазсыз деп аталады,
өйткені чекті қолданусыз атқарылады. Бұндай істің сатушы мен жабдықтаушының
банк есебінде көрсетіледі, бұл жүйе сапалы болып саналады.
Банк операцияларын концентрациялау.
Банк операцияларын концентрациялаудың негізгі мақсаты қорларды бір
немесе бірнеше орталық пұлдарға жұмылдыру. Ақша қаражаттарды банктерге
бөлуде, қаржаы мнеджерлерінің жұмыстарын жеңілдетеді. Банк есебіне түскен
ақша кнцентрацияланады. Жиналып жатқан шығындарды есепке алған қаржы
менеджері қаражатты жеке банктен орталық банкке аударуға шешім қабылдайды.
Бұндай жүйені іске асыру, қаражатты орталық банкке аудару жүйесі болып
табылады. Төлемді аударудың жиі қолданылатын түрі депозиттік аудару тегі
болып табылады. Жеке банктер күнделікті өз есебіндегі ақша қаражаттардың
сомасын орталық қызметке хабарлып отырады.Содан соң бұл хабар анықталған
уақытта ортаық банке жіберіледі.
Келесі кезекте банк-жинақтаушы ақша қаражаттан шығып, ертеде қойылған
мақсаииы қалдықты банк инкассатордан банк-жинақтаушыға аударады.
• Төлемдерді бақылау. Ақша қаражатарын жинауды жеделдету
процесін басқарудың бір жағы төлемдік бақылаудың бір
түрі.
Кредиторлармен есепті орталықтандыру.
Кредиторлармен есепті орталықтандыруды, ешкім ақша төлемдерін
бақылауда қолдана алмайды. Қаржы менеджеріне ақша қаражатының фирма дұрыс
түсуін бағалауға және төлем графигін құруға жол береді.
Нөлдік сальдомен есептесу. Бұл арнайы шығын есебі. Аталған уақытта
басты есеп теріс сальдо көрсетсе, онда қаражаттар банк салықтарымен
толықтырылады. Нөлдік сальдо есебі ақша қаражаттардың шығыны мен қалдығын
бақылауды жеделдетеді, банк есебінде қозғалыссыз жатқан соманы қықартады.
Шығын есептерінің бақылануы. Сол уақытта нөлдік сальдо негізінде банк-
жинақтаушыда жатқан кезде, бақыланатын шығын есебі барлық банктерде ашық
болады. Бұндай есептер алыс банктерде қолданса, аталған тәсіл алғашқыда
алыстағы есеп тәсілі болып аталады. Сол себептен, ақша қаражаттарының
қозғалысын басқару тәсілі бес жолдамаға бөлінеді:
1) Ақша қозғалысының біріктіріуі;
2) Жолда келе жатқан ақша қаражатты қолдану;
3) Ақша түсімдерін жылдамдату
4) Банктік есеп айырысуды кеңістік-уақыттық оңтайландыру;
5) Төлемдерді бақылау.
Ақшаның түсуін локбокс жүйесімен және есептеу жүйесімен жеделдету.
Төлем бақылауы үш тәсілмен жүзеге асады – кредиторлар есебін
орталықтандыру, нөлдік сальдо есебімен және бақыланатын шығын есебімен.
Барлық қозғалыстар қосымша пайда мен шығынмен бағалау кереr [17,95б].
1.3 Қаржы ресурстарын басқаруда қолданылатын есеп және есептіліктің
негізгі көрсеткіштері
Әртүрлі экономикалық белгілеріне қарай барлық есептік ақпараттар
халықаралық тәжірибеде қаржылық есептілік элементтері деп аталатын
жекеленген ірілендірілген баптарға топтастырылады.
Қаржылық есептіліктің негізгі элементтеріне активтер, міндеттемелер,
меншік капитал, табыстар, шығындар, пайда мен зияндар жатады. Алғашқы үш
элементтер кәсіпорын қаражатын және осы қаражаттың белгілі бір датадағы
көздерін сипаттайды, қалған элементтер кәсіпорынның есепті кезең ішіндегі
қаржылық жағдайына әсерін тигізген және алғашқы үш элементтердегі
өзгерістерге себепші болған шаруашылық өміріндегі операциялар мен
оқиғаларды көрсетеді.
Қаржылық есептіліктің барлық элементтері есептілік түрлерінде көрініс
табады.
Кәсіпорынның қаржылық есептілігіне:бухгалтерлік баланс, пайдалар мен
шығындар туралы есеп, капиталдағы өзгерістер туралы есеп, ақша қаражатының
қозғалысы туралы есеп және түсіндірме хат кіреді.
Шешім қабылдау үшін қаржы менеджерінде кәсіпорынның алдағы кезеңдегі
қаржылық әлеуеті мүмкіндіктерін бағалауға мүмкіндік беретін кәсіпорынның
өткен кезеңдегі қызметі туралы ақпарат болуы керек.
Мұндай ақпаратта төмендегілерге қажетті мәліметтер болуы тиіс:
• Кәсіпорынның, оның активтерін, міндеттемелері мен
меншікті капиталдарын бағалауға, сондай-ақ осы
баптардағы белгілі бір кезең бойынша өзгерістерді
бағалауға;
• Кәсіпорынның ақша қаражаты ағынын, олардың сомасын,
түсу және жылыстау мерзімін және осыларға байланысты
тәуекел факторын бағалауға;
• Инвестициялық шешімдер және несиелеу бойынша шешімдер
қабылдауға.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын көрсететін негізгі көрсеткіштер
баланста берілген.
БУХГАЛТЕРЛІК БАЛАНС
Бухгалтерлік баланс кәсіпорынның белгілі бір күндегіқаржылық жағдаын
сипаттайды және кәсіпорынның бір жағынан құрамы және пайдаланылу бағыты
бірыңғай ақша ресурсын (актив) және екінші жағынан оларды қаржыландыру
көздері бойынша бағалауын (пассив) көрсетеді.
Бухгалтерлік баланс кәсіпорын ресурстарына егжей-тежейлі сипаттама
береді. Алайда қаржы менеджментінде өткен кезеңде қабылданған шешімдердің
тиімділгін сипаттайтын және алдағы қабылданатын қаржылық шешімдер базасы
болып есептелетін бірқатар негізгі параметрлерді бөліп көрсету қажет. Бұл
көрсеткіштерге жататындар:кәсіпорын активтерінің жалпы құны, активтердің
жалпы сомасындағы ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді активтердің үлесі,
жалпы активтер сомасындағы жеке және қаржылық активтер салымының үлесі,
меншікті кпиталдың жалпы құны, салынған капитал құнының өсімі, қарыз
капиталының құны, пассивтердің жалпы сомасындағы ұзақ мерзімді қаржыландыру
көздерінің үлесі. Бұл көрсеткіштердің кейбіреулері тікелей баланста болады.
Алайда бірқатар көрсеткіштер қосымша есептеулер жүргізу, баланс
деректерін қайта топтастыру немесе бухгалтерлік есеп деректерін тарту
арқылы алынады.
Тікелей бухгалтерлік баланста берілген кәсіпорын ақпараттарында мына
көрсеткіштер болуы тиіс:
• Ақша қаражаты және ақша қаражатының баламалары;
• Сауда және басқа дебиторлық қарыздар
• Қаржы активтері, қорлар, негізгі құралдар, материалдық емес
активтер;
• Қатысу үлесі әдісі бойынша ескерілген инвестициялар;
• Сатуға арналған деп жіктелген ұзақ мерзімді активтерді
жиынтық сомасы, шығып кету тобына қосылған және сатуға
арналған деп жіктелген активтер;
• Сауда және басқа несиелік қарыздар;
• Қаржылық міндеттемелер, ағымдық салықтар бойынша
міндеттемелер мен активтер;
• Кейінге қалдырылған салық міндеттемелері мен кейінге
қалдырылған салық активтері;
• Шығып кету тобына қосылған, сату үшін ұсталған деп жіктелетін
міндеттемелер;
• Бағалау міндеттемелері;
• Аналық ұйым акционерлерінің капиталынан жеке ұсынылған
азшылық үлесі;
• Аналық ұйым акционерлеріне есептелінген капитал.
Қаржы менеджменті үшін активтерді ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді
активтерге бөлу принципті нәрсе. Кәсіпорын қысқа мерзімді және ұзақ
мерзімді активтер мен қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді міндеттемелерді
баланста өтімділік негізіндегі ұсыну сенімді және неғұрлым сыйымды ақпарат
беретін жағдайлардан басқа кезде жеке жіктемелер ретінде ұсынады. Бұл кезде
барлық активтер мен міндеттемелер еркін, үлгілі өтімділік тәртібімен
беріледі.
Айналым активтерінің неғұрлым өтімді бөлігі – ақша қаражаты. Бұл
кассадағы ақша қаражаты, банктердегі ақша қаражаты және валютадағы ақша
қаражаты. Ақша қаражаты ағымдық ақша төлемдерінде пайдалыналады. Жұмсауға
белгілі бір шектеу қойылған және тиісті цикл барысында банк есепшотынан
алуға болмайтын ақша қаражатын, сондай-ақ ағымдық төлемдерге арналмаған
ақша қаражатын талдау кезінде қаржы менеджеріайналымдағы активтер құрамына
қосуына болмайды.
Кәсіпорын үшін қолма-қол ақшаның оңтайлы сомасы қарама-қарсы
тенденциялар әсерімен анықталады. Кәсіпорынның іскерлік беделі мен
жағдаяттық шиеленіс болып қалу мүмкіндігі кәсіпорынды белгілі бір ақша
қорын иеленуге міндеттейді. Негізінен бұл ағымдық міндеттемелерді уақытында
өтеуге, еңбекті төлеуге, өндірісті дамытуға, т.б. қажет. Ақша қаражатының
болмауы кәсіпорынды банкроттыққа алып келуі мүмкін. Кәсіпорынның ақша
қаражатының сомасына инфляция да өз әсерін тигізеді. Бір жағынан ол бос
ақша қаражатының құнсыздану қауіпін арттырады. Екінші жағынан, инфляцияны
есепке алғанда тиісті төлемдер үшін ақша қажеттігі барған сайын арта
түседі. Оның үстіне, ақша қаражатының ірі сомасы бұл қаражатты есепке алу
және қозғалысына бақылау жасау проблемасын қиындатып жібереді [3,23б].
Баланс бабы – дебиторлық қарыз, яғни кәсіпорынға тиесілі, бірақ әлі
алынбаған қаражат. Дебиторлық қарыз баланста өткізудің нақты құны бойынша,
яғни осы қарызды өтеу кезінде алынуға тиісті ақша қаражаты сомасы бойынша
есептеледі. Алайда қаржы менеджменті үшін дебиторлық қарызды алудың
көрінісі неғұрлым шынайы болуы керек. Осы мақсатта таза дебиторлық қарыз –
дебиторлық қарыздың нақты сомасы мен күмәнді борыш резервіарасындағы айырма
есептелуі мүмкін.
Баланс деректері бойынша есептелетін келесі ірілендірілген бап –
төмендегілерге арналған қорлар:
• Қалыпты іскерлік цикл барысындағы сату;
• Кәсіпорын ішіндегі өндірістік тұтыну;
• Өткізілген өнімді рдан әрі дайындау мақсатында өндірістік
тұтыну.
Бұл бапқа шикізат пен материалдар, аяқталмаған өндіріс, дайын өнім,
сондай-ақ өнімді өткізуге дейінгі кәсіпорынның шарушлық қызметіне қысқа
мерзімді ақша қаражатын салуды сипаттайтын басқа да баптар қсылады. Қорлар
айналымдық активтер баптарының ішіндегі ең өтімді бап болып саналады. Бұл
бапты ақша қаражатына айналдыру сатып алушыны табу ғана емес, одан өнім
үшін ақша алуға да уақыт қажеттігін білдіреді. Қорлар бабына талдау
жасаудың тиімді қаржылық басқару үшін маңызы үлкен. Қорлардың айналым
активтерінде ғана емес, тұтас кәсіпорын активтерінде алатын меншікті
салмағы айтарлықтай. Бұл кәсіпорын өз өнімін өткізуде қиындық көріп
отырғанын, ол өз кезегінде өнімнің сапасы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz