Экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі Қазақстан Республикасының кеден органдарының қызметін жетілдіру
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І ТАРАУ. Қазақстан Республикасының экономикалық қауіпсіздігі ұлттық
қауіпсіздіктің құрамдас бөлігі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.1 Мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігі және оның құқықтық регламенті ... ... .7
1.2 Мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ететін органдар
жүйесі және олардың өкілеттіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
ІІ ТАРАУ. Қазақстан Республикасының экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз
етуде кеден органдарының қызметінің құқықтық негіздері (Ақтөбе облысы
бойынша Кедендік бақылау департаменті мысал ретінде)..26
2.1 Кеден органдарындағы құқық бұзушылықтар мен
қылмыстардың түрлері және онымен күрес шаралары ... ... ... ... ... ... ... 26
2.2 Жедел – іздестіру қызметінің құқықтық негіздерін талдау ... ... ... ... ...39
ІІІ ТАРАУ. Экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі Қазақстан
Республикасының кеден органдарының қызметін жетілдіру ... ... ... ... ... .50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..57
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
КІРІСПЕ
Әлемдік экономикалық процестер жаңа заманда ұлттық экономика
дәрежесінің ашық жоғарлануының күшеюімен сипатталады. Әлемдік өндірісті
интеграциялау мен интеграцияландыру көп тарапты экономикалық қарым-
қатынастың жаңа деңгейін өзара талап етеді.
Әлемдік нарық өзінің бірыңғай ережелерімен қаржылық құралдар
айналымын материалдық құндылықтар ретінде қалыптастыра бастайды.
Ұлттық экономика еңбекті халықаралық бөлісу мен халықаралық бәсекеге
қосылады. Ішкі экономикалық байланыстар экономиалық өсудің әділ себепшісі
болды және маңызды факторға айналды. Көптеген елдерде негізінен олар ұлттық
экономиканың жағдайын анықтайды және бұл беталысты күшейтеді.
Қазақстанның экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету теориясы мен
тәжірибесінің басты мәселелерін қарастыра отырып, мемлекеттің экономикалық
мүдделерін қамтамасыз етуде маңызды рөлді сыртқы экономикалық қызметінің
пайда болуыннан бастап кеден қызметіне жүктелгенін ескеру қажет.
Қазақстандағы кеден ісі әрқашан мемлекеттің бюджетін құруда, өнеркәсіптің
дамуында маңызды дем беруші, сонымен қатар басқа мемлекеттермен қарым-
қатыныста әсер ету факторын реттейтін ажырамас бөлігі ретінде танылады.
Сондықтан, барлық уақытта кеден ісінің дамуы мен жетілдіру мәселесіне үлкен
көңіл бөлінетін. Қазақстандағы экономикалық реформалар, соның ішінде
қатысушылардың үлкен санының пайда болуына әкеп соқтырды. Осылардың көбісі
саясаттың тұрақсыздығын, қажетті заңнаманың жоқтығын және кеден ісі
саласындағы гүлденіп жатқан сыбайлас жемқорлықты өздерінің қылмыстық
ниеттерін жүзеге асыру үшін пайдаланады.
Қазақстанның сыртқы экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету теориясы
мен тәжірибесінің басты мәселелерін қарастыра отырып, мемлекеттің
экономикалық мүдделерін қамтамасыз етуде маңызды рөл кеден қызметіне
жүктегенін ескеру қажет, негізгі ықпал ету аспектісі болып оның пайда
болуынан бастап сыртқы экономикалық қызмет болып табылатын.
Қазақстандағы кеден ісі әрқашанда мемлекеттің бюджетін құруда,
Қазақстандағы кеден ісінің ажырамас бөлігін құрайтын өнеркәсіптің дамуында
экономикалық маңызды дем беруші, сонымен қатар мемлекеттермен қарым-
қатынаста әсер ету факторын реттейтін ажырамас бөлігі ретінде танылатын.
Сондықтан, барлық уақытта кеден ісінің дамуы мен жетілдіру мәселесіне үлкен
көңіл бөлінетін.
Мемлекет басшысы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына кезекті
Жолдауындағы Біз Қазақстанды экономикалық тенденциялармен жаһандануға
сәйкес дамыған, әлемде болатын барлық жақсылықтар мен алдыңғыларды өзіне
жинақтаған ел екендігін және де әлемдік шаруашылық жүйесінде өзінің төмен
бәсекеге тез қабілетті бейімделуін көргіміз келеді [1, 2
б.].
Бұл мақсатта Қазақстан Републикасының экономикалық-географиялық
жағдайы жаһанданған экономикалық интеграцияны бірнеше бағыттағы халықаралық
экономикалық жобаларға әрі қарай қатысу және мұны қолда бар қорларды өткір
бәсекелестікпен өз мүддесіне әрі қарай шешу қажеттілігін атап өтеді. Бұл
тұрғыда мемлекет өз тарапынан капиталдың жұмыс істеуіне, іскерлік
бастамаларын тікелей қолдап, әкімшілік және бюрократтық кедергілерге
тосқауыл қою керек [2, 6 б.].
Сыртқы экономикалық қызмет аясындағы құқықбұзушылықтарға қарсылық
білдірудің мемлекеттік жүйесі құқықбұзушыға жеткілікті қатаң ықпал етуді
қамтамасыз ету және кедендік шекара арқылы тауарлардың өткізілу процесіне
бақылау жасауға әсер ететін заңнамалық механизмін, сондай-ақ тауарлардың
кедендік бекеттерін жанай өткізуіне жол бермеуге бағытталған әкімшілік-
ұйымдастырушылық шараларды қамтиды.
Тақырыптың өзектілігі Қазақстан Республикасының кеден органының
әсіресе әлемдік жаһандану үрдісіндегі ерекше қызметінен шығатын күрделі
жедел жағдаймен байланысты.
Қазіргі таңда сыртқы экономикалық қызметті мемлекеттік реттеу аясында
кеден және салық заңнамаларын сақтауда және республикалық бюджетке
төлемдердің түсуін қамтамасыз етуде кеден органдарының рөлі артты.
Кеден органдары жедел бөлімшелері қызметінің тиімділігін арттыру
қажеттілігімен және оларға жүктелген міндеттерді жүзеге асыра отырып
экономикалық қауіпсіздікті қылмыстық қол сұғушылықтан қорғаумен анықталады.
Қазақстан Республикасының кедендік шекарасы арқылы өтетін тауарлар мен
қаржының ағыны ұйымдасқан қылмыстық топ үшін үлкен олжа екені құпия емес.
Өз кезегінде, ұйымдасқан топтар осыған қадағалау жасауға ұмтылады және сол
үшін кеден ортасына өз адамдарын енгізді. Содан, кеден органдарының
криминализациясына үлкен қауіп туады, сонымен қатар ол Қазақстан
Республикасының экономикалық қауіпсіздігіне қауіп төндірді. Осымен бірге
ұйымдасқан сипатқа ие кеден ісі аясында сыбайлас жемқорлықпен байланысты
қылмыстар санының күрт өсуіне әкеп соғады.
Сонымен қатар, Қазақстанға экономикалық зардап келе отырып қылмыстық
әрекеттердің масштабы мен позициясын кеңейту және орнықтыру нәтижесінде,
жалған құжаттарды пайдалану сыртқы экономикалық қызметке ықылассыз
қатысушылары мен кедендік бақылаудан жасырынудың әдістері мен схемаларының
жеті үлкен саны пайда болады. Қылмыстық құрылым тарапынан кеден
органдарының қызметкерлеріне психологиялық және физикалық күшеюіне
байланысты кеден қызметі қызметкерлерінің өз қызметтік міндеттері мен
функцияларын толық көлемде жүзеге асыра алмауы нәтижесінде Қазақстанның
экономикалық мүдделеріне қауіп төндіретін кедендік қылмыстардың пайда болуы
ыңғайлы жағдай тудырады.
Қазақстан Республикасының кеден қызметінің негізгі бағыттары бүгінде
қолданыстағы бағдарламада айқындалған: фискальдік және құқық қорғау
қызметін жүзеге асыру, кедендік ресімдеу мен кедендік бақылаудың жаңа
технологиясын жетілдіру болып табылады.
Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі Кедендік бақылау комитеті
жүйесінде арнайы құқық қорғау құрылымдары өз қызметінде контрабандаға
қарсы күресті жандандыруда, экономикалық қылмыстар, экономикалық құқық
бұзушылықта қылмыстарға қарсы күресті белсенді жүргізілуде.
Дипломдық жұмысымның мақсаты болып Қазақстан Республикасының
экономикалық мүдделерін қамтамасыз ету аясында кеден бақылау
департаментінің жедел бөлімшелері қызметінің негізгі бағыттары мен рөлін
анықтау.
Контрабандамен күрестің тарихи тәжірибесі мемлекет механизмінің
әлеуетіндегі барлық қажетті шаралар кешенін, жиналған тәжірибе мен алынған
білім, білікті куәландыру.
Кеден органдары құқық қорғау бөлімшелерінің дамуы мен пайда болуының
тарихи аспектілері олардың, Қазақстан Республикасының экономикалық
қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін құқық қорғау функциясының бар болу
қажеттігін растайды.
Қазіргі замандағы жедел іздестіру қызметін жүзеге асыруға құқылы,
кеден органдарының бөлімшелерін құру кеден ісінде тарихи қалыптасқан жедел
іздестіру қызметінің механизмі мен құрамдарын, әдістері мен тәсілдері және
нысанын пайдалану қажеттілігін жандандыруға мүмкіндік береді.
Алға қойылған мақсаттарға байланысты зерттеудің келесідей міндеттері
анықталды:
Қазақстан Республикасының экономикалық қауіпсіздігі ұлттық
қауіпсіздіктің құрамдас бөлігі ретінде қарастыру;
Қазақстан Республикасының экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етуде
кеден органдарының қызметінің құқықтық негіздері (Ақтөбе облысы бойынша
Кедендік бақылау департаменті мысал ретінде);
Экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі Қазақстан
Республикасының кеден органдарының қызметін жетілдіру бағыттарын анықтау.
Зерттеу жұмысының объектісі мен пәні болып жедел бөлімшелердің
қызметі аясындағы кеден ісі саласында туындайтын құқықтық қатынастар мен
мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етуде кеден саласындағы
қылмыстар табылады, ал заты ретінде Қазақстан Республикасының экономикалық
мүдделерін қамтамасыз ету аясындағы қызметінің бағыттары табылады.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негіздері Қазақстан Республикасының
нормативтік-құқықтық актілері, халықаралық келісімдер, дипломдық жұмысында
қарастырылатын сұрақтарға байланысты, қазақстандық және ресейлік
мамандардың жұмыстары мен зерттеулері және Қазақстан Республикасының Қаржы
министрлігінің Кедендік бақылау Комитетінің Ақтөбе облысы бойынша Кедендік
бақылау Департаментінің құқық бұзушылықтар және кедендік қылмыстар бойынша
статистикалық мәліметтер болып табылады.
Аталған тақырыпқа сай өзінің жеке көз қарастарын ғылыми түрде тәмамдап
еңбек жазғандар келесідей: Б.А. Абдрахманов, А.К. Айкимбаев, Т.З.
Аймағамбетов, А.Т. Айтжанов, Т.К. Акимжанов, Е.О. Алауханов, С.М. Алпысов,
Б. Аманжолов, Б.Г. Бауриев, А.Ж. Джумабеков, К.К. Дурменбаев, К.Б.
Есмаганбетов, М.А. Кызылов, А.А. Смагулов, Р. Тлеухан, Ш.С. Тогайбаев, Н.А.
Шабдарбаев.
1-ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІГІ ҰЛТТЫҚ
ҚАУІПСІЗДІКТІҢ ҚҰРАМДАС БӨЛІГІ РЕТІНДЕ
1.1 Мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігі және оның құқықтық регламенті
КСРО ыдырап Қазақстан тәуелсіздігін алғаннан кейін басқа да одақтас
республикалар сиякты біздің мемлекетіміз өз еркіне берілді. Сол кезде
күтпеген жерден туындаған көптеген проблемалардың ішінен аса маңыздысын,
бастысын анықтай отыра, осылардың барлығын есеп алып стратегиялық
болашаққа арналған басқа да мәселелердің біріңғай жүйесін жасақтау кажет
еді [3, 45 б.]. Аса маңызды мақсаттардың арасында сенімді қорғау
тәсілдерін меңгерген, қажетті потенциалы бар және мемлекеттін
территориялық шекарасына қол сұқпайтындылығын қамтамасыз ететін ұлттық
қарулы күштерді құру болды. Сөйтіп, тез арада шешімін қажет ететін,
соңынан мемлекеттін ұлттық қауіпсіздік жүйесіне арналған, тіршілік үшін
аса маңызды сұрақтар жинағы құрылды. Елде, әлемде болып жатырған
жағдайлар мен ахуалдарды талдап, территорияның бүтінділігін, Қазақстан
Республикасының егенмеділігін және Конституциялық құрылымды қамтамасыз ету
үшін сыртқы және ішкі саясаттағы басты бағыттары бойынша шешімдерді табу.
1991 жылдың тамыз айында Қауіпсіздік Кеңесі құрылды. Республикалық
құрылымда бұрын мүлдем болмаған органның құрылуы, ұлттық мүддені
қамтамасыз ететін және осы бағытта мемлекеттік органдардың қызметін
үйлестіретін саяси-құқықтық жұмысының ірге тасын қалады. Ұлттық мүддені
қамтамасыз ететін мәселелер жинағы Ұлттық қауіпсіздік проблемалары деп
аталды [4, 15 б.]. Ұзақ уақыт бойы ұлттық қауіпсіздік мәселелері, 90-
жылдардың басында-ортасында пайда болған жалпы құқықтық аренада, сол кезде
мемлекетте қалыптасқан құқықтық қор негізінде шешімін тапқан болатын
[5, 10 б.].
Қазіргі таңда, сол кездегі проблемалардың кайсысы алғашқы, ал кайсысы
соңғы болғаның, Ұлттық Қауіпсіздік Кеңесінің саяси және құқықтық
шешімдерінің қай біреу стратегиялық, ал қай біреу тактикалық болғаның айту
қиын. Мемлекеттік ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз ететін саяси,
экономикалық және құқықтық негізінің ірге тасын қалаған Қауіпсіздік
Кеңесі өз жұмысын, қойылған мақсаттарға жетелейтін тәсілдермен әдістерді,
бағыттарды анықтайтын жеке ішкі концепциясыз, іске асырды. Тек 1995
жылдың желтоқсан айының соңында Қазақстан Республикасының Қауіпсіздік
Кеңесі туралы жиындығы бекітілді, осыған сай мемлеткеттің ұлттық
қауіпсіздік мәселелерін шешетін, Президенттің қалауымен жиналатын кеңесші
орган ретінде саналды [6, 11 б.]. Қауіпсіздік Кеңесінің міндеттерінің бірі
...ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін ішкі және сырткы саясатта
туындайтын сұрақтарды талқылау, мемлекеттік, экономикалық, қоғамдық
қорғаныс проблемалары, экологиялық, ақпараттық және де басқа да
қауіпсіздік түрлері болып табылды [5].
Сонымен, Қазақстан Республикасының Қауіпсіздік Кеңесі туралы жиындығы
елеулі түрде осы органның жұмысын реттеп және оған жүйелік белгілерін
берді. Дегенмен, жыйнақты және мақсатқа бағытталған көзқарасты
қалыптастыру және ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін іс шаралар туралы
ауыз толтырып айту тек 1998 жылы Қазақстан Республикасының Ұлттық
Қауіпсіздік туралы Заңы қабылданғаннан кейін мүмкін болды [7].
Заңда алғаш рет мемлекеттік ұлттық мүдделері деген анықтама пайда
болды, олар ұлттық қауіпсіздіктін дәл мәні болып саналды [7].
Ұлттық қауіпсіздік әдетте ішіне бір тұтас өзара байланысты
элементтер енгізілген жүйе түрінде қарастырылады. Соның шеңберінде
тұлғаның, қоғамның және мемлекеттің қауіпсіздігі қамтамасыз етілді. Ол
жоғарыда аталған субъектілерге бағытталған әр-түрлі ішкі және сыртқы
қауіп-қатерді азайту немесе жоққа шығару үшін және де ұлттық мүдделерді
қамтамасыз ету жолындағы және жүйенің қауіпсіз жағдайда болуына бағытталған
сол субъектілердің әрекеттерінің әдістерімен тәсілдерін анықтау үшін
арналған [8, 7 б.].
Бұл жерде алдымен мемлекеттік қауіпсіздік туралы айта кету керек.
Өйткені, ол тұлға және қоғамның қауіпсіз жүйесінің негізі және оның
жұмысының маңызды факторы. Ұлттық қауіпсіздік дегеніміз қазақстандық
ғалымдардың ойынша мемлекет ішінде кең түрде барлық ұлттық мүдделерінің,
соның ішінде саяси, әлеуметтік, әскери, экологиялық тұрғыдан, жаппай жою
қаруының тарамауын, азаматтардың құқығымен бостандығын, сонымен қатар
рухани мүдделеріне қауіп төңдірмеуін, халықтың интеллектуалдық байлықтарын
қорғалуын қамтамасыз ететін жағдай [3, 17 б.].
Негізінде қауіпсіздік деген түсінік құқықтық және басқару
мағынада өте қиын мағынаны білдіреді. Осы түсініктің кең мағынасында,
қауіпсіздік – бұл тіршік үшін маңызды мемлекеттің (конституциалық құрылымы,
егеменділігі және территориялық тұтастығы), қоғамның (материалдық,
экономикалық және рухани байлықтары), тұлғаның (азаматтардың құқығымен
бостандығы) мүдделері толық қорғалған жағдай болып есептеледі [9, 12 б.].
Қауіпсіздік ол негізгі түсініктердің бірі. Өйткені ол қоғаммен
мемлекеттін негізін сипаттайды. Қауіпсіздік мықты құқықтық негізге
сүйенеді: Қазақстан Республикасының Конституциясы, заңдар және заң
шығарушы, атқарушы билік органдары шығарған басқа да нормативті-құқықтық
актілер [8, 2б.].
Ұлттық Қауіпсіздік туралы заңына сәйкес Қазақстан Республикасының
Ұлттық Қауіпсіздігіне қауіп төндіретін мыналар [7, 10 б.].
- Заңның әлсіреуі және құқықбұзушылықтың, қылмыстың артуы, соның
ішінде ұйымдасқан қылмыстың түрлері, мемлекеттік органдардың
криминогендік структураларымен байланысы, лауазымды адамдардың
ақшаның заңсыз айналуына жағдай жасауы, сыбайлас жемқорлық,
есірткі заттардың заңсыз айналымы, осының барлығы республика
азаматының құқығымен бостандығының шектейтін факторлары болып
есептеледі;
- Конституциалық құрылымды күшпен өзгертуге бағытталған іс-
әрекеттер, соның ішінде Қазақстан Республикасының
біртұтастылығына қол сұғу немесе оған қарсы жасалған агрессия;
- Арнаулы қызметтердің, шетел ұйымдарының немесе жеке адамдардың
барлаушы, террорлық, диверсиялық және де Қазақстанның ұлттық
қауәпсіздідегіне зиян келтіретін басқа да іс-әрекеттер;
- Мемлекеттік органдардың жұмысына кесел келтіру, олардың тыйымсыз
жұмыс жасауына кедергі болу, мемлекеттін басқару күшін азайту;
- Саяси экстремизмнің әр түрі, соның ішінде әлеуметтік, ұлт
аралық, діни қоғамдық топтар арасында алауыздық туғызу;
- Әлеуметтік-саяси ахуалдың күшею, ол ұлт аралық және конфессия
аралық жаншал, жаппай тәртіпсіздіктің, санкциясыз жиналыстар,
митингтар, наразылық демонстрациялары болуы;
- Қазақстан Республикасының заңымен қарастырылмаған әскери
құрылымның жасауы;
- Экологиялық жағдайдын кенет өзгеруі, табиғаттын стихиялық
құбылысы және де төтенше жағдайлар, эпидемия;
- Мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігіне зиян келтіру, соның
ішінде ел мүдделеріне қарсы стратегиялық ресурстарды пайдалану,
инвестициялық белсенділіктін өсуіне, Қазақстан Республикасына
шетел инвестициясының құйылуына кедергі болу, тексерусіз
капиталды шетке шығару;
- Демографиялық жағдайдың төмендеуі, соның ішінде табынғыштықлық
қатты төмендеуі, өлім-жетімнің жоғарлатуы, тексерлімеген
миграциялық процесттерінің артуы;
- Білім сапасының және интелектуалдық потенциалдың төмендеуі;
- Мемлекеттін ұлттық мүдделерін қорғайтын нормативті-құқықтық
актілердің дұрыс жетілмеуі немесе мүлдем болмауы және т.б.
Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекеті ретінде дамуы үшін кажетті
шарттардың бірі ол - ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету. Бұл туралы
жоғарыда айтылған Заң нақты бекітіліп, сонымен қатар Қазақстанның ұлттық
мүделерінің анықтады, туындайтын қауіп-қатерді және елдің ұлттық
қауіпсіздігін қамтамасыз ететін принциптарын көрсетті. Бұнда президенттің,
парламенттің, үкіметтің, мемлекеттік органдардың және ұлттық қауіпсіздікті
қамтамасыз ететін ұйымдардың биліктері нақты жазылған [10, 14 б.]. Заңда
алғаш рет сыртқы саясат, экономикалық, әскери, экологиялық, ақпараттық
қауіпсіздіктің негізгі бағыттары анықталды. Мемлекеттін одан арғы нығайу
жолдары, оның ұзақ мерзімге арналған бастапқы даму жоспары Қазақстан-
2030 мемлекеттің даму cтратегиясында көрсетілген. Нәтижесінде, қазіргі
таңда жоғарыда көрсетілген ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін барлық
бағыттары бойынша субъектілердің орта мерзімге бағытталған іс-
әрекеттерінің стратегиясын анықтайтын нормативтік және құқықтық актілер
қабылданды. Осыған байланысты келесі сұрақ туындайды: қазіргі таңда
қалыптасқан ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін құқық негізінің жағдайы
қолайлы болып табылады ма?
Бұл сұраққа жауап беру үшін, ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін
құқық негізінің қолайлы жағдайын қалыптастыру тек тұрақтылық және
қоғамның мүдделері тілек-талабына сай қорғалған жағдайда, сонымен қатар
нормативтік реттілікте қарама-қарсылық болмағанда ғана мүмкін екендігін
белгілеп айту қажет.
Ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін жеке субъектілерінің
құзыретіндегі айырмашылықтар, олардың қызметтерің координациялауға және
бірлесіп әрекет етуге әкеліп соғады. Соңғысы, өз кезегінде функциялар
мен құқықтарды шектеп, сонымен бірге осы заманға сай ұлттық қауіпсіздікті
қамтамасыз ететін құрылымдық жүйесін ұйымдастыруды болжайды.
Ұлттық қауіпсіздіктің қамтамасыз етуін заңға сүйенген негіздің
қазіргі деңгейі субъектілердің бытыраңқылық нақтылы оның қамтамасыз етуі,
жеке функциялардың керексіз қайталауы, өзара әрекеттесуді жеткіліксіз
деңгеймен және олардың қызметінің үйлестірулерінің заңда бар мәселелеріне
бейнелейді.
Қазіргі саяси ахуалдың және жедел жағдайдың тенденцияларының сонымен
бірге қоғамдық қатынастардың айқын және тиімді нормативтік заңға сүйенген
регламенттелу лері талап етеді. Елдің ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз ету
мақсатында: оның құқықтық негізін әбден жетілдіру бойынша заң шығару және
басқа шаралардың қабылдануы; кемшіліктердің ерекшелігі болуы қазақстандық
қоғамның ұлттық қауіпсіздігіне залал келтіруіне бола алатын көрсетеді. [10,
79 б.].
Ұлттық қауіпсіздік жұмысымен айналысатын органдардың ісі тиімді,
динамикалық, үйлестірілген жүйеге айналуы, соның ішіндегі әрбір жүйе өз
функцияларын дұрыстап орындауы осы жағдайда ұлттық қауіпсіздікті
қамтамасыз ететін ұтымды ұйымдық құрылымды дамыту жолында ең маңызды
бағыттары болып табылады. Ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуне қатысында
әр түрлі органдардың алдына қойылған мақсаттары, соның ішінде
мақсаттарды жүзеге асырылуға шақырылған басқару функцияларының жиыны,
айқын және толық орнатылу және олардың құзырларына айқын және толық кіру
қажет. Нормативтік реттеудегі тәжірибені талдау кезінде ұлттық
қауіпсіздікті қамтамасыз ететін жүйенің ұйымдастыруында және қызметінде
осы талап көбінесе сақталмайтындылығын көріп тұр.
Мысалға, мақсаттар және мемлекеттік органдардың есебі әр түрлі дәреже
қаралады, дегенмен олардың айырмашылықтары түсіндірілмейді. Тапсырманың
сипаттамасы функциялардың сипаттамасымен айырмашылықтары түсіндірмей
ауыстырылып жіберіледі және де олар тек жиі жай ғана бірдейленеді.
Көрсетілген екіұштылық іске қосылған органдардың нақты мақсаттарын,
өкілеттіктерінің, функцияларын анықтауда айқындыққа жетпейтінділігіне
әкеліп соғады [10, 65 б.].
Осылай, әр түрлі мемлекет пунктерінің арасында туындағын
қайшылықтардың себебі ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету проблемалары
және есірткі бизнесімен күрес болып табылды.
Бұрынғы Кеңес елдерінің зерттеушілерінің жұмыстарына сүйенсек,
қазіргі таңда олардың көпшілігіне тән құбылыс ол, ұлттық қауіпсіздікті
қамтамасыз ететін субъекттердің функцияларын шектелуінде көптеген
қайшылықтардың болуы. Олардың барлығы ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз
ететін әр түрлі субъекттердің жеке жұмыс салаларының анықтауларында
дәлдіктер мерзімді жоқтығымен тығыз байланысты [11, 67 б.].
Бұл жағдай терроризммен, сыбайлас жемқорлықпен, ұйымдасқан
қылмыспен, қылмыстың басқа да түрлерімен күресу төңірегінде орын алады.
Өйткені, олар қоғамның тұрақты дамуына кедергі бола алады, сондықтан ұлттық
қауіпсіздікті қамтамасыз ететін саладағы әр түрлі мемлекеттік органдардың
құзырларының айқынырақ үлестірілуін қажет етеді [10, 98 б.].
Ұлттық Қауіпсіздік туралы заңына сәйкес Қазақстан Республикасының
Ұлттық Қауіпсіздігіне қауіп төндіретін мыналар [7, 10 б.].
- Заңның әлсіреуі және құқықбұзушылықтың, қылмыстың артуы, соның
ішінде ұйымдасқан қылмыстың түрлері, мемлекеттік органдардың
криминогендік структураларымен байланысы, лауазымды адамдардың
ақшаның заңсыз айналуына жағдай жасауы, сыбайлас жемқорлық,
есірткі заттардың заңсыз айналымы, осының барлығы республика
азаматының құқығымен бостандығының шектейтін факторлары болып
есептеледі;
- Конституциалық құрылымды күшпен өзгертуге бағытталған іс-
әрекеттер, соның ішінде Қазақстан Республикасының
біртұтастылығына қол сұғу немесе оған қарсы жасалған агрессия;
- Арнаулы қызметтердің, шетел ұйымдарының немесе жеке адамдардың
барлаушы, террорлық, диверсиялық және де Қазақстанның ұлттық
қауәпсіздідегіне зиян келтіретін басқа да іс-әрекеттер;
- Мемлекеттік органдардың жұмысына кесел келтіру, олардың тыйымсыз
жұмыс жасауына кедергі болу, мемлекеттін басқару күшін азайту;
- Саяси экстремизмнің әр түрі, соның ішінде әлеуметтік, ұлт
аралық, діни қоғамдық топтар арасында алауыздық туғызу;
- Әлеуметтік-саяси ахуалдың күшею, ол ұлт аралық және конфессия
аралық жаншал, жаппай тәртіпсіздіктің, санкциясыз жиналыстар,
митингтар, наразылық демонстрациялары болуы;
- Қазақстан Республикасының заңымен қарастырылмаған әскери
құрылымның жасауы;
- Экологиялық жағдайдын кенет өзгеруі, табиғаттын стихиялық
құбылысы және де төтенше жағдайлар, эпидемия;
- Мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігіне зиян келтіру, соның
ішінде ел мүдделеріне қарсы стратегиялық ресурстарды пайдалану,
инвестициялық белсенділіктін өсуіне, Қазақстан Республикасына
шетел инвестициясының құйылуына кедергі болу, тексерусіз
капиталды шетке шығару;
- Демографиялық жағдайдың төмендеуі, соның ішінде табынғыштықлық
қатты төмендеуі, өлім-жетімнің жоғарлатуы, тексерлімеген
миграциялық процесттерінің артуы;
- Білім сапасының және интелектуалдық потенциалдың төмендеуі;
- Мемлекеттін ұлттық мүдделерін қорғайтын нормативті-құқықтық
актілердің дұрыс жетілмеуі немесе мүлдем болмауы және т.б.
Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекеті ретінде дамуы үшін кажетті
шарттардың бірі ол - ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету. Бұл туралы
жоғарыда айтылған Заң нақты бекітіліп, сонымен қатар Қазақстанның ұлттық
мүделерінің анықтады, туындайтын қауіп-қатерді және елдің ұлттық
қауіпсіздігін қамтамасыз ететін принциптарын көрсетті. Бұнда президенттің,
парламенттің, үкіметтің, мемлекеттік органдардың және ұлттық қауіпсіздікті
қамтамасыз ететін ұйымдардың биліктері нақты жазылған [10, 14 б.]. Заңда
алғаш рет сыртқы саясат, экономикалық, әскери, экологиялық, ақпараттық
қауіпсіздіктің негізгі бағыттары анықталды. Мемлекеттін одан арғы нығайу
жолдары, оның ұзақ мерзімге арналған бастапқы даму жоспары Қазақстан-
2030 мемлекеттің даму cтратегиясында көрсетілген. Нәтижесінде, қазіргі
таңда жоғарыда көрсетілген ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін барлық
бағыттары бойынша субъектілердің орта мерзімге бағытталған іс-
әрекеттерінің стратегиясын анықтайтын нормативтік және құқықтық актілер
қабылданды. Осыған байланысты келесі сұрақ туындайды: қазіргі таңда
қалыптасқан ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін құқық негізінің жағдайы
қолайлы болып табылады ма?
Бұл сұраққа жауап беру үшін, ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін
құқық негізінің қолайлы жағдайын қалыптастыру тек тұрақтылық және
қоғамның мүдделері тілек-талабына сай қорғалған жағдайда, сонымен қатар
нормативтік реттілікте қарама-қарсылық болмағанда ғана мүмкін екендігін
белгілеп айту қажет.
Ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін жеке субъектілерінің
құзыретіндегі айырмашылықтар, олардың қызметтерің координациялауға және
бірлесіп әрекет етуге әкеліп соғады. Соңғысы, өз кезегінде функциялар
мен құқықтарды шектеп, сонымен бірге осы заманға сай ұлттық қауіпсіздікті
қамтамасыз ететін құрылымдық жүйесін ұйымдастыруды болжайды.
Ұлттық қауіпсіздіктің қамтамасыз етуін заңға сүйенген негіздің
қазіргі деңгейі субъектілердің бытыраңқылық нақтылы оның қамтамасыз етуі,
жеке функциялардың керексіз қайталауы, өзара әрекеттесуді жеткіліксіз
деңгеймен және олардың қызметінің үйлестірулерінің заңда бар мәселелеріне
бейнелейді.
Қазіргі саяси ахуалдың және жедел жағдайдың тенденцияларының сонымен
бірге қоғамдық қатынастардың айқын және тиімді нормативтік заңға сүйенген
регламенттелу лері талап етеді. Елдің ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз ету
мақсатында: оның құқықтық негізін әбден жетілдіру бойынша заң шығару және
басқа шаралардың қабылдануы; кемшіліктердің ерекшелігі болуы қазақстандық
қоғамның ұлттық қауіпсіздігіне залал келтіруіне бола алатын көрсетеді [10,
79 б.].
Ұлттық қауіпсіздік жұмысымен айналысатын органдардың ісі тиімді,
динамикалық, үйлестірілген жүйеге айналуы, соның ішіндегі әрбір жүйе өз
функцияларын дұрыстап орындауы осы жағдайда ұлттық қауіпсіздікті
қамтамасыз ететін ұтымды ұйымдық құрылымды дамыту жолында ең маңызды
бағыттары болып табылады. Ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуне қатысында
әр түрлі органдардың алдына қойылған мақсаттары, соның ішінде
мақсаттарды жүзеге асырылуға шақырылған басқару функцияларының жиыны,
айқын және толық орнатылу және олардың құзырларына айқын және толық кіру
қажет. Нормативтік реттеудегі тәжірибені талдау кезінде ұлттық
қауіпсіздікті қамтамасыз ететін жүйенің ұйымдастыруында және қызметінде
осы талап көбінесе сақталмайтындылығын көріп тұр.
Мысалға, мақсаттар және мемлекеттік органдардың есебі әр түрлі дәреже
қаралады, дегенмен олардың айырмашылықтары түсіндірілмейді. Тапсырманың
сипаттамасы функциялардың сипаттамасымен айырмашылықтары түсіндірмей
ауыстырылып жіберіледі және де олар тек жиі жай ғана бірдейленеді.
Көрсетілген екіұштылық іске қосылған органдардың нақты мақсаттарын,
өкілеттіктерінің, функцияларын анықтауда айқындыққа жетпейтінділігіне
әкеліп соғады [10, 65 б.].
Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекеті ретінде дамуы үшін кажетті
шарттардың бірі ол - ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету. Бұл туралы
жоғарыда айтылған Заң нақты бекітіліп, сонымен қатар Қазақстанның ұлттық
мүделерінің анықтады, туындайтын қауіп-қатерді және елдің ұлттық
қауіпсіздігін қамтамасыз ететін принциптарын көрсетті. Бұнда президенттің,
парламенттің, үкіметтің, мемлекеттік органдардың және ұлттық қауіпсіздікті
қамтамасыз ететін ұйымдардың биліктері нақты жазылған [10, 14 б.]. Заңда
алғаш рет сыртқы саясат, экономикалық, әскери, экологиялық, ақпараттық
қауіпсіздіктің негізгі бағыттары анықталды. Мемлекеттін одан арғы нығайу
жолдары, оның ұзақ мерзімге арналған бастапқы даму жоспары Қазақстан-
2030 мемлекеттің даму cтратегиясында көрсетілген. Нәтижесінде, қазіргі
таңда жоғарыда көрсетілген ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін барлық
бағыттары бойынша субъектілердің орта мерзімге бағытталған іс-
әрекеттерінің стратегиясын анықтайтын нормативтік және құқықтық актілер
қабылданды. Осыған байланысты келесі сұрақ туындайды: қазіргі таңда
қалыптасқан ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін құқық негізінің жағдайы
қолайлы болып табылады ма?
Бұл сұраққа жауап беру үшін, ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін
құқық негізінің қолайлы жағдайын қалыптастыру тек тұрақтылық және
қоғамның мүдделері тілек-талабына сай қорғалған жағдайда, сонымен қатар
нормативтік реттілікте қарама-қарсылық болмағанда ғана мүмкін екендігін
белгілеп айту қажет.
Ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін жеке субъектілерінің
құзыретіндегі айырмашылықтар, олардың қызметтерің координациялауға және
бірлесіп әрекет етуге әкеліп соғады. Соңғысы, өз кезегінде функциялар
мен құқықтарды шектеп, сонымен бірге осы заманға сай ұлттық қауіпсіздікті
қамтамасыз ететін құрылымдық жүйесін ұйымдастыруды болжайды.
Ұлттық қауіпсіздіктің қамтамасыз етуін заңға сүйенген негіздің
қазіргі деңгейі субъектілердің бытыраңқылық нақтылы оның қамтамасыз етуі,
жеке функциялардың керексіз қайталауы, өзара әрекеттесуді жеткіліксіз
деңгеймен және олардың қызметінің үйлестірулерінің заңда бар мәселелеріне
бейнелейді.
Қазіргі саяси ахуалдың және жедел жағдайдың тенденцияларының сонымен
бірге қоғамдық қатынастардың айқын және тиімді нормативтік заңға сүйенген
регламенттелу лері талап етеді. Елдің ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз ету
мақсатында: оның құқықтық негізін әбден жетілдіру бойынша заң шығару және
басқа шаралардың қабылдануы; кемшіліктердің ерекшелігі болуы қазақстандық
қоғамның ұлттық қауіпсіздігіне залал келтіруіне бола алатын көрсетеді [10,
79 б.].
Ұлттық қауіпсіздік жұмысымен айналысатын органдардың ісі тиімді,
динамикалық, үйлестірілген жүйеге айналуы, соның ішіндегі әрбір жүйе өз
функцияларын дұрыстап орындауы осы жағдайда ұлттық қауіпсіздікті
қамтамасыз ететін ұтымды ұйымдық құрылымды дамыту жолында ең маңызды
бағыттары болып табылады. Ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуне қатысында
әр түрлі органдардың алдына қойылған мақсаттары, соның ішінде
мақсаттарды жүзеге асырылуға шақырылған басқару функцияларының жиыны,
айқын және толық орнатылу және олардың құзырларына айқын және толық кіру
қажет. Нормативтік реттеудегі тәжірибені талдау кезінде ұлттық
қауіпсіздікті қамтамасыз ететін жүйенің ұйымдастыруында және қызметінде
осы талап көбінесе сақталмайтындылығын көріп тұр.
Мысалға, мақсаттар және мемлекеттік органдардың есебі әр түрлі дәреже
қаралады, дегенмен олардың айырмашылықтары түсіндірілмейді. Тапсырманың
сипаттамасы функциялардың сипаттамасымен айырмашылықтары түсіндірмей
ауыстырылып жіберіледі және де олар тек жиі жай ғана бірдейленеді.
Көрсетілген екіұштылық іске қосылған органдардың нақты мақсаттарын,
өкілеттіктерінің, функцияларын анықтауда айқындыққа жетпейтінділігіне
әкеліп соғады [10, 65 б.].
Осылай, әр түрлі мемлекет пунктерінің арасында туындағын
қайшылықтардың себебі ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету проблемалары
және есірткі бизнесімен күрес болып табылды.
Бұрынғы Кеңес елдерінің зерттеушілерінің жұмыстарына сүйенсек, қазіргі
таңда олардың көпшілігіне тән құбылыс ол, ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз
ететін субъекттердің функцияларын шектелуінде көптеген қайшылықтардың
болуы. Олардың барлығы ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін әр түрлі
субъекттердің жеке жұмыс салаларының анықтауларында дәлдіктер мерзімді
жоқтығымен тығыз байланысты [11, 67 б.].
Бұл жағдай терроризммен, сыбайлас жемқорлықпен, ұйымдасқан қылмыспен,
қылмыстың басқа да түрлерімен күресу төңірегінде орын алады. Өйткені, олар
қоғамның тұрақты дамуына кедергі бола алады, сондықтан ұлттық қауіпсіздікті
қамтамасыз ететін саладағы әр түрлі мемлекеттік органдардың құзырларының
айқынырақ үлестірілуін қажет етеді [10, 98 б.].
Жоғарыда айтылғанды есепке ала отыра, елдің ұлттық қауіпсіздігін
қамтамасыз ететін заңға сүйенген негіздің ары қарай әбден жетілуі, біздің
ойымызша келесі негізгі бағыттар бойынша іске асу керек [8, 245 б.].
Бірінші – заңдағы кемшіліктерді жою;
Екінші – ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін барлық элементтердің
ролін ықшамдау және елдің ұлттық қауіпсіздігіне қол сұғудан сақтау;
Үшінші – профилактикалық салалардағы осы жүйенің элементтерінің
құзырларын одан әрі қарай айқынырақ шектеу және ұлттық қауіпсіздіктің
қауіптеріне қарсы әрекет жасау;
Төртінші – егемендікті, ұлт мүддесін, азаматтардың, басқа да құқық
субъектілерінің құқығымен бостандығын қорғайтын өте тиімді заңға
сүйенген механизмдерді жасау және іске асыру;
Бесінші - жақын және алыс шет елдерімен ұлттық қауіпсіздікті
қамтамасыз ететін істестік жүйе элементтерінің дамуы, немесе сол
мемлекеттердің аумағында ортақ қауіптерге қарсы күреске бағытталған жедел
немесе басқа да шараларға күш жігерді біріктіруге арналған заң және
нормативті-құқықтық актілер дайындау.
Ұлттық қауiпсiздiктiң стратегияларының iске асыруы мақсатында
шаралар жоспарын жасақтау барысында әлеуметтiк-экономикалық нақтылы
жиынның шектi көрсеткіштері қолданған. Бiрақ, осы әдiстеме мамандардың
ойынша, елеулi кемшiлiктерге толы:
Біріншіден, бұл көрсеткiштер ұлт мүдделерiн емес, тек ғана
қауiпсiздiкке қатысы жоқ елдiң ағымдағы күйiн қамтып көрсетеді;
Екiншiден, бұл әдiстеме тiршiлiк әрекетiнiң әр түрлi салаларындағы тек
қана нақты ахуалдардың нашарлаған шекті көрсеткiштерің анықтауға үшін
бағытталған;
Үшiншiден, әдiстiң шарттылық және тиiмсiздiгiнде [11, 200 б.].
Сонымен, ұлттық қауiпсiздiктi қамтамасыз ететін теориялардың және
заңға сүйенген негiздiң ерекше көкейкестi даму жолы ол адам, қоғам және
мемлекеттiң әлеуметтiк мүдделерiнiң көрсеткiштерiнiң сандық технологиялық
және бұл мүдделерді қорғай алатын нақты әдiстерді дайындау болып
табылады.
1.2 Мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ететін органдар
жүйесі және олардың өкілеттіктері
Мемлекеттiң және оның органдарының қызметi мемлекеттiк және қоғамдық
өмiрдiң көп салаларын қамтиды.
Бұл жерде ең басты назарда адамның құқығы мен бостандықтарының
қорғауғалуындағы заңдылықты және тәртіпті қамтамасыз ету, мемлекеттік
және мемлекеттік емес ұйымдардың, еңбек ұжымдарының, қылмыстарымен және
басқа құқық бұзушылықтармен күресте заңды мүдделерiнің қорғалуы болып
тұр. Бұл міндеттер біріншіден мемлекеттің және органдардың жұмысы болып
табылады, ол туралы әр түрлі нысанда Қазақстан Республикасының
Конституциясының 11-ші, 31-ші және 39-шы және де басқа баптарында
көрсетілген [12, 30 б.].
Мысалы, 1-ші бапта жеке жазылған: Қазақстан Республикасы өзін
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекеттік ретінде
орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары
мен бостандықтары болып табылады [12, 1 б.]. Бұл идея 12 баптың 1
бөлігінде былай деп көрсетілген Қазақстан Республикасының
Конституциясына сәйкес адам құқықтары мен бостандықтары танылады және
кепiлдiк берiледi [12, 1 б.]. Не дегенмен барлық Конституциялық
ұйғарымдар, әр бір мемлекеттік органдардан барлық функцияларын орындауын
талап етеді.
Көп мемлекеттік органдар үшiн олардың қызметiнiң диапазоны
шектелмеген. Сондықтан, жоғарыда айтылған, өте маңызды міндеттермен
айқындалатын мәселелерді шешуге бағытталған – олар құқықтық тәртіп
міндеттері, қылмыстармен және басқа да құқық бұзушылықтармен күресу
барысында адамның құқығымен бостандықтарын қорғау болып табылады.
Құқықтық тәртiптi және заңдылықты қорғауы бойынша кейбiр функцияларды
жолшыбай, өзінің негiзгi міндеттерімен бірге жүзеге асырады [13, 52 б.].
Экономикалық қауiпсiздiктерді қамтамасыз етумен әдейi аз органдар
шұғылданады. Қазақстан Республикасының Қаржы полициясының органдары
экономикалық және қаржы істері бойынша, жедел iздестiру, олардың
өкiлеттiктерiмен шектелетін қызмет, алдын ала сараптау, анықтау,
әкiмшiлiк өндiрiстiң жұмыстарын өткiзе отыра, адам құқығы, мемлекеттің
және қоғамның мүдделеріне зиян келтіретін қылмыстары бойынша заңға қайшы
қол сұғуларын ескерту, анықталу, қиылысу, ашылу және тергеуге бағытталған
құқық қорғау қызмет орындайтын әлеуметтiк - мемлекеттiк орган болып
табылады [14, 12 б.]. Қаржы полициялары органдардың міндеттері келесі:
- мемлекеттiң экономикалық қауiпсiздiгiнiң өкiлеттiктерiнiң шеңберінде
заңды кәсiпкерлiктiң субъекттерiнiң, мемлекеттің және қоғамнығ мүдделерiн
және құқықтарын дұрыс қамтамасыз ету;
- экономикалық және қаржы салаларындағы ескерту, анықтау, бұлтартпау,
ашу және басқа қылмыстардың салық төлеуден жалтарумен сабақтас
қылмыстарының тергеуi және құқық бұзушылықтарын анықтау;
- экономика саласындағы қылмыстармен және сыбайлас жемқорлығықпен
күрес төңiрегiнде мемлекеттiн саясатты iске асыру;
- қаржы полициясының органдарымен жүргiзетін сұрақтары бойынша
халықаралық iстестiктi жүзеге асыру;
Экономикалық және коррупциялық қылмыстармен күресу бойынша
Қазақстан Республикасының Агенттiгi Қазақстанның Республикасының орталық
атқарушы органы болып табылады. Басшылықтың экономикалық қауiпсiздiктi
қамтамасыз ету мақсатында іске асыратын, салааралық үйлестiрудi және басқа
арнайы атқарушы және рұқсат беретiн экономикалық функцияларды, қаржы және
сыбайлас жемқорлық қылмысын және құқық бұзушылықтарды анықтау, ашу және
тергеу. (Қазақстан Республикасының қаржы полициясы туралы Заңы 2002 жылдың
4 шілдесі) [14, 16 б.].
Экономикалық және коррупциялық қылмыспен күрес бойынша Қазақстан
Республикасының Агенттiгi оның құқықтық мәртебесiнiң анықтауын және
қылмыстық iстердi тергеудiң өкiлеттiктерiнiң шектеуiн талап еттi. Ол талап
заң шығарушы органмен орындалды - экономикалық және қаржы қылмыстарының
құрамдарының көбi қаржы полициясына, қалған бөлiктi iшкi iстер
министрлiгiне тапсырылады [15, 65 б.]. Осы жағдайда заң шығарушы орган
дұрыс шешім қабылдады деп есептейміз – өйткені осы уақытт арасында
қаржы полициясы заңсыз әрекеттерге қарсы бағытталған күресте нақты
тәжiрибенi жинады, жұмыс жасапа үлгердi, өз аймақтық құрылымын жасайды
және кәсiби деңгейде үнемi жоғарлатадты. Қалыптасқан жағдайда қаржы
полициясының Мемлекеттiк Табыстар Министрлiгінiң құрамынан шығуы және
дербес құқық қорғау құрылымы болып жасалуы әбден дұрыс сияқты, өйткені
салық құқық бұзушылықтар саны жалпы экономикалық қылмыстылықтар
құрылымында төмендей бастады. Қаржы полициясы сол структурадан шығуы
басқарушы заңдарының көзқарасымен де дұрыс болып көрінеді - өйткені көп
сатылық шешiм қабылдау тактикалық бұлтарысты, өрiстi пiкiрдi,
процессттерді өндiрудi баяулатады және ақырында, басқарудың тиiмдiлiлігін
төмендетуiне алып келедi. Мемлекеттiң ары қарай дамуы, жүрiс iстеп
шығылған қадамның перспективалылығын және көрегендiгiн растайды. Мемлекет
алдында 90-шы жылдары жаңа мәселе пайда болды – ол барлық экономикалық
қауiпсiздiктi қамтамасыз етуі [4, 74 б.].
Экономикалық қауiп-қатердiң қауiптерi iшкi экономикалық қылмыстылықтан
ғана емес, сыртқы орта, ең алдымен, шетелдiк ұлт аралық серiктестiктер және
корпорациялардан болып бастады. Сондықтан жаңа құқық қорғау органына
үкiмет қаулысымен мемлекеттiң экономикалық қауiпсiздiгiнiң қамтамасыз ету
мiндеті берілді [16, 7 б.]. Шындығында мемлекеттің экономикалық әл-
ауқатын қауiптерден қорғаумен бiр қатар мемлекеттiк институттар
шұғылданады - экономика және бюджеттiк жоспарлау Министрлігі, Қаржы
Министрлiгі, Ұлттық банкі және де тағы басқалар. Мемлекет атынан адамнын
жеке басына қарсы жасалған қылмыстары үшін қылмыстық қудалау Ішкi Істер
Министрлiгi және Ұлттық қауiпсiздiк комитетi құзыры болып табылады [12, 67
б.].
Кеден кодексiне сәйкес кеден органдары өз құзыры шеңберінде
Қазақстан Республикасының егемендiлігін және экономикалық қауiпсiздiгiн
қамтамасыз етедi.
Қазақстанның ұлттық мүдделерiнiң қорғауы бойынша кеден органдарының
қызметінің бір нысаны анықтау болып табылады. Анықтау Кеден органдарында
Қазақстанның қауiпсiздiгiнiң және оның экономикалық мүдделерiнiң құқықты
қорғауының маңызды құралы болып табылады.
Қылмыстық іс жүргізуде анықтау қылмыстық iстердiң алдын ала тергеу
нысаны сияқты байқалады. Ол ауыр қылмыстар бойынша алдын ала тергеу
жұмыстарының алдында жүреді және де істер бойынша айғақ жинауда,
қылмыстарды ескерту және бұлтартпауын қамтамасыз етуде, қылмыстық iс
жүргiзуiнде маңызды рөлдердi орындайды [17, 76 б.].
Анықтау екi бiрдей түрге жiктеледi : қылмыстар ісі бойынша алдын ала
тергеуді қажет ететін анықтау және де қылмыстар ісі бойынша алдын ала
тергеуді қажет етепейтін анықтау [30, 76 б.]. Кеден органдары анықтауды
екi түрiнде бірдей жүзеге асыруға құқықылы. Анықтау алдын ала тергеуді
қажет ететін қылмыстар ісі бойынша мiндеттi түрде он күннің ағымында
жүргiзiледi [18, 24 б.].
Кеден органдары анықтау органдары ретінде, қылмыстық істі қозғай
отыра, iздерi бойынша шұғыл түрде тергеу өткiзуге құзыры жеткілікті.
Олардың қатарына: тiнту, тексеру, жәбiрленушi мен куәгерлерден жауап алу,
куәландыру, ұстау жатады [19, 69 б.].
Шұғыл тергеу жұмыстарының тiзiмi өте үлкен. Дегенмен, кеден
органдары анықтаудың сол бір түрін іске асыра отыра, барлық шұғыл тергеу
тәсілдерінің жүзеге асырылуы қажет емес. Өйткені көбіне белгілі бір
себептерге сай оларды орындау мүмкiн болмайды. Шұғыл тергеу тәсілдерін
жүргізу және олардың кезектiлiгiн анықтау жүргізіп жатырған тұлғаға,
оның басшысына және кеден органының басшысына, сонымен қатар көбіне
жасалған қылмыстың түріне тікелей қатысты [18, 56 б.]. Сонымен бiрге,
дәлелдi қиындықтарға қарамастан, кеден органдарына қылмыстың алдын алу,
деректерді және құжаттарды жинау міндеттеледі. Сонымен бiрге, кеден
органдары тергеу және соттағы қылмысқа қатысы бар тұлғаға бағытталған
қылмыстық іс жүргізушілік шараларды қолдану қажет.
Соңғы кезде кеден ісі бойынша қозғалып жатырған қылмыстар көп таралып
кетті, сонымен қатар сол қылмыс түрі Қазақстан Республикасының экономикалық
және саяси мүдделеріне зиян әсері мол. Олардың арасында өте қауiптi
қылмыстың түрі ол контрабанда.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 209 - бабына сәйкес
Экономикалық контрабанда дегенеміз – Қазақстан Республикасының кедендік
шекарасынан кеден бақылауын жанай немесе одан жасырын, не құжаттарды немесе
теңдестіру құралдарын алдап пайдалану арқылы тауарларды немесе заттарды,
осы Кодекстің 250-ші бабында көрсетілгендерін қоспағанда, не
декларацияланбаумен немесе күмәнді декларациялаумен ұштасқан кедендік
шекарадан өткізуге тыйым салынған немесе өткізу шектелген, кедендік шекара
арқылы өткізудің арнайы ережелері белгіленген тауарларды, заттар мен
құндылықтарды ірі мөлшерде өткізу болып табылады [20, 45 б.]. Сонымен
қатар, кеден саласында жасалып жатырған қылмыстар қатарына Қазақстан
Республикасының Қылмыстық Кодексінің 214 - бабында көрсетілгендей аса мол
мөлшерде кедендік төлемдерді және салықтарды, лицензия беру үшін жиналған
төлемдерді төлеуден жасырыну да жатады [21, 98 б.]. Және Қазақстан
Республикасының Қеден Кодексінің 250-шi бабына сай Айналымнан
шығарылған заттар немесе айналымы шектелген заттардың контрабандысы
[22, 76 б.].
Өте қауiптi қылмыстың қатарында контрабанда ерекшеленеді. Контрабанда,
экономикалық қылмыстар және коммерциялық құқық бұзушылықтар, көбіне заңмен
бекітілген тәртіптерді айналып кедендік шекарадан тауарларды шығарумен
байналыстырады, және бұл жағдай баяғыдан келе жатқан үрдіс, сонымен қатар
құқықбұзушылармен қолданылатын құпия әдістері жылдан жылға түрленеді және
қару-жарақ қоймасы үнемi толытырылады. Сондықтан, кеден органдарының құқық
қорғау қызметiнiң тиiмдi жолының негiзгi резерві қызметтiң жедел
iздестiруiнiң әдiстерiн жылдам игеру және енгiзуi болып табылады.
Соңғы кезде контрабандылық операциялар көбiнесе ұйымдастырылған
қылмыстық топтармен бола жасалады. Мемлекетке шикiзаттың, энергия
жұқтырушыларын, стратегиялық материалдардың заңсыз шығарылымы бойынша
экспорттық операциялар аса мол мөлшерде залал келтiредi. Көбінесе
таралған және қауiптi сипат алған ол қару, оқ-дәрiлер, есірткі
контрабандасы және де олар Қазақстандағы қылмыстық жағдайды айтарлықтай
шиеленiстiре алады. Радиоактивтi материалдарды шетелге заңға қайшы шығару
үрдістерде айтарлықтай орын алып тұр. Дегенмен Қазақстанға түбегейлі
залалды валюталық құндылықтарды, республиканың халықтарының көркем, тарихи
және археологиялық мүлiгiнiң шығарылымы келтiредi. Мемлекетке үлкен
экономикалық залалды Қазақстан Республикасынан шетелдiк валюталарын шығару
және шетелдiк чектiң жалған валюталық купюраларын елге кіргізуі бойынша
заңға қайшы операциялар келтiредi. Сапасыз азық-түлікті және дәрi-дәрмек
препараттардың шетелден әкелiмiнiң көп болуы адам өмiріне және
азаматтардың денсаулығына қауiп төңдіретіні айғақ [ 22, 12 б.].
Ұлттық қауiпсiздiк саласында кеден қызметi аса маңызды белгiлерге
ие болады .
Сол қызметтердің бiрі, кез келген жағдайда емес, тек ғана заң
шараларының қолдануы арқасында іске аса алады. Оған мемлекеттiк мәжбүр
ету және заңмен регламенттелген төлетулер шаралары жатады. Мысалы, егер
кеден құқықбұзушылығы жасалса, оған қылмыстық заңмен бекітілген жаза
тағайындалады басқа шаралар қолданылады. Егер де мемлекетке келтірген
зиян қылмыстық жауапкершiлiкке тартпайтын болса, онда мiндеттi түрде
келтірілген залал қайта қайтарылады. Заңдық әсерлерiнiң маңызды
шараларының бірі ол заңға қайшы келетін істерді ескерту шаралары және
оларды алдын алу болып табылады.
Кеден қызметтерiнің құқық қорғау сияқты тағы бір маңызды белгiсi ол
заң шараларын жүзеге асыруға бағытталған және оның мазмұнын айқын
анықталуға қолдану болып табылады. Мұндай әсер қоланылатын орган тиiстi
ұйғарымдарды дәл орындауға мiндеттi.
Құқыққорғау қызметiне тән қасиет ол реттi заңмен белгiленген
шеңберінде ғана жүзеге асырылады, тiптi нақтылы рәсімдердің орындалуымен
ғана іске асырылады. Мысалға, қылмыстық жаза тағайындайтын немесе одан
босататын, ақтап шығаратын сот шешімі тек қана іс жүргізу заңымен
бекітілген соттық тергеу, сотпен жан-жақты талқылау жүргiзілгеннен кейін
ғана жүзеге асады [23, 4 б.]. Мұндай талқылау кеңесшi бөлмеде, басқа
рәсімдеу ережелерiнiң мәжiлiстiң жасырын сырының және орындалуын қамтамасыз
ету қажет. Заңмен басқа құқықбұзушылық істерді қарастыру туралы өз
ережелерi орнатылған. Тиiстi ережелер бойынша тағы басқа мүлiктiк даулар,
жұмыстан шығару сияқты сабақтас дауларды есеп айырысу жүргiзiледі. Қандай
жағдай болса да, заң шараларының қолдануы туралы шешiм қабылдауына жататын
заң орнатылатын нақты ережелер сөзсiз орындалуын ескерiлу қажет. Оларды
бұзу шешiмді өзгертуге немесе заңсыз және жарамсыз дек тануға әкеліп
соғады [ 23, 5 б.].
Кеден қызметтерiнің маңызды белгiсі ол оның қызметтерін iске асыруда
қажеттілігінше дайындалған және де басқа салада түсініктері бар
қызметшiлермен жиынтықтайтын, мемлекеттiк органдарға тапсырылады. Олардың
ұйғарымына қажеттi заттар және техникалық құралдар жеткiзiлiп берiледi.
Мұндай мемлекеттiк органдардың ұйымдастырылуы мен қызметi жан-жақты заңды
түрде реттеледі, соның ішінде аса маңызды сұрақтар бойынша шешім табу
үшін нақты рәсімдік ежелерiнiң анықтау жұмысы жүргізіледі. Осының барлығы
бірлесіп мемлекеттiң және елдiң ұлттық мүдделерін қорғауға, жедел
қимылдаушылыққа, дәлелдiкке, заңдылықты қамтамасыз етуге бағытталған.
Кеден органдарының қызметтiң ұлттық қауiпсiздiгiнiң саласындағы
мақсаттары кеденнiң ортақ мақсаттардан шығады. Олар төмендегідей
сипаттауға болады [ 25, 46 б.].
- кеден iсiнiң саласындағы кеден органдары құзырына жататын
қылмыстары бойынша тұлғаларды анықтау сонымен бiрге қылмыстардың
анықталу, ескерту, бұлтартпау және ашылуы;
- Қазақстан Республикасының экономикалық мүдделерiнiң қорғау
мақсатында кеден органдарының қызметiнiң аймағында болып жатырған
процесстер бойынша дұрыс шешiмдерді қабылдануы үшiн жедел мәлiметтерді
алу;
- қылмыстық iс бойынша айғақ жинауда тергеу органдарына, прокуратураға
және сотқа көмек көрсету олардың тапсырмаларын орындау;
- қылмыстық жазада, iздестiруi және сот, тергеу органдарынан
жасырып жүрген тұлғалардың iздестiруi;
- Қазақстан Республикасының экономикалық қауiпсiздiгiне қауіп
төңдіретін мәлiметтердiң істерді немесе табу;
- Қазақстан Республикасының экономикалық қауiпсiздiгiнiң қамтамасыз
етуi бойынша Ұлттық қауiпсiздiк органдарымен, Ішкi iстер министрлiгiмен,
Ұлттық қауiпсiздiк комитетiнiң Шекаралық қызметiмен бірлесіп жедел
іздестіру шараларына қатысу;
- Қазақстан Республикасының халықаралық келiсiм шартарымен ескерiлген
халықаралық кеден ұйымдарына, шетелдiк кеден органдарына және полицияға
контрабандылық операцияларды жүргізуде көмек көрсету;
- кеден инфрақұрылымының объекттерiнiң меншiктi қауiпсiздiгiнiң
қамтамасыз етуi;
- кеден орган қызметкерлерінің, олардың жанұяларының мүшелерiнiң
және олардың дүниесiнiң қауіпсіздігін қамтамасыз етуi;
- кеден органдарының қызметкерлерiмен іске асыратын лауазымды қылмыс
және сыбайлас жемқорлықтардың алдын алу, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І ТАРАУ. Қазақстан Республикасының экономикалық қауіпсіздігі ұлттық
қауіпсіздіктің құрамдас бөлігі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.1 Мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігі және оның құқықтық регламенті ... ... .7
1.2 Мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ететін органдар
жүйесі және олардың өкілеттіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
ІІ ТАРАУ. Қазақстан Республикасының экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз
етуде кеден органдарының қызметінің құқықтық негіздері (Ақтөбе облысы
бойынша Кедендік бақылау департаменті мысал ретінде)..26
2.1 Кеден органдарындағы құқық бұзушылықтар мен
қылмыстардың түрлері және онымен күрес шаралары ... ... ... ... ... ... ... 26
2.2 Жедел – іздестіру қызметінің құқықтық негіздерін талдау ... ... ... ... ...39
ІІІ ТАРАУ. Экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі Қазақстан
Республикасының кеден органдарының қызметін жетілдіру ... ... ... ... ... .50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..57
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
КІРІСПЕ
Әлемдік экономикалық процестер жаңа заманда ұлттық экономика
дәрежесінің ашық жоғарлануының күшеюімен сипатталады. Әлемдік өндірісті
интеграциялау мен интеграцияландыру көп тарапты экономикалық қарым-
қатынастың жаңа деңгейін өзара талап етеді.
Әлемдік нарық өзінің бірыңғай ережелерімен қаржылық құралдар
айналымын материалдық құндылықтар ретінде қалыптастыра бастайды.
Ұлттық экономика еңбекті халықаралық бөлісу мен халықаралық бәсекеге
қосылады. Ішкі экономикалық байланыстар экономиалық өсудің әділ себепшісі
болды және маңызды факторға айналды. Көптеген елдерде негізінен олар ұлттық
экономиканың жағдайын анықтайды және бұл беталысты күшейтеді.
Қазақстанның экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету теориясы мен
тәжірибесінің басты мәселелерін қарастыра отырып, мемлекеттің экономикалық
мүдделерін қамтамасыз етуде маңызды рөлді сыртқы экономикалық қызметінің
пайда болуыннан бастап кеден қызметіне жүктелгенін ескеру қажет.
Қазақстандағы кеден ісі әрқашан мемлекеттің бюджетін құруда, өнеркәсіптің
дамуында маңызды дем беруші, сонымен қатар басқа мемлекеттермен қарым-
қатыныста әсер ету факторын реттейтін ажырамас бөлігі ретінде танылады.
Сондықтан, барлық уақытта кеден ісінің дамуы мен жетілдіру мәселесіне үлкен
көңіл бөлінетін. Қазақстандағы экономикалық реформалар, соның ішінде
қатысушылардың үлкен санының пайда болуына әкеп соқтырды. Осылардың көбісі
саясаттың тұрақсыздығын, қажетті заңнаманың жоқтығын және кеден ісі
саласындағы гүлденіп жатқан сыбайлас жемқорлықты өздерінің қылмыстық
ниеттерін жүзеге асыру үшін пайдаланады.
Қазақстанның сыртқы экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету теориясы
мен тәжірибесінің басты мәселелерін қарастыра отырып, мемлекеттің
экономикалық мүдделерін қамтамасыз етуде маңызды рөл кеден қызметіне
жүктегенін ескеру қажет, негізгі ықпал ету аспектісі болып оның пайда
болуынан бастап сыртқы экономикалық қызмет болып табылатын.
Қазақстандағы кеден ісі әрқашанда мемлекеттің бюджетін құруда,
Қазақстандағы кеден ісінің ажырамас бөлігін құрайтын өнеркәсіптің дамуында
экономикалық маңызды дем беруші, сонымен қатар мемлекеттермен қарым-
қатынаста әсер ету факторын реттейтін ажырамас бөлігі ретінде танылатын.
Сондықтан, барлық уақытта кеден ісінің дамуы мен жетілдіру мәселесіне үлкен
көңіл бөлінетін.
Мемлекет басшысы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына кезекті
Жолдауындағы Біз Қазақстанды экономикалық тенденциялармен жаһандануға
сәйкес дамыған, әлемде болатын барлық жақсылықтар мен алдыңғыларды өзіне
жинақтаған ел екендігін және де әлемдік шаруашылық жүйесінде өзінің төмен
бәсекеге тез қабілетті бейімделуін көргіміз келеді [1, 2
б.].
Бұл мақсатта Қазақстан Републикасының экономикалық-географиялық
жағдайы жаһанданған экономикалық интеграцияны бірнеше бағыттағы халықаралық
экономикалық жобаларға әрі қарай қатысу және мұны қолда бар қорларды өткір
бәсекелестікпен өз мүддесіне әрі қарай шешу қажеттілігін атап өтеді. Бұл
тұрғыда мемлекет өз тарапынан капиталдың жұмыс істеуіне, іскерлік
бастамаларын тікелей қолдап, әкімшілік және бюрократтық кедергілерге
тосқауыл қою керек [2, 6 б.].
Сыртқы экономикалық қызмет аясындағы құқықбұзушылықтарға қарсылық
білдірудің мемлекеттік жүйесі құқықбұзушыға жеткілікті қатаң ықпал етуді
қамтамасыз ету және кедендік шекара арқылы тауарлардың өткізілу процесіне
бақылау жасауға әсер ететін заңнамалық механизмін, сондай-ақ тауарлардың
кедендік бекеттерін жанай өткізуіне жол бермеуге бағытталған әкімшілік-
ұйымдастырушылық шараларды қамтиды.
Тақырыптың өзектілігі Қазақстан Республикасының кеден органының
әсіресе әлемдік жаһандану үрдісіндегі ерекше қызметінен шығатын күрделі
жедел жағдаймен байланысты.
Қазіргі таңда сыртқы экономикалық қызметті мемлекеттік реттеу аясында
кеден және салық заңнамаларын сақтауда және республикалық бюджетке
төлемдердің түсуін қамтамасыз етуде кеден органдарының рөлі артты.
Кеден органдары жедел бөлімшелері қызметінің тиімділігін арттыру
қажеттілігімен және оларға жүктелген міндеттерді жүзеге асыра отырып
экономикалық қауіпсіздікті қылмыстық қол сұғушылықтан қорғаумен анықталады.
Қазақстан Республикасының кедендік шекарасы арқылы өтетін тауарлар мен
қаржының ағыны ұйымдасқан қылмыстық топ үшін үлкен олжа екені құпия емес.
Өз кезегінде, ұйымдасқан топтар осыған қадағалау жасауға ұмтылады және сол
үшін кеден ортасына өз адамдарын енгізді. Содан, кеден органдарының
криминализациясына үлкен қауіп туады, сонымен қатар ол Қазақстан
Республикасының экономикалық қауіпсіздігіне қауіп төндірді. Осымен бірге
ұйымдасқан сипатқа ие кеден ісі аясында сыбайлас жемқорлықпен байланысты
қылмыстар санының күрт өсуіне әкеп соғады.
Сонымен қатар, Қазақстанға экономикалық зардап келе отырып қылмыстық
әрекеттердің масштабы мен позициясын кеңейту және орнықтыру нәтижесінде,
жалған құжаттарды пайдалану сыртқы экономикалық қызметке ықылассыз
қатысушылары мен кедендік бақылаудан жасырынудың әдістері мен схемаларының
жеті үлкен саны пайда болады. Қылмыстық құрылым тарапынан кеден
органдарының қызметкерлеріне психологиялық және физикалық күшеюіне
байланысты кеден қызметі қызметкерлерінің өз қызметтік міндеттері мен
функцияларын толық көлемде жүзеге асыра алмауы нәтижесінде Қазақстанның
экономикалық мүдделеріне қауіп төндіретін кедендік қылмыстардың пайда болуы
ыңғайлы жағдай тудырады.
Қазақстан Республикасының кеден қызметінің негізгі бағыттары бүгінде
қолданыстағы бағдарламада айқындалған: фискальдік және құқық қорғау
қызметін жүзеге асыру, кедендік ресімдеу мен кедендік бақылаудың жаңа
технологиясын жетілдіру болып табылады.
Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі Кедендік бақылау комитеті
жүйесінде арнайы құқық қорғау құрылымдары өз қызметінде контрабандаға
қарсы күресті жандандыруда, экономикалық қылмыстар, экономикалық құқық
бұзушылықта қылмыстарға қарсы күресті белсенді жүргізілуде.
Дипломдық жұмысымның мақсаты болып Қазақстан Республикасының
экономикалық мүдделерін қамтамасыз ету аясында кеден бақылау
департаментінің жедел бөлімшелері қызметінің негізгі бағыттары мен рөлін
анықтау.
Контрабандамен күрестің тарихи тәжірибесі мемлекет механизмінің
әлеуетіндегі барлық қажетті шаралар кешенін, жиналған тәжірибе мен алынған
білім, білікті куәландыру.
Кеден органдары құқық қорғау бөлімшелерінің дамуы мен пайда болуының
тарихи аспектілері олардың, Қазақстан Республикасының экономикалық
қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін құқық қорғау функциясының бар болу
қажеттігін растайды.
Қазіргі замандағы жедел іздестіру қызметін жүзеге асыруға құқылы,
кеден органдарының бөлімшелерін құру кеден ісінде тарихи қалыптасқан жедел
іздестіру қызметінің механизмі мен құрамдарын, әдістері мен тәсілдері және
нысанын пайдалану қажеттілігін жандандыруға мүмкіндік береді.
Алға қойылған мақсаттарға байланысты зерттеудің келесідей міндеттері
анықталды:
Қазақстан Республикасының экономикалық қауіпсіздігі ұлттық
қауіпсіздіктің құрамдас бөлігі ретінде қарастыру;
Қазақстан Республикасының экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етуде
кеден органдарының қызметінің құқықтық негіздері (Ақтөбе облысы бойынша
Кедендік бақылау департаменті мысал ретінде);
Экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі Қазақстан
Республикасының кеден органдарының қызметін жетілдіру бағыттарын анықтау.
Зерттеу жұмысының объектісі мен пәні болып жедел бөлімшелердің
қызметі аясындағы кеден ісі саласында туындайтын құқықтық қатынастар мен
мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етуде кеден саласындағы
қылмыстар табылады, ал заты ретінде Қазақстан Республикасының экономикалық
мүдделерін қамтамасыз ету аясындағы қызметінің бағыттары табылады.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негіздері Қазақстан Республикасының
нормативтік-құқықтық актілері, халықаралық келісімдер, дипломдық жұмысында
қарастырылатын сұрақтарға байланысты, қазақстандық және ресейлік
мамандардың жұмыстары мен зерттеулері және Қазақстан Республикасының Қаржы
министрлігінің Кедендік бақылау Комитетінің Ақтөбе облысы бойынша Кедендік
бақылау Департаментінің құқық бұзушылықтар және кедендік қылмыстар бойынша
статистикалық мәліметтер болып табылады.
Аталған тақырыпқа сай өзінің жеке көз қарастарын ғылыми түрде тәмамдап
еңбек жазғандар келесідей: Б.А. Абдрахманов, А.К. Айкимбаев, Т.З.
Аймағамбетов, А.Т. Айтжанов, Т.К. Акимжанов, Е.О. Алауханов, С.М. Алпысов,
Б. Аманжолов, Б.Г. Бауриев, А.Ж. Джумабеков, К.К. Дурменбаев, К.Б.
Есмаганбетов, М.А. Кызылов, А.А. Смагулов, Р. Тлеухан, Ш.С. Тогайбаев, Н.А.
Шабдарбаев.
1-ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІГІ ҰЛТТЫҚ
ҚАУІПСІЗДІКТІҢ ҚҰРАМДАС БӨЛІГІ РЕТІНДЕ
1.1 Мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігі және оның құқықтық регламенті
КСРО ыдырап Қазақстан тәуелсіздігін алғаннан кейін басқа да одақтас
республикалар сиякты біздің мемлекетіміз өз еркіне берілді. Сол кезде
күтпеген жерден туындаған көптеген проблемалардың ішінен аса маңыздысын,
бастысын анықтай отыра, осылардың барлығын есеп алып стратегиялық
болашаққа арналған басқа да мәселелердің біріңғай жүйесін жасақтау кажет
еді [3, 45 б.]. Аса маңызды мақсаттардың арасында сенімді қорғау
тәсілдерін меңгерген, қажетті потенциалы бар және мемлекеттін
территориялық шекарасына қол сұқпайтындылығын қамтамасыз ететін ұлттық
қарулы күштерді құру болды. Сөйтіп, тез арада шешімін қажет ететін,
соңынан мемлекеттін ұлттық қауіпсіздік жүйесіне арналған, тіршілік үшін
аса маңызды сұрақтар жинағы құрылды. Елде, әлемде болып жатырған
жағдайлар мен ахуалдарды талдап, территорияның бүтінділігін, Қазақстан
Республикасының егенмеділігін және Конституциялық құрылымды қамтамасыз ету
үшін сыртқы және ішкі саясаттағы басты бағыттары бойынша шешімдерді табу.
1991 жылдың тамыз айында Қауіпсіздік Кеңесі құрылды. Республикалық
құрылымда бұрын мүлдем болмаған органның құрылуы, ұлттық мүддені
қамтамасыз ететін және осы бағытта мемлекеттік органдардың қызметін
үйлестіретін саяси-құқықтық жұмысының ірге тасын қалады. Ұлттық мүддені
қамтамасыз ететін мәселелер жинағы Ұлттық қауіпсіздік проблемалары деп
аталды [4, 15 б.]. Ұзақ уақыт бойы ұлттық қауіпсіздік мәселелері, 90-
жылдардың басында-ортасында пайда болған жалпы құқықтық аренада, сол кезде
мемлекетте қалыптасқан құқықтық қор негізінде шешімін тапқан болатын
[5, 10 б.].
Қазіргі таңда, сол кездегі проблемалардың кайсысы алғашқы, ал кайсысы
соңғы болғаның, Ұлттық Қауіпсіздік Кеңесінің саяси және құқықтық
шешімдерінің қай біреу стратегиялық, ал қай біреу тактикалық болғаның айту
қиын. Мемлекеттік ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз ететін саяси,
экономикалық және құқықтық негізінің ірге тасын қалаған Қауіпсіздік
Кеңесі өз жұмысын, қойылған мақсаттарға жетелейтін тәсілдермен әдістерді,
бағыттарды анықтайтын жеке ішкі концепциясыз, іске асырды. Тек 1995
жылдың желтоқсан айының соңында Қазақстан Республикасының Қауіпсіздік
Кеңесі туралы жиындығы бекітілді, осыған сай мемлеткеттің ұлттық
қауіпсіздік мәселелерін шешетін, Президенттің қалауымен жиналатын кеңесші
орган ретінде саналды [6, 11 б.]. Қауіпсіздік Кеңесінің міндеттерінің бірі
...ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін ішкі және сырткы саясатта
туындайтын сұрақтарды талқылау, мемлекеттік, экономикалық, қоғамдық
қорғаныс проблемалары, экологиялық, ақпараттық және де басқа да
қауіпсіздік түрлері болып табылды [5].
Сонымен, Қазақстан Республикасының Қауіпсіздік Кеңесі туралы жиындығы
елеулі түрде осы органның жұмысын реттеп және оған жүйелік белгілерін
берді. Дегенмен, жыйнақты және мақсатқа бағытталған көзқарасты
қалыптастыру және ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін іс шаралар туралы
ауыз толтырып айту тек 1998 жылы Қазақстан Республикасының Ұлттық
Қауіпсіздік туралы Заңы қабылданғаннан кейін мүмкін болды [7].
Заңда алғаш рет мемлекеттік ұлттық мүдделері деген анықтама пайда
болды, олар ұлттық қауіпсіздіктін дәл мәні болып саналды [7].
Ұлттық қауіпсіздік әдетте ішіне бір тұтас өзара байланысты
элементтер енгізілген жүйе түрінде қарастырылады. Соның шеңберінде
тұлғаның, қоғамның және мемлекеттің қауіпсіздігі қамтамасыз етілді. Ол
жоғарыда аталған субъектілерге бағытталған әр-түрлі ішкі және сыртқы
қауіп-қатерді азайту немесе жоққа шығару үшін және де ұлттық мүдделерді
қамтамасыз ету жолындағы және жүйенің қауіпсіз жағдайда болуына бағытталған
сол субъектілердің әрекеттерінің әдістерімен тәсілдерін анықтау үшін
арналған [8, 7 б.].
Бұл жерде алдымен мемлекеттік қауіпсіздік туралы айта кету керек.
Өйткені, ол тұлға және қоғамның қауіпсіз жүйесінің негізі және оның
жұмысының маңызды факторы. Ұлттық қауіпсіздік дегеніміз қазақстандық
ғалымдардың ойынша мемлекет ішінде кең түрде барлық ұлттық мүдделерінің,
соның ішінде саяси, әлеуметтік, әскери, экологиялық тұрғыдан, жаппай жою
қаруының тарамауын, азаматтардың құқығымен бостандығын, сонымен қатар
рухани мүдделеріне қауіп төңдірмеуін, халықтың интеллектуалдық байлықтарын
қорғалуын қамтамасыз ететін жағдай [3, 17 б.].
Негізінде қауіпсіздік деген түсінік құқықтық және басқару
мағынада өте қиын мағынаны білдіреді. Осы түсініктің кең мағынасында,
қауіпсіздік – бұл тіршік үшін маңызды мемлекеттің (конституциалық құрылымы,
егеменділігі және территориялық тұтастығы), қоғамның (материалдық,
экономикалық және рухани байлықтары), тұлғаның (азаматтардың құқығымен
бостандығы) мүдделері толық қорғалған жағдай болып есептеледі [9, 12 б.].
Қауіпсіздік ол негізгі түсініктердің бірі. Өйткені ол қоғаммен
мемлекеттін негізін сипаттайды. Қауіпсіздік мықты құқықтық негізге
сүйенеді: Қазақстан Республикасының Конституциясы, заңдар және заң
шығарушы, атқарушы билік органдары шығарған басқа да нормативті-құқықтық
актілер [8, 2б.].
Ұлттық Қауіпсіздік туралы заңына сәйкес Қазақстан Республикасының
Ұлттық Қауіпсіздігіне қауіп төндіретін мыналар [7, 10 б.].
- Заңның әлсіреуі және құқықбұзушылықтың, қылмыстың артуы, соның
ішінде ұйымдасқан қылмыстың түрлері, мемлекеттік органдардың
криминогендік структураларымен байланысы, лауазымды адамдардың
ақшаның заңсыз айналуына жағдай жасауы, сыбайлас жемқорлық,
есірткі заттардың заңсыз айналымы, осының барлығы республика
азаматының құқығымен бостандығының шектейтін факторлары болып
есептеледі;
- Конституциалық құрылымды күшпен өзгертуге бағытталған іс-
әрекеттер, соның ішінде Қазақстан Республикасының
біртұтастылығына қол сұғу немесе оған қарсы жасалған агрессия;
- Арнаулы қызметтердің, шетел ұйымдарының немесе жеке адамдардың
барлаушы, террорлық, диверсиялық және де Қазақстанның ұлттық
қауәпсіздідегіне зиян келтіретін басқа да іс-әрекеттер;
- Мемлекеттік органдардың жұмысына кесел келтіру, олардың тыйымсыз
жұмыс жасауына кедергі болу, мемлекеттін басқару күшін азайту;
- Саяси экстремизмнің әр түрі, соның ішінде әлеуметтік, ұлт
аралық, діни қоғамдық топтар арасында алауыздық туғызу;
- Әлеуметтік-саяси ахуалдың күшею, ол ұлт аралық және конфессия
аралық жаншал, жаппай тәртіпсіздіктің, санкциясыз жиналыстар,
митингтар, наразылық демонстрациялары болуы;
- Қазақстан Республикасының заңымен қарастырылмаған әскери
құрылымның жасауы;
- Экологиялық жағдайдын кенет өзгеруі, табиғаттын стихиялық
құбылысы және де төтенше жағдайлар, эпидемия;
- Мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігіне зиян келтіру, соның
ішінде ел мүдделеріне қарсы стратегиялық ресурстарды пайдалану,
инвестициялық белсенділіктін өсуіне, Қазақстан Республикасына
шетел инвестициясының құйылуына кедергі болу, тексерусіз
капиталды шетке шығару;
- Демографиялық жағдайдың төмендеуі, соның ішінде табынғыштықлық
қатты төмендеуі, өлім-жетімнің жоғарлатуы, тексерлімеген
миграциялық процесттерінің артуы;
- Білім сапасының және интелектуалдық потенциалдың төмендеуі;
- Мемлекеттін ұлттық мүдделерін қорғайтын нормативті-құқықтық
актілердің дұрыс жетілмеуі немесе мүлдем болмауы және т.б.
Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекеті ретінде дамуы үшін кажетті
шарттардың бірі ол - ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету. Бұл туралы
жоғарыда айтылған Заң нақты бекітіліп, сонымен қатар Қазақстанның ұлттық
мүделерінің анықтады, туындайтын қауіп-қатерді және елдің ұлттық
қауіпсіздігін қамтамасыз ететін принциптарын көрсетті. Бұнда президенттің,
парламенттің, үкіметтің, мемлекеттік органдардың және ұлттық қауіпсіздікті
қамтамасыз ететін ұйымдардың биліктері нақты жазылған [10, 14 б.]. Заңда
алғаш рет сыртқы саясат, экономикалық, әскери, экологиялық, ақпараттық
қауіпсіздіктің негізгі бағыттары анықталды. Мемлекеттін одан арғы нығайу
жолдары, оның ұзақ мерзімге арналған бастапқы даму жоспары Қазақстан-
2030 мемлекеттің даму cтратегиясында көрсетілген. Нәтижесінде, қазіргі
таңда жоғарыда көрсетілген ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін барлық
бағыттары бойынша субъектілердің орта мерзімге бағытталған іс-
әрекеттерінің стратегиясын анықтайтын нормативтік және құқықтық актілер
қабылданды. Осыған байланысты келесі сұрақ туындайды: қазіргі таңда
қалыптасқан ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін құқық негізінің жағдайы
қолайлы болып табылады ма?
Бұл сұраққа жауап беру үшін, ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін
құқық негізінің қолайлы жағдайын қалыптастыру тек тұрақтылық және
қоғамның мүдделері тілек-талабына сай қорғалған жағдайда, сонымен қатар
нормативтік реттілікте қарама-қарсылық болмағанда ғана мүмкін екендігін
белгілеп айту қажет.
Ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін жеке субъектілерінің
құзыретіндегі айырмашылықтар, олардың қызметтерің координациялауға және
бірлесіп әрекет етуге әкеліп соғады. Соңғысы, өз кезегінде функциялар
мен құқықтарды шектеп, сонымен бірге осы заманға сай ұлттық қауіпсіздікті
қамтамасыз ететін құрылымдық жүйесін ұйымдастыруды болжайды.
Ұлттық қауіпсіздіктің қамтамасыз етуін заңға сүйенген негіздің
қазіргі деңгейі субъектілердің бытыраңқылық нақтылы оның қамтамасыз етуі,
жеке функциялардың керексіз қайталауы, өзара әрекеттесуді жеткіліксіз
деңгеймен және олардың қызметінің үйлестірулерінің заңда бар мәселелеріне
бейнелейді.
Қазіргі саяси ахуалдың және жедел жағдайдың тенденцияларының сонымен
бірге қоғамдық қатынастардың айқын және тиімді нормативтік заңға сүйенген
регламенттелу лері талап етеді. Елдің ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз ету
мақсатында: оның құқықтық негізін әбден жетілдіру бойынша заң шығару және
басқа шаралардың қабылдануы; кемшіліктердің ерекшелігі болуы қазақстандық
қоғамның ұлттық қауіпсіздігіне залал келтіруіне бола алатын көрсетеді. [10,
79 б.].
Ұлттық қауіпсіздік жұмысымен айналысатын органдардың ісі тиімді,
динамикалық, үйлестірілген жүйеге айналуы, соның ішіндегі әрбір жүйе өз
функцияларын дұрыстап орындауы осы жағдайда ұлттық қауіпсіздікті
қамтамасыз ететін ұтымды ұйымдық құрылымды дамыту жолында ең маңызды
бағыттары болып табылады. Ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуне қатысында
әр түрлі органдардың алдына қойылған мақсаттары, соның ішінде
мақсаттарды жүзеге асырылуға шақырылған басқару функцияларының жиыны,
айқын және толық орнатылу және олардың құзырларына айқын және толық кіру
қажет. Нормативтік реттеудегі тәжірибені талдау кезінде ұлттық
қауіпсіздікті қамтамасыз ететін жүйенің ұйымдастыруында және қызметінде
осы талап көбінесе сақталмайтындылығын көріп тұр.
Мысалға, мақсаттар және мемлекеттік органдардың есебі әр түрлі дәреже
қаралады, дегенмен олардың айырмашылықтары түсіндірілмейді. Тапсырманың
сипаттамасы функциялардың сипаттамасымен айырмашылықтары түсіндірмей
ауыстырылып жіберіледі және де олар тек жиі жай ғана бірдейленеді.
Көрсетілген екіұштылық іске қосылған органдардың нақты мақсаттарын,
өкілеттіктерінің, функцияларын анықтауда айқындыққа жетпейтінділігіне
әкеліп соғады [10, 65 б.].
Осылай, әр түрлі мемлекет пунктерінің арасында туындағын
қайшылықтардың себебі ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету проблемалары
және есірткі бизнесімен күрес болып табылды.
Бұрынғы Кеңес елдерінің зерттеушілерінің жұмыстарына сүйенсек,
қазіргі таңда олардың көпшілігіне тән құбылыс ол, ұлттық қауіпсіздікті
қамтамасыз ететін субъекттердің функцияларын шектелуінде көптеген
қайшылықтардың болуы. Олардың барлығы ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз
ететін әр түрлі субъекттердің жеке жұмыс салаларының анықтауларында
дәлдіктер мерзімді жоқтығымен тығыз байланысты [11, 67 б.].
Бұл жағдай терроризммен, сыбайлас жемқорлықпен, ұйымдасқан
қылмыспен, қылмыстың басқа да түрлерімен күресу төңірегінде орын алады.
Өйткені, олар қоғамның тұрақты дамуына кедергі бола алады, сондықтан ұлттық
қауіпсіздікті қамтамасыз ететін саладағы әр түрлі мемлекеттік органдардың
құзырларының айқынырақ үлестірілуін қажет етеді [10, 98 б.].
Ұлттық Қауіпсіздік туралы заңына сәйкес Қазақстан Республикасының
Ұлттық Қауіпсіздігіне қауіп төндіретін мыналар [7, 10 б.].
- Заңның әлсіреуі және құқықбұзушылықтың, қылмыстың артуы, соның
ішінде ұйымдасқан қылмыстың түрлері, мемлекеттік органдардың
криминогендік структураларымен байланысы, лауазымды адамдардың
ақшаның заңсыз айналуына жағдай жасауы, сыбайлас жемқорлық,
есірткі заттардың заңсыз айналымы, осының барлығы республика
азаматының құқығымен бостандығының шектейтін факторлары болып
есептеледі;
- Конституциалық құрылымды күшпен өзгертуге бағытталған іс-
әрекеттер, соның ішінде Қазақстан Республикасының
біртұтастылығына қол сұғу немесе оған қарсы жасалған агрессия;
- Арнаулы қызметтердің, шетел ұйымдарының немесе жеке адамдардың
барлаушы, террорлық, диверсиялық және де Қазақстанның ұлттық
қауәпсіздідегіне зиян келтіретін басқа да іс-әрекеттер;
- Мемлекеттік органдардың жұмысына кесел келтіру, олардың тыйымсыз
жұмыс жасауына кедергі болу, мемлекеттін басқару күшін азайту;
- Саяси экстремизмнің әр түрі, соның ішінде әлеуметтік, ұлт
аралық, діни қоғамдық топтар арасында алауыздық туғызу;
- Әлеуметтік-саяси ахуалдың күшею, ол ұлт аралық және конфессия
аралық жаншал, жаппай тәртіпсіздіктің, санкциясыз жиналыстар,
митингтар, наразылық демонстрациялары болуы;
- Қазақстан Республикасының заңымен қарастырылмаған әскери
құрылымның жасауы;
- Экологиялық жағдайдын кенет өзгеруі, табиғаттын стихиялық
құбылысы және де төтенше жағдайлар, эпидемия;
- Мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігіне зиян келтіру, соның
ішінде ел мүдделеріне қарсы стратегиялық ресурстарды пайдалану,
инвестициялық белсенділіктін өсуіне, Қазақстан Республикасына
шетел инвестициясының құйылуына кедергі болу, тексерусіз
капиталды шетке шығару;
- Демографиялық жағдайдың төмендеуі, соның ішінде табынғыштықлық
қатты төмендеуі, өлім-жетімнің жоғарлатуы, тексерлімеген
миграциялық процесттерінің артуы;
- Білім сапасының және интелектуалдық потенциалдың төмендеуі;
- Мемлекеттін ұлттық мүдделерін қорғайтын нормативті-құқықтық
актілердің дұрыс жетілмеуі немесе мүлдем болмауы және т.б.
Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекеті ретінде дамуы үшін кажетті
шарттардың бірі ол - ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету. Бұл туралы
жоғарыда айтылған Заң нақты бекітіліп, сонымен қатар Қазақстанның ұлттық
мүделерінің анықтады, туындайтын қауіп-қатерді және елдің ұлттық
қауіпсіздігін қамтамасыз ететін принциптарын көрсетті. Бұнда президенттің,
парламенттің, үкіметтің, мемлекеттік органдардың және ұлттық қауіпсіздікті
қамтамасыз ететін ұйымдардың биліктері нақты жазылған [10, 14 б.]. Заңда
алғаш рет сыртқы саясат, экономикалық, әскери, экологиялық, ақпараттық
қауіпсіздіктің негізгі бағыттары анықталды. Мемлекеттін одан арғы нығайу
жолдары, оның ұзақ мерзімге арналған бастапқы даму жоспары Қазақстан-
2030 мемлекеттің даму cтратегиясында көрсетілген. Нәтижесінде, қазіргі
таңда жоғарыда көрсетілген ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін барлық
бағыттары бойынша субъектілердің орта мерзімге бағытталған іс-
әрекеттерінің стратегиясын анықтайтын нормативтік және құқықтық актілер
қабылданды. Осыған байланысты келесі сұрақ туындайды: қазіргі таңда
қалыптасқан ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін құқық негізінің жағдайы
қолайлы болып табылады ма?
Бұл сұраққа жауап беру үшін, ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін
құқық негізінің қолайлы жағдайын қалыптастыру тек тұрақтылық және
қоғамның мүдделері тілек-талабына сай қорғалған жағдайда, сонымен қатар
нормативтік реттілікте қарама-қарсылық болмағанда ғана мүмкін екендігін
белгілеп айту қажет.
Ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін жеке субъектілерінің
құзыретіндегі айырмашылықтар, олардың қызметтерің координациялауға және
бірлесіп әрекет етуге әкеліп соғады. Соңғысы, өз кезегінде функциялар
мен құқықтарды шектеп, сонымен бірге осы заманға сай ұлттық қауіпсіздікті
қамтамасыз ететін құрылымдық жүйесін ұйымдастыруды болжайды.
Ұлттық қауіпсіздіктің қамтамасыз етуін заңға сүйенген негіздің
қазіргі деңгейі субъектілердің бытыраңқылық нақтылы оның қамтамасыз етуі,
жеке функциялардың керексіз қайталауы, өзара әрекеттесуді жеткіліксіз
деңгеймен және олардың қызметінің үйлестірулерінің заңда бар мәселелеріне
бейнелейді.
Қазіргі саяси ахуалдың және жедел жағдайдың тенденцияларының сонымен
бірге қоғамдық қатынастардың айқын және тиімді нормативтік заңға сүйенген
регламенттелу лері талап етеді. Елдің ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз ету
мақсатында: оның құқықтық негізін әбден жетілдіру бойынша заң шығару және
басқа шаралардың қабылдануы; кемшіліктердің ерекшелігі болуы қазақстандық
қоғамның ұлттық қауіпсіздігіне залал келтіруіне бола алатын көрсетеді [10,
79 б.].
Ұлттық қауіпсіздік жұмысымен айналысатын органдардың ісі тиімді,
динамикалық, үйлестірілген жүйеге айналуы, соның ішіндегі әрбір жүйе өз
функцияларын дұрыстап орындауы осы жағдайда ұлттық қауіпсіздікті
қамтамасыз ететін ұтымды ұйымдық құрылымды дамыту жолында ең маңызды
бағыттары болып табылады. Ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуне қатысында
әр түрлі органдардың алдына қойылған мақсаттары, соның ішінде
мақсаттарды жүзеге асырылуға шақырылған басқару функцияларының жиыны,
айқын және толық орнатылу және олардың құзырларына айқын және толық кіру
қажет. Нормативтік реттеудегі тәжірибені талдау кезінде ұлттық
қауіпсіздікті қамтамасыз ететін жүйенің ұйымдастыруында және қызметінде
осы талап көбінесе сақталмайтындылығын көріп тұр.
Мысалға, мақсаттар және мемлекеттік органдардың есебі әр түрлі дәреже
қаралады, дегенмен олардың айырмашылықтары түсіндірілмейді. Тапсырманың
сипаттамасы функциялардың сипаттамасымен айырмашылықтары түсіндірмей
ауыстырылып жіберіледі және де олар тек жиі жай ғана бірдейленеді.
Көрсетілген екіұштылық іске қосылған органдардың нақты мақсаттарын,
өкілеттіктерінің, функцияларын анықтауда айқындыққа жетпейтінділігіне
әкеліп соғады [10, 65 б.].
Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекеті ретінде дамуы үшін кажетті
шарттардың бірі ол - ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету. Бұл туралы
жоғарыда айтылған Заң нақты бекітіліп, сонымен қатар Қазақстанның ұлттық
мүделерінің анықтады, туындайтын қауіп-қатерді және елдің ұлттық
қауіпсіздігін қамтамасыз ететін принциптарын көрсетті. Бұнда президенттің,
парламенттің, үкіметтің, мемлекеттік органдардың және ұлттық қауіпсіздікті
қамтамасыз ететін ұйымдардың биліктері нақты жазылған [10, 14 б.]. Заңда
алғаш рет сыртқы саясат, экономикалық, әскери, экологиялық, ақпараттық
қауіпсіздіктің негізгі бағыттары анықталды. Мемлекеттін одан арғы нығайу
жолдары, оның ұзақ мерзімге арналған бастапқы даму жоспары Қазақстан-
2030 мемлекеттің даму cтратегиясында көрсетілген. Нәтижесінде, қазіргі
таңда жоғарыда көрсетілген ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін барлық
бағыттары бойынша субъектілердің орта мерзімге бағытталған іс-
әрекеттерінің стратегиясын анықтайтын нормативтік және құқықтық актілер
қабылданды. Осыған байланысты келесі сұрақ туындайды: қазіргі таңда
қалыптасқан ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін құқық негізінің жағдайы
қолайлы болып табылады ма?
Бұл сұраққа жауап беру үшін, ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін
құқық негізінің қолайлы жағдайын қалыптастыру тек тұрақтылық және
қоғамның мүдделері тілек-талабына сай қорғалған жағдайда, сонымен қатар
нормативтік реттілікте қарама-қарсылық болмағанда ғана мүмкін екендігін
белгілеп айту қажет.
Ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін жеке субъектілерінің
құзыретіндегі айырмашылықтар, олардың қызметтерің координациялауға және
бірлесіп әрекет етуге әкеліп соғады. Соңғысы, өз кезегінде функциялар
мен құқықтарды шектеп, сонымен бірге осы заманға сай ұлттық қауіпсіздікті
қамтамасыз ететін құрылымдық жүйесін ұйымдастыруды болжайды.
Ұлттық қауіпсіздіктің қамтамасыз етуін заңға сүйенген негіздің
қазіргі деңгейі субъектілердің бытыраңқылық нақтылы оның қамтамасыз етуі,
жеке функциялардың керексіз қайталауы, өзара әрекеттесуді жеткіліксіз
деңгеймен және олардың қызметінің үйлестірулерінің заңда бар мәселелеріне
бейнелейді.
Қазіргі саяси ахуалдың және жедел жағдайдың тенденцияларының сонымен
бірге қоғамдық қатынастардың айқын және тиімді нормативтік заңға сүйенген
регламенттелу лері талап етеді. Елдің ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз ету
мақсатында: оның құқықтық негізін әбден жетілдіру бойынша заң шығару және
басқа шаралардың қабылдануы; кемшіліктердің ерекшелігі болуы қазақстандық
қоғамның ұлттық қауіпсіздігіне залал келтіруіне бола алатын көрсетеді [10,
79 б.].
Ұлттық қауіпсіздік жұмысымен айналысатын органдардың ісі тиімді,
динамикалық, үйлестірілген жүйеге айналуы, соның ішіндегі әрбір жүйе өз
функцияларын дұрыстап орындауы осы жағдайда ұлттық қауіпсіздікті
қамтамасыз ететін ұтымды ұйымдық құрылымды дамыту жолында ең маңызды
бағыттары болып табылады. Ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуне қатысында
әр түрлі органдардың алдына қойылған мақсаттары, соның ішінде
мақсаттарды жүзеге асырылуға шақырылған басқару функцияларының жиыны,
айқын және толық орнатылу және олардың құзырларына айқын және толық кіру
қажет. Нормативтік реттеудегі тәжірибені талдау кезінде ұлттық
қауіпсіздікті қамтамасыз ететін жүйенің ұйымдастыруында және қызметінде
осы талап көбінесе сақталмайтындылығын көріп тұр.
Мысалға, мақсаттар және мемлекеттік органдардың есебі әр түрлі дәреже
қаралады, дегенмен олардың айырмашылықтары түсіндірілмейді. Тапсырманың
сипаттамасы функциялардың сипаттамасымен айырмашылықтары түсіндірмей
ауыстырылып жіберіледі және де олар тек жиі жай ғана бірдейленеді.
Көрсетілген екіұштылық іске қосылған органдардың нақты мақсаттарын,
өкілеттіктерінің, функцияларын анықтауда айқындыққа жетпейтінділігіне
әкеліп соғады [10, 65 б.].
Осылай, әр түрлі мемлекет пунктерінің арасында туындағын
қайшылықтардың себебі ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету проблемалары
және есірткі бизнесімен күрес болып табылды.
Бұрынғы Кеңес елдерінің зерттеушілерінің жұмыстарына сүйенсек, қазіргі
таңда олардың көпшілігіне тән құбылыс ол, ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз
ететін субъекттердің функцияларын шектелуінде көптеген қайшылықтардың
болуы. Олардың барлығы ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін әр түрлі
субъекттердің жеке жұмыс салаларының анықтауларында дәлдіктер мерзімді
жоқтығымен тығыз байланысты [11, 67 б.].
Бұл жағдай терроризммен, сыбайлас жемқорлықпен, ұйымдасқан қылмыспен,
қылмыстың басқа да түрлерімен күресу төңірегінде орын алады. Өйткені, олар
қоғамның тұрақты дамуына кедергі бола алады, сондықтан ұлттық қауіпсіздікті
қамтамасыз ететін саладағы әр түрлі мемлекеттік органдардың құзырларының
айқынырақ үлестірілуін қажет етеді [10, 98 б.].
Жоғарыда айтылғанды есепке ала отыра, елдің ұлттық қауіпсіздігін
қамтамасыз ететін заңға сүйенген негіздің ары қарай әбден жетілуі, біздің
ойымызша келесі негізгі бағыттар бойынша іске асу керек [8, 245 б.].
Бірінші – заңдағы кемшіліктерді жою;
Екінші – ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін барлық элементтердің
ролін ықшамдау және елдің ұлттық қауіпсіздігіне қол сұғудан сақтау;
Үшінші – профилактикалық салалардағы осы жүйенің элементтерінің
құзырларын одан әрі қарай айқынырақ шектеу және ұлттық қауіпсіздіктің
қауіптеріне қарсы әрекет жасау;
Төртінші – егемендікті, ұлт мүддесін, азаматтардың, басқа да құқық
субъектілерінің құқығымен бостандығын қорғайтын өте тиімді заңға
сүйенген механизмдерді жасау және іске асыру;
Бесінші - жақын және алыс шет елдерімен ұлттық қауіпсіздікті
қамтамасыз ететін істестік жүйе элементтерінің дамуы, немесе сол
мемлекеттердің аумағында ортақ қауіптерге қарсы күреске бағытталған жедел
немесе басқа да шараларға күш жігерді біріктіруге арналған заң және
нормативті-құқықтық актілер дайындау.
Ұлттық қауiпсiздiктiң стратегияларының iске асыруы мақсатында
шаралар жоспарын жасақтау барысында әлеуметтiк-экономикалық нақтылы
жиынның шектi көрсеткіштері қолданған. Бiрақ, осы әдiстеме мамандардың
ойынша, елеулi кемшiлiктерге толы:
Біріншіден, бұл көрсеткiштер ұлт мүдделерiн емес, тек ғана
қауiпсiздiкке қатысы жоқ елдiң ағымдағы күйiн қамтып көрсетеді;
Екiншiден, бұл әдiстеме тiршiлiк әрекетiнiң әр түрлi салаларындағы тек
қана нақты ахуалдардың нашарлаған шекті көрсеткiштерің анықтауға үшін
бағытталған;
Үшiншiден, әдiстiң шарттылық және тиiмсiздiгiнде [11, 200 б.].
Сонымен, ұлттық қауiпсiздiктi қамтамасыз ететін теориялардың және
заңға сүйенген негiздiң ерекше көкейкестi даму жолы ол адам, қоғам және
мемлекеттiң әлеуметтiк мүдделерiнiң көрсеткiштерiнiң сандық технологиялық
және бұл мүдделерді қорғай алатын нақты әдiстерді дайындау болып
табылады.
1.2 Мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ететін органдар
жүйесі және олардың өкілеттіктері
Мемлекеттiң және оның органдарының қызметi мемлекеттiк және қоғамдық
өмiрдiң көп салаларын қамтиды.
Бұл жерде ең басты назарда адамның құқығы мен бостандықтарының
қорғауғалуындағы заңдылықты және тәртіпті қамтамасыз ету, мемлекеттік
және мемлекеттік емес ұйымдардың, еңбек ұжымдарының, қылмыстарымен және
басқа құқық бұзушылықтармен күресте заңды мүдделерiнің қорғалуы болып
тұр. Бұл міндеттер біріншіден мемлекеттің және органдардың жұмысы болып
табылады, ол туралы әр түрлі нысанда Қазақстан Республикасының
Конституциясының 11-ші, 31-ші және 39-шы және де басқа баптарында
көрсетілген [12, 30 б.].
Мысалы, 1-ші бапта жеке жазылған: Қазақстан Республикасы өзін
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекеттік ретінде
орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары
мен бостандықтары болып табылады [12, 1 б.]. Бұл идея 12 баптың 1
бөлігінде былай деп көрсетілген Қазақстан Республикасының
Конституциясына сәйкес адам құқықтары мен бостандықтары танылады және
кепiлдiк берiледi [12, 1 б.]. Не дегенмен барлық Конституциялық
ұйғарымдар, әр бір мемлекеттік органдардан барлық функцияларын орындауын
талап етеді.
Көп мемлекеттік органдар үшiн олардың қызметiнiң диапазоны
шектелмеген. Сондықтан, жоғарыда айтылған, өте маңызды міндеттермен
айқындалатын мәселелерді шешуге бағытталған – олар құқықтық тәртіп
міндеттері, қылмыстармен және басқа да құқық бұзушылықтармен күресу
барысында адамның құқығымен бостандықтарын қорғау болып табылады.
Құқықтық тәртiптi және заңдылықты қорғауы бойынша кейбiр функцияларды
жолшыбай, өзінің негiзгi міндеттерімен бірге жүзеге асырады [13, 52 б.].
Экономикалық қауiпсiздiктерді қамтамасыз етумен әдейi аз органдар
шұғылданады. Қазақстан Республикасының Қаржы полициясының органдары
экономикалық және қаржы істері бойынша, жедел iздестiру, олардың
өкiлеттiктерiмен шектелетін қызмет, алдын ала сараптау, анықтау,
әкiмшiлiк өндiрiстiң жұмыстарын өткiзе отыра, адам құқығы, мемлекеттің
және қоғамның мүдделеріне зиян келтіретін қылмыстары бойынша заңға қайшы
қол сұғуларын ескерту, анықталу, қиылысу, ашылу және тергеуге бағытталған
құқық қорғау қызмет орындайтын әлеуметтiк - мемлекеттiк орган болып
табылады [14, 12 б.]. Қаржы полициялары органдардың міндеттері келесі:
- мемлекеттiң экономикалық қауiпсiздiгiнiң өкiлеттiктерiнiң шеңберінде
заңды кәсiпкерлiктiң субъекттерiнiң, мемлекеттің және қоғамнығ мүдделерiн
және құқықтарын дұрыс қамтамасыз ету;
- экономикалық және қаржы салаларындағы ескерту, анықтау, бұлтартпау,
ашу және басқа қылмыстардың салық төлеуден жалтарумен сабақтас
қылмыстарының тергеуi және құқық бұзушылықтарын анықтау;
- экономика саласындағы қылмыстармен және сыбайлас жемқорлығықпен
күрес төңiрегiнде мемлекеттiн саясатты iске асыру;
- қаржы полициясының органдарымен жүргiзетін сұрақтары бойынша
халықаралық iстестiктi жүзеге асыру;
Экономикалық және коррупциялық қылмыстармен күресу бойынша
Қазақстан Республикасының Агенттiгi Қазақстанның Республикасының орталық
атқарушы органы болып табылады. Басшылықтың экономикалық қауiпсiздiктi
қамтамасыз ету мақсатында іске асыратын, салааралық үйлестiрудi және басқа
арнайы атқарушы және рұқсат беретiн экономикалық функцияларды, қаржы және
сыбайлас жемқорлық қылмысын және құқық бұзушылықтарды анықтау, ашу және
тергеу. (Қазақстан Республикасының қаржы полициясы туралы Заңы 2002 жылдың
4 шілдесі) [14, 16 б.].
Экономикалық және коррупциялық қылмыспен күрес бойынша Қазақстан
Республикасының Агенттiгi оның құқықтық мәртебесiнiң анықтауын және
қылмыстық iстердi тергеудiң өкiлеттiктерiнiң шектеуiн талап еттi. Ол талап
заң шығарушы органмен орындалды - экономикалық және қаржы қылмыстарының
құрамдарының көбi қаржы полициясына, қалған бөлiктi iшкi iстер
министрлiгiне тапсырылады [15, 65 б.]. Осы жағдайда заң шығарушы орган
дұрыс шешім қабылдады деп есептейміз – өйткені осы уақытт арасында
қаржы полициясы заңсыз әрекеттерге қарсы бағытталған күресте нақты
тәжiрибенi жинады, жұмыс жасапа үлгердi, өз аймақтық құрылымын жасайды
және кәсiби деңгейде үнемi жоғарлатадты. Қалыптасқан жағдайда қаржы
полициясының Мемлекеттiк Табыстар Министрлiгінiң құрамынан шығуы және
дербес құқық қорғау құрылымы болып жасалуы әбден дұрыс сияқты, өйткені
салық құқық бұзушылықтар саны жалпы экономикалық қылмыстылықтар
құрылымында төмендей бастады. Қаржы полициясы сол структурадан шығуы
басқарушы заңдарының көзқарасымен де дұрыс болып көрінеді - өйткені көп
сатылық шешiм қабылдау тактикалық бұлтарысты, өрiстi пiкiрдi,
процессттерді өндiрудi баяулатады және ақырында, басқарудың тиiмдiлiлігін
төмендетуiне алып келедi. Мемлекеттiң ары қарай дамуы, жүрiс iстеп
шығылған қадамның перспективалылығын және көрегендiгiн растайды. Мемлекет
алдында 90-шы жылдары жаңа мәселе пайда болды – ол барлық экономикалық
қауiпсiздiктi қамтамасыз етуі [4, 74 б.].
Экономикалық қауiп-қатердiң қауiптерi iшкi экономикалық қылмыстылықтан
ғана емес, сыртқы орта, ең алдымен, шетелдiк ұлт аралық серiктестiктер және
корпорациялардан болып бастады. Сондықтан жаңа құқық қорғау органына
үкiмет қаулысымен мемлекеттiң экономикалық қауiпсiздiгiнiң қамтамасыз ету
мiндеті берілді [16, 7 б.]. Шындығында мемлекеттің экономикалық әл-
ауқатын қауiптерден қорғаумен бiр қатар мемлекеттiк институттар
шұғылданады - экономика және бюджеттiк жоспарлау Министрлігі, Қаржы
Министрлiгі, Ұлттық банкі және де тағы басқалар. Мемлекет атынан адамнын
жеке басына қарсы жасалған қылмыстары үшін қылмыстық қудалау Ішкi Істер
Министрлiгi және Ұлттық қауiпсiздiк комитетi құзыры болып табылады [12, 67
б.].
Кеден кодексiне сәйкес кеден органдары өз құзыры шеңберінде
Қазақстан Республикасының егемендiлігін және экономикалық қауiпсiздiгiн
қамтамасыз етедi.
Қазақстанның ұлттық мүдделерiнiң қорғауы бойынша кеден органдарының
қызметінің бір нысаны анықтау болып табылады. Анықтау Кеден органдарында
Қазақстанның қауiпсiздiгiнiң және оның экономикалық мүдделерiнiң құқықты
қорғауының маңызды құралы болып табылады.
Қылмыстық іс жүргізуде анықтау қылмыстық iстердiң алдын ала тергеу
нысаны сияқты байқалады. Ол ауыр қылмыстар бойынша алдын ала тергеу
жұмыстарының алдында жүреді және де істер бойынша айғақ жинауда,
қылмыстарды ескерту және бұлтартпауын қамтамасыз етуде, қылмыстық iс
жүргiзуiнде маңызды рөлдердi орындайды [17, 76 б.].
Анықтау екi бiрдей түрге жiктеледi : қылмыстар ісі бойынша алдын ала
тергеуді қажет ететін анықтау және де қылмыстар ісі бойынша алдын ала
тергеуді қажет етепейтін анықтау [30, 76 б.]. Кеден органдары анықтауды
екi түрiнде бірдей жүзеге асыруға құқықылы. Анықтау алдын ала тергеуді
қажет ететін қылмыстар ісі бойынша мiндеттi түрде он күннің ағымында
жүргiзiледi [18, 24 б.].
Кеден органдары анықтау органдары ретінде, қылмыстық істі қозғай
отыра, iздерi бойынша шұғыл түрде тергеу өткiзуге құзыры жеткілікті.
Олардың қатарына: тiнту, тексеру, жәбiрленушi мен куәгерлерден жауап алу,
куәландыру, ұстау жатады [19, 69 б.].
Шұғыл тергеу жұмыстарының тiзiмi өте үлкен. Дегенмен, кеден
органдары анықтаудың сол бір түрін іске асыра отыра, барлық шұғыл тергеу
тәсілдерінің жүзеге асырылуы қажет емес. Өйткені көбіне белгілі бір
себептерге сай оларды орындау мүмкiн болмайды. Шұғыл тергеу тәсілдерін
жүргізу және олардың кезектiлiгiн анықтау жүргізіп жатырған тұлғаға,
оның басшысына және кеден органының басшысына, сонымен қатар көбіне
жасалған қылмыстың түріне тікелей қатысты [18, 56 б.]. Сонымен бiрге,
дәлелдi қиындықтарға қарамастан, кеден органдарына қылмыстың алдын алу,
деректерді және құжаттарды жинау міндеттеледі. Сонымен бiрге, кеден
органдары тергеу және соттағы қылмысқа қатысы бар тұлғаға бағытталған
қылмыстық іс жүргізушілік шараларды қолдану қажет.
Соңғы кезде кеден ісі бойынша қозғалып жатырған қылмыстар көп таралып
кетті, сонымен қатар сол қылмыс түрі Қазақстан Республикасының экономикалық
және саяси мүдделеріне зиян әсері мол. Олардың арасында өте қауiптi
қылмыстың түрі ол контрабанда.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 209 - бабына сәйкес
Экономикалық контрабанда дегенеміз – Қазақстан Республикасының кедендік
шекарасынан кеден бақылауын жанай немесе одан жасырын, не құжаттарды немесе
теңдестіру құралдарын алдап пайдалану арқылы тауарларды немесе заттарды,
осы Кодекстің 250-ші бабында көрсетілгендерін қоспағанда, не
декларацияланбаумен немесе күмәнді декларациялаумен ұштасқан кедендік
шекарадан өткізуге тыйым салынған немесе өткізу шектелген, кедендік шекара
арқылы өткізудің арнайы ережелері белгіленген тауарларды, заттар мен
құндылықтарды ірі мөлшерде өткізу болып табылады [20, 45 б.]. Сонымен
қатар, кеден саласында жасалып жатырған қылмыстар қатарына Қазақстан
Республикасының Қылмыстық Кодексінің 214 - бабында көрсетілгендей аса мол
мөлшерде кедендік төлемдерді және салықтарды, лицензия беру үшін жиналған
төлемдерді төлеуден жасырыну да жатады [21, 98 б.]. Және Қазақстан
Республикасының Қеден Кодексінің 250-шi бабына сай Айналымнан
шығарылған заттар немесе айналымы шектелген заттардың контрабандысы
[22, 76 б.].
Өте қауiптi қылмыстың қатарында контрабанда ерекшеленеді. Контрабанда,
экономикалық қылмыстар және коммерциялық құқық бұзушылықтар, көбіне заңмен
бекітілген тәртіптерді айналып кедендік шекарадан тауарларды шығарумен
байналыстырады, және бұл жағдай баяғыдан келе жатқан үрдіс, сонымен қатар
құқықбұзушылармен қолданылатын құпия әдістері жылдан жылға түрленеді және
қару-жарақ қоймасы үнемi толытырылады. Сондықтан, кеден органдарының құқық
қорғау қызметiнiң тиiмдi жолының негiзгi резерві қызметтiң жедел
iздестiруiнiң әдiстерiн жылдам игеру және енгiзуi болып табылады.
Соңғы кезде контрабандылық операциялар көбiнесе ұйымдастырылған
қылмыстық топтармен бола жасалады. Мемлекетке шикiзаттың, энергия
жұқтырушыларын, стратегиялық материалдардың заңсыз шығарылымы бойынша
экспорттық операциялар аса мол мөлшерде залал келтiредi. Көбінесе
таралған және қауiптi сипат алған ол қару, оқ-дәрiлер, есірткі
контрабандасы және де олар Қазақстандағы қылмыстық жағдайды айтарлықтай
шиеленiстiре алады. Радиоактивтi материалдарды шетелге заңға қайшы шығару
үрдістерде айтарлықтай орын алып тұр. Дегенмен Қазақстанға түбегейлі
залалды валюталық құндылықтарды, республиканың халықтарының көркем, тарихи
және археологиялық мүлiгiнiң шығарылымы келтiредi. Мемлекетке үлкен
экономикалық залалды Қазақстан Республикасынан шетелдiк валюталарын шығару
және шетелдiк чектiң жалған валюталық купюраларын елге кіргізуі бойынша
заңға қайшы операциялар келтiредi. Сапасыз азық-түлікті және дәрi-дәрмек
препараттардың шетелден әкелiмiнiң көп болуы адам өмiріне және
азаматтардың денсаулығына қауiп төңдіретіні айғақ [ 22, 12 б.].
Ұлттық қауiпсiздiк саласында кеден қызметi аса маңызды белгiлерге
ие болады .
Сол қызметтердің бiрі, кез келген жағдайда емес, тек ғана заң
шараларының қолдануы арқасында іске аса алады. Оған мемлекеттiк мәжбүр
ету және заңмен регламенттелген төлетулер шаралары жатады. Мысалы, егер
кеден құқықбұзушылығы жасалса, оған қылмыстық заңмен бекітілген жаза
тағайындалады басқа шаралар қолданылады. Егер де мемлекетке келтірген
зиян қылмыстық жауапкершiлiкке тартпайтын болса, онда мiндеттi түрде
келтірілген залал қайта қайтарылады. Заңдық әсерлерiнiң маңызды
шараларының бірі ол заңға қайшы келетін істерді ескерту шаралары және
оларды алдын алу болып табылады.
Кеден қызметтерiнің құқық қорғау сияқты тағы бір маңызды белгiсi ол
заң шараларын жүзеге асыруға бағытталған және оның мазмұнын айқын
анықталуға қолдану болып табылады. Мұндай әсер қоланылатын орган тиiстi
ұйғарымдарды дәл орындауға мiндеттi.
Құқыққорғау қызметiне тән қасиет ол реттi заңмен белгiленген
шеңберінде ғана жүзеге асырылады, тiптi нақтылы рәсімдердің орындалуымен
ғана іске асырылады. Мысалға, қылмыстық жаза тағайындайтын немесе одан
босататын, ақтап шығаратын сот шешімі тек қана іс жүргізу заңымен
бекітілген соттық тергеу, сотпен жан-жақты талқылау жүргiзілгеннен кейін
ғана жүзеге асады [23, 4 б.]. Мұндай талқылау кеңесшi бөлмеде, басқа
рәсімдеу ережелерiнiң мәжiлiстiң жасырын сырының және орындалуын қамтамасыз
ету қажет. Заңмен басқа құқықбұзушылық істерді қарастыру туралы өз
ережелерi орнатылған. Тиiстi ережелер бойынша тағы басқа мүлiктiк даулар,
жұмыстан шығару сияқты сабақтас дауларды есеп айырысу жүргiзiледі. Қандай
жағдай болса да, заң шараларының қолдануы туралы шешiм қабылдауына жататын
заң орнатылатын нақты ережелер сөзсiз орындалуын ескерiлу қажет. Оларды
бұзу шешiмді өзгертуге немесе заңсыз және жарамсыз дек тануға әкеліп
соғады [ 23, 5 б.].
Кеден қызметтерiнің маңызды белгiсі ол оның қызметтерін iске асыруда
қажеттілігінше дайындалған және де басқа салада түсініктері бар
қызметшiлермен жиынтықтайтын, мемлекеттiк органдарға тапсырылады. Олардың
ұйғарымына қажеттi заттар және техникалық құралдар жеткiзiлiп берiледi.
Мұндай мемлекеттiк органдардың ұйымдастырылуы мен қызметi жан-жақты заңды
түрде реттеледі, соның ішінде аса маңызды сұрақтар бойынша шешім табу
үшін нақты рәсімдік ежелерiнiң анықтау жұмысы жүргізіледі. Осының барлығы
бірлесіп мемлекеттiң және елдiң ұлттық мүдделерін қорғауға, жедел
қимылдаушылыққа, дәлелдiкке, заңдылықты қамтамасыз етуге бағытталған.
Кеден органдарының қызметтiң ұлттық қауiпсiздiгiнiң саласындағы
мақсаттары кеденнiң ортақ мақсаттардан шығады. Олар төмендегідей
сипаттауға болады [ 25, 46 б.].
- кеден iсiнiң саласындағы кеден органдары құзырына жататын
қылмыстары бойынша тұлғаларды анықтау сонымен бiрге қылмыстардың
анықталу, ескерту, бұлтартпау және ашылуы;
- Қазақстан Республикасының экономикалық мүдделерiнiң қорғау
мақсатында кеден органдарының қызметiнiң аймағында болып жатырған
процесстер бойынша дұрыс шешiмдерді қабылдануы үшiн жедел мәлiметтерді
алу;
- қылмыстық iс бойынша айғақ жинауда тергеу органдарына, прокуратураға
және сотқа көмек көрсету олардың тапсырмаларын орындау;
- қылмыстық жазада, iздестiруi және сот, тергеу органдарынан
жасырып жүрген тұлғалардың iздестiруi;
- Қазақстан Республикасының экономикалық қауiпсiздiгiне қауіп
төңдіретін мәлiметтердiң істерді немесе табу;
- Қазақстан Республикасының экономикалық қауiпсiздiгiнiң қамтамасыз
етуi бойынша Ұлттық қауiпсiздiк органдарымен, Ішкi iстер министрлiгiмен,
Ұлттық қауiпсiздiк комитетiнiң Шекаралық қызметiмен бірлесіп жедел
іздестіру шараларына қатысу;
- Қазақстан Республикасының халықаралық келiсiм шартарымен ескерiлген
халықаралық кеден ұйымдарына, шетелдiк кеден органдарына және полицияға
контрабандылық операцияларды жүргізуде көмек көрсету;
- кеден инфрақұрылымының объекттерiнiң меншiктi қауiпсiздiгiнiң
қамтамасыз етуi;
- кеден орган қызметкерлерінің, олардың жанұяларының мүшелерiнiң
және олардың дүниесiнiң қауіпсіздігін қамтамасыз етуi;
- кеден органдарының қызметкерлерiмен іске асыратын лауазымды қылмыс
және сыбайлас жемқорлықтардың алдын алу, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz