Қазақ спорты - республикалық апталық спорт газеті
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
I ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН ТӘУЕЛСІЗДІК ЖЫЛДАРЫНДА ЖАРЫҚ КӨРГЕН СПОРТ
БАСЫЛЫМДАРЫНЫҢ МАЗМҰНДЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.
Газеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
2.
Журналдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. 24
3.
Кітаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 34
II ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН ТӘУЕЛСІЗДІК ЖЫЛДАРЫНДА ЖАРЫҚ КӨРГЕН СПОРТ
БАСЫЛЫМДАРЫНЫҢ БЕЗЕНДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1
Газеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... . 42
2.2
Журналдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... . 43
2.3
Кітаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 44
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
... ... ... ... 46
СІЛТЕМЕЛЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... . 50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 51
КІРІСПЕ
Тәуелсіздігімізді алып, еңсемізді көтергелі де біраз жыл өтті. Енді,
әр саланың осыған дейін атқарып келген еңбегін бағалайтын уақыт жетті.
Қорытынды шығарып, кемшін түсіп жатқан жерлерімізден сабақ шығару қажет.
Сол сияқты еліміздің спорт саласы, соның ішінде спорт журналистикасы да
жиырма бір жылдың ішінде қарқынды, қырыштап, қанат жая дамып кетпесе де,
әлемдік тенденциядан, үдерістен көшін қалдырмады. Бұл әрине, біздің теле,
интернет журналистикасына тиесілі сөздер. Ал қазақтың спорт баспасөзі
сонау 1959 жылдан бері дамыл таппай, ел игілігіне қызмет атқаруда.
Дегенмен, бүгінгі ақпараттық технологиялардың дамыған заманында мерзімді,
мерзімсіз басылымдарға уақыт көшіне ілесу қиынға соқты. Әсіресе, спорт
тақырыбында қалам тартып жүрген журналистерге оңай емес. Себебі, газет
аптасына бір-ақ рет жарық көрсе, интернет беттерінде жер шарының екінші
бөлігінде орын алған кез-келген жарыс сол сәтте әлемге тарап жатыр.
Әрине, таяқтың қос ұшы болады. Мұндай жағдайға тек интернет пен дамыған
заман ғана емес, мазмұны мен безені үйлесім таппай, оқырманға ақпаратты
дұрыс тарата алмай жатқан басылымдардың өздері де кінәлі. Осы тұста, мен
жоғарыда аталған мәселелердің анық-қанығына жету мақсатында дипломдық
жұмысымның тақырыбын Қазақстанның тәуелсіздік жылдарында жарық көрген
спорт басылымдарының мазмұндық, безендік ерекшеліктері деп алдым.
Зерттеудің көкейкестілігі. Тәуелсіз елдің әнұраны өзге елде тек екі
жағдайда ғана шырқалады. Біріншісі, өзге мемлекетке сол елдің президенті
келген жағдайда және халықаралық жарыста егемен елдің атынан сынға түскен
спортшы жеңіске жеткен жағдайда. Осыдан-ақ, спорттың халықаралық аренада
еліміздің абыройын қаншалықты асқақтататыны байқалып тұр. Аллаға шүкір,
азаттығымызды алғалы талай саңлақтарымыз байрақты бәсекелерде жүлделі
орын алып жатты. Алайда, Елбасы Н. Ә. Назарбаев 2011 жылы 29 қаңтарда
елге жолдауында: Бұқаралық спортты 30%-ға көтеру керек. Ол үшін әр
облыста, әр ауданда спорттық инфрақұрылымдар салыну керек. Тәуелсіз
еліміздің болашағы жарқын болуы үшін салауатты ұрпақ қалыптастыру қажет,
деп баса айтқан болатын [1.1]. Ел арасында спортқа деген құштарлық пен
ынтаны оятатын – БАҚ. Түрлі халықаралық бәсекелерде еліміздің төл
спортшылары бақ жарып жатқанын, бұқара халыққа дер кезінде, сапалы,
мазмұнды жеткізе білсе, жас ұрпақтың бойында қызығушылық, еліктеушілік,
ең бастысы, патриоттық сезім оянады. Осы тұрғыдан алғанда, спорт
ақпараттарын тарататын БАҚ өкілдеріне ауыр жүк түсіп тұрғаны белгілі. Тек
қана жеңіске жеткен спортшының есімін ғана айта салмай немесе өзге алден
келіп, біздің Отанамыздың атынан қатысып жатқан келімсек спортшыны
асыра мақтай беруге болмайды. Мәселенің екінші жағын ойлауы қажет.
Тыңдап, естіп, оқып ақпарат алып жатқан аудиторияға журналистің берген
ақпараты қалай әсер ететінін де ойлап, болашақты ойлағаны абзал. Сол
себепті, мен ұзақ уақыт бойы қандай да бір жарыс туралы, оның қорытындысы
туралы отандық түрлі БАҚ өкілдерінің ақпаратты қалай тарататынын
байқадым. Бір жарыс, бір чемпион жайлы әңгімені әр телеарна, әр газет, әр
радио және журнал әр түрлі береді. Яғни, бұрмаланған, жалған ақпарат та
таралып жатады. Сол себепті, менің осы жазып отырған Қазақстан
тәуелсіздігі жылдары жарық көрген спорт басылымдарының мазмұндық,
безендік ерекшелітері атты зерттеу жұмысымның бүгінгі таңда маңызы зор.
Зерттеу мақсаты:
❖ Спорт басылымдарының мазмұндық ерекшеліктерін зерттей келе,
артықшылықтары мен кемшіліктерін анықтап, кәсіби тұрғыдан баға беру;
❖ Спорттағы саңылақтарымыздың ерліктері арқылы жас ұрпақ бойына
елдік, отансүйгіштік қасиеттерін БАҚ күшімен қалыптастырудың ғылыми-
теориялық жақтарын айқындау:
❖ Сападан гөрі санға, рухани өнімнен гөрі тауарға қызмет етіп жатқан
кейбір БАҚ өкілдерінің тиражын көбейту мақсатында бір-бірімен
келісіп алып, аптаның әрқандай күнінде және әртүрлі тақырыпта жарық
көретіндерін әшкерелеп, тиісті бағасын беру;
❖ Мақала тақырыбы, мәтін мазмұны және тақырыпашар суреті үйлеспей
жататын баспасөз құралдарының безендік жұмысына кеңінен тоқтала
отырып, сапа деңгейін анықтау.
Зерттеу міндеттері:
❖ Дипломдық жұмыс барысында спорт басылымдарының мазмұндық, безендік
ерекшеліктеріне кешенді талдау жасау;
❖ Бір тақырыпта жазылған екі мақаланы салыстыра отырып, қарастыру;
❖ Спорт тақырыбында жарық көрген кітаптардың мазмұндық жағын зерттей
келе, оның жас ұрпақ бойына беретін үлгі-өнегесін ғылыми тұрғыдан
айқындау;
❖ Спорт журналистерінің шеберлік деңгейін анықтап, сол арқылы тілші
қызмет ететін баспасөз құралына сыни бағасын беру;
❖ Түрлі жарыстарда жеңіліп, я болмаса, төменгі орын алып қалып
жатқан, спортшыларымыздың шама-шарқын ескере отырып, обьективті
болмаған тілшілерге сыни пікір айту:
❖ Спорт кітаптарына енген ұмытылып бара жатқан саңылақтарымыз жайлы
деректерді зерттей келе, оның шындықпен қаншалықты жанасатынын
ғылыми тұрғыдан қарастыру.
Тақырыптың зерттелуі. Белгілі спорт журналисі, жазушылар одағының
мүшесі Сейдахмет Бердіқұлов ағамыз өз заманында спорт тақырыбын біраз
зерттеп, спортқа тың қазақша терминдер енгізген болатын. Ал бүгінгі
таңда, Ғалым Сүлеймен, Темірхан Досмұхамедов сынды ағаларымыз көбіне-
көп спорт тақырыбында әдеби тұрғыдан қалам тартып жүр. Дегенмен
олардың еңбектері белгілі бір спортшыға, атақты жарыстарға арналады
да, нақты бүгінгі таңдағы спорт журналистикасының жай-күйі сөз
болмайды. Сол себепті, менің дипломдық жұмысым бүгінгі спорт баспасөз
құралдарының ара-жігін ашып, мазмұнын талдауға арналғандықтан соны
дүние деп қарастырған жөн.
Зерттеу жұмысымның материалдық көздері. Жоғарыда атап өткенімдей, дәл
осы тақырыпта жазылған ғылыми еңбектер жоқтың қасы болғандықтан,
қолыма Қазақ спорты, Спорт, Sport газеттерін, Теңбіл доп,
Гол, Sport Review журналдарын алып қарастыруыма тура келді. Ал
кітаптар жайлы әңгіме кезегі келгенде Жөргенбаев Мұхтар (Атырау
арғымақтары Арыс, Алматы, 2002), Н. Бегалыұлы (Қажымұқан
Білім, Алматы, 2004), Несіп Жүнісбайұлы (Сейдахметтің футбол әлемі
Атамұра, Алматы, 2000), (Тәуелсіздік тұғыры АСЖҚ, Астана, 2011),
Серікбай Оспанов (Балуан Шолақ Жалын Алматы, 1998), т.б. кітаптар,
интернет парақшалары, 1991 жылы шыққан, КСРО министрлер кабинеті
бекіткен спортқа арналған оқу-әдістемелік құралдар пайдаланылды.
Зерттеу әдістері. Спорт тақырыбында жарық көретін барлық басылымдарға
(газет, журнал, кітап) талдау жасау, зерттеудің танысып шығу, саралау,
салыстыру, айқындау, анықтау, тұжырымдау, қорыту әдістері қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
❖ Кейбір басылымдардың мақала мазмұны мен тақырыпашар суреті
үйлеспей жататыны анықталды;
❖ Тауардың тез өту мақсатында өзара келісіп алатын баспасөз
құралдарының қитұрқы әрекеттері әшкереленді;
❖ Орыс тілді тілшілердің басылымның сұранысқа ие болуы үшін болмашы
жәйтты желеу еткен мақаланың тақырыбын айғайлатып қоятындары
анықталды;
❖ Спорт тақырыбында жарық көрген мақала жас ұрпақтың бойына нендей
сезім ұялататыны айқындалды;
❖ Кейбір тілшілердің түрлі спорт түрлері мен спортшыларға обьективті
көзбен қарамай, содан барып, оқырман қауымға жалған ақпарат
тарататыны анықталды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, сілтемелерден тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің ғылыми аппараты, көкейтестілігі, мақсаты,
міндеттері, зерттеу жұмысының материалдық көздері, әдістері, теориялық
негіздері туралы сипаттама беріліп, зерттеудің ғылыми жаңалығы мен зерттеу
нәтижелерінің дәлелділігі мен негізділігі баяндалды.
Қазақстан тәуелсіздік жылдары жарық көрген спорт басылымдарының мазмұндық
ерекшеліктері атты бірінші тарау үш бөлімнен құралған. Олар: газеттер,
журналдар, кітаптар.
Қазақстан тәуелсіздік жылдары жарық көрген спорт басылымдарының безендік
ерекшеліктері атты екінші тарау үш бөлімнен тұрады. Олар: газеттер,
журналдар, кітаптар.
Қорытынды бөлімінде жалпы тұжырымдар жасалды. Спорт басылымдарының
мазмұндық сапасын арттыра отырып, сол арқылы бұқаралық спортты дамытуды
жеделдетуге болатынын жайлы ұсыныс айтылды.
I ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН ТӘУЕЛСІЗДІК ЖЫЛДАРЫНДА ЖАРЫҚ КӨРГЕН СПОРТ
БАСЫЛЫМДАРЫНЫҢ МАЗМҰНДЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Газеттер
• Қазақ спорты - республикалық апталық спорт газеті;
• 2009 жылдың 30 желтоқсанынан бастап шыға бастаған;
• 2009 жылдың 15 желтоқсанында министрлікте тіркелген;
• Газет аптасына бір рет, 10000 данамен жарық көреді;
• Көлемі – 3 баспа табақ, офсетті қағаз;
• Барлығы 6 бет, соның 2 беті түрлі-түсті.
Мұқаба мен артқы беті түрлі түсті, яғни бас-аяғы 2 айқарма парақтан тұрады.
Мұқаба бетте газет атауының (Қазақ спорты) үстіңгі жағында, жалпы, осы
саннан табылатын маңызды мақалаларға аңдатпа берілген. Ол жерде мақаладан
үзінді, 6х4 форматында мәтінге қатысты фото-сурет ұсынылады. Мысалы,
Құнаннан озған Сүйіндік... Жеті түйенің алды болып, аяғы-аяғына тимей келе
жатқан Тұралбайды көрген жұрт айқай-сүрең салып, алақайлап кетті [2.1].
Деп қысқаша үзінді беріп, түйеден озып бара жатқан ер адамның суретін
жанына жайғастырған. Алайда әр кезде бұлай ұтымды шыға бермейтінін де
байқап отырмыз. Мәселен, аталмыш газеттің осы санының (№ 01 (96)) келесі
аңдатпасына назар аударсақ. Жапондық дзюдошылар бәске тігілген 64
медальдің 15-ін омырауларына таққан. Ал қазақ жүзу мен жүгіруден қашан
олжа салады? [2.2]. Және бұл сілтемені қара нәсілді жеңіл атлеттің жүгіру
үстіндегі көрінісі толықтырған. Енді осы тұста байқайтынымыз, бұл үзінді
мақаланың кез-келген жерінен іріктелмей алына салынғаны белгілі. Егер нарық
қатынастарына келер болсақ, қандай да бір болмасын тауардың беткі жағына,
орамасына, мұқабасына берілетін анықтамалық, түсіндірмелік мәтін ол тауарға
тұтынушы тарту қызметін атқаратына мәлім. Яғни газет мұқабасына орналасқан
аңдатпа да осы мақсатта тұр. Біздің қарастырып отырған мақалаға қысқаша
сілтемеден дүкен сөрелерінен, кітапханалардан басылым іздеген оқырман не
түсінеді? Қандай да бір бәсекеден жапондық дзюдошылар 64 медальдің 15-ін
ұтып алыпты. Ал осыған біздің жүзушілеріміз бен жеңіл атлеттеріміздің
қаншалықты қатысы бар. Оның үстіне, қара нәсілді желаяқтың көрінісі
илюстрация қызметін атқаруда. Мұндай үш жақты қиылыспайтын сөйлемдер
оқырман назарын тарта қояды дегенге сенім аз. Сайып келгенде, ерінбей
аңдатпада көрсетілген төртінші бетті ашып көрген тұтынушы Африка жүйрік,
АҚШ ұшқыр қайықтай, Жапон балуан... 2011 жылғы әлем чемпионаттарына шола
қарағанда қазақ неге бейім деген сұрақ көлденеңдей береді атты сөз болып
тұрғанын түсінер [2.3]. Алайда, көптеген басылым дүкендерінде газет-журнал
беттерін парақтап тұруға кішіпейіл сатушы рұқсат ете бермейді. Мұқаба
бетінде жайғасқан өзге де деректерге ат басын тіресек. Мұнда, көп жағдайда,
сол аптада орын алған ірі жарыстарда олжа салған қазақ спортшылары сөз
етіледі. Сондай-ақ, мұқаба бетінен Қазақстан спорт федерацияларда, осы
саладағы әлемдік қауымдастықтарда болған өзгерістер, жиын, басқосулар
тілге тиек етіледі. Көбіне көп, газет редакциясы маңызды деп таныған
мақалалардың бас жағы беріліп, соңын қай беттен табуға болатыны
көрсетіледі. Қазақ спорты басылымының айдарлары әр сан сайын толықтай
болмаса да, бөлшектей өзгеріп тұрады. Мысалы, № 01(96) санының 2-беті
Аймағы мықты ел – Айбынды ел, 3-беті Асыл мұра, 4-беті Бес құрлықтағы
бәсекелер, 5-беті Жарыс көрігі – намыс, 6-беті Алаштың ұлы – намыстың
құлы атты айдарлармен жарық көрген. Ал аталмыш газеттің № 2(97) санында 2-
бетке Спорт деген – бір сиқыр, 3-бетке Топжарған, 4-бетке Аймағы мықты
ел – Айбынды ел , 5-бетке Жарыс көрігі – намыс, 6-бетке Алаштың ұлы –
намыстың құлы деген айдарлар тағылған. Осы аталып өткен бас тақырыптарға
тоқтала өтсек. Аймағы мықты ел – Айбынды ел айдарында отандық
спортшылардың жетістігі, футболдан ел біріншілігі, спорт басқармаларында
болған жаңалықтар беріледі. Осы газетттің оқырман қызығушылығын оятып,
сұраныс тудырып отырған келесі айдары – Асыл мұра. Мұнда бағзыда өткен
атақты спортшылар, ұлттық спорт түрінен ертеде өткен жарыстар, өрен
сәйгүліктер жайында баяндалады. Мысалы, № 01(96) санының аталмыш айдарында
Хас жүйрікті қиядан таныған... ат бапкерлері туралы не білеміз немесе 400
ісек беріп алған Шұбар жүйрік жайлы әңгіме атты көлемді мақала жарық
көрген. Онда Атырау облысы, Қызылқоға ауданының ат бапкерлері, бәйгелерден
оза шапқан атақты, ертеден шапса кешке озып, еңкейден шапса төске озатын
тұлпарлар сөз болады. Сондай-ақ, мақала соңында атадан балаға мирас болып
қалған ұлттық өнерімізді қазіргі жастар көзінің қарашығындай қорғап,
қастерлеуі керек екені айтылады. Асыл мұра айдары шеңберінен Құнаннан
озған Тұралбай, тұйеден озған Сүйіндік атты мақалаға көзім түсті. Ертеде
қазақтар арасында түрлі жиын-тойларды жас балаларды түйемен, итпен, атпен
қосып жарыстыратын салт болғаны, өткен ғасырда Қытайдың Шыңжаң өлкесінде
алдына екі аяқтыдан да, төрт аяқтыдан да жан салмаған қос қазақ – Тұралбай
мен Сүйіндік жайлы әңгіме қозғалған. Бес құрлықтағы бәсеке айдарында
әлемнің әр қиырында өткен, өтетін жарыстарда отандастардың жеткен
жетістіктері оқырман назарына ұсынылады. Спорт деген – бір сиқыр -
айдары спорттық жарыстардан тыс қалған қызықты жәйттарды ұжымның, я
болмаса жеке бір спортшының жеңіске жетуінің немесе ұтылып қалуының
астарында ел білмейтін қандай сыр жатқанын ашып көрсетуге арналады. Сонымен
қатар, басылымның әр санында шыға бермейтін басылымның бұл бөлігінде ірі
жарыстар соңынан ел спортына қорытынды жасау, қателіктің қайдан кеткенін
анықтау, әлемдік және отандық спортшылардың жеке бас өмірлерінен қызықты
жағдайларды ұсыну да тиесілі. Мысалы, Қазақ спорты газетінің 2012 жылы 24
қаңтар күні шыққан аталмыш (Спорт деген – бір сиқыр) айдардың шеңберінде
Тайсон менен таяқ жер еді атты атақты былғары қолғап шебері Мұхаммед
Әлимен болған сұхбатты жариялапты: Өткен аптада аты аңызға айналған
Мұхаммед Әли жетпіс жастың жотасына шықты. Әйгілі боксшы 1942 жылы 17
қаңтарында Американың Луисвилл қаласында дүниеге келген еді. Он сегіз
жастағы түбіт мұртты боз бала Олимпиада ойындарының жеңімпазы атанды. Ол
22 жасында Чарльз Листонды жеңіп, кәсіпқой бокстағы әлем чемпионы атанды.
Ол көбелекше ұшып, араша шағатын еді деп жарыса жазған еді газеттер. 1964
жылы Қара мұсылмандар тобына еніп, Мұхаммед Әли деген есімді иеленеді.
1974 жылы Мұхаммед Әли өзінің шарықтау шыңына шыққан еді. Ол титулдық 25
жекпе-жек өткізіп, соның бәрінде жеңіске жетеді. Одан беріде оның
өміріндегі ең басты жекпе-жегі өтеді. Киншосседе Джордж Форман мен Манилада
Джо Фрезер Әлидің алдында тізе бүкті. 1981 жылы ол былғары қолғабын шегеге
ілді [3.1].
Мұхаммед Әли отыз жылдан бері паркинсон деген дертпен ауырады.
Сұхбат беруді де сиреткен. Төменде біз сәті түскен сұхбаттың бірін
назарларыңызға ұсынып отырмыз... деп басталған мақала ұтымды сұрақ пен
тартымды жауаптармен жалғасып, оқырман қауымын баурап алады. Жоғарыда бұл
бетте әлемде өткен ірі жарыстардан кейін ел спортына байланысты қорытынды
жасайды деп айтқан болатынмын. Соған дәлел көрсете кетсем, № 2 (98)
Көрсеткіш көңіл көншітпеді деген мақала жарық көрді. Әңгіме Инсбрукте
өткен жасөспірімдер арасындағы қысқы олимпиада туралы болып отыр. Мұнда
біздің елдің алғадай жастарының құрамасы нашар өнеркөрсеткені айтыла кетіп,
қай спорт түрінен қандай орынға табан тірегендері кестемен берілген. Мақала
соңында: ... Біздің спортшылар бұл Олимпиадада спорттың 10 түрі бойынша
өнер көрсеткен болатын. Қол жеткізген нәтижеге көңіл шіркін тоймайды-ақ.
Бірақ бізге жақсысын кім берсін?! Амал жоқ, бар үміт алдағы күндерден. Еске
салар болсақ, осыдан екі жыл бұрын Сингапурде өткен жастардың жазғы
Олимпиадасында қазақстандық өрендер 3 алтын, 2 күміс, 1 қола алған болатын
[3.2]. Келесі бір қызықты айдарға көз жүгіртсек, Өмір- Дода атауынан
көрініп тұрғандай – ел спортындағы келеңсіз мәселелер, жазылмайтын дерттер,
дамымай жатқан салалар жайлы әңгіме өрбітіледі екен. Сонымен қатар, отандық
спортта қаракөз бауырларымыздың үлесі, жағдайы кейінгі кезде легионерлердің
көбейіп бара жатқандығы да сөз болады. Мысалы, 2012 жылы 24 қаңтарда жарық
көрген № 3(98) санының Өмір-Дода айдарында Легионер шақыру – дертке
айналмасын атты Уәлихан Қосанбайдың ауыруға ем іздеген адамдай
шырқыраған мақаласы басылыпты. Мұнда автор ел футболының жәй-күйін,
бүгінгі таңда тек клубтық ұжымдарда емес, құрама команданың өзінде сырттан
келген ойыншылардың жаңбырдан кейінгі саңырауқұлақтай көбейіп бара жатқанын
айтады. Автор ойынша, өз елін жырғатпаған, ұлтжандылық қасиеттен жұрдай
келімсек футболшылар өзге елді қалай жарытпақ. Оларда қандай намыс, қандай
жігер болсын. Сондай-ақ, мақалада құрама ойыншыларының жалақысы қанша және
олар соған сай өнер көрсетіп жатыр ма деген мәселенің шеті көтерілген. Оның
бәрі жақсы-ақ әрине. Әр қазақтың ойын жегідей жеп жүрген, күрмеулі
мәселелер. Алайда мына бір тұста автордың жалған статистикаға жүгінгенін
көзім шалып қалды. Иә, шынында да бізде үлкен алаңда доп тебу былай
тұрсын, жасөспірім балалар доп ойнайтын жасанды алаңдар кемде-кем. Осы
кезде айта кететін жәйт, Батыс Еуропа елдерінде жылына 150-ден астам
жасанды алаңдар пайдалануға беріледі екен. Ал бізде жылына 10 жасанды алаң
да салынбайды. Мұның өзі кейбір қалталы азаматтар жеке меншігіне айналдырып
алып жатады[3.3]. Бұл сандарды автор қандай статистикаға жүгіне отырып
жазғаны белгісіз. Бір аяны, 2011 жылы жаз айларында мен Қазақстан-Тараз
телеарнасында редактор-журналист қызметінде жүріп, Жамбыл облысы бойынша 17
жасанды алаңның салтанатты ашылу рәсіміне қатыстым. Оның 7-і Тараз
қаласында, қалған 10 алаң Мойынқұм, Қордай, Меркі, Құлан, Сарысу, Шу,
Байзақ, Жамбыл, Талас, Жуалы аудандарында бір-бірден салынды. Жергілікті
атқа мінерлер мен облыстық спорт басқармасының бірлесе отырып тұрғызған бұл
спорт алаңдары ешкімнің де қарамағына өткен жоқ. Жергілікті жасөспірім
футболшылардың тегін жаттығатын жерлеріне айналды. Бұл бір ғана облыста, ал
автор жалпы республика бойынша оннан аспайды деген болатын. Мақаланың 2012
жылы жарық көргенін ескерсек, Уәлихан Қосанбай ағамыз елді жалған
ақпаратпен алдау сыратқан. Сондай-ақ осы бетте Зейнел Жекейұлының Кәріс
қалай орыс болды? деген өзекті мақаласы жарық көрген. Онда спорттың шорт-
трек түрінен Оңтүстік Корея, Канада, Голландия, АҚШ, Қытай елдерінің айы
оңынан туып тұрғалы қашан. Конькиден алдарына жан салмайтын ресей де
шетелдік бапкерлер жалдап, буын алмастырып, жаттығу үрдісін өзгертіп кенже
қалған шорт-трегін дамытуда, ал өзімізге келер болсақ, астанадағы мұз
айдындарын есептемегенде, Алатау баурайындағы Медеу мен Балуан Шолақты
кеңінен пайдаланып, коньки спортын неге шарықтата көтермеске? Деген алқалы
ой қозғап, ол үшін бізде бар мүмкіндік бар екендігін ескертеді.
Аймағы мықты ел – Айбынды ел айдары газеттің әр санында жарық
көріп жүрген тұрақты айдар. Оның үстіне, Қазақ спорты деп аталып, төл
спортымыз бен отандық саңлақтардың күйін күйттеген басылымға еліміздің әр
тарапындағы додаларды баян ететін, қамтитын айдар керек екені бесенеден
белгілі. Бұл бетте отандық және республикалық деңгейде өткен еліміздің әр
облысындағы ірілі-ұсақты жарыстарды, спортшыларды, спортжанашырларын қалың
оқырманға таныстырады. Сондай-ақ, тек газет тілшілері емес, спортсүйер
азаматтардың да ой-пікір, арман-тілектері осы айдардың шеңберінен табылып
жатады. Оған дәлел, Қазақ спорты газетінің 2012 жылы 31 қаңтарда № 4 (99)
санында жарық көрген Арманым – әлем шыңын бағындыру – дейді таэквондошы
қыз Зарина атты мақаланы Павлодар қаласының тұрғыны Ф. Әміренов жазған.
Аталмыш мақаланың тақырыпқа кіру бөлігі, яғни, кіріспесі спорт
басылымдарының мақалаларына тән емес, көбіне қоғамдық мақалаларға ұқсас
болып келеді. Осы тұста, кіріспе бөлігін көрсете кетуді жөн деп таптым:
Бірде Павлодар қаласындағы таэквондо мектебінде аталмыш спорт түрінен
республикалық жарыс өтті. Еліміздің әр аймағынан жиналған мықтылардың
өнерін тамашалауға көппен бірге мен де бардым. Спортшы қыз – жігіттердің
айқасын ыждаһаттылықпен қарап отыр едім, жерлестеріне қолдау білдіре
айқайлап, құдды бір өзі өнер көрсетіп жатқандай күй кешіп отырған орта
бойлы, мығым денелі қазақ қызын көзім шалды. Әлгі қызды сөзге тартып едім,
Екібастұздан келгенін айтты. Сол кезде таэквондодан ел біріншілігінде топ
жарып жүрген Зарина Сердалиеваның есімі оралып, Сіз Зарина емессіз бе?
дедім. Иа, ағай, мен соның өзімін, - деді жымиып. Көктен іздегенім жерден
табылды. Өткен жылы осы бір жас спортшыны іздеп, Екібастұзға барғанымда
кездесе алмаған едім. Енді, міне, жолым болды, деп бастаған екен мақаласын
автор [4.1]. Мұнда Ф. Әміренов мырза өте ұтымды стиль таңдай білген деп
ойлаймын. Себебі, кәдімгі көркем шығарманың желісіне ұқсап келетін
мақаласының кіріспесі бірден оқырман баурай алатына сенім мол.
Қазақ баспасөз құралдары арасында өзіндік орны бар, тамыры сонау
тың игеру жылдарына кететін тағы бір спорт басылымы – Sport газеті. 1959
жылдан бері жарық көретін газетті бұл күнде белгілі спорт журналисі Несіп
Жүнісбайұлы басқарады. Бұл күнде қазақ спортына жанашырлық танытып жүрген
жоғарыда аталған Қазақ спорты мен Sport апталықтарын жан-жақты
салыстыра отырып қарайтын болсақ. Әр басылымның өзіндік ерекшеліктері,
өзіндік ұқсастықтары бар. Мәселен, Қазақ спорты газетінің әр санында
өзгермей жарық көріп отыратын өзіне тән айдарлары бар болатын. Сол айдарлар
негізінде тақырыпты аша түсетін мақалалар жарық көріп жататын. Мысалы, Ата
мұра айдарында ел тарихында орын алған ірі-ірі жарыстар, бәйгелер,
сәйгүліктер туралы айтылса, Аймағы мықты ел – айбынды ел айдарында әр
облыс, әр ауданда өткен турнирлерге, спортшыларға кеңінен тоқталып кетеді.
Бұл тұрғыдан, яғни, құрылымдық жағынан Sport газетін алып қарасақ, мұнда
қатып қалған, көбіне-көп орын алып тұратын айдарлар жоқ. Алайда,
басылымның әр санында жан-жақты қамтып кетуге тырысады. Мықты
спортшылармен, бапкерлермен сұхбаттар, өзекті мақалалар жиі-жиі оқырманға
жол тартады. Мысалы, аталмыш газеттің 2012 жылы 24 қаңтарда жарық көрген №
3 (4272) санының 2 - бетінде еліміздің атақты балуаны Нұрмахан Тынәлиевтен
алған көлемді сұхбат басылған. Мұнда Нұрмаханның күрес киімімен қара терге
түсіп тұрған суреті мақала бойын жағалай өте үлкен форматта берілген. Мұның
өзі мақалаға деген қызығушылықты арттырып, нағыз қазақы балуанның бет-
бейнесін аша түскендей. Қазақы балуанның бет-бейнесі деп, айтуымызға
себеп – мақала тақырыбы болып тұр. Яғни, Маған халықтың намысы қымбат
деп ағынан жарылған Нұрмаханның бір ауыз сөзі. Енді сұхбаттың өзіне келер
болсақ. Бүгінгі таңда неше түрлі қазақ тілді журнал, газеттер саны
мейілінше көбейіп отыр. Барлығы да әнші жұлдыздар, от тілді, орақ
ауызды тележүргізушілер берген сұхбаттардан ары аса алмай жүр. Тіпті,
сұхбаттарының өзі де отбасы, ошақ қасының айналасы. Ал мен жоғарыда атап
өткен балуан Нұрмахан Тынәлиевтен Sport тілшілерінің алған сұхбатының
ерекшеліктерін атап өтсем. Ең алдымен, мақала қалай басталған соған назар
аударайық: Балуандық атам заманнан қазақтың қанына біткен бекзат өнер.
Қазақтың қай еркегі күреспеп еді дейсіз. Бірақ, ауыр салмақта қара күш иесі
Қажымұқандай әлемге аты шығып, Әбілсейіт ағалардай күрес өнерінің шыңына
шыққандар аз. Бүгінде дүниежүзі балуандары ауыр салмақта шартарапты шайқап
жүрген қазақтың Дәуқарасы - Нұрмахан Тынәлиевпен санасады. Азғантай
ғана уақытта өзінің кім екенін дәлелдеп, грек-рим күресінен әлемнің екі
дүркін қола жүлдегері, Азия ойындарының алтын медалін алған Балуан Шолақтың
ұрпағы болашағынан зор үміт күттіреді. Тіл-көзден сақтасын дейік,
Нұрмаханның алар асулары әлі алда. Осыған орай балуанның қазіргі Лондонға
дайындығын өз аузынан естігенді жөн көрдік деп, бастаған екен сұхбатты.
Осыдан кейін де, сұхбат барысында түрлі қызықты, тартымды, ойлы сұрақтар
қоя білген. Бүгінгі таңда көп жағдайда көрініп жүргендей сұхбат алдын-ала
дайындалып алмаған. Яғни, жауаптан сұрақ туып, әдемі бір үдеріспен жалғасып
отырған. Жарыстардағы әділетсіздіктер, ұтылған белдесулер, басым түскен боз
кілем тартыстары туралы әңгіме болып келіп, сұхбат соңына қарай: - Ел
мақтаған жігітті қыз жақтаған дейді халық, шаңырақ көтеріп, анаңның қолын
ұзартатын жасқа да келіп қалыпсың... Деген қитұрқы сұраққа Нұрмахан:
Шынымды айтайын, әзірше үйлену туралы ойланбаппын да. Шыға қояйын деп
тұрған қалыңдығым да жоқ. Мүмкін Олимпиададан кейін ойланып көруге болатын
шығар. Бірақ, қазір маған жеке басымның жағдайынан гөрі, халықтың намысы,
Олимпиада алтыны қымбат болып тұр деп, тартымды жауап бере білген [5.1].
Қайсыбір басылымдардағыдай қызың бар ма, аты кім, ол да өнер адамы ма,
тойың қайда өтеді, қанша қонақ шақырасың деген сынды мәнсіз-мағынасыз
сұрақтарға қарағанда жоғарыдағы журналистің ым-ишараты әдемі шыққаны екі
бастан белгілі. Одан әрі де, балуанның әзірге үйлену жайлы ойы жоқ екенін
білген тілші қазбаламай, өзге сұрақ қойып, жабулы қазанды жабулы қалпында
қалдырған. Сондай-ақ, аталмыш мақаланың тағы бір ұтымды тұсы – балуанның
жеке жетістіктерін, туған жерін, туған жылын қысқаша мәлімен ретінде
берген. Дәл мақала тақырыбы астына:
• Туған жылы, айы, күні: 1988. 01. 10;
• Туған жері: Жамбыл облысы, Шу ауданы, Төле би ауылы:
• Жетістіктері: 2009 жылы Иван Поддубный, Голден Гран При
турнирлерінің қола жүлдегері; Әлем чемпионатының екі дүркін қола
жүлдегері Мәскеу, 2010), (Ыстамбұл, 2011); 2010 жылғы Азия
ойындарының чемпионы (Қытай, Гуанчжоу).
Деген анықтаманы да бере кеткен.
Сол сияқты 2012 жылы 24 қаңтарда №3[4712] санында тағы бір
спортшы, бокстан жасөспірімдер арасындағы әлем чемпионы Бекжан
Кібітқалиевтің берген сұхбаты жарияланған екен. Мақаланың басында тілшіміз
жаһан жеңімпазының жетістіктері, өткен чемпионат туралы жазып кеткен. Бұл
жерде Оңтүстік Қазақстан облысының тілшісі Тағабай Қасым жас спортшыға
қарапайым да, керек сұрақтарды қоя білген. Оған көкірегінде намысы бар,
өршіл азамат еркін және саспай жауап бергені байқалады. Боксқа Артаевтың
арқасында келдім деген тақырыбынан-ақ, мақаланың неден басталатыны,
Бекжанның боксқа қалай келгені, жалпы сұхбат қалай өрбитіні белгілі болып
тұр. Сұхбатты оқығанда мақсаты мықты, қайсар, қазақтың нағыз алаш баласы
екеніне көзің жетіп, кәдімгідей мақтанып қалады екенсің. Сұхбаттың басында
өзінің Қазығұрттың баурайындағы Рабат ауылының тумасы екенін айтып кеткен.
Одан әрі: Шынымды айтайын, 2004 жылы Афиныда өткен Олимпиада ойындарында
Бақтияр Артаевтың атой салып, Баркер кубогын иеленуі маған ерекше әсер
етті. Бақтияр ағамның шаршы алаңда дауыл туғызып, түйдектете соққылайтын әр
жекпе-жегін теледидардан тамашалап отырып, бокстың арбауына ергенімді өзім
де аңдамай қалдым. Сол сәттен бастап әр күнімді текке өткізбей, дамылсыз
дайындалуға кірістім деп, бар сырын ақтара түсті [5.2].
Аталмыш газеттің өзіндік ерекшеліктері көп-ақ. Соның бірі – әр
беттің маңдайына бір сөйлемнен тұратын қысқаша спорт әлемінде орын алған
жаңалықты бере кетеді. Кейбір маңызды жаңалықты форматы кішкентай 1х2, 2х3
пішінді суретпен безендіреді. Мысалы, 2012 жылы 24 қаңтарда №3[4712]
санының 2-бетінде Астана командасы алдағы жылы Дакар-2012 авторалиіне
қатыспауы мүмкін, бірақ Африка рейс авто бәйгесінде бақ сынайды десе,
осы нөмірдің 6-бетінде Бендиден Алматыда өтетін әлем біріншілігіне Оралдың
Ақжайығынан екі ойыншы өнер көрсетеді деп, қысқаша ақпар берген. Мұндай
жаңалықтар газеттің әр санында, әр бетінде жарияланып отырады.
Газет тілшілерінің тіл байлығы, сөз саптауы Қазақ спорты
газетімен салыстыратын болсақ жұтаңдау келеді. Қысқа қайырады, жаттанды сөз
тіркестерін пайдаланады. Әрине, екі басылымның бағыты екі түрлі болар,
Қазақ спорты ұлттық өнерді дарыптаған, соның сойылын соққан, көсіле
жазатын, тебірене беретін болса, Sport апталығы бір аптада орын алған
әлемдік және отандық жарыстарда бақ сынаған спортшыларымыздың жеткен
жетістіктері, дайындығы, ұтқаны мен ұтылысы сынды мәселелерді жіпке
тізгендей етіп беру болар мақсаттары. Дегенмен, Sport газетіне жай сөзбен
жай сандарды тізбектей бергенше, оқырман сусап отырған жанды-жанды
тақырыптарды көтеріп, ашына-ашына жазған дұрыс па еді деген ойда қаласың.
Мысалы, 2012 жылы 24 қаңтарда №3[4712] санында жарық көрген
Т. Әділбекұлының Сегіз балуанға сенім артамыз атты мақаласына үңіліп
қарасақ. Қазақстан құрамасының дзюдошы қыз-жігіттері қаңтардың 14-15-і
күндері Алматыда өтетін Шеберлер турниріне қатысқан болатын. Әлемнің ең
мықты деген балуандары бас қосқан додада әр салмақта алғашқы бестікке
кірген балуандарға рейтингтік ұпайлар үлестірілген-ді. Өкінішке орай, сол
сында біздің алты балуанымыз ғана үздік бестіктің қатарына қосылып,
өздеріне тиесілі ұпайларын алған. Осы жарыстан кейін халықаралық дзюдо
қауымдастығы әлемдік рейтингке түзету еңгізіп, қайта түзіп шықты. Енді
соған бір сәт назар аударайық. Алдымен, Қазақстанның ерлер құрамасына келер
болсақ. Асхат Житкеев баптайтын еліміздің дзюдошы жігіттері Лондон
олимпиадасына толық құраммен баратын толық мүмкіндіктері бар. Өйткені,
ұлттық құрамада белдесіп жүрген жеті жігітіміз де рейтинг бойынша алғашқы
жиырма екі балуанның қатарына енген. Дегенмен, Олимпиадаға баратын жиырма
екі балуанның қатарына кірдік деп балуандарымызға арқаны кеңге салуға тағы
болмайды. Халықаралық дзюдо қауымдастығының күнтізбесі бойынша осы жылдың
мамыр айына дейін бірнеше халықаралық турнирлер өтеді. Бастысы сол
жарыстарда намысты қолдан бермей, рейтингтік ұпайларды ұлғайта беру абзал.
Әйтпесе, балуандарымыз мамыр айына дейін жиырма екі балуанның қатарынан
шығып қалулары да ғажап емес.
Алматыда өткен Шеберлер турнирінде жүлделі орыннан тыс қалған
60 келі салмақтағы Еркебұлан Қосаев әлемдік рейтингкте 17-орында
тұрғанымен, олимпиадалық рейтингкте 13- і болып тіркелген. Ал 66 келі
салмақта өнер көрсететін Серкей Лим олипидалық рейтингкте 18-ші тұр. Бұл
дегеніміз, Еркебұланның да, Сергейдің де Лондон Олимпиадасына қатысатын
мүмкіндігі бар деген сөз. Сондай-ақ, 73-келідегі Ринат Ибрагимов те Лондон
Олимпиадасына баратын балуандардың қатарында. Ринат әлемдік рейтингкте 26-
орында болғанымен, Олимпиадалық рейтингке 19-шы болып кірген .
81 келіде күресетін Ислам Бозбаевтың да әзірше Лондонға жолы
түсіп тұр. Шеберлер турнирінде Бозбаев бестікке кіре алмады демесеңіз,
олимпиадалық рейтингкте ол 13-ші орнын сақтап қалды. Егер ислам Алматыдағы
жарыста кем дегенде үшінші орын алғанда рейтинг бойынша ең үздік он
балуанның қатарына қосылатын еді...
Көптеген халықаралық турнирлерде олжа салып жүрген Тимур Болаттың
да Алматы төрінде жолы болмағанын жақсы білеміз. Енді Тимурға рейтингктегі
нәтижесін жақсарта түсу үшін алдағы болатын халықаралық турнирлерде оза
шабуы тиіс. Әзірге Тимурдың олимпиадалық рейтингктегі орны – 16-орын.
Қазақстан дзюдошыларының ішіндегі шоқтығы ең биік тұрған Максим
Раков (100 келі) қана. 2009 жылы әлем чемпионы атанып, 2011 жылы әлемнің
күміс медаліне қол жеткізген Максим Алматыда өткен Шеберлер турнирінде
өзінің шын шебер екенін дәлелдеп бақты. Дәл осы жарыстың алдында Максим
рейтинг бойынша 4-ші тұр еді. Алматыдағы жеңістен кейін ол ресейлік Сергей
Самойлович пен жапон жігіті Анай Такомасаны ығыстырып, голландиялық Хенк
Гролдан кейінгі екінші орынға көтерілді. Осыдан кейін де Максимге Лондон
Олимпиадасының есігі ашық десек те болады. Ең бастысы, Раковка Олимпиада
ойындарына дейін өзінің денсаулығын күтіп, жарақат алып қалудан абайлау
керек.
Аса ауыр салмақтағы алыптардың арасында (+100 келі) Ержан Шынкеев
те Лондонға баруға бір табан жақын тұр. Шеберлер турнирінде ұздік
бестікке кіріп, қоржынына 60 ұпай салған Ержанның олимпидалық рейтингкте
көрсеткіші – 19-орын.
Әйелдер арасындағы сайысқа келер болсақ, Лондонда елімізден бір
балуан күрессе соған рахмет айтамыз. Рас, дәл қазіргі таңда еліміздегі
бұрымды балуандардың жағдайы мәз емес. Тек 78 келіден жоғары салмақта
күресетін Гүлжан Иссанованың ғана Лондонға баруға мүмкіндігі бар. Әзірге
Иссанова олимпиадалық рейтингкте 12-орында тұр.
Басқа салмақтағы бұрымды балуандардың нәтижелеріне үңілсек, ауыз
толтырып айтарлықтай ештеңе байқамаймыз. Мәселен, 48 келі салмақтағы
Александра Подрядованың көрсеткіші олимпиадалық рейтингкте 21-орынға сәйкес
келеді. Ал, 52 келі салмақтағы Келбет Нұрғазина 31-орында (олимп.рейтинг).
Динара Минғазова – 29- (олимп. рейтинг) орында тұрса, 63 келі салмақтағы
Зарина Әлдікованың көрсеткіші – 24-орын (олдимп. рейтинг). Сондай-ақ, 70
және 78 келіде бақ сынайтын Мәриям Ордабаева мен Ғалия Үлментаевалар өз
рейтингктері бойынша 23-орынға (олимп.рейтинг) орналасқан [5.3].
Мақала мазмұнына тоқталсақ, дзюдодан Алматыда өткен ірі жарыста
өнер көрсеткен ел спортшылары туралы болып отыр. Автор еңбегінің басында
еліміздің ерлер құрамасы 7 балуанмен толықтай Лондонға баратынын айта
кетіп, олардың соңғы жарысына үңіледі. Мұнда ол олимпиадалық рейтингкте
алғашқы жиырма екі спортшының қатарына кірген балуандар ғана Англия
астанасына аттанатынын атап өтеді. Осы тізім қатарына сол уақытқа еніп
отырған отандық балуандарымызды олардың соңғы кезде көрсетіп жүрген нашар
өнеріне қарамастан Лондонға барса болды деген сияқты жата кеп мақтайды-
ақ. Осы тұста алғашқы жиырма екі боз кілем шеберлерінің ішінде тек 18-ші,
19-шы, 20-шы тұрған балуандарымыздан не үміт, не қайыр. Оның үстіне, Алатау
бөктерінде өткен Олимпиада ойындарынан деңгейі төмен әлемнің барлық
мықтылары жиналмаған жарыста алғашқы бестікке ене алмай жатқан
жігіттерімізді төртжылдықтың басты бәйгесінде олжа салады дегенге сене
алмайсың. Автор болса Асхат Житкеев баптайтын балуандарымыздың әлемдік және
олимпиадалық ұпай көрсеткіштерін атап, Лондонға баратындарын тізбектеуден
ары аспаған. Менің ойымша, мұнда санға қарағанда сапаға көңіл аудара отырып
жазу керек еді мақаланы. Олардың туған жерінде өз жанкүйерлерінің алдында
өнер көрсете отырып, боз кілемде жауырыны жер иіскеп жатқандарын жазу керек
еді. Осыған байланысты төл спортшыларымыздың дайындық деңгейі төмен екенін,
дзюдо федерациясына құлақ қағыс қыла отырып жазу керек еді. Нәтижелері
мардымсыз сегіз балуанның орнына жалғыз америкалық жүзуші Майкл Фелпс
(Бейжің Олимпиадасында жалғыз өзі сегіз алтын медаль алған) алып бару
мүмкін болғанда деп мысал келтіре отырып жазу керек еді. Бұдан кейін 100
келі салмақта күресетін Максим Раковтың аталмыш жарыстағы жеңісін зор
мақтанышпен елге жеткізеді. Біздің елге өз-өзін төмен бағалау сезімінен
арылу қажет. Жеңу, әр жарыста фаворит саналу, өз-өзіне, өз спортшыларына
сенімді болу сынды болмысқа ену керек қазақ еліне. Барлық отандық БАҚ
өкілдері осы мақсатта қызмет атқарғаны игі. Максим 2009 жылғы әлем
чемпионы, 2011 жылғы дәл осы жарыстың күміс жүлдегері яғни бұл турнирде
оның алтыннан алқа тағынуы – заңдылық. Аса ауыр 100 келіден жоғары салмақта
Ержан Шынкеевтың Шеберлер турнирі қорытындысы бойынша алғашқы бестікті
толықтырып, 60 ұпайды ала отырып, содан барып Олимпиадаға жол тартатын 22
спортшының 19-шысы болғанын тебірене жазған. Осы тұста дзюдо әлемге футбол
сияқты кең таралмағанын ескерсек, оның үстіне, аса ауыр салмақта
балуандардың аздығын есепке алсақ Ержанның шамасы байқалып-ақ тұр. Кешегі
Балуан Шолақ пен Қажымұқан Мұңайтпасов, Әбілсейіт сынды түйе балуандардың
қазақ ішінен ізбасарлары табылмай тұрғанын, амалдың жоқтығынан әлемнің бар-
жоғы 19-шы балуанына сенім артуымызға тура кеп тұрғанын ашына жазу керек
еді. Мақала соңында автор әйелдер көрсеткішіне ат басын тірейді. Мұнда тек
бір ғана қызымыздың Лондонға баратын мүмкіндігі бар екенін айтып,
қалағандарының (сол баяғы) олимпиадалық рейтингіне тоқтала берген. Кешегі
жаугершілік заманда еркегі жоқ кезде атқа міне салып, жауына тура шапқан
батыр қыздарымызды, сұрапыл соғыс жылдары етегінің астына баласын тыға
жүріп соғысқан хаһарман нәзік жандыларымызды айта келіп, бүгінгі бейбіт
тірлікте сондай намысты, батыр, алғыр арулардың жоқтығын жылата жазу керек
еді. Одан қала берді, күрес қазақ қыздарына жат өнер емес. Әлі күнге дейін
оңтүстік өңірлердің кейбір аудандарында үлкен жиын-тойларда кемпірлер
күресі ұйымдастырылып, белдеріне орамалдарын белбеу етіп байлаған
апаларымыз шаршы алаңға шығып белдесіп жатады. Осындай нәрселерді халыққа
жеткізудің арқасында ел санасын оятып, жас өрендерді күреске баулуға болар
еді. Бүгінгі таңдағы дзюдо спортымыздың жағдайы мәз болмағанымен, болашақта
көтеру керек қой. Сол үшін ашына айту керек, жетер жеріне жеткізіп жазу
керек.
Келесі кезекте автордың сөз саптауы мен тіл байлығына келер
болсақ, мақала бойы күрес өнеріндегі спортшыларды балуан деп қана атаған.
Қыздарға келгенде бұрымды балуан тіркесін пайдаланған. Бұдан бөлек боз
кілем шеберлері, спортшы, жауырыны жер иіскемеген, апайтөс дзюдошы,
жапон күресінің майын ішкендер, т.б. басқа терминдерді пайдаланса нұр
үстіне нұр болатыны сөзсіз. Тағы бір айта кететін жәйт, олимпиадалық
рейтинг тіркесін жазудан ерінбегені байқалып тұр. Оның орнына аталмыш
тізім, олимпиадашылар, үздіктер қатары, жолдама иегерлері,
қауымдастық қортуы бойынша, т.б. теңеулерді табуға болар еді.
Sport басылымын сонау 1959 жылдан бері шығып келе жатқан Спорт
газетінің қазақ тіліндегі жалғасы десек, соның тікелей ізін басушы деп орыс
тіліндегі Спорт апталығын атаймыз. Несіп Жүнісбайұлы жетекшілік ететін
аталмыш газет қазақ тілінде басылатын Sport басылымымен үндес, мазмұндас
болғанымен, өзіндік ерекшеліктері де жоқ емес. Мұнда бірінші кезекте
ерекшеліктер тілшілерге байланысты болса керек. Қазақ тілді тілшілер сәл
ұяңдау, мақаланы қатты айғайлатпай, шырқырата жылатпай берсе, орыс
тілді әріптестер өз менталиттеріне сай түймедейден түйедей жасап, кей
кезде бар кінәні төрешіге теліп қойып жатады. Осыдан барып бір мәселені қос
ағайын газеттің екі бірдей мақаласының мазмұны екі бөлек болып жатады.
Спорт апталығының 2012 жылдың 17 қаңтарында жарық көрген №2[4237]
санында Ибрагим Аскаровтың Как Волки сьели Матадоров атты мақаласы
жоғарыда айтқан сөздеріме айқын дәлел бола алады. Әрине бұл жерде әңгіме
арқауы болып тұрған бокстан еліміздің кәсіпқой клубы Астана Арландарының
Лос-Анджелестің Матадорларын айқын есеппен ұтқаны екені баршаға аян.
Алайда дәл осы уақытта жарық көрген басқа да қазақ тілді басылымдардың дәл
осылай Қасқырлар Матадорларды қалай тамақтады, әлде Арландардың азуында
қалған Матадорлар сынды тақырыпта жарық көрген мақаланы қырағы көзіміз
шалмады. Ал енді, бұл жәйтті екі жағынан алып қарастырайық. Жалпы қазақ
халқының мінезіне дарақылық, аты-жөнсіз мақтану, жеңіске масаттану,
тояттану деген сияқты қасиеттер тән емес. Қайта алаңда ұтылған, жауырны
жерге тиген, оңбай таяқ жеген спортшыға бүйрегіміз бұрып тұрады. Ол
дегеніміз – қазақтың билеуші, жаулаушы халық емес екенінің бір белгісі. 300
жылдан асқан отарлау саясаты бәлкім бізді осындай сана, болмыстан ажыратқан
болар. Бүгінгі нарықтық экономика заңдарына келер болсақ, баспадан шыққан
әр өнімды тауар деп санаймыз. Яғни, біздің қарастырып отырған газетіміз
де – тауар. Сұранысты қанағаттандырып, бәсекелестікке төтеп беруі тиіс. Сол
себепті, басылымда жарық көрген мақала отандық спортшылдардың жеңілісі
туралы болса жетер жеріне жеткізіп, тұрмастай етіп беру, ал ұлттық құрама
жеңіске жетіп жатса, жерден алты қоян тапқандай етіп тақырып қоя отырып
оқырманға ұсыну – ең алдымен, сұранысты арттырады, қызығушылықты оятады.
Сайып келгенде, өз табиғатымызға тән мақатана білу, өз мінезімізге сай
сынай білу қажет. Имнебеу, жасқанбау керек-ті.
Ендігі кезекте, мақаланың тікелей өзіне келер болсақ, тақырып
астына жалпы мәтіннен үлкен қаріппен орын алған жайға қысқаша тоқталып
өткен. Онда, берілген мәтінді қаз-қалпында орыс тілінде беруді жөн деп
таптым. Аудара алмағаннан емес, табиғи болмысын бұзбайын деп. Минувшую
субботу боксеры казахстанской команды Астана Арланс взяли убидительный
реванш у калифорниского клуба Los Angeles Matadors - 4:1. Пять супер-
поединков столичного клуба, динамичных, зрелищных и потрясающих по накалу
страстей не оставили равнодушными трибуны спорткомбината Даулет в г.
Астана, а также многочисленную телевизионную аудиторию [6.1] . Бұл
мақаланы өзгелерден бағын асырып, шоқтығын биіктетіп тұрғаны – әр бес
боксшының шаршы алаңдағы өнеріне тоқталып өткен соң әрбір былғары қолғап
шеберінің кездесуі аяқталалғаннан кейінгі берген сұхбаты. Сонымен қатар,
көлемді мақала кездесу алдындағы жағдайды, бапкерлердің берген сұхбаттарын,
жанкүйерлердің ағылып жатқан легіне дейін жүрдім-бардым емес, кеңінен жан-
жақты сипаттаған. Бес кездесуді бір-бірінен бөліп, әр қайсысының жанына қай
салмақтағы боксшылар туралы әңгіме қозғаларын білдіру мақсатында келілік
көрсеткіштерін көрсетіп қойған. Мысалы, 73 келі деп қойып, Бейжің
Олимпиадасының қола жүлдегері Қанат Ислам, +91 келі деп қойып, аса ауыр
салмақта өнер көрсететін Руслан Мырсатаевтардың жұдырықтасуын оқырманға
ұсынады.
Ибрагим Асқаровтың аталмыш мақаласы оқырманды бірден еліктіріп
кетеді. Мұнда мәселе, қазақтың бокска, жұдырықтасуға бүйрегі бұрып
тұратында емес. Тек автордың әр оқырманды дәл сол Дәулет спорт кешенінде
отырғандай етіп, сезіндіріп, жан-дүниесімен төл спортшыларына жанкүйерлік
танытып, пісіп-күйдіреді. Оған себеп, әр кездесуді бастамастан бұрын
отандық спортшының қарсыласын барынша таныстырып, оның да қара жаяу, құр
алақан емес екенін атап өтеді. Өзіміздің жігіттермен терезесі тең өнер
көрсете алатынын атап өтіп, атақ-даңқына бір тоқталмай кетпейді. Осыдан
барып, оқырман қауымның тартысты кездесу өткенін жақсы түс ініп, біздің
былғары қолғап шеберіне де оңай тимегенін түсініп, барынша алаңдап отырады.
Мысалы, 61 кг. деп бастаған мақала бөлігінде кештің екінші
кездесуінде Мерей Ақшалов пен Los Angeles Matadors клубының украиналық
легионері Леонид Мальков өзара кім мықтыны анықтады. 2007 жылғы азия
чемпионы, Бейжің Олимпиадасның қатысушысы Мерей Ақшалов ел ықыласына
динамалық Эдуард Хусаиновты айқын басымдықпен тізе бүктіргеннен кейін
бөленген. Кездесу бір сарынды, қос боксшы бірін-бірін ұстап қалып жатқан
сәттерге толы өтті. Оның үстіне, Мерейдің қарсыласының бойы бір бас төмен
еді. Содан болар, көбіне-көп біздің жігіттің қолтығының астына кіріп кетіп,
шығарында Ақшаловтың ұзын қолдары тиіп кетпесін деп қорғанып бақты. Бесінші
раундтағы көрініс пен бірінші раундтағы бокстың еш айырмашылығы болмады.
Мерей өз дегенінен қайтпай шабуыл үстіне шабуылын үдетіп, соққының астына
алса, қарсыласы қашып жүріп, қорғанып жүріп ұрыс салу тактикасын ұстанды.
Алайда, Ақшаловтың дәл тиген соққылары басым болып, төрешілердің бір
ауыздан шешімі бойынша жеңімпаз деп танылды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
I ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН ТӘУЕЛСІЗДІК ЖЫЛДАРЫНДА ЖАРЫҚ КӨРГЕН СПОРТ
БАСЫЛЫМДАРЫНЫҢ МАЗМҰНДЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.
Газеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
2.
Журналдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. 24
3.
Кітаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 34
II ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН ТӘУЕЛСІЗДІК ЖЫЛДАРЫНДА ЖАРЫҚ КӨРГЕН СПОРТ
БАСЫЛЫМДАРЫНЫҢ БЕЗЕНДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1
Газеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... . 42
2.2
Журналдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... . 43
2.3
Кітаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 44
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
... ... ... ... 46
СІЛТЕМЕЛЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... . 50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 51
КІРІСПЕ
Тәуелсіздігімізді алып, еңсемізді көтергелі де біраз жыл өтті. Енді,
әр саланың осыған дейін атқарып келген еңбегін бағалайтын уақыт жетті.
Қорытынды шығарып, кемшін түсіп жатқан жерлерімізден сабақ шығару қажет.
Сол сияқты еліміздің спорт саласы, соның ішінде спорт журналистикасы да
жиырма бір жылдың ішінде қарқынды, қырыштап, қанат жая дамып кетпесе де,
әлемдік тенденциядан, үдерістен көшін қалдырмады. Бұл әрине, біздің теле,
интернет журналистикасына тиесілі сөздер. Ал қазақтың спорт баспасөзі
сонау 1959 жылдан бері дамыл таппай, ел игілігіне қызмет атқаруда.
Дегенмен, бүгінгі ақпараттық технологиялардың дамыған заманында мерзімді,
мерзімсіз басылымдарға уақыт көшіне ілесу қиынға соқты. Әсіресе, спорт
тақырыбында қалам тартып жүрген журналистерге оңай емес. Себебі, газет
аптасына бір-ақ рет жарық көрсе, интернет беттерінде жер шарының екінші
бөлігінде орын алған кез-келген жарыс сол сәтте әлемге тарап жатыр.
Әрине, таяқтың қос ұшы болады. Мұндай жағдайға тек интернет пен дамыған
заман ғана емес, мазмұны мен безені үйлесім таппай, оқырманға ақпаратты
дұрыс тарата алмай жатқан басылымдардың өздері де кінәлі. Осы тұста, мен
жоғарыда аталған мәселелердің анық-қанығына жету мақсатында дипломдық
жұмысымның тақырыбын Қазақстанның тәуелсіздік жылдарында жарық көрген
спорт басылымдарының мазмұндық, безендік ерекшеліктері деп алдым.
Зерттеудің көкейкестілігі. Тәуелсіз елдің әнұраны өзге елде тек екі
жағдайда ғана шырқалады. Біріншісі, өзге мемлекетке сол елдің президенті
келген жағдайда және халықаралық жарыста егемен елдің атынан сынға түскен
спортшы жеңіске жеткен жағдайда. Осыдан-ақ, спорттың халықаралық аренада
еліміздің абыройын қаншалықты асқақтататыны байқалып тұр. Аллаға шүкір,
азаттығымызды алғалы талай саңлақтарымыз байрақты бәсекелерде жүлделі
орын алып жатты. Алайда, Елбасы Н. Ә. Назарбаев 2011 жылы 29 қаңтарда
елге жолдауында: Бұқаралық спортты 30%-ға көтеру керек. Ол үшін әр
облыста, әр ауданда спорттық инфрақұрылымдар салыну керек. Тәуелсіз
еліміздің болашағы жарқын болуы үшін салауатты ұрпақ қалыптастыру қажет,
деп баса айтқан болатын [1.1]. Ел арасында спортқа деген құштарлық пен
ынтаны оятатын – БАҚ. Түрлі халықаралық бәсекелерде еліміздің төл
спортшылары бақ жарып жатқанын, бұқара халыққа дер кезінде, сапалы,
мазмұнды жеткізе білсе, жас ұрпақтың бойында қызығушылық, еліктеушілік,
ең бастысы, патриоттық сезім оянады. Осы тұрғыдан алғанда, спорт
ақпараттарын тарататын БАҚ өкілдеріне ауыр жүк түсіп тұрғаны белгілі. Тек
қана жеңіске жеткен спортшының есімін ғана айта салмай немесе өзге алден
келіп, біздің Отанамыздың атынан қатысып жатқан келімсек спортшыны
асыра мақтай беруге болмайды. Мәселенің екінші жағын ойлауы қажет.
Тыңдап, естіп, оқып ақпарат алып жатқан аудиторияға журналистің берген
ақпараты қалай әсер ететінін де ойлап, болашақты ойлағаны абзал. Сол
себепті, мен ұзақ уақыт бойы қандай да бір жарыс туралы, оның қорытындысы
туралы отандық түрлі БАҚ өкілдерінің ақпаратты қалай тарататынын
байқадым. Бір жарыс, бір чемпион жайлы әңгімені әр телеарна, әр газет, әр
радио және журнал әр түрлі береді. Яғни, бұрмаланған, жалған ақпарат та
таралып жатады. Сол себепті, менің осы жазып отырған Қазақстан
тәуелсіздігі жылдары жарық көрген спорт басылымдарының мазмұндық,
безендік ерекшелітері атты зерттеу жұмысымның бүгінгі таңда маңызы зор.
Зерттеу мақсаты:
❖ Спорт басылымдарының мазмұндық ерекшеліктерін зерттей келе,
артықшылықтары мен кемшіліктерін анықтап, кәсіби тұрғыдан баға беру;
❖ Спорттағы саңылақтарымыздың ерліктері арқылы жас ұрпақ бойына
елдік, отансүйгіштік қасиеттерін БАҚ күшімен қалыптастырудың ғылыми-
теориялық жақтарын айқындау:
❖ Сападан гөрі санға, рухани өнімнен гөрі тауарға қызмет етіп жатқан
кейбір БАҚ өкілдерінің тиражын көбейту мақсатында бір-бірімен
келісіп алып, аптаның әрқандай күнінде және әртүрлі тақырыпта жарық
көретіндерін әшкерелеп, тиісті бағасын беру;
❖ Мақала тақырыбы, мәтін мазмұны және тақырыпашар суреті үйлеспей
жататын баспасөз құралдарының безендік жұмысына кеңінен тоқтала
отырып, сапа деңгейін анықтау.
Зерттеу міндеттері:
❖ Дипломдық жұмыс барысында спорт басылымдарының мазмұндық, безендік
ерекшеліктеріне кешенді талдау жасау;
❖ Бір тақырыпта жазылған екі мақаланы салыстыра отырып, қарастыру;
❖ Спорт тақырыбында жарық көрген кітаптардың мазмұндық жағын зерттей
келе, оның жас ұрпақ бойына беретін үлгі-өнегесін ғылыми тұрғыдан
айқындау;
❖ Спорт журналистерінің шеберлік деңгейін анықтап, сол арқылы тілші
қызмет ететін баспасөз құралына сыни бағасын беру;
❖ Түрлі жарыстарда жеңіліп, я болмаса, төменгі орын алып қалып
жатқан, спортшыларымыздың шама-шарқын ескере отырып, обьективті
болмаған тілшілерге сыни пікір айту:
❖ Спорт кітаптарына енген ұмытылып бара жатқан саңылақтарымыз жайлы
деректерді зерттей келе, оның шындықпен қаншалықты жанасатынын
ғылыми тұрғыдан қарастыру.
Тақырыптың зерттелуі. Белгілі спорт журналисі, жазушылар одағының
мүшесі Сейдахмет Бердіқұлов ағамыз өз заманында спорт тақырыбын біраз
зерттеп, спортқа тың қазақша терминдер енгізген болатын. Ал бүгінгі
таңда, Ғалым Сүлеймен, Темірхан Досмұхамедов сынды ағаларымыз көбіне-
көп спорт тақырыбында әдеби тұрғыдан қалам тартып жүр. Дегенмен
олардың еңбектері белгілі бір спортшыға, атақты жарыстарға арналады
да, нақты бүгінгі таңдағы спорт журналистикасының жай-күйі сөз
болмайды. Сол себепті, менің дипломдық жұмысым бүгінгі спорт баспасөз
құралдарының ара-жігін ашып, мазмұнын талдауға арналғандықтан соны
дүние деп қарастырған жөн.
Зерттеу жұмысымның материалдық көздері. Жоғарыда атап өткенімдей, дәл
осы тақырыпта жазылған ғылыми еңбектер жоқтың қасы болғандықтан,
қолыма Қазақ спорты, Спорт, Sport газеттерін, Теңбіл доп,
Гол, Sport Review журналдарын алып қарастыруыма тура келді. Ал
кітаптар жайлы әңгіме кезегі келгенде Жөргенбаев Мұхтар (Атырау
арғымақтары Арыс, Алматы, 2002), Н. Бегалыұлы (Қажымұқан
Білім, Алматы, 2004), Несіп Жүнісбайұлы (Сейдахметтің футбол әлемі
Атамұра, Алматы, 2000), (Тәуелсіздік тұғыры АСЖҚ, Астана, 2011),
Серікбай Оспанов (Балуан Шолақ Жалын Алматы, 1998), т.б. кітаптар,
интернет парақшалары, 1991 жылы шыққан, КСРО министрлер кабинеті
бекіткен спортқа арналған оқу-әдістемелік құралдар пайдаланылды.
Зерттеу әдістері. Спорт тақырыбында жарық көретін барлық басылымдарға
(газет, журнал, кітап) талдау жасау, зерттеудің танысып шығу, саралау,
салыстыру, айқындау, анықтау, тұжырымдау, қорыту әдістері қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
❖ Кейбір басылымдардың мақала мазмұны мен тақырыпашар суреті
үйлеспей жататыны анықталды;
❖ Тауардың тез өту мақсатында өзара келісіп алатын баспасөз
құралдарының қитұрқы әрекеттері әшкереленді;
❖ Орыс тілді тілшілердің басылымның сұранысқа ие болуы үшін болмашы
жәйтты желеу еткен мақаланың тақырыбын айғайлатып қоятындары
анықталды;
❖ Спорт тақырыбында жарық көрген мақала жас ұрпақтың бойына нендей
сезім ұялататыны айқындалды;
❖ Кейбір тілшілердің түрлі спорт түрлері мен спортшыларға обьективті
көзбен қарамай, содан барып, оқырман қауымға жалған ақпарат
тарататыны анықталды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, сілтемелерден тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің ғылыми аппараты, көкейтестілігі, мақсаты,
міндеттері, зерттеу жұмысының материалдық көздері, әдістері, теориялық
негіздері туралы сипаттама беріліп, зерттеудің ғылыми жаңалығы мен зерттеу
нәтижелерінің дәлелділігі мен негізділігі баяндалды.
Қазақстан тәуелсіздік жылдары жарық көрген спорт басылымдарының мазмұндық
ерекшеліктері атты бірінші тарау үш бөлімнен құралған. Олар: газеттер,
журналдар, кітаптар.
Қазақстан тәуелсіздік жылдары жарық көрген спорт басылымдарының безендік
ерекшеліктері атты екінші тарау үш бөлімнен тұрады. Олар: газеттер,
журналдар, кітаптар.
Қорытынды бөлімінде жалпы тұжырымдар жасалды. Спорт басылымдарының
мазмұндық сапасын арттыра отырып, сол арқылы бұқаралық спортты дамытуды
жеделдетуге болатынын жайлы ұсыныс айтылды.
I ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН ТӘУЕЛСІЗДІК ЖЫЛДАРЫНДА ЖАРЫҚ КӨРГЕН СПОРТ
БАСЫЛЫМДАРЫНЫҢ МАЗМҰНДЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Газеттер
• Қазақ спорты - республикалық апталық спорт газеті;
• 2009 жылдың 30 желтоқсанынан бастап шыға бастаған;
• 2009 жылдың 15 желтоқсанында министрлікте тіркелген;
• Газет аптасына бір рет, 10000 данамен жарық көреді;
• Көлемі – 3 баспа табақ, офсетті қағаз;
• Барлығы 6 бет, соның 2 беті түрлі-түсті.
Мұқаба мен артқы беті түрлі түсті, яғни бас-аяғы 2 айқарма парақтан тұрады.
Мұқаба бетте газет атауының (Қазақ спорты) үстіңгі жағында, жалпы, осы
саннан табылатын маңызды мақалаларға аңдатпа берілген. Ол жерде мақаладан
үзінді, 6х4 форматында мәтінге қатысты фото-сурет ұсынылады. Мысалы,
Құнаннан озған Сүйіндік... Жеті түйенің алды болып, аяғы-аяғына тимей келе
жатқан Тұралбайды көрген жұрт айқай-сүрең салып, алақайлап кетті [2.1].
Деп қысқаша үзінді беріп, түйеден озып бара жатқан ер адамның суретін
жанына жайғастырған. Алайда әр кезде бұлай ұтымды шыға бермейтінін де
байқап отырмыз. Мәселен, аталмыш газеттің осы санының (№ 01 (96)) келесі
аңдатпасына назар аударсақ. Жапондық дзюдошылар бәске тігілген 64
медальдің 15-ін омырауларына таққан. Ал қазақ жүзу мен жүгіруден қашан
олжа салады? [2.2]. Және бұл сілтемені қара нәсілді жеңіл атлеттің жүгіру
үстіндегі көрінісі толықтырған. Енді осы тұста байқайтынымыз, бұл үзінді
мақаланың кез-келген жерінен іріктелмей алына салынғаны белгілі. Егер нарық
қатынастарына келер болсақ, қандай да бір болмасын тауардың беткі жағына,
орамасына, мұқабасына берілетін анықтамалық, түсіндірмелік мәтін ол тауарға
тұтынушы тарту қызметін атқаратына мәлім. Яғни газет мұқабасына орналасқан
аңдатпа да осы мақсатта тұр. Біздің қарастырып отырған мақалаға қысқаша
сілтемеден дүкен сөрелерінен, кітапханалардан басылым іздеген оқырман не
түсінеді? Қандай да бір бәсекеден жапондық дзюдошылар 64 медальдің 15-ін
ұтып алыпты. Ал осыған біздің жүзушілеріміз бен жеңіл атлеттеріміздің
қаншалықты қатысы бар. Оның үстіне, қара нәсілді желаяқтың көрінісі
илюстрация қызметін атқаруда. Мұндай үш жақты қиылыспайтын сөйлемдер
оқырман назарын тарта қояды дегенге сенім аз. Сайып келгенде, ерінбей
аңдатпада көрсетілген төртінші бетті ашып көрген тұтынушы Африка жүйрік,
АҚШ ұшқыр қайықтай, Жапон балуан... 2011 жылғы әлем чемпионаттарына шола
қарағанда қазақ неге бейім деген сұрақ көлденеңдей береді атты сөз болып
тұрғанын түсінер [2.3]. Алайда, көптеген басылым дүкендерінде газет-журнал
беттерін парақтап тұруға кішіпейіл сатушы рұқсат ете бермейді. Мұқаба
бетінде жайғасқан өзге де деректерге ат басын тіресек. Мұнда, көп жағдайда,
сол аптада орын алған ірі жарыстарда олжа салған қазақ спортшылары сөз
етіледі. Сондай-ақ, мұқаба бетінен Қазақстан спорт федерацияларда, осы
саладағы әлемдік қауымдастықтарда болған өзгерістер, жиын, басқосулар
тілге тиек етіледі. Көбіне көп, газет редакциясы маңызды деп таныған
мақалалардың бас жағы беріліп, соңын қай беттен табуға болатыны
көрсетіледі. Қазақ спорты басылымының айдарлары әр сан сайын толықтай
болмаса да, бөлшектей өзгеріп тұрады. Мысалы, № 01(96) санының 2-беті
Аймағы мықты ел – Айбынды ел, 3-беті Асыл мұра, 4-беті Бес құрлықтағы
бәсекелер, 5-беті Жарыс көрігі – намыс, 6-беті Алаштың ұлы – намыстың
құлы атты айдарлармен жарық көрген. Ал аталмыш газеттің № 2(97) санында 2-
бетке Спорт деген – бір сиқыр, 3-бетке Топжарған, 4-бетке Аймағы мықты
ел – Айбынды ел , 5-бетке Жарыс көрігі – намыс, 6-бетке Алаштың ұлы –
намыстың құлы деген айдарлар тағылған. Осы аталып өткен бас тақырыптарға
тоқтала өтсек. Аймағы мықты ел – Айбынды ел айдарында отандық
спортшылардың жетістігі, футболдан ел біріншілігі, спорт басқармаларында
болған жаңалықтар беріледі. Осы газетттің оқырман қызығушылығын оятып,
сұраныс тудырып отырған келесі айдары – Асыл мұра. Мұнда бағзыда өткен
атақты спортшылар, ұлттық спорт түрінен ертеде өткен жарыстар, өрен
сәйгүліктер жайында баяндалады. Мысалы, № 01(96) санының аталмыш айдарында
Хас жүйрікті қиядан таныған... ат бапкерлері туралы не білеміз немесе 400
ісек беріп алған Шұбар жүйрік жайлы әңгіме атты көлемді мақала жарық
көрген. Онда Атырау облысы, Қызылқоға ауданының ат бапкерлері, бәйгелерден
оза шапқан атақты, ертеден шапса кешке озып, еңкейден шапса төске озатын
тұлпарлар сөз болады. Сондай-ақ, мақала соңында атадан балаға мирас болып
қалған ұлттық өнерімізді қазіргі жастар көзінің қарашығындай қорғап,
қастерлеуі керек екені айтылады. Асыл мұра айдары шеңберінен Құнаннан
озған Тұралбай, тұйеден озған Сүйіндік атты мақалаға көзім түсті. Ертеде
қазақтар арасында түрлі жиын-тойларды жас балаларды түйемен, итпен, атпен
қосып жарыстыратын салт болғаны, өткен ғасырда Қытайдың Шыңжаң өлкесінде
алдына екі аяқтыдан да, төрт аяқтыдан да жан салмаған қос қазақ – Тұралбай
мен Сүйіндік жайлы әңгіме қозғалған. Бес құрлықтағы бәсеке айдарында
әлемнің әр қиырында өткен, өтетін жарыстарда отандастардың жеткен
жетістіктері оқырман назарына ұсынылады. Спорт деген – бір сиқыр -
айдары спорттық жарыстардан тыс қалған қызықты жәйттарды ұжымның, я
болмаса жеке бір спортшының жеңіске жетуінің немесе ұтылып қалуының
астарында ел білмейтін қандай сыр жатқанын ашып көрсетуге арналады. Сонымен
қатар, басылымның әр санында шыға бермейтін басылымның бұл бөлігінде ірі
жарыстар соңынан ел спортына қорытынды жасау, қателіктің қайдан кеткенін
анықтау, әлемдік және отандық спортшылардың жеке бас өмірлерінен қызықты
жағдайларды ұсыну да тиесілі. Мысалы, Қазақ спорты газетінің 2012 жылы 24
қаңтар күні шыққан аталмыш (Спорт деген – бір сиқыр) айдардың шеңберінде
Тайсон менен таяқ жер еді атты атақты былғары қолғап шебері Мұхаммед
Әлимен болған сұхбатты жариялапты: Өткен аптада аты аңызға айналған
Мұхаммед Әли жетпіс жастың жотасына шықты. Әйгілі боксшы 1942 жылы 17
қаңтарында Американың Луисвилл қаласында дүниеге келген еді. Он сегіз
жастағы түбіт мұртты боз бала Олимпиада ойындарының жеңімпазы атанды. Ол
22 жасында Чарльз Листонды жеңіп, кәсіпқой бокстағы әлем чемпионы атанды.
Ол көбелекше ұшып, араша шағатын еді деп жарыса жазған еді газеттер. 1964
жылы Қара мұсылмандар тобына еніп, Мұхаммед Әли деген есімді иеленеді.
1974 жылы Мұхаммед Әли өзінің шарықтау шыңына шыққан еді. Ол титулдық 25
жекпе-жек өткізіп, соның бәрінде жеңіске жетеді. Одан беріде оның
өміріндегі ең басты жекпе-жегі өтеді. Киншосседе Джордж Форман мен Манилада
Джо Фрезер Әлидің алдында тізе бүкті. 1981 жылы ол былғары қолғабын шегеге
ілді [3.1].
Мұхаммед Әли отыз жылдан бері паркинсон деген дертпен ауырады.
Сұхбат беруді де сиреткен. Төменде біз сәті түскен сұхбаттың бірін
назарларыңызға ұсынып отырмыз... деп басталған мақала ұтымды сұрақ пен
тартымды жауаптармен жалғасып, оқырман қауымын баурап алады. Жоғарыда бұл
бетте әлемде өткен ірі жарыстардан кейін ел спортына байланысты қорытынды
жасайды деп айтқан болатынмын. Соған дәлел көрсете кетсем, № 2 (98)
Көрсеткіш көңіл көншітпеді деген мақала жарық көрді. Әңгіме Инсбрукте
өткен жасөспірімдер арасындағы қысқы олимпиада туралы болып отыр. Мұнда
біздің елдің алғадай жастарының құрамасы нашар өнеркөрсеткені айтыла кетіп,
қай спорт түрінен қандай орынға табан тірегендері кестемен берілген. Мақала
соңында: ... Біздің спортшылар бұл Олимпиадада спорттың 10 түрі бойынша
өнер көрсеткен болатын. Қол жеткізген нәтижеге көңіл шіркін тоймайды-ақ.
Бірақ бізге жақсысын кім берсін?! Амал жоқ, бар үміт алдағы күндерден. Еске
салар болсақ, осыдан екі жыл бұрын Сингапурде өткен жастардың жазғы
Олимпиадасында қазақстандық өрендер 3 алтын, 2 күміс, 1 қола алған болатын
[3.2]. Келесі бір қызықты айдарға көз жүгіртсек, Өмір- Дода атауынан
көрініп тұрғандай – ел спортындағы келеңсіз мәселелер, жазылмайтын дерттер,
дамымай жатқан салалар жайлы әңгіме өрбітіледі екен. Сонымен қатар, отандық
спортта қаракөз бауырларымыздың үлесі, жағдайы кейінгі кезде легионерлердің
көбейіп бара жатқандығы да сөз болады. Мысалы, 2012 жылы 24 қаңтарда жарық
көрген № 3(98) санының Өмір-Дода айдарында Легионер шақыру – дертке
айналмасын атты Уәлихан Қосанбайдың ауыруға ем іздеген адамдай
шырқыраған мақаласы басылыпты. Мұнда автор ел футболының жәй-күйін,
бүгінгі таңда тек клубтық ұжымдарда емес, құрама команданың өзінде сырттан
келген ойыншылардың жаңбырдан кейінгі саңырауқұлақтай көбейіп бара жатқанын
айтады. Автор ойынша, өз елін жырғатпаған, ұлтжандылық қасиеттен жұрдай
келімсек футболшылар өзге елді қалай жарытпақ. Оларда қандай намыс, қандай
жігер болсын. Сондай-ақ, мақалада құрама ойыншыларының жалақысы қанша және
олар соған сай өнер көрсетіп жатыр ма деген мәселенің шеті көтерілген. Оның
бәрі жақсы-ақ әрине. Әр қазақтың ойын жегідей жеп жүрген, күрмеулі
мәселелер. Алайда мына бір тұста автордың жалған статистикаға жүгінгенін
көзім шалып қалды. Иә, шынында да бізде үлкен алаңда доп тебу былай
тұрсын, жасөспірім балалар доп ойнайтын жасанды алаңдар кемде-кем. Осы
кезде айта кететін жәйт, Батыс Еуропа елдерінде жылына 150-ден астам
жасанды алаңдар пайдалануға беріледі екен. Ал бізде жылына 10 жасанды алаң
да салынбайды. Мұның өзі кейбір қалталы азаматтар жеке меншігіне айналдырып
алып жатады[3.3]. Бұл сандарды автор қандай статистикаға жүгіне отырып
жазғаны белгісіз. Бір аяны, 2011 жылы жаз айларында мен Қазақстан-Тараз
телеарнасында редактор-журналист қызметінде жүріп, Жамбыл облысы бойынша 17
жасанды алаңның салтанатты ашылу рәсіміне қатыстым. Оның 7-і Тараз
қаласында, қалған 10 алаң Мойынқұм, Қордай, Меркі, Құлан, Сарысу, Шу,
Байзақ, Жамбыл, Талас, Жуалы аудандарында бір-бірден салынды. Жергілікті
атқа мінерлер мен облыстық спорт басқармасының бірлесе отырып тұрғызған бұл
спорт алаңдары ешкімнің де қарамағына өткен жоқ. Жергілікті жасөспірім
футболшылардың тегін жаттығатын жерлеріне айналды. Бұл бір ғана облыста, ал
автор жалпы республика бойынша оннан аспайды деген болатын. Мақаланың 2012
жылы жарық көргенін ескерсек, Уәлихан Қосанбай ағамыз елді жалған
ақпаратпен алдау сыратқан. Сондай-ақ осы бетте Зейнел Жекейұлының Кәріс
қалай орыс болды? деген өзекті мақаласы жарық көрген. Онда спорттың шорт-
трек түрінен Оңтүстік Корея, Канада, Голландия, АҚШ, Қытай елдерінің айы
оңынан туып тұрғалы қашан. Конькиден алдарына жан салмайтын ресей де
шетелдік бапкерлер жалдап, буын алмастырып, жаттығу үрдісін өзгертіп кенже
қалған шорт-трегін дамытуда, ал өзімізге келер болсақ, астанадағы мұз
айдындарын есептемегенде, Алатау баурайындағы Медеу мен Балуан Шолақты
кеңінен пайдаланып, коньки спортын неге шарықтата көтермеске? Деген алқалы
ой қозғап, ол үшін бізде бар мүмкіндік бар екендігін ескертеді.
Аймағы мықты ел – Айбынды ел айдары газеттің әр санында жарық
көріп жүрген тұрақты айдар. Оның үстіне, Қазақ спорты деп аталып, төл
спортымыз бен отандық саңлақтардың күйін күйттеген басылымға еліміздің әр
тарапындағы додаларды баян ететін, қамтитын айдар керек екені бесенеден
белгілі. Бұл бетте отандық және республикалық деңгейде өткен еліміздің әр
облысындағы ірілі-ұсақты жарыстарды, спортшыларды, спортжанашырларын қалың
оқырманға таныстырады. Сондай-ақ, тек газет тілшілері емес, спортсүйер
азаматтардың да ой-пікір, арман-тілектері осы айдардың шеңберінен табылып
жатады. Оған дәлел, Қазақ спорты газетінің 2012 жылы 31 қаңтарда № 4 (99)
санында жарық көрген Арманым – әлем шыңын бағындыру – дейді таэквондошы
қыз Зарина атты мақаланы Павлодар қаласының тұрғыны Ф. Әміренов жазған.
Аталмыш мақаланың тақырыпқа кіру бөлігі, яғни, кіріспесі спорт
басылымдарының мақалаларына тән емес, көбіне қоғамдық мақалаларға ұқсас
болып келеді. Осы тұста, кіріспе бөлігін көрсете кетуді жөн деп таптым:
Бірде Павлодар қаласындағы таэквондо мектебінде аталмыш спорт түрінен
республикалық жарыс өтті. Еліміздің әр аймағынан жиналған мықтылардың
өнерін тамашалауға көппен бірге мен де бардым. Спортшы қыз – жігіттердің
айқасын ыждаһаттылықпен қарап отыр едім, жерлестеріне қолдау білдіре
айқайлап, құдды бір өзі өнер көрсетіп жатқандай күй кешіп отырған орта
бойлы, мығым денелі қазақ қызын көзім шалды. Әлгі қызды сөзге тартып едім,
Екібастұздан келгенін айтты. Сол кезде таэквондодан ел біріншілігінде топ
жарып жүрген Зарина Сердалиеваның есімі оралып, Сіз Зарина емессіз бе?
дедім. Иа, ағай, мен соның өзімін, - деді жымиып. Көктен іздегенім жерден
табылды. Өткен жылы осы бір жас спортшыны іздеп, Екібастұзға барғанымда
кездесе алмаған едім. Енді, міне, жолым болды, деп бастаған екен мақаласын
автор [4.1]. Мұнда Ф. Әміренов мырза өте ұтымды стиль таңдай білген деп
ойлаймын. Себебі, кәдімгі көркем шығарманың желісіне ұқсап келетін
мақаласының кіріспесі бірден оқырман баурай алатына сенім мол.
Қазақ баспасөз құралдары арасында өзіндік орны бар, тамыры сонау
тың игеру жылдарына кететін тағы бір спорт басылымы – Sport газеті. 1959
жылдан бері жарық көретін газетті бұл күнде белгілі спорт журналисі Несіп
Жүнісбайұлы басқарады. Бұл күнде қазақ спортына жанашырлық танытып жүрген
жоғарыда аталған Қазақ спорты мен Sport апталықтарын жан-жақты
салыстыра отырып қарайтын болсақ. Әр басылымның өзіндік ерекшеліктері,
өзіндік ұқсастықтары бар. Мәселен, Қазақ спорты газетінің әр санында
өзгермей жарық көріп отыратын өзіне тән айдарлары бар болатын. Сол айдарлар
негізінде тақырыпты аша түсетін мақалалар жарық көріп жататын. Мысалы, Ата
мұра айдарында ел тарихында орын алған ірі-ірі жарыстар, бәйгелер,
сәйгүліктер туралы айтылса, Аймағы мықты ел – айбынды ел айдарында әр
облыс, әр ауданда өткен турнирлерге, спортшыларға кеңінен тоқталып кетеді.
Бұл тұрғыдан, яғни, құрылымдық жағынан Sport газетін алып қарасақ, мұнда
қатып қалған, көбіне-көп орын алып тұратын айдарлар жоқ. Алайда,
басылымның әр санында жан-жақты қамтып кетуге тырысады. Мықты
спортшылармен, бапкерлермен сұхбаттар, өзекті мақалалар жиі-жиі оқырманға
жол тартады. Мысалы, аталмыш газеттің 2012 жылы 24 қаңтарда жарық көрген №
3 (4272) санының 2 - бетінде еліміздің атақты балуаны Нұрмахан Тынәлиевтен
алған көлемді сұхбат басылған. Мұнда Нұрмаханның күрес киімімен қара терге
түсіп тұрған суреті мақала бойын жағалай өте үлкен форматта берілген. Мұның
өзі мақалаға деген қызығушылықты арттырып, нағыз қазақы балуанның бет-
бейнесін аша түскендей. Қазақы балуанның бет-бейнесі деп, айтуымызға
себеп – мақала тақырыбы болып тұр. Яғни, Маған халықтың намысы қымбат
деп ағынан жарылған Нұрмаханның бір ауыз сөзі. Енді сұхбаттың өзіне келер
болсақ. Бүгінгі таңда неше түрлі қазақ тілді журнал, газеттер саны
мейілінше көбейіп отыр. Барлығы да әнші жұлдыздар, от тілді, орақ
ауызды тележүргізушілер берген сұхбаттардан ары аса алмай жүр. Тіпті,
сұхбаттарының өзі де отбасы, ошақ қасының айналасы. Ал мен жоғарыда атап
өткен балуан Нұрмахан Тынәлиевтен Sport тілшілерінің алған сұхбатының
ерекшеліктерін атап өтсем. Ең алдымен, мақала қалай басталған соған назар
аударайық: Балуандық атам заманнан қазақтың қанына біткен бекзат өнер.
Қазақтың қай еркегі күреспеп еді дейсіз. Бірақ, ауыр салмақта қара күш иесі
Қажымұқандай әлемге аты шығып, Әбілсейіт ағалардай күрес өнерінің шыңына
шыққандар аз. Бүгінде дүниежүзі балуандары ауыр салмақта шартарапты шайқап
жүрген қазақтың Дәуқарасы - Нұрмахан Тынәлиевпен санасады. Азғантай
ғана уақытта өзінің кім екенін дәлелдеп, грек-рим күресінен әлемнің екі
дүркін қола жүлдегері, Азия ойындарының алтын медалін алған Балуан Шолақтың
ұрпағы болашағынан зор үміт күттіреді. Тіл-көзден сақтасын дейік,
Нұрмаханның алар асулары әлі алда. Осыған орай балуанның қазіргі Лондонға
дайындығын өз аузынан естігенді жөн көрдік деп, бастаған екен сұхбатты.
Осыдан кейін де, сұхбат барысында түрлі қызықты, тартымды, ойлы сұрақтар
қоя білген. Бүгінгі таңда көп жағдайда көрініп жүргендей сұхбат алдын-ала
дайындалып алмаған. Яғни, жауаптан сұрақ туып, әдемі бір үдеріспен жалғасып
отырған. Жарыстардағы әділетсіздіктер, ұтылған белдесулер, басым түскен боз
кілем тартыстары туралы әңгіме болып келіп, сұхбат соңына қарай: - Ел
мақтаған жігітті қыз жақтаған дейді халық, шаңырақ көтеріп, анаңның қолын
ұзартатын жасқа да келіп қалыпсың... Деген қитұрқы сұраққа Нұрмахан:
Шынымды айтайын, әзірше үйлену туралы ойланбаппын да. Шыға қояйын деп
тұрған қалыңдығым да жоқ. Мүмкін Олимпиададан кейін ойланып көруге болатын
шығар. Бірақ, қазір маған жеке басымның жағдайынан гөрі, халықтың намысы,
Олимпиада алтыны қымбат болып тұр деп, тартымды жауап бере білген [5.1].
Қайсыбір басылымдардағыдай қызың бар ма, аты кім, ол да өнер адамы ма,
тойың қайда өтеді, қанша қонақ шақырасың деген сынды мәнсіз-мағынасыз
сұрақтарға қарағанда жоғарыдағы журналистің ым-ишараты әдемі шыққаны екі
бастан белгілі. Одан әрі де, балуанның әзірге үйлену жайлы ойы жоқ екенін
білген тілші қазбаламай, өзге сұрақ қойып, жабулы қазанды жабулы қалпында
қалдырған. Сондай-ақ, аталмыш мақаланың тағы бір ұтымды тұсы – балуанның
жеке жетістіктерін, туған жерін, туған жылын қысқаша мәлімен ретінде
берген. Дәл мақала тақырыбы астына:
• Туған жылы, айы, күні: 1988. 01. 10;
• Туған жері: Жамбыл облысы, Шу ауданы, Төле би ауылы:
• Жетістіктері: 2009 жылы Иван Поддубный, Голден Гран При
турнирлерінің қола жүлдегері; Әлем чемпионатының екі дүркін қола
жүлдегері Мәскеу, 2010), (Ыстамбұл, 2011); 2010 жылғы Азия
ойындарының чемпионы (Қытай, Гуанчжоу).
Деген анықтаманы да бере кеткен.
Сол сияқты 2012 жылы 24 қаңтарда №3[4712] санында тағы бір
спортшы, бокстан жасөспірімдер арасындағы әлем чемпионы Бекжан
Кібітқалиевтің берген сұхбаты жарияланған екен. Мақаланың басында тілшіміз
жаһан жеңімпазының жетістіктері, өткен чемпионат туралы жазып кеткен. Бұл
жерде Оңтүстік Қазақстан облысының тілшісі Тағабай Қасым жас спортшыға
қарапайым да, керек сұрақтарды қоя білген. Оған көкірегінде намысы бар,
өршіл азамат еркін және саспай жауап бергені байқалады. Боксқа Артаевтың
арқасында келдім деген тақырыбынан-ақ, мақаланың неден басталатыны,
Бекжанның боксқа қалай келгені, жалпы сұхбат қалай өрбитіні белгілі болып
тұр. Сұхбатты оқығанда мақсаты мықты, қайсар, қазақтың нағыз алаш баласы
екеніне көзің жетіп, кәдімгідей мақтанып қалады екенсің. Сұхбаттың басында
өзінің Қазығұрттың баурайындағы Рабат ауылының тумасы екенін айтып кеткен.
Одан әрі: Шынымды айтайын, 2004 жылы Афиныда өткен Олимпиада ойындарында
Бақтияр Артаевтың атой салып, Баркер кубогын иеленуі маған ерекше әсер
етті. Бақтияр ағамның шаршы алаңда дауыл туғызып, түйдектете соққылайтын әр
жекпе-жегін теледидардан тамашалап отырып, бокстың арбауына ергенімді өзім
де аңдамай қалдым. Сол сәттен бастап әр күнімді текке өткізбей, дамылсыз
дайындалуға кірістім деп, бар сырын ақтара түсті [5.2].
Аталмыш газеттің өзіндік ерекшеліктері көп-ақ. Соның бірі – әр
беттің маңдайына бір сөйлемнен тұратын қысқаша спорт әлемінде орын алған
жаңалықты бере кетеді. Кейбір маңызды жаңалықты форматы кішкентай 1х2, 2х3
пішінді суретпен безендіреді. Мысалы, 2012 жылы 24 қаңтарда №3[4712]
санының 2-бетінде Астана командасы алдағы жылы Дакар-2012 авторалиіне
қатыспауы мүмкін, бірақ Африка рейс авто бәйгесінде бақ сынайды десе,
осы нөмірдің 6-бетінде Бендиден Алматыда өтетін әлем біріншілігіне Оралдың
Ақжайығынан екі ойыншы өнер көрсетеді деп, қысқаша ақпар берген. Мұндай
жаңалықтар газеттің әр санында, әр бетінде жарияланып отырады.
Газет тілшілерінің тіл байлығы, сөз саптауы Қазақ спорты
газетімен салыстыратын болсақ жұтаңдау келеді. Қысқа қайырады, жаттанды сөз
тіркестерін пайдаланады. Әрине, екі басылымның бағыты екі түрлі болар,
Қазақ спорты ұлттық өнерді дарыптаған, соның сойылын соққан, көсіле
жазатын, тебірене беретін болса, Sport апталығы бір аптада орын алған
әлемдік және отандық жарыстарда бақ сынаған спортшыларымыздың жеткен
жетістіктері, дайындығы, ұтқаны мен ұтылысы сынды мәселелерді жіпке
тізгендей етіп беру болар мақсаттары. Дегенмен, Sport газетіне жай сөзбен
жай сандарды тізбектей бергенше, оқырман сусап отырған жанды-жанды
тақырыптарды көтеріп, ашына-ашына жазған дұрыс па еді деген ойда қаласың.
Мысалы, 2012 жылы 24 қаңтарда №3[4712] санында жарық көрген
Т. Әділбекұлының Сегіз балуанға сенім артамыз атты мақаласына үңіліп
қарасақ. Қазақстан құрамасының дзюдошы қыз-жігіттері қаңтардың 14-15-і
күндері Алматыда өтетін Шеберлер турниріне қатысқан болатын. Әлемнің ең
мықты деген балуандары бас қосқан додада әр салмақта алғашқы бестікке
кірген балуандарға рейтингтік ұпайлар үлестірілген-ді. Өкінішке орай, сол
сында біздің алты балуанымыз ғана үздік бестіктің қатарына қосылып,
өздеріне тиесілі ұпайларын алған. Осы жарыстан кейін халықаралық дзюдо
қауымдастығы әлемдік рейтингке түзету еңгізіп, қайта түзіп шықты. Енді
соған бір сәт назар аударайық. Алдымен, Қазақстанның ерлер құрамасына келер
болсақ. Асхат Житкеев баптайтын еліміздің дзюдошы жігіттері Лондон
олимпиадасына толық құраммен баратын толық мүмкіндіктері бар. Өйткені,
ұлттық құрамада белдесіп жүрген жеті жігітіміз де рейтинг бойынша алғашқы
жиырма екі балуанның қатарына енген. Дегенмен, Олимпиадаға баратын жиырма
екі балуанның қатарына кірдік деп балуандарымызға арқаны кеңге салуға тағы
болмайды. Халықаралық дзюдо қауымдастығының күнтізбесі бойынша осы жылдың
мамыр айына дейін бірнеше халықаралық турнирлер өтеді. Бастысы сол
жарыстарда намысты қолдан бермей, рейтингтік ұпайларды ұлғайта беру абзал.
Әйтпесе, балуандарымыз мамыр айына дейін жиырма екі балуанның қатарынан
шығып қалулары да ғажап емес.
Алматыда өткен Шеберлер турнирінде жүлделі орыннан тыс қалған
60 келі салмақтағы Еркебұлан Қосаев әлемдік рейтингкте 17-орында
тұрғанымен, олимпиадалық рейтингкте 13- і болып тіркелген. Ал 66 келі
салмақта өнер көрсететін Серкей Лим олипидалық рейтингкте 18-ші тұр. Бұл
дегеніміз, Еркебұланның да, Сергейдің де Лондон Олимпиадасына қатысатын
мүмкіндігі бар деген сөз. Сондай-ақ, 73-келідегі Ринат Ибрагимов те Лондон
Олимпиадасына баратын балуандардың қатарында. Ринат әлемдік рейтингкте 26-
орында болғанымен, Олимпиадалық рейтингке 19-шы болып кірген .
81 келіде күресетін Ислам Бозбаевтың да әзірше Лондонға жолы
түсіп тұр. Шеберлер турнирінде Бозбаев бестікке кіре алмады демесеңіз,
олимпиадалық рейтингкте ол 13-ші орнын сақтап қалды. Егер ислам Алматыдағы
жарыста кем дегенде үшінші орын алғанда рейтинг бойынша ең үздік он
балуанның қатарына қосылатын еді...
Көптеген халықаралық турнирлерде олжа салып жүрген Тимур Болаттың
да Алматы төрінде жолы болмағанын жақсы білеміз. Енді Тимурға рейтингктегі
нәтижесін жақсарта түсу үшін алдағы болатын халықаралық турнирлерде оза
шабуы тиіс. Әзірге Тимурдың олимпиадалық рейтингктегі орны – 16-орын.
Қазақстан дзюдошыларының ішіндегі шоқтығы ең биік тұрған Максим
Раков (100 келі) қана. 2009 жылы әлем чемпионы атанып, 2011 жылы әлемнің
күміс медаліне қол жеткізген Максим Алматыда өткен Шеберлер турнирінде
өзінің шын шебер екенін дәлелдеп бақты. Дәл осы жарыстың алдында Максим
рейтинг бойынша 4-ші тұр еді. Алматыдағы жеңістен кейін ол ресейлік Сергей
Самойлович пен жапон жігіті Анай Такомасаны ығыстырып, голландиялық Хенк
Гролдан кейінгі екінші орынға көтерілді. Осыдан кейін де Максимге Лондон
Олимпиадасының есігі ашық десек те болады. Ең бастысы, Раковка Олимпиада
ойындарына дейін өзінің денсаулығын күтіп, жарақат алып қалудан абайлау
керек.
Аса ауыр салмақтағы алыптардың арасында (+100 келі) Ержан Шынкеев
те Лондонға баруға бір табан жақын тұр. Шеберлер турнирінде ұздік
бестікке кіріп, қоржынына 60 ұпай салған Ержанның олимпидалық рейтингкте
көрсеткіші – 19-орын.
Әйелдер арасындағы сайысқа келер болсақ, Лондонда елімізден бір
балуан күрессе соған рахмет айтамыз. Рас, дәл қазіргі таңда еліміздегі
бұрымды балуандардың жағдайы мәз емес. Тек 78 келіден жоғары салмақта
күресетін Гүлжан Иссанованың ғана Лондонға баруға мүмкіндігі бар. Әзірге
Иссанова олимпиадалық рейтингкте 12-орында тұр.
Басқа салмақтағы бұрымды балуандардың нәтижелеріне үңілсек, ауыз
толтырып айтарлықтай ештеңе байқамаймыз. Мәселен, 48 келі салмақтағы
Александра Подрядованың көрсеткіші олимпиадалық рейтингкте 21-орынға сәйкес
келеді. Ал, 52 келі салмақтағы Келбет Нұрғазина 31-орында (олимп.рейтинг).
Динара Минғазова – 29- (олимп. рейтинг) орында тұрса, 63 келі салмақтағы
Зарина Әлдікованың көрсеткіші – 24-орын (олдимп. рейтинг). Сондай-ақ, 70
және 78 келіде бақ сынайтын Мәриям Ордабаева мен Ғалия Үлментаевалар өз
рейтингктері бойынша 23-орынға (олимп.рейтинг) орналасқан [5.3].
Мақала мазмұнына тоқталсақ, дзюдодан Алматыда өткен ірі жарыста
өнер көрсеткен ел спортшылары туралы болып отыр. Автор еңбегінің басында
еліміздің ерлер құрамасы 7 балуанмен толықтай Лондонға баратынын айта
кетіп, олардың соңғы жарысына үңіледі. Мұнда ол олимпиадалық рейтингкте
алғашқы жиырма екі спортшының қатарына кірген балуандар ғана Англия
астанасына аттанатынын атап өтеді. Осы тізім қатарына сол уақытқа еніп
отырған отандық балуандарымызды олардың соңғы кезде көрсетіп жүрген нашар
өнеріне қарамастан Лондонға барса болды деген сияқты жата кеп мақтайды-
ақ. Осы тұста алғашқы жиырма екі боз кілем шеберлерінің ішінде тек 18-ші,
19-шы, 20-шы тұрған балуандарымыздан не үміт, не қайыр. Оның үстіне, Алатау
бөктерінде өткен Олимпиада ойындарынан деңгейі төмен әлемнің барлық
мықтылары жиналмаған жарыста алғашқы бестікке ене алмай жатқан
жігіттерімізді төртжылдықтың басты бәйгесінде олжа салады дегенге сене
алмайсың. Автор болса Асхат Житкеев баптайтын балуандарымыздың әлемдік және
олимпиадалық ұпай көрсеткіштерін атап, Лондонға баратындарын тізбектеуден
ары аспаған. Менің ойымша, мұнда санға қарағанда сапаға көңіл аудара отырып
жазу керек еді мақаланы. Олардың туған жерінде өз жанкүйерлерінің алдында
өнер көрсете отырып, боз кілемде жауырыны жер иіскеп жатқандарын жазу керек
еді. Осыған байланысты төл спортшыларымыздың дайындық деңгейі төмен екенін,
дзюдо федерациясына құлақ қағыс қыла отырып жазу керек еді. Нәтижелері
мардымсыз сегіз балуанның орнына жалғыз америкалық жүзуші Майкл Фелпс
(Бейжің Олимпиадасында жалғыз өзі сегіз алтын медаль алған) алып бару
мүмкін болғанда деп мысал келтіре отырып жазу керек еді. Бұдан кейін 100
келі салмақта күресетін Максим Раковтың аталмыш жарыстағы жеңісін зор
мақтанышпен елге жеткізеді. Біздің елге өз-өзін төмен бағалау сезімінен
арылу қажет. Жеңу, әр жарыста фаворит саналу, өз-өзіне, өз спортшыларына
сенімді болу сынды болмысқа ену керек қазақ еліне. Барлық отандық БАҚ
өкілдері осы мақсатта қызмет атқарғаны игі. Максим 2009 жылғы әлем
чемпионы, 2011 жылғы дәл осы жарыстың күміс жүлдегері яғни бұл турнирде
оның алтыннан алқа тағынуы – заңдылық. Аса ауыр 100 келіден жоғары салмақта
Ержан Шынкеевтың Шеберлер турнирі қорытындысы бойынша алғашқы бестікті
толықтырып, 60 ұпайды ала отырып, содан барып Олимпиадаға жол тартатын 22
спортшының 19-шысы болғанын тебірене жазған. Осы тұста дзюдо әлемге футбол
сияқты кең таралмағанын ескерсек, оның үстіне, аса ауыр салмақта
балуандардың аздығын есепке алсақ Ержанның шамасы байқалып-ақ тұр. Кешегі
Балуан Шолақ пен Қажымұқан Мұңайтпасов, Әбілсейіт сынды түйе балуандардың
қазақ ішінен ізбасарлары табылмай тұрғанын, амалдың жоқтығынан әлемнің бар-
жоғы 19-шы балуанына сенім артуымызға тура кеп тұрғанын ашына жазу керек
еді. Мақала соңында автор әйелдер көрсеткішіне ат басын тірейді. Мұнда тек
бір ғана қызымыздың Лондонға баратын мүмкіндігі бар екенін айтып,
қалағандарының (сол баяғы) олимпиадалық рейтингіне тоқтала берген. Кешегі
жаугершілік заманда еркегі жоқ кезде атқа міне салып, жауына тура шапқан
батыр қыздарымызды, сұрапыл соғыс жылдары етегінің астына баласын тыға
жүріп соғысқан хаһарман нәзік жандыларымызды айта келіп, бүгінгі бейбіт
тірлікте сондай намысты, батыр, алғыр арулардың жоқтығын жылата жазу керек
еді. Одан қала берді, күрес қазақ қыздарына жат өнер емес. Әлі күнге дейін
оңтүстік өңірлердің кейбір аудандарында үлкен жиын-тойларда кемпірлер
күресі ұйымдастырылып, белдеріне орамалдарын белбеу етіп байлаған
апаларымыз шаршы алаңға шығып белдесіп жатады. Осындай нәрселерді халыққа
жеткізудің арқасында ел санасын оятып, жас өрендерді күреске баулуға болар
еді. Бүгінгі таңдағы дзюдо спортымыздың жағдайы мәз болмағанымен, болашақта
көтеру керек қой. Сол үшін ашына айту керек, жетер жеріне жеткізіп жазу
керек.
Келесі кезекте автордың сөз саптауы мен тіл байлығына келер
болсақ, мақала бойы күрес өнеріндегі спортшыларды балуан деп қана атаған.
Қыздарға келгенде бұрымды балуан тіркесін пайдаланған. Бұдан бөлек боз
кілем шеберлері, спортшы, жауырыны жер иіскемеген, апайтөс дзюдошы,
жапон күресінің майын ішкендер, т.б. басқа терминдерді пайдаланса нұр
үстіне нұр болатыны сөзсіз. Тағы бір айта кететін жәйт, олимпиадалық
рейтинг тіркесін жазудан ерінбегені байқалып тұр. Оның орнына аталмыш
тізім, олимпиадашылар, үздіктер қатары, жолдама иегерлері,
қауымдастық қортуы бойынша, т.б. теңеулерді табуға болар еді.
Sport басылымын сонау 1959 жылдан бері шығып келе жатқан Спорт
газетінің қазақ тіліндегі жалғасы десек, соның тікелей ізін басушы деп орыс
тіліндегі Спорт апталығын атаймыз. Несіп Жүнісбайұлы жетекшілік ететін
аталмыш газет қазақ тілінде басылатын Sport басылымымен үндес, мазмұндас
болғанымен, өзіндік ерекшеліктері де жоқ емес. Мұнда бірінші кезекте
ерекшеліктер тілшілерге байланысты болса керек. Қазақ тілді тілшілер сәл
ұяңдау, мақаланы қатты айғайлатпай, шырқырата жылатпай берсе, орыс
тілді әріптестер өз менталиттеріне сай түймедейден түйедей жасап, кей
кезде бар кінәні төрешіге теліп қойып жатады. Осыдан барып бір мәселені қос
ағайын газеттің екі бірдей мақаласының мазмұны екі бөлек болып жатады.
Спорт апталығының 2012 жылдың 17 қаңтарында жарық көрген №2[4237]
санында Ибрагим Аскаровтың Как Волки сьели Матадоров атты мақаласы
жоғарыда айтқан сөздеріме айқын дәлел бола алады. Әрине бұл жерде әңгіме
арқауы болып тұрған бокстан еліміздің кәсіпқой клубы Астана Арландарының
Лос-Анджелестің Матадорларын айқын есеппен ұтқаны екені баршаға аян.
Алайда дәл осы уақытта жарық көрген басқа да қазақ тілді басылымдардың дәл
осылай Қасқырлар Матадорларды қалай тамақтады, әлде Арландардың азуында
қалған Матадорлар сынды тақырыпта жарық көрген мақаланы қырағы көзіміз
шалмады. Ал енді, бұл жәйтті екі жағынан алып қарастырайық. Жалпы қазақ
халқының мінезіне дарақылық, аты-жөнсіз мақтану, жеңіске масаттану,
тояттану деген сияқты қасиеттер тән емес. Қайта алаңда ұтылған, жауырны
жерге тиген, оңбай таяқ жеген спортшыға бүйрегіміз бұрып тұрады. Ол
дегеніміз – қазақтың билеуші, жаулаушы халық емес екенінің бір белгісі. 300
жылдан асқан отарлау саясаты бәлкім бізді осындай сана, болмыстан ажыратқан
болар. Бүгінгі нарықтық экономика заңдарына келер болсақ, баспадан шыққан
әр өнімды тауар деп санаймыз. Яғни, біздің қарастырып отырған газетіміз
де – тауар. Сұранысты қанағаттандырып, бәсекелестікке төтеп беруі тиіс. Сол
себепті, басылымда жарық көрген мақала отандық спортшылдардың жеңілісі
туралы болса жетер жеріне жеткізіп, тұрмастай етіп беру, ал ұлттық құрама
жеңіске жетіп жатса, жерден алты қоян тапқандай етіп тақырып қоя отырып
оқырманға ұсыну – ең алдымен, сұранысты арттырады, қызығушылықты оятады.
Сайып келгенде, өз табиғатымызға тән мақатана білу, өз мінезімізге сай
сынай білу қажет. Имнебеу, жасқанбау керек-ті.
Ендігі кезекте, мақаланың тікелей өзіне келер болсақ, тақырып
астына жалпы мәтіннен үлкен қаріппен орын алған жайға қысқаша тоқталып
өткен. Онда, берілген мәтінді қаз-қалпында орыс тілінде беруді жөн деп
таптым. Аудара алмағаннан емес, табиғи болмысын бұзбайын деп. Минувшую
субботу боксеры казахстанской команды Астана Арланс взяли убидительный
реванш у калифорниского клуба Los Angeles Matadors - 4:1. Пять супер-
поединков столичного клуба, динамичных, зрелищных и потрясающих по накалу
страстей не оставили равнодушными трибуны спорткомбината Даулет в г.
Астана, а также многочисленную телевизионную аудиторию [6.1] . Бұл
мақаланы өзгелерден бағын асырып, шоқтығын биіктетіп тұрғаны – әр бес
боксшының шаршы алаңдағы өнеріне тоқталып өткен соң әрбір былғары қолғап
шеберінің кездесуі аяқталалғаннан кейінгі берген сұхбаты. Сонымен қатар,
көлемді мақала кездесу алдындағы жағдайды, бапкерлердің берген сұхбаттарын,
жанкүйерлердің ағылып жатқан легіне дейін жүрдім-бардым емес, кеңінен жан-
жақты сипаттаған. Бес кездесуді бір-бірінен бөліп, әр қайсысының жанына қай
салмақтағы боксшылар туралы әңгіме қозғаларын білдіру мақсатында келілік
көрсеткіштерін көрсетіп қойған. Мысалы, 73 келі деп қойып, Бейжің
Олимпиадасының қола жүлдегері Қанат Ислам, +91 келі деп қойып, аса ауыр
салмақта өнер көрсететін Руслан Мырсатаевтардың жұдырықтасуын оқырманға
ұсынады.
Ибрагим Асқаровтың аталмыш мақаласы оқырманды бірден еліктіріп
кетеді. Мұнда мәселе, қазақтың бокска, жұдырықтасуға бүйрегі бұрып
тұратында емес. Тек автордың әр оқырманды дәл сол Дәулет спорт кешенінде
отырғандай етіп, сезіндіріп, жан-дүниесімен төл спортшыларына жанкүйерлік
танытып, пісіп-күйдіреді. Оған себеп, әр кездесуді бастамастан бұрын
отандық спортшының қарсыласын барынша таныстырып, оның да қара жаяу, құр
алақан емес екенін атап өтеді. Өзіміздің жігіттермен терезесі тең өнер
көрсете алатынын атап өтіп, атақ-даңқына бір тоқталмай кетпейді. Осыдан
барып, оқырман қауымның тартысты кездесу өткенін жақсы түс ініп, біздің
былғары қолғап шеберіне де оңай тимегенін түсініп, барынша алаңдап отырады.
Мысалы, 61 кг. деп бастаған мақала бөлігінде кештің екінші
кездесуінде Мерей Ақшалов пен Los Angeles Matadors клубының украиналық
легионері Леонид Мальков өзара кім мықтыны анықтады. 2007 жылғы азия
чемпионы, Бейжің Олимпиадасның қатысушысы Мерей Ақшалов ел ықыласына
динамалық Эдуард Хусаиновты айқын басымдықпен тізе бүктіргеннен кейін
бөленген. Кездесу бір сарынды, қос боксшы бірін-бірін ұстап қалып жатқан
сәттерге толы өтті. Оның үстіне, Мерейдің қарсыласының бойы бір бас төмен
еді. Содан болар, көбіне-көп біздің жігіттің қолтығының астына кіріп кетіп,
шығарында Ақшаловтың ұзын қолдары тиіп кетпесін деп қорғанып бақты. Бесінші
раундтағы көрініс пен бірінші раундтағы бокстың еш айырмашылығы болмады.
Мерей өз дегенінен қайтпай шабуыл үстіне шабуылын үдетіп, соққының астына
алса, қарсыласы қашып жүріп, қорғанып жүріп ұрыс салу тактикасын ұстанды.
Алайда, Ақшаловтың дәл тиген соққылары басым болып, төрешілердің бір
ауыздан шешімі бойынша жеңімпаз деп танылды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz