Алтын нарығының әлемдік металдар нарығындағы орны
Мазмұны
Кіріспе
1 Алтын нарығының теориялық негіздері
1.1 Асыл металдың қасиеттері, құндылығы
1.2 Әлемде алтынды ақша құралы ретінде пайдалану ерекшеліктері
1.3 Әлемдік алтын нарығының негізгі субъкттері
2 Қазақстанның алтын нарығындағы орнын талдау
2.1 Қазақстанда алтынмен операциялар жүргізу тәртібі
2.2 Қазақстанның алтын нарығына талдау
2.3 Қазақстан Республикасының алтын өндірісіндегі мәселелері
3 Қазақстанның құнды металдар нарығындағы рөлін нығайту
3.1 Қазақстан Республикасының алтын нарығындағы перспективалары
3.2 Қазақстанда алтын өндірісі және оның әлемдік нарықтағы рөлі
3.3 Қазақстанда алтын қорын ұлғайту
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Алтын өзінің табиғи бітімі ерекшелігіне сәйкес түрліше металдар
арасында аса бағалы қымбат металл ретінде танылған. Алтын кандай да
болмасын ылғалды, шірінді топырақты жерде жатса да оны тот алмайды, мыс
тәрізді оны жасыл-қошқыл тот баспайды, күміс тәрізді қарақоңырланып
кетпейді. Алтын күн нұрына шағылысқан түрінде сап-сары түсінен ешқашан
таймайды.
Институционалдық көзқарас бойынша асыл металдар нарығы – бұл арнайы
өкілетті банктер және асыл металдар биржаларының жиынтығы. Асыл металдар
нарығы жүйе ретінде жеке секторлардан тұрады. Сектор ретінде тек бір ғана
қаржылық активтердің нарығы түсіндіріледі.
Қазақстан Республикасының Валюталық реттеу және валюталық бақылау
туралы заңына сәйкес, валюталық құндылықтарға шетел валютасы мен валютада
бағаланатын бағалы қағаздардан басқа, келесі асыл металдар кіреді: алтын,
күміс, ақ алтын, платиналық топ металдары (палладий, иридий, родий, рутений
және осьмий) қай түрде, қай күйде болсын. Асыл металдар нарығының негізгі
секторы- алтын нарығы болып табылады. Алтын нарығы – алтынмен келісімдер
жасайтын бірлескен өкілетті банктерді білдіреді. Олар алтынды сатушылар мен
сатып алушылар арасындағы делдал ретінде қатысады және олардың
мәлімдемелерін (тапсырыстар) жинап, өзара уағдаластықтарды салыстырып,
алтынның орташа нарықтық бағамын қояды (әдетте күніне екі рет).
Əлемнің кез келген елі алтынға мемлекеттің ішкі байлығы деп қана емес,
елдің қауіпсіздігін сақтап қалатын құндылық деп қарайды. Себебі, жаһандық
экономикадағы алтын бағасының жылдан-жылға қымбаттауы небір алпауыт елдерді
өз бағыт-бағдарын сол бағалы металдың бағасына қарай түзеп отыруға
мəжбүрлейді. Алтынның басты қасиеті — тауар ретінде айналыстан ешқашан
шықпайтындығы. Өндірілген алтын мұнай немесе газ секілді жағылып, тұтынылып
кетпейді. Сосын, доллар мен евроның сатып алу құны əр кезде əрқалай
жағдайға сəйкес сəт сайын құбылып отырса, алтынның сатып алу құны грамдап
өлшеніп, грамдап бағаланады. Қазақстан Республикасының Статистикалық
Агенттігінің мәліметі бойынша 2010 жылы елімізде 10,336 килограмм таза
алтын өндірілген екен. Бұл осының алдындағы жылмен салыстырғанда, 26
пайызға артық. Ал жартылай өңделген, қоспа түрінде өндірілген алтын көлемі
22,525 килограмды құрапты. Соған қарамастан, Қазақстанның ішкі нарығындағы
алтын мөлшері азайып барады. Өйткені, біздің елдегі алтынды өндіру жүйесі
өнімді сыртқа шығарып сатуға бейімделген. Содан да болар, оны ел ішінде
сатқаннан гөрі сыртқа шығарып пұлдаған анағұрлым тиімді. Себебі, ішкі
нарықта сатылған алтын үшін салық төленеді. Ал, сыртқа сатылатын алтын
салықтық алымнан босатылған. Бір қызығы, елімізде өндірілген ең жоғары
сапалы (999, 9999 пробалы) алтын Швейцарияда біздегіден 2,5 есеге дейін
арзан.
Елімізде Қазақювелир АҚ өз алтын өнімдерін шығарып келеді. Бірақ
нарықты жаулап алды деп айтуға әлі ерте. Зауытта көптеген эксклюзивті алтын
бұйымдарын жасап шығарады. Мұнда қымбат бағалы тастардан жасалған түрлі
өнімдер бар. Вазалар, сувенирлер сатылады. Әр облыста 20 филиалы бар. Бірақ
көбіне дүкендерде тұтынушылар ресейлік өнімдерді сатып алады. Қазақстандық
өнімге деген сұраныс өте аз. Бәлкім, бұл импорт ауруына
шалдыққандығымыздан да болар.
Көріп отырғанымыздай Қазақстан алтын нарығының мәсіелелері әлде көп,
оларды шешіп қарастыру өте маңызды. Сондықтан таңдалған тақырып өз
маңыздылығын, өзектілігін жоғалтпайды.
Алтын нарығы нарықтың басқа түрлеріне қарағанда төтенше тұрақсыз болып
табылады. Болашақта алтын бағасының өзгеруін алдын ала дәл болжау мүмкін
емес. Себебі ол тек бағалық факторларына ғана емес, сонымен қатар әр түрлі
басқа да бағалық емес факторларға байланысты.
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Қазіргі уақытта алтын
халықаралық нарықта төлем балансын реттеу құралы болып табылады (белгілі
салмақтағы құйма түрінде). Алтын әлемнің барлық елдеріне бірдей деңгейде
болатын экономика негізінің бірі болып табылады. Кез келген басқа тауар
сияқты алтын нарығының конъюнктурасы экономиканың әр түрлі сферасындағы
алтынға деген сұраныс пен ұсыныс қатынасымен анықталады. Алтынның түсу
көлемі алтын алу өнеркәсібінің даму деңгейіне, ал ол өз кезегінде оның
минерал-шикізаттық қорының күйіне байланысты болып келеді. Интеграцияланған
күйде конъюнктураға жоғарыда аталған факторлардан басқа экономикалық және
саяси жағдай әсер етеді. Қымбат металдар өндіретін немесе үлкен көлемде оны
қолданатын нақты елдегі, сондай-ақ жалпы әлемдегі алтын құнымен
көрсетіледі. Алтын нарығы – үнемі алтын сату
жүргізіліп отыратын ерекше орталықтар. Алтынды сату, оны тазалау және
құймаларды дайындау бойынша арнайы фирмалар мен банктердің бірігулері
көрсетілген. Басты халықаралық алтын нарығы - Лондон және Цюрих. Осы
нарықтардағы алтын бағасы оның әлемдік бағасы ретінде қолданылады.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі әлемдік
және Қазақстанның алтын нарығы болып табылады. Зерттеу пәні — алтын алу
және сатудың салалық ерекшеліктері. Дипломдық жұмыстың мақсаты:
Қазақстанның алтын нарығын зерттеу және оның әлемдік нарықтағы орны,
сонымен қатар оның даму мәселелері мен перспективалары.
Қойылған мақсаттарға байланысты келесі
міндеттерді шешу қажет: Әлемдік алтын нарығының қалыптасуын және оның
қазіргі жағдайын оқып-үйрену;
- Нарықтағы алтынның негізгі операцияларын қарастыру;
- Әлемдік алтын нарығының субъектілерін оқып-үйрену;
- Қазақстандық алтын нарығының жағдайын және оның даму мәселелерін
талдау;
- Қазақстандық алтын нарығының әлемдік аренадағы даму
перспективаларын ашып көрсету.
Зерттеудің теориялық-әдістемелік негізі ретінде алтын нарығын оқып-
үйренуге, соның ішінде әлемдік алтын нарығы даму мәселелері мен
перспективаларын, салалық ерекшеліктерін анықтауға арналған отандық және
шетелдік ғалымдар еңбегінде қалыптасқан идеялар мен концепциялары
қабылданған.
Дипломдық жұмысты жазудың әр түрлі кезеңдерінде әдістемелік негіз
ретінде жүйелік әдіс, абстрактіліден нақтыға айналуды таным әдісі және
экономика-статистикалық зерттеулердің арнайы әдістері (салыстыру,
салыстырмалы және орташа шамаларды есептеу, топтау, қорытынды
көрсеткіштерді бөлшектеу, жалпылау) қолданылды, бұл дипломдық зерттеулер
мен қорытындыларды негіздеу нәтижелерінің дұрыстығын қамтамасыз етуге
мүмкіндік берді.
Дипломдық жұмыста Қазақстан Республикасының нормативті-құқықтық
актілері, Қазақстанның статистика агенттігінің материалдары бойынша,
мерзімді баспа материалдары, отандық және шетелдік алтын өндіретін
компаниялардың жылдық қаржылық есептері және басқа материалдар қолданылды.
Аналитикалық деректер үшін берілген ақпарат көздерімен қатар Қазақстан
РеспубликасыныңҰлттық банкінің статистикалық деректері, сонымен бірге
мерзімді басылым әдебиеттері негіз болып табылады.
1 Алтын нарығының теориялық негіздері
1.1 Асыл металдың қасиеттері, құндылығы
Алтын (Aurum), Au – элементтердің периодты жүйесінің I-тобындағы
химиялық элемент, асыл металдардың бірі. Реттік нөмірі 79, Атом массасы -
196, 967, Балқу температурасы - 1063ْ С, Қайнау температурасы - 2947 С.
Таза алтын сары түсті, соғылғыш және созылғыш металл, химиялық инертті
элемент. Сыртқы ортаның химиялық әсеріне аса төзімді. Алтынға сілтілер және
жеке қышқылдар әсер етпейді. “Патша сұйығында” және кейбір күшті қышқылдар
қоспасында ериді. Қосылыстарында алтын бір және үш валентті болып келеді.
Табиғатта саф алтын түрінде, тау жыныстарында (5*10-7%), теңіз және мұхит
суында (0.01-0.05 мгт) кездеседі. Кентастардын алтынды ұсақтау, байыту
және зиянды натрий ерітіндісімен өңдеу арқылы алады. Алтынмен басқа
металдырдың бетін жалатады, әшекей бұйымдар жасайды. Тауар өндіруде, сауда-
саттықта басқа заттардың бәрінің нарқы алтынмен бағаланады.
Алтын табиғатта саф түрде кездесетін металл. Алтынның ұсақ түйірлері
кварц ішінде немесе кварц құмы арасында шашыраңкы күйде болады. Алтынның
табиғаттағы қосылысы алтын теллуриді (калаверит) AuTe2 құрамында және
мыстың, қорғасынның сульфид кендерінде болады. Алтын Сібірде, Оралда және
Орта Азия мен Қазақстанда да кездеседі.
Құмда шашылған аз алтынды (тоннасына 2 - 4 грамм) ажыратып алу үшін әр
түрлі әдіс қолданады. Ең оңай, көптен қолданылып келе жатқан әдіс - құмды
ағын сумен жуу, сонда құм қиыршықтары суға ілесіп кете береді де, алтын
ауыр болғандыктан қалып қояды. Екінші бір әдіс -алтынды амальгамаға
айналдыру. Сынап көпшілік металдарды өз ішінде еріте алады, ол ерітіндіні
амальгама дейді. Амальгамадағы алтынды шығарып алу үшін, амальгаманы
қыздырса, сынап ұшып кетеді, оның буын жинап, салқындатып қайтадан іске
қосады. Бірақ бұл екі әдіспен де кұмдағы алтын түгел алынбайды, көп болса,
75% ғана алынада. Бұлардан гөрі тәуірірек әдіс цианид әдісі. Ішінде алтын
қалған жынысты KCN тұзынын, 0,02 - 0,2% ерітіндісімен 2 - 3 рет қайталап
шаймалап жуады.
Комплексті қосылыс құрамындағы алтынды мырыштың жәрдемімен ығыстырып
шығарады. Бұл шыққан алтынды мырыштан тазалау үшін сұйық күкірт қышкылымен
жуады, мырыш еріп кетеді. Күміс сияқты басқа қоспалардан тазалау үшін
концентрленген ыстық күкірт қышқылыменКейде күмістен тазалау үшін
электролиздеуді қолданады - анод - тазартылмаған алтын, катод - таза алтын,
сонда күміс анод шламы түрінде қалады.
Алтын - жұмсақ сары түсті, соғылғыш, созылғыш, жайылғыш, ауыр, жұмсақ
металл. Қалыңдығы, 0,0001 мм фольга жасауға болады.
Алтын жұмсақ болғандықтан таза түрде емес, мыс және күміспен
араластырылған құйма түрінде колданылады. Түрлі алтын заттарды алтын мен
мыстың құймасынан жасайды, ол құймада көбінесе 58,3% алтын болады (ондай
алтын заттардың пробасы 583).
Алтын активтігі тіпті нашар металл, активтік қатарында ол ақырғы
орында тұр. Оттекпен тікелей еш жағдайда да қосылмайды. Сұйық заттардан тек
калий немесе натрийцианидының ерітіндісінде, хлор суында және патша
сұйығында ериді.
Көне тарихтың баяндауына қарағанда алтын адамға тұңғыш танымал болған
металл. Алтын шоғырланған жерлерді алғаш рет мал өсірушілер кездестірген.
Олар малын жаздың шіліңгір ыстық кезінде өзен аңғарларында жайьш жүріп, құм-
қиыршық таст арасында күн көзіне шағылысып, жалынша қызарған заттарды
көріп, таңданған. Сонан оларды жинап, уақыт өте қорытып әртүрлі бұйымдар
жасаумен әуестенген. Алтын өндірудің тұңғыш бастамасы осылай қалыптасқан.
Әдетте, өндірілген алтынды сату, қор жинау, ел ішінде үш тұрпатты
мақсатта жүргізілген. Олар, біріншісі алтынның орталықтандырылған қоры
немесе мемлекеттік қазыналық пен банктердегі алтын, екінші қор - заңды және
жеке тұлғалар иелігіндегі жинақталған алтын. Ал үшінші қор-алтыннан түрліше
әсем бұйымдар жасаумен шұғылданушы зергерлер меншігіндегі алтын. Осылай
түрліше әдіспен жинақталған алтын қоры X ғасырдың сексенінші жылдарында
капитал елдердің орталықтандырылған қорларында шамамен 35 мың тонна, жеке
меншік қорларда шамамен 20-25 мың тонна, бұйымдар жасаумен шұғылданатын
жеке меншікте 25-30 мың тонна, барлығы қолда 80-90 мың тонна алтын
жинақталды. Бірақ алтын қорына байланысты бұл мәліметтің өзі де нақты
жағдайды білдіре алмаса керек. Өйткені, әр ел өзінің ішкі мүддесіне
байланысты мәліметті толық айтпауы да мүмкін ғой. Сол сияқты 60-жылдардың
соңына орталықтандырылған қорда алтынның өткен кезеңдегідей мөлшері
болмады. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының алтын қорының запастары
тоннаны құрайды.
Алтын өзінің табиғи бітімі ерекшелігіне сәйкес түрліше металдар
арасында аса бағалы қымбат металл ретінде танылған. Алтын кандай да
болмасын ылғалды, шірінді топырақты жерде жатса да оны тот алмайды, мыс
тәрізді оны жасыл-қошқыл тот баспайды, күміс тәрізді қарақоңырланып
кетпейді. Алтын күн нұрына шағылысқан түрінде сап-сары түсінен ешқашан
таймайды.
Нарқының әрекет ету ерекшеліктері мен нарықтың талаптарына сәйкес алтын
құйма алтын немесе ұсақ бөлшек түрінде сатылуы мүмкін. Мысалы халықаралық
тұрпаттағы алтын құймасы 400 троя өлшемінде болады. Сатылатын алтынның
салмақтық өлшемі унция аталады. [1;25]
Қазақстанның соңғы бірнеше жылдар бойы нарықтық қатынастардың дамуының
сипаты болып қаржылық нарықтың және жалпы өрістегі оның барлық бөлімдерінің
жедел дамуы болып табылады. Қаржылық нарық – бұл қаржылық активтерді сату
аясы және бұл активтер келісімінің қатысушылары арасындағы байланыс, қарым-
қатынас.
Қаржылық активтер ақшалай құралдар және бұл құралдардың құрылуына
құрал ретіндегі инвестициялық құндылықтар.
Қаржылық актив – бұл нарықтық тауар. Қаржылық активтердің нарықтық
тауар ретіндегі ерекше өзгешелігі болып, оның жоғары ликвидтілігі табылады.
Бұл спекулятивтік операцияларға және нарықтағы ойындарға жағдай жасайды.
Қазақстан Республикасының қазіргі кездегі қаржылық нарығы біршама
өзіндікбөлімдік бөлімшелер жүйесін көрсетеді. Бұл бөлімшелер- біріңғай
қаржылық активтердің нақты топтарының нарығы. Мұндай қаржылық нарықтарға:
– ақша нарығы,
– ссудалық капитал нарығы,
– жылжымайтын мүлік нарығы,
– валюталық нарық,
– асыл металдар нарығы жатады.
Асыл металдар нарығында қосымша қызмет ететін нарықтар асыл тастар
нарығы, бұл нарықтардың келісімінің қатысушыларын экономикалық қарым-
қатынас аясы ретінде анықтауға болады. Жүйелік құбылыс ретінде асыл
металдар нарығын екі көзқарас бойынша қарастыруға болады: функционалдық
және институционалдық жағынан.Функционалдық жағынан асыл металдар нарығы
бұл - алтынды сату және бұл активтермен басқа да коммерциялық және мүліктік
келісімдерді жүргізетін қаржылық орталық. Осыған орай, асыл металдар
нарығын функционалдау асыл металдар мен асыл тастардың өнеркәсіптік және
зергерлік тұтынуын, мемлекеттің алтын қорының құрылуын, валюталық
тәуекелдерден сақтандыру , арбитраждық келісімдер мен свопинг есебінен
пайда табуын қамтамасыз етуі тиіс.
Институционалдық көзқарас бойынша асыл металдар нарығы – бұл арнайы
өкілетті банктер және асыл металдар биржаларының жиынтығы. Асыл металдар
нарығы жүйе ретінде жеке салалардан тұрады. Сала ретінде тек бір ғана
қаржылық активтердің нарығы түсіндіріледі.
Қазақстан Республикасының Валюталық реттеу және валюталық бақылау
туралы заңына сәйкес, валюталық құндылықтарға шетел валютасы мен валютада
бағаланатын бағалы қағаздардан басқа, келесі асыл металдар кіреді: алтын,
күміс, ақ алтын, платиналық топ металдары (палладий, иридий, родий, рутений
және осьмий ) қай түрде, қай күйде болсын. Бірақ зергерлік және басқа
тұрмыстық бұйымдар сонымен қатар табиғи асыл тастар – алмас, гауһар,
сапфир, және александриттер және маржантастардан - басқа.
Осыған орай, асыл металдар нарығы келесі салалардан тұрады:
✓ алтын нарығы;
✓ күміс нарығы;
✓ ақ алтын нарығы (платина);
✓ палладий нарығы;
✓ асыл металдар бұйымдарының нарығы;
✓ алтында бағаланатын құнды қағаздар нарығы.
Жоғарыда айтып кеткенге қарағанда алтынның жалпы әлемдік металлдар
нарығындағы орнын келесі 1 суреттегідей анықтауға болады
Сурет 1 Алтын нарығының әлемдік металдар нарығындағы орны
Асыл металдар нарығының негізгі саласы- алтын нарығы болып табылады.
Алтын нарығы – алтынмен келісімдер жасайтын бірлескен өкілетті банктерді
білдіреді. Олар алтынды сатушылар мен сатып алушылар арасындағы делдал
ретінде қатысады және олардың мәлімдемелерін, тапсырыстарын жинап, өзара
уағдаластықтарды салыстырып, алтынның орташа нарықтық бағамын қояды (әдетте
күніне екі рет).
Алтын нарығы былай жіктеледі:
- әлемдік нарық,
- ішкі ерікті нарық,
- жергілікті бақыланатын нарық (еріксіз). [2;78]
Қазіргі кезде әлемде айналым көлемі бойынша жетекші орында Лондон,
Цюрих, Нью-Йорк, Чикаго нарықтары орын алып жатыр. Лондон және Цюрих
нарықтарында Оңтүстік Амертка Республикасы (ОАР) алтыны сатылады. Жартыға
жуық өткізілетін алтындары одан әрі басқа алтын нарықтарына қайта сатылуға
жіберіледі. Басты болып Лондондық алтын нарығы болып келеді. Ол бес
фирмамен монополияланған – яғни, алтын нарығының ресми мүшелерімен. Нарық
мүшелерінің өкілдері фиксингке алтынның бағдарлық бағасын құруға жұмыс
күнінде екі рет бірігіп жиналады. 1968 жылдан бастап фиксингтегі алтын
бағасы АҚШ долларында белгіленеді.
Ішкі және жергілікті алтын нарығында өнеркәсіптік, зергерлік,
жергілікті инвесторлар мен тезавраторлар (тезавратор – бұл қазына ретінде
алтынды жинайтын жеке тұлға) сұраныстары қанағаттандырылады. Ішкі және
жергілікті нарықта монетамен, медальдармен, ұсақ алтын құймаларымен келісім
басым болуда.
Алтын нарығы асыл металдар және асыл тастар нарығының бөлігі ретінде
Қазақстанда да дамып келеді.
Қазақстанның асыл металдар мен асыл тастар нарығының құрылуының
алғышарты болып ҚР Президентінің 15 қантар 1992 ж. ҚР территориясында асыл
металдар мен асыл металдар бұйымдарын шығару және пайдалану туралы және
Үкіметпен қойылған 24 қаңтардан 1992ж. жарлығы болды. Осы заңнамаға
сәйкес Қазақстан Республикасы территориясында асыл металдар мен асыл
металл бұйымдарын шығару және пайдаланумен олардың өндірісін және тұтынуын
Мемлекет тарапынан қатаң бақылауға алды. Осыған орай асыл металдар, асыл
тастар және олардан шығарылатын бұйымдар биржасын құру туралы сұрақ
туындады. [3;26]
Қазақстанда асыл металдар және асыл тастар нарығының құрылуының
бірінші кезеңі болып:
1.Көрсетілген құндылықтар бойынша коммерциялық банктерге келісім жасау
құқығын беру;
2.Асыл металдар мен асыл тастар биржасын құру.
Қазақстанда асыл металдар мен асыл тастар нарығының одан арі дамуы
мамандандырылған асыл металдар мен асыл тастар нарығының институттарын
құрумен байланысты, сонымен қатар құймалық алтынның физикалық ауыспалылығы,
оны есептеу және сақтау туралы банктік операциялардың дамуына байланысты.
1.2 Әлемде алтынды ақша құралы ретінде пайдалану ерекшеліктері
Түрлі елдерде бірнеше ғасырлар бойы ақшаның рөлін әртүрлі заттар
атқарып келді. Жылдар өткен сайын жалпылама баламалық рөлді алтын атқаратын
болды. Оған себепші оның төменде аталған ерекшеліктері, яғни алтынның:
сапасының біртектілігі, яғни тауар ретінде сапалық қасиеттері сақталады да
құны төмендемейді;
бөлінгіштігі, яғни алтын қандай көлемде болсын өзінің ликвидтілігін
жоғалтпайды;
икемділігі немесе портативтілігі;
сақталғыштығы, яғни сақталу мерзімі шектелмейді.
Сонымен қатар, алтынның тағы бір ерекшелігі – ол сирек кездесетін және
еңбек шығындарын көп қажет ететін металл. Ерекшелігі деп алтынның басқа
тауар сияқты тұтыну құны және өзіндік құны болады. Алтынның тұтыну құны
әсемдік заттарды жасау, әшекейлеу мен безендіру үшін қажет, сонымен бірге
оны өнеркесіпте және т.б. пайдаланады. Алтынның құнын, құнның еңбек
теориясы, оны өндіруге жұмсалған қоғамдық қажетті еңбек арқылы анықтайды.
Алтынның жалпылама баламалық қызметі, оған ғана тән ерекше
қасиеттерге, яғни айрықша тұтыну құны мен құнының болуына
байланысты.Алтынның айрықша тұтыну құны оның басқа тауарларды өзіне
бағындырып, олардың құн мөлшерін белгілеуіне байланысты пайда болады.
Алтынның құны оның ақша ретінде жалпыға ортақ өтімді затқа айналуына
байланысты қалыптасады.
Қазіргі кездегі ақша тұжырымдамалары ХҮІІ-ХҮІІІ ғғ. өмірге келген
теориялармен өзара сабақтас. Оларға жататындар ақшаның металдық, номиналды
және мөлшерлік теориялары.
Бұрынғы теориялар өзгерістерге ұшырап, олардың жаңа түрлері пайда
болды. Бұрынғы теориялар ақшаның шығу тегі, мәні, ақша құнының қалыптасу
мәселелеріне басты назар аударған еді, ал қазіргі кездегі ақша теориялары
нарық экономикасының дамуына ақшаның әсер етуі жөніндегі мәселелерін
зерттейді.
Қымбат металдардың ерекшеліктерін ескере отырып, ақшаның металдық және
номиналды теорияларыпайда болды. Осы теориялар авторларының ақшаның қандай
қызметтеріне басты мән беруіне байланысты бір-бірінен өзгешеленеді.
Ақшаның металдық теориясы капиталдың алғашқы қорлануы кезеңінде пайда
болды. Оның өкілдері У.Стаффорд. Т.Манн, Д.Норс және басқа да
меркантилистер болды. Олар ақшаның қазына құралы және дүниежүзілік ақша
қызметтерін шектен тыс бағалап, соның салдарынан ақшаны асыл металдармен
шатастырды. Мемлекеттің монеталарды көздің қарашығындай сақтауын талап
етті. Ақшаны әлеуметтік қатынастар ретінде емес, оны зат ретінде
қарастырды.
Ақшаның номиналды теориясын Римнің және орта ғасырдың заңгерлері
жасады. Кейінірек оны Дж.Беркли мен Стюарт одан әрі дамытты. Олар ақшаның
металдық теориясын сынады, ал өздері ақшаның айналыс құралы және төлем
құралы сияқты қызметтерін шамадан тыс бағалады.
"Номиналистер" - ақшаны - тауарлар айырбасына қызмет ететін шартты
белгілер, есеп айырысу өлшемдері - деп жариялап, оны мемлекет үкімінің
жемісі ретінде түсіндірді.
Ақшаның мөлшерлік теориясының іргетасын қалағандар Дж.Локк,
Ш.Монтескье, Д.Юм, Д.Рикардо болды. Олар ақшаның құн мөлшері қызметін
жоғары бағалады. Бұл теорияны жақтаушылар:құнның ақшалай өлшемі мен
тауарлар бағаларының деңгейін - айналыстағы ақша массасы анықтайды - деген
пікірді қуаттайды. Ақшаның мөлшерлік теориясын осы заманға лайықты
жетілдіруге үлес қосқандар И.Фишер мен А. Пигу болды.[4;176]
Алтын нарығы қаржы нарығында өте маңызды рөл атқарады. Ол нарық
қатынастарының құрамды бөлігі болып табылады және тауар, ақша, несие,
валюта және т.б. капитал, басқа бағалы металдар мен құнды тастар
нарықтарымен байланысты болады. Қазіргі кезде дүние жүзінде АҚШ, Еуропа
бірлестігімен Жапония алтын- қаржы нарығының ең үлкен қорларын иемденуде.
Алтын өзінің табиғи бітімі ерекшелігіне сәйкес түрліше металдар
арасында аса бағалы қымбат металл ретінде танылған. Алтын кандай да
болмасын ылғалды, шірінді топырақты жерде жатса да оны тот алмайды, мыс
тәрізді оны жасыл-қошқыл тот баспайды, күміс тәрізді қарақоңырланып
кетпейді. Алтын күн нұрына шағылысқан түрінде сап-сары түсінен ешқашан
таймайды.
Алтын нарығының әрекет ету ерекшеліктері мына нарықтың талаптарына
сәйкес алтын қандай түрде сатылады, құйма алтын немесе ұсақ бөлшек түрінде
сатылуы мүмкін. Мысалы халықаралық тұрпаттағы алтын құймасы 400 троя
өлшемінде болады. Сатылатын алтынның салмақтық өлшемі унция аталады.
Тарихта ол Римдік, троялық унция деп аталған. Қазір троялық унция
қолданылуда. Оның өлшемді салмағы 31,101 грамм. Бұл салмақ тұрғысынан
алғанда көп алтын. Ал 1 өлшемі -31,1 грамм алтын деген сөз.
Экономикадағы алтынның құндылығы – оны қаржы, есептесу құралы ретінде
пайдаланады. Көпшілік алтынды ақша - деп те санайды. Экономикада алтын
абсолютті ликвидтілігі бар құрал болып саналады. Адамзат дамыған сайын
ақшаға да көзқарас өзгерді. Алтын экономикада қаржы құралы ретінде бірнеше
жүйелерден өтті.
Заңды төлем кұралы болып табылатын: қағаз және несие ақшалар.Әлемдік
тарихта ақша жүйесінің келесі типтері болған:
- металдық айналым, мұнда ақшалай тауар ақшаның барлық қызметін
атқарады, ал несие ақшалар металға айырбасталады;
- несие және қағаз ақша айналысы, мұнда алтын айырбастамайтын
банкнотамен айналыстан ығыстырылып шығарылды және қазынаға айналды.
Алтын мен күмісітің құндылығы ақша жүйелерінің қалыптасуына да әсерін
тигізді. Металдық айналысқа қатысты аталып өткен екі ақша жүйесі -
биметаллизм және монометаллизмге тән.
Биметаллизм - бұл ақша жүйесінде жалпы құндық эквивалент рөлін заңды
түрде екі металл атқарады. Алтын және күміс монеталар кең көлемде соғылып,
еркін айналысқа түсті, биметаллизмнің үш түрі болды: параллельді валюта
жүйесі, алтын және күміс монеталар арасындағы қатынас. Металдың нарықтық
бағасына сәйкес стихиялы түрде бекітілді: қосарлы валюта жүйесі - бұл
қатынасты мемлекет анықтады; "ақсақ" валюта жүйесі - күміс монеталар алтын
белгісі болып қалыптасты.
Ақша ретінде екі металдың колданылуы жалпыға ортақ эквивалент
табағатына қарама-қайшы болды. Алтын мен күміс арасындағы шекті қатынасты
белгілеуде қиындықтар туды. Қосарлы ақша жүйесін мемлекетаралық реттеу
нәтижесіз болды. Күмістің құнсыздануы нәтижесінде алтын монеталар
айналыстан қазынаға кете бастады.
Монометаллизм - жалпыға эквивалент рөлін бір ғана металл (алтын немесе
күміс) атқаратын ақша жүйесі. Алтын монометаллизмі алғаш рет:
Ұлыбританияда 1816 ж.,
Германияда - 1871-1873 жж.,
Францияда - 1876 -1878 жж.,
Ресей мен Жапонияда 1897 ж.,
АҚШ-та - 1900 ж. белгіленді.
Күміс монометаллизм Ресейде 1834 - 1852 жж.,
Үндістанда 1852 -1893 жж.,
Нидерландыда 1847 - 1875 жж. қолданылды.
Құн белгілерін алтынға айырбастау сипатына байланысты алтын
монометаллизмі үш түрге бөлінді. Алтын монета стандарты, оған алтын
монетасының айналысы, алтынның ақша қызметін атқаруы, құн белгілерінің
еркін алтын монеталарға өсу құны бойынша айырбасталуы және т.б. тән.
Алтын құйма стандарты - Ұлыбритания мен Францияда енгізілді. Мұнда
банкноталар заңмен бекітілген сомманы (Ұлыбританияда - 1700 фунт стерлинг,
Францияда 215 мың франктың құны 12килограмм массасындағы стандарт
құймасының бағасына сәйкес келеді) ұсынған жағдайда алтын құймаларына
айырбасталды.
Алтын девиз стандарты - Германияда, Австралияда, Данияда, Норвегияда
және басқа елдерде бекітілген. Бұл банкноталардың алтынға,шетел валютасына
(девизіне) айырбасталатынын білдіреді. Сөйтіп, бұл стандарт бір елдің
валютасының басқа елдің валютасына тәуелділігін көрсетті.
1929-1933 жж. дүниежүзілік экономикалық дағдарыстың нәтижесінде алтын
монометаллизмнің барлық формалары жойылды. Алтынға айырбасталмайтын
несиелік ақшалардың жүйесі бекітілді. Банкнотаның алтынмен қамтамасыз
етілуі және оны алтынға айырбастау капиталистік елдердің барлығында
тоқтатылды. Сөйтіп, 1972жылы шетел орталық банктері үшін АҚШ долларын
алтынға айырбастау да тоқталды. Ақша эмиссиясын қамтамасыз етуінің негізі
мемлекеттің бағалы қағаздары болды.
Алтын айналысынан айырбасталмайтын несиелік ақшалар жүйесі, ақша бірлігі
құндарының қалыптасу механизміне қарай айырбасталды. Несиелік ақшалардың
номиналдық құны оның нақты құнынан біршама асап тұрады. Эмиссиялық жүйені
реттеу ашық нарықтағы операциялар, міндетті резервтер нормасы, пайыз
мөлшерлемесі, ақша-несиенің басқа да әдістері арқылы, қаржы және валюта
саясатының көмегімен жүзеге асырылады.
Айырбасталмайтын несиелік ақшаларға өту ақша жүйесінің іргетастық
қағидаларының, яғни ақша айналымының объективтік қажеттілігінен артық
айналысқа ақша шығаруды шектеу қағидаларының бұзылуына әкеліп соқты.
Шаруашылық механизмінің құрамдас бөлігі ретіндегі ақша жүйесі қоғамдық
ұдайы өндіріс процесіндегі сәйкессіздіктерге жауап қайырады. Кез келген
сәйкессіздіктер ақша жүйесінін тұрақсыздығына, ақырында ақшаның
кұнсыздығына, инфляцияға әкеп тірейді.
Жалпы мемлекеттік заңдармен реттелген елдегі ақша айналысын
ұйымдастыру ақша жүйесі болып табылады. Әрбір мемлекеттің өзінің ұлттық
ақша жүйесі бар.
Қазақстан Республикасының ақша жүйесі 1995 жылы 30 наурыздағы
"Қазақстан Республикасы Ұлттық банк туралы Қазақстан Республикасы
Президентінің заңды күші бар Жарлығына сәйкес ұйымдастырылған. Жарғы ақша
айналысын ұйымдастыру негізін және формаларын белгілейді, онда ресми ақша
бірлігі, акша белгілерінін эмиссиясы, сонымен қатар монеталарды жасау
тәртібі, ақша айналысын ұйымдастыру және реттеу тәртіптері қамтылады.
Ақша жүйесі келесі элеметтерден тұрады:
Ақша бірлігінің атауы. Қазақстан Республикасының ақша бірлігі ретінде
100 тиыннан құралған 1 теңге болып табылды.
Ақша белгілерінің түрлері. Егер 1991 ж. 1 қаңтарына дейін айналыста
қазыналық билеттер болса, онда қазіргі кезде ҚР ақша белгілері болып
олардың өсу құны бойынша төлемнің барлық түрлеріне қабылданатын банкноттар
мен монеталардан құралады. Олар Ұлттық банктін міндеттемесі болып табылады
және барлық активтермен қамтамасыз етіледі.
Қолма-қол ақшаларды шығарып, олардың айналысын ұйымдастыру және
айналыстан шығаруды Ұлттық банктің қолма-қолсыз ақша эквивалентін алумен
банкнота мен монеталарды сату формасында жүзеге асырады.
Әр елде банктерді ұйымдастыруда ақша эммисия қызметін орындайтын елдегі
ақша-несие саясатын жүзеге асыратын екінші деңгейдегі банктерді
қадағалайтын елдің алтын валюта қорын сақтайтын ақша-несие институты
орталық банк болып саналады.
Жалпы мемлекеттік заңдармен реттелген елдегі ақша айналысын
ұйымдастыру ақша жүйесі болып табылады. Әрбір мемлекеттің өзінің ұлттық
ақша жүйесі бар.
Қазақстан Республикасының ақша жүйесі 1995 жылы 30 наурыздағы
"Қазақстан Республикасы Ұлттық банк туралы Қазақстан Республикасы
Президентінің заң күші бар Жарлығына сәйкес ұйымдастырылған. Жарғы ақша
айналысын ұйымдастыру негізін және формаларын белгілейді, онда ресми ақша
бірлігі, акша белгілерінін эмиссиясы, сонымен қатар монеталарды жасау
тәртібі, ақша айналысын ұйымдастыру және реттеу тәртіптері қамтылады.
Ақша түрлері. Заңды төлем кұралы болып табылатын: қағаз және несие
ақшалар.
Әлемдік тарихта ақша жүйесінің келесі типтері болған:
- металдық айналым, мұнда ақшалай тауар ақшаның барлық қызметін атқарады,
ал несие ақшалар металға айырбасталады;
- несие және қағаз ақша айналысы, мұнда алтын айырбастамайтын банкнотамен
айналыстан ығыстырылып шығарылды және қазынаға айналды.
Металдық айналысқа қатысты аталып өткен екі ақша жүйесі - биметаллизм
және монометаллизмге тән. Биметаллизм - бұл ақша жүйесінде жалпы құндық
эквивалент рөлін заңды түрде екі металл атқарады. Алтын және күміс
монеталар кең көлемде соғылып, еркін айналысқа түсті, биметаллизмнің үш
түрі болды:
-параллельді валюта жүйесі, алтын және күміс монеталар арасындағы
қатынас металдың нарықтық бағасына сәйкес стихиялы түрде бекітілді;
-қосарлы валюта жүйесі, бұл қатынасты мемлекет анықтады;
-"ақсақ" валюта жүйесі, күміс монеталар алтын белгісі болып
қалыптасты.
Ақша ретінде екі металдың колданылуы жалпыға ортақ эквивалент
табағатына қарама-қайшы болды. Алтын мен күміс арасындағы шекті қатынасты
белгілеуде қиындыктар туды. Қосарлы ақша жүйесін мемлекетаралық реттеу
нәтижесіз болды. Күмістің құнсыздануы нәтижесінде алтын монеталар
айналыстан қазынаға кете бастады.
Монометаллизм - жалпыға эквивалент рөлін бір ғана металл (алтын немесе
күміс) атқаратын ақша жүйесі. Алтын монометаллизмі алғаш рет Ұлыбританияда
1816 жылы қолданылды.
Құн белгілерін алтынға айырбастау сипатына байланысты алтын
монометаллизмі үш түрге бөлінді.
Алтын монета стандарты, оған алтын монетасының айналысы, алтынның ақша
қызметін атқаруы, құн белгілерінің еркін алтын монеталарға өсу құны бойынша
айырбасталуы және т.б. тән.
Алтын құйма стандарты - Ұлыбритания мен Францияда енгізілді. Мұнда
банкноталар заңмен бекітілген сомманы (Ұлыбританияда - 1700 фунт стерлинг,
Францияда 215 мың франктың құны 12 килограмм массасындағы стандарт
құймасының бағасына сәйкес келеді) ұсынған жағдайда алтын құймаларына
айырбасталды.
Алтын девиз стандарты - Германияда, Австралияда, Данияда, Норвегияда
және басқа елдерде бекітілген. Бұл банкноталардың алтынға, шетел валютасына
(девизіне) айырбасталатынын білдіреді. Сөйтіп, бұл стандарт бір елдің
валюталы басқа елдің валютасына тәуелділігін көрсетті.
1929-1933 жж. дүниежүзілік экономикалық дағдарыстың нәтижесінде алтын
монометаллизмнің барлық формалары жойылды. Алтынға айырбасталмайтын
несиелік ақшалардың жүйесі бекітілді. Банкнотаның алтынмен қамтамасыз
етілуі және оны алтынға айырбастау капиталистік елдердің барлығында
тоқтатылды. Сөйтіп, 1972 ж. шетел орталық банктері үшін АҚШ долларын
алтынға айырбастау да тоқталды. Ақша эмиссиясын қамтамасыз етуінің негізі
мемлекеттің бағалы қағаздары болды.[5;85]
Алтын айналысынан айырбасталмайтын несиелік ақшалар жүйесі, ақша
бірлігі құндарының қалыптасу механизміне қарай айырбасталды. Несиелік
ақшалардың номиналдық құны оның нақты құнынан біршама асап тұрады.
Эмиссиялық жүйені реттеу ашық нарықтағы операциялар, міндетті резервтер
нормасы, пайыз мөлшерлемесі, ақша-несиенің басқа да әдістері арқылы, қаржы
және валюта саясатының көмегімен жүзеге асырылады.
Айырбасталмайтын несиелік ақшаларға өту ақша жүйесінің іргетастық
қағидаларының, яғни ақша айналымының объективтік қажеттілігінен артық
айналысқа ақша шығаруды шектеу қағидаларының бұзылуына әкеліп соқты.
Шаруашылық механизмінің құрамдас бөлігі ретіндегі ақша жүйесі қоғамдық
ұдайы өндіріс процесіндегі сәйкессіздіктерге жауап қайырады. Кез келген
сәйкессіздіктер ақша жүйесінін тұрақсыздығына, ақырында ақшаның
кұнсыздығына, инфляцияға әкеп тірейді.
1.3 Әлемдік алтын нарығының негізгі субъекттері
Әлемдік алтын өндіруде 2009 жылдың бірінші жартысында ірі жобалардың
жоқтығына, технологиялық тұрғыда оны өндірудің күделілігіне, кендегі металл
мөлшерінің төмендеуіне және өндіріс шығындарының ұлғаюына байланысты алтын
өндіру көлемінің төмендеу ағымы байқалған. Сондай-ақ, геологиялық барлау
жұмыстарына жұмсалатын қаржының 50% дейін ұлғаюы байқалған, бұл алтын
өндіруге жұмсалатын шығындардың өсу қарқынынан жоғары. Алайда, бұл
инвесторлар тарапынан осы металл түрін өндіруге деген сұраныстың сақталып
отырғанын көрсетеді.
Алтынның бағасы белгілі уақыт ағымында дәстүрлі түрде тек сұраныс пен
ұсыныстың фундаментілі сипаттамаларымен ғана анықталмайды. 2005-шы
жылдардың басынан бастап алтынның инвестициялық тартылымдылығының
салыстырмалы жоғарылауымен байланысты басқа да факторлардың әсері күшейе
түсті.
2007 жылдан бастап, алтынды өндірудің төмендеуімен қатар әлемдік
нарықта алтын бағасы 8 жылда 2,5 есеге күрт өсті. Бұл өсу сұраныстын
ұсыныстан едәуір өсуімен түсіндеріле алмайды: нарықта әдетте қажет алтыннан
көбірек ұсыныс болды (сурет 2). Бұндай жағдайда бағалар тек қана төмендеуі
тиіс еді. Алайда бұл орын алған жоқ және баға белгілеудің негізгі факторы
институтционалдық инвесторлардың белсенділігі болып табылды.
сұраныс
ұсыныс
орташажылдық баға
Ескерту: GFMS мәліметтері
Сурет 2Алтынға әлемдегі сұраныс, ұсыныс және баға динамикасы (2006- 2011жж)
Сонымен әлемдегі сары металдың өндіруі, бөлінуі мен тұтынуын бүкіл
жүйесін қамтитын алтын нарығының рөлін анықтайық.
Алтын ұсынысы уақыт жағынан бірқалыпты үш көзді құрастырады:
– өндіру,
– ресми резервтер және
– екінші рет қайта өңдеу.
Осылардың ішіндегі ең инерттісі болып алтынды өндіру көрсеткіші болып
табылады да, ал орталық банктердің ұсынысы экономикалық коньюктураға
сезімтал болып келеді (сурет 3).
Пайдаланған көз: GFMS
Сурет 3 Алтын ұсынысының динамикасы (2006-2011 ж.ж.)
Суреттен көріп отырғанымыздай алтын өндірісі 2007 - 2009 жылдан бастап
төмендеді, бұл кезеңді әлемдегі дағдарыстық жағдай айқын көрінетін болды.
Сол себепке байланысты ресми резервтердегі алтыннын көлемі азая бастады.
Өйткені барлық мемлекеттердің Орталық банктердегі қаржылар дағдарыс
салдарын жоюға бағытталды. Ресми резервтердің рөлін қарастырайық.Өткен жүз
жылдықтың ортасына дейін алтын ресми төлем құралы болды. Ямайкалық
валюталық жүйесінен Бреттон-Вудттық жүйеге көшуімен байлансты алтын әлемдік
айырбас валютасы ретінде қызметін атқаруын қойды, бірақ әлі күнге дейін
халықаралық құн көрсеткіші болып қалатын өзінің резервтік қызметін
жоғалтпады. Орталық банктер мен халықаралық ұйымдар әлемдік алтын
резервтерінің 20%-ын сақтайды.
2010- 2011 жылдардың мәліметтері бойынша алтынның негізгі сақтаушылары
болып АҚШ ФРЖ (федералды резервті жүйесі), ЕОБ (Еуропалық орталық банкі),
және ХВҚ (Халықаралық валюталық қор) болып табылады. (Сурет 4).
Пайдаланған көз: GFMS
Сурет 4Әлемдік резервтер (2010-2011ж.ж.)
Мемлекеттің қанша алтын ұстауы керектігі белгілі жағдайларға байланысты
болады: (сурет 4).
Орталық банктердің жыл сайын жасалатын келісімдер бойынша қаралатын
олардың алтын соммалық сатуы белгілі көлемнен аспауы тиіс (мысалы, 2010
жылы – 500 тонна болды), сондықтан олардың ұсынысы шектеулі болады. Нарық
қатысушылары стаудың жарияланған көлеміне жауап қайтарып, оның негізінде өз
стратегияларын құрайды.[6;48]
Алтын нарығындағы тағы бір субъекттер қайта өндеушілер. Олардың рөлін
атқаратын жеке тезавраторлар мен зергерлік фабрикалар және стоматологиялық
мақсатпен алтынды пайдаланушылар. Өнеркәсіптік өндіру кезінде алтын
бұзылуға аз ұшырайтындықтан, оның екінші қайтар өңдеуі осы металға
ұсынысында өндіруден кейін екінші орында. Екінші қайтара өңдеуге зергерлік
бұйымдардан, электротехника бөлшектерінен және ескі механизмдерден құралған
алтын лом жіберіледі.
Екінші қайтара өңдеу таралуы барлық мемлекеттерде бірдей емес, бұл
саладағы көшбасшы болып азиаялық елдер болып табылады. Әсіресе, зергерлік
бұйымдардың даналық қайта сатуы жиі таралған, көбіне олар қайта балқытуға
жіберіледі.
Екінші қайтра өңдеу көлемі нарықтық коньюктура өзгерістеріне өте
сезімтал болып келеді: алтын лом ұсынысы экономикалық дағдарыстарда алтынға
сұраныспен бірге өседі.
Графикте алтын ломының әлемдік ұсынысының төмендеуі дағдарыспен тұспа-
түс келетіні бейнеленген, өйткені АҚШ пен азиаттық мемлекеттердің алтын
ломының әлемдік ұсынысы құрылымында негізгі үлесін алады. (Сурет 5)
Пайдаланған көз: GFMS
Сурет 5 Алтын лом ұсынысының динамикасы (2006- 2011жж.)
Алтынды өндіру – оның ұсынысын қалыптастыратын негізгі көзі. Алтынды
өндіруді негізгі екі типке айырамыз: ұсақ тастық (россыпной) және
рудалық.Ұсақ тастықтардың алынатын қайнар көзі ғаламшарымыздың алтынның
негізгі қайнар көзі деп аталынғанымен, оны өнеркәсіптік тәсілмен өңдеу
әдетте рентабельсіз болып келеді.
Ұсақ тастық алтынды өндірудің орташаәлемдік көрсеткіші 7%. Ресей ұсақ
тастық алтынның қоры бойынша әлемдегі көшбасшы болып келеді, ол жылына
орташа 16 %-ын өндіреді. Ал рудалық қайнар көздерді өңдеу – алтынды
өндірудің ең масштабты және ең тиімді тәсілі болып табылады. (әлемде
алтынның 93 %-ы рудалық тәсілмен алынады, ал Ресейде – 84%-ы).
Адамзаттың тарихында, орташа есеппен 158 мың тонна алтын өндірілген,
оның үштен-бірі – 1958 жылдан кейін. Алтын игерудің көлемі инертті
болғандықтан, алтын ұсынысы қысқа мерзімді кезеңде біршама тұрақты болып
келеді. Ал ұзақ мерзімдісінде соңғы 30 жылда салмақты құрылымдық
өзгерістерге ұшырады. Ең бастысы бұл оның географикалық құрылымы. Егер 1980
ж. алтынды соммалық өндіру Батыс елдеріне 944 тонна, ал Оңтүстік Африка
Республикасында– 675 тонна (дамыған елдердің өндіруінің 70%-ынан астам)
келсе, 1990 жылы Оңтүстік Африка Республикасында, тек 605 тонна
өндірілді,2006 ж. 1970-ші жылдармен салыстырғанда өндіру біршама 70%-ға
қысқарды (800 тоннадан 254-ке) және мемлекет әлемдегі ең ірі өндіруші
позициясынан айырылып қалады.
Оңтүстік Африка Республикасының орнына жаңа көшбасшы – Қытай келді. Ол
сол жылы 270 тонна сары металл өндірді.1990-шы жылдардың басында әлемдік
нарықта өздерінің үлесін, АҚШ, Австралия сияқты елдер біршама көбейтті. АҚШ-
та өндіру жылына 294 тоннаға дейін өсті, (80-ші жылдардағы көрсеткіштерден
10 есеге артық), Австралияда –244 тоннаға дейін (14 есеге артық). Сонымен
қатар, Тынық мұхитының оңтүстік-шығысында жаңа ірі алтын өндірушілер пайда
болды - Филиппины, Папуа – Жана Гвинея және Индонезия, сонымен қатар Латын
Америкасында.Мысалы, Индонезия 1992 ж. 2 тонна алтын өндірді, ал 2006 ж. -
114 тонна өндіре бастады. Перуде алтын өндіру соңғы жиырма жылда 18
тоннадан 2010 жылы 203 тоннаға дейін өсті.
Маңызды тенденцияларының бірі болып, кедей мемлекеттердің өндіру өсімі
болып табылады, олардың көбі тек алтын экспортымен ғана өмір сүреді.
Мысалы, Ганада экспорт көлеміндегі алтынның үлесі үштен-бірі болса, Малида
жартысын алады. [7;55]
2010 жылғы қорытындылар бойынша, әлемдік алтын өндіріснің 64 %-ын 8
мемлекет құрайды. (сурет 6).
Пайдаланған көздер: U.S. Geological Survey, Mineral Commodity Summaries
Сурет 6 Негізгі алтын өндірушілер (2010 ж.)
Келтірілген мәліметтердегідей, алтынның көбі азиялық елдермен
тұтынылады және осы елдердің әлеуеті өскен сайын алтын әлемдік нарықта
тұтынудың маңызды категориясы болады. Жалпы тұтынушы-елдерді екі топқа
бөлінеді:
Біріншісі – көбіне өнеркәсіптік мақсатта қолданылатын техникалық
дамыған елдер (Жапония, Германия,АҚШ). Екіншісі - тұтынудың көбі зергерлік
өндіріске бағытталған елдер (Италия, Португалия, Қытай, Үндістан, Азия
елдері, Оңтүстік және Солтүстік Африка).
Алтынды тұтынуды негізгі төрт сегментке бөлінген: зергерлік өндіріс,
өнеркәсіптік мақсатта тұтыну, инвестициялық сұраныс ,биржвлық қор (Сурет
7).
Пайдалынылған көз: GFMS
Сурет 7 Тұтыну құрылымы (2010 жыл)
Зергерлік өндіріс. Зергерлік өндіріс алтынды өндірудегі тарихи ең алғаш
және ең ауқымды өнімді қолданылуы болып табылады: оған әлемнің сұранысының
60%-ына шейін келеді. Зергерлік бұйымдарға әлемнің сұранысы маусымдық
ауытқуларға сезімтал (Сурет 8). Өкінішке орай қазіргі күнгі зергерлік
бұйымдардың тұтынуы көлемі туралы мәліметтер кездеспейті. Бұнын себебі
алтын стратегиялық жағынан өте маңызды тауар болып табылады және жеке
тұлғалар өз колдарындағы алтынның нақты көлемін жариялауға асықпайды, бірак
эксперттердін бағалауы бойынша бұл көрсеткіш жылдан жылға өсіп бара жатыр.
Пайдалынылған көз: GFMS
Сурет 8 Зергерлік бұйымдардың маусымдық тұтынуы (2001-2007 жж.)
Өнеркәсіптік тұтыну. Өндіріске (көбіне электротехника мен медицинаға)
әлемдік сұранысының 12%-ы ғана келеді. Алтын электротехникалық контактте
айырбасталмас құрал болып табылады.
Микроэлектроникада алтын өткізгіш және т.б.-да қолданылады. Алтын
ядерлік зерттеулерде нысана ретінде қолданылады. Және тағы өте көп өндіріс
салаларында қолданылады және алтын Е175 ас қосындысы болып тіркелген.
Электроника өнімдерінде алтынның өнеркәсіптік тұтынуына 7%-дай келеді,
2% стоматологияға. Стамотологияда алтын балқымаларын шығарудағы көшбасшы
елдер Жапония, АҚШ және Германия. Өнеркәсіптік өндірісте көшбасшылар
Солтүстік Америка, Батыс Еуропа және Шығыс Азия.
Инвестициялық сұраныс. Алытн тек байлық символы сияқты ғана емес,
сонымен қатар аткив- яғни теріс экономикалық жағдайларда баспана болып
қолданылады. Салымдардың негізгі себебі – әлемдік нарықта тұрақсыздық
жағдайында құнсызданудан қорғаныш болып табылады.
Инвестициялық сұраныс катализаторлары болып доллар волатильдігі,
инфляциялық күтімдер, геополитикалық тұрақсыздық және диверсфикацияға
қажеттілік: инвестициялар, көбіне жекелері көбейеді, ал зерегрлік тұтыну
10 пайыздық пункnке азаяды. (Сурет 11).
Алтынға инвестициялау жолдары. Салымдарды алтынға физикалық алтынға
(инвестициялық және нумизматикалық монеталар, слитоктар, зергерлік
әшекейлер),және алтын бағалы қағаздарына инвестициялауға болады.
Таза
инвестициялар
Инвестициялар
Стоматология
Өнеркәсіп
Зергерлік
өнеркәсіп
Пайдалынылған көз: GFMS
Сурет 9 Алтын тұтынуының динамикасы (2006-2008 жж.)
Физикалық алтынға инвестициялау. Физикалық алтынға инвестициялаудың
бірнеше тәсілдері бар, соының бірі – банкте алтын шотты ашу. Инвестор
жауапкершілік сипатта шот ашуға құқылы, бұл жағдайда банк салымшыға
алтынның идентификациялық сипаттамаларын береді (проба, нөмір, көлемі)
немесе обезличенный металликалық шот(оның жабылуына дейін инвестор нақты
физикалық алтынға ие болмайды. Немесе басқа жол – алтынның идентификациялық
сипаттамалары мен оның иесінің құпия коды бар алтын сертификаттар, атаулы
бағалы қағаздарды сатып алу.
Бұған қоса алтынға салымдарды салудың тағы бір жолы - шот
аккумуляциясының жоспары (GAP), мұнда әр ай сайын инвестор шотынан белгілі
сомма алынып, нарықта жағдайға қарамастан, әр күн алтын сатып алынады.Бұның
нәтижесінде, алтынды қолайсыз уақытта ірі соммаға сатып алу тәуекелі
азаяды.
Алтынға сенімхат беру– бұл алдынғы қатарлы банктердің ірі
инстутционалдық инвесторларға берілетін құралы.Бұл гибридті құрал, өзінің
ішінде тұрақты табыс алу мүмкіндігі бар алтынға салым салу пайдасы
кірітіретін құрал.
Бағалы қағаздарға инвестициялау – деривативтерді(фьючерс, опцион,
варрант), алтын өндіретін компаниялардың акцияларын сатып алу немесе алтын
қорға салымдарды айтамыз.
Алтын қорлар(GETF’s) – алтын активтерге құралдарын салатын ерекше
институт. Қорлар оларды инвестициялық стратегияларға байланысты бөледі.
Консервативті стратегия тәуекелді белгілі дәрежеде ұстап тұруды көздейді,
мысалы, минимум үш елдің активтеріне салу арқылы активтер диверсификациясы
арқасында. Агрессивты стратегия мақсаты – табыстылық максимизациясы.
[8;115]
Агресивті қорлардың іс-әрекетінің екі типін айырамыз: ең үлкен
Пайдаланылған көз: www.finam.ru
Сурет 10 Қор алаңдарының құлауы, алтын бағасының өсуі
табыстылығы бар (Алтын өндірідің ең аз шығындары бар алтын өндіретін
компаниялар акция) құралдарға салу және белгілі кезең үшін айналымды
көбейту (операциялардың жылдық көлеміактивтер коэффициентін өсіру).
Алтынға инвестициялаудың келесідей факторлары бар:
Біріншіден, алтын тезаврациялық бағалыққа ие, екіншіден, портфель
волатильдігін төмендетеді(алтын құнына инфляциялық тәуекелдерді қосу
арқылы), үшіншіден, әлемдік нарықта тұрақсыздық жағдайында инвестициялардың
альтернативті бағыты. Кейбір экономисттер алтынды ақшаның жоғарғы формасы
- деп атап, әлем қиналғанда соған жүгінеді деген көзқараста.Тап бұл
жағдай соңғы дағдарыс кезінде орын алды. Көптеген нарықтардың активтері
құлағанда, алтын жалпы тенденцияға сай болған жоқ (Сурет 11).
Инв инвестициялар үлесі
Шығындар, млн. долл.
Пайдалынылған көз: GFMS
Сурет 11 Алтынға инвестициялар динамикасы
Алтынға бағалар көтеріле ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 Алтын нарығының теориялық негіздері
1.1 Асыл металдың қасиеттері, құндылығы
1.2 Әлемде алтынды ақша құралы ретінде пайдалану ерекшеліктері
1.3 Әлемдік алтын нарығының негізгі субъкттері
2 Қазақстанның алтын нарығындағы орнын талдау
2.1 Қазақстанда алтынмен операциялар жүргізу тәртібі
2.2 Қазақстанның алтын нарығына талдау
2.3 Қазақстан Республикасының алтын өндірісіндегі мәселелері
3 Қазақстанның құнды металдар нарығындағы рөлін нығайту
3.1 Қазақстан Республикасының алтын нарығындағы перспективалары
3.2 Қазақстанда алтын өндірісі және оның әлемдік нарықтағы рөлі
3.3 Қазақстанда алтын қорын ұлғайту
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Алтын өзінің табиғи бітімі ерекшелігіне сәйкес түрліше металдар
арасында аса бағалы қымбат металл ретінде танылған. Алтын кандай да
болмасын ылғалды, шірінді топырақты жерде жатса да оны тот алмайды, мыс
тәрізді оны жасыл-қошқыл тот баспайды, күміс тәрізді қарақоңырланып
кетпейді. Алтын күн нұрына шағылысқан түрінде сап-сары түсінен ешқашан
таймайды.
Институционалдық көзқарас бойынша асыл металдар нарығы – бұл арнайы
өкілетті банктер және асыл металдар биржаларының жиынтығы. Асыл металдар
нарығы жүйе ретінде жеке секторлардан тұрады. Сектор ретінде тек бір ғана
қаржылық активтердің нарығы түсіндіріледі.
Қазақстан Республикасының Валюталық реттеу және валюталық бақылау
туралы заңына сәйкес, валюталық құндылықтарға шетел валютасы мен валютада
бағаланатын бағалы қағаздардан басқа, келесі асыл металдар кіреді: алтын,
күміс, ақ алтын, платиналық топ металдары (палладий, иридий, родий, рутений
және осьмий) қай түрде, қай күйде болсын. Асыл металдар нарығының негізгі
секторы- алтын нарығы болып табылады. Алтын нарығы – алтынмен келісімдер
жасайтын бірлескен өкілетті банктерді білдіреді. Олар алтынды сатушылар мен
сатып алушылар арасындағы делдал ретінде қатысады және олардың
мәлімдемелерін (тапсырыстар) жинап, өзара уағдаластықтарды салыстырып,
алтынның орташа нарықтық бағамын қояды (әдетте күніне екі рет).
Əлемнің кез келген елі алтынға мемлекеттің ішкі байлығы деп қана емес,
елдің қауіпсіздігін сақтап қалатын құндылық деп қарайды. Себебі, жаһандық
экономикадағы алтын бағасының жылдан-жылға қымбаттауы небір алпауыт елдерді
өз бағыт-бағдарын сол бағалы металдың бағасына қарай түзеп отыруға
мəжбүрлейді. Алтынның басты қасиеті — тауар ретінде айналыстан ешқашан
шықпайтындығы. Өндірілген алтын мұнай немесе газ секілді жағылып, тұтынылып
кетпейді. Сосын, доллар мен евроның сатып алу құны əр кезде əрқалай
жағдайға сəйкес сəт сайын құбылып отырса, алтынның сатып алу құны грамдап
өлшеніп, грамдап бағаланады. Қазақстан Республикасының Статистикалық
Агенттігінің мәліметі бойынша 2010 жылы елімізде 10,336 килограмм таза
алтын өндірілген екен. Бұл осының алдындағы жылмен салыстырғанда, 26
пайызға артық. Ал жартылай өңделген, қоспа түрінде өндірілген алтын көлемі
22,525 килограмды құрапты. Соған қарамастан, Қазақстанның ішкі нарығындағы
алтын мөлшері азайып барады. Өйткені, біздің елдегі алтынды өндіру жүйесі
өнімді сыртқа шығарып сатуға бейімделген. Содан да болар, оны ел ішінде
сатқаннан гөрі сыртқа шығарып пұлдаған анағұрлым тиімді. Себебі, ішкі
нарықта сатылған алтын үшін салық төленеді. Ал, сыртқа сатылатын алтын
салықтық алымнан босатылған. Бір қызығы, елімізде өндірілген ең жоғары
сапалы (999, 9999 пробалы) алтын Швейцарияда біздегіден 2,5 есеге дейін
арзан.
Елімізде Қазақювелир АҚ өз алтын өнімдерін шығарып келеді. Бірақ
нарықты жаулап алды деп айтуға әлі ерте. Зауытта көптеген эксклюзивті алтын
бұйымдарын жасап шығарады. Мұнда қымбат бағалы тастардан жасалған түрлі
өнімдер бар. Вазалар, сувенирлер сатылады. Әр облыста 20 филиалы бар. Бірақ
көбіне дүкендерде тұтынушылар ресейлік өнімдерді сатып алады. Қазақстандық
өнімге деген сұраныс өте аз. Бәлкім, бұл импорт ауруына
шалдыққандығымыздан да болар.
Көріп отырғанымыздай Қазақстан алтын нарығының мәсіелелері әлде көп,
оларды шешіп қарастыру өте маңызды. Сондықтан таңдалған тақырып өз
маңыздылығын, өзектілігін жоғалтпайды.
Алтын нарығы нарықтың басқа түрлеріне қарағанда төтенше тұрақсыз болып
табылады. Болашақта алтын бағасының өзгеруін алдын ала дәл болжау мүмкін
емес. Себебі ол тек бағалық факторларына ғана емес, сонымен қатар әр түрлі
басқа да бағалық емес факторларға байланысты.
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Қазіргі уақытта алтын
халықаралық нарықта төлем балансын реттеу құралы болып табылады (белгілі
салмақтағы құйма түрінде). Алтын әлемнің барлық елдеріне бірдей деңгейде
болатын экономика негізінің бірі болып табылады. Кез келген басқа тауар
сияқты алтын нарығының конъюнктурасы экономиканың әр түрлі сферасындағы
алтынға деген сұраныс пен ұсыныс қатынасымен анықталады. Алтынның түсу
көлемі алтын алу өнеркәсібінің даму деңгейіне, ал ол өз кезегінде оның
минерал-шикізаттық қорының күйіне байланысты болып келеді. Интеграцияланған
күйде конъюнктураға жоғарыда аталған факторлардан басқа экономикалық және
саяси жағдай әсер етеді. Қымбат металдар өндіретін немесе үлкен көлемде оны
қолданатын нақты елдегі, сондай-ақ жалпы әлемдегі алтын құнымен
көрсетіледі. Алтын нарығы – үнемі алтын сату
жүргізіліп отыратын ерекше орталықтар. Алтынды сату, оны тазалау және
құймаларды дайындау бойынша арнайы фирмалар мен банктердің бірігулері
көрсетілген. Басты халықаралық алтын нарығы - Лондон және Цюрих. Осы
нарықтардағы алтын бағасы оның әлемдік бағасы ретінде қолданылады.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі әлемдік
және Қазақстанның алтын нарығы болып табылады. Зерттеу пәні — алтын алу
және сатудың салалық ерекшеліктері. Дипломдық жұмыстың мақсаты:
Қазақстанның алтын нарығын зерттеу және оның әлемдік нарықтағы орны,
сонымен қатар оның даму мәселелері мен перспективалары.
Қойылған мақсаттарға байланысты келесі
міндеттерді шешу қажет: Әлемдік алтын нарығының қалыптасуын және оның
қазіргі жағдайын оқып-үйрену;
- Нарықтағы алтынның негізгі операцияларын қарастыру;
- Әлемдік алтын нарығының субъектілерін оқып-үйрену;
- Қазақстандық алтын нарығының жағдайын және оның даму мәселелерін
талдау;
- Қазақстандық алтын нарығының әлемдік аренадағы даму
перспективаларын ашып көрсету.
Зерттеудің теориялық-әдістемелік негізі ретінде алтын нарығын оқып-
үйренуге, соның ішінде әлемдік алтын нарығы даму мәселелері мен
перспективаларын, салалық ерекшеліктерін анықтауға арналған отандық және
шетелдік ғалымдар еңбегінде қалыптасқан идеялар мен концепциялары
қабылданған.
Дипломдық жұмысты жазудың әр түрлі кезеңдерінде әдістемелік негіз
ретінде жүйелік әдіс, абстрактіліден нақтыға айналуды таным әдісі және
экономика-статистикалық зерттеулердің арнайы әдістері (салыстыру,
салыстырмалы және орташа шамаларды есептеу, топтау, қорытынды
көрсеткіштерді бөлшектеу, жалпылау) қолданылды, бұл дипломдық зерттеулер
мен қорытындыларды негіздеу нәтижелерінің дұрыстығын қамтамасыз етуге
мүмкіндік берді.
Дипломдық жұмыста Қазақстан Республикасының нормативті-құқықтық
актілері, Қазақстанның статистика агенттігінің материалдары бойынша,
мерзімді баспа материалдары, отандық және шетелдік алтын өндіретін
компаниялардың жылдық қаржылық есептері және басқа материалдар қолданылды.
Аналитикалық деректер үшін берілген ақпарат көздерімен қатар Қазақстан
РеспубликасыныңҰлттық банкінің статистикалық деректері, сонымен бірге
мерзімді басылым әдебиеттері негіз болып табылады.
1 Алтын нарығының теориялық негіздері
1.1 Асыл металдың қасиеттері, құндылығы
Алтын (Aurum), Au – элементтердің периодты жүйесінің I-тобындағы
химиялық элемент, асыл металдардың бірі. Реттік нөмірі 79, Атом массасы -
196, 967, Балқу температурасы - 1063ْ С, Қайнау температурасы - 2947 С.
Таза алтын сары түсті, соғылғыш және созылғыш металл, химиялық инертті
элемент. Сыртқы ортаның химиялық әсеріне аса төзімді. Алтынға сілтілер және
жеке қышқылдар әсер етпейді. “Патша сұйығында” және кейбір күшті қышқылдар
қоспасында ериді. Қосылыстарында алтын бір және үш валентті болып келеді.
Табиғатта саф алтын түрінде, тау жыныстарында (5*10-7%), теңіз және мұхит
суында (0.01-0.05 мгт) кездеседі. Кентастардын алтынды ұсақтау, байыту
және зиянды натрий ерітіндісімен өңдеу арқылы алады. Алтынмен басқа
металдырдың бетін жалатады, әшекей бұйымдар жасайды. Тауар өндіруде, сауда-
саттықта басқа заттардың бәрінің нарқы алтынмен бағаланады.
Алтын табиғатта саф түрде кездесетін металл. Алтынның ұсақ түйірлері
кварц ішінде немесе кварц құмы арасында шашыраңкы күйде болады. Алтынның
табиғаттағы қосылысы алтын теллуриді (калаверит) AuTe2 құрамында және
мыстың, қорғасынның сульфид кендерінде болады. Алтын Сібірде, Оралда және
Орта Азия мен Қазақстанда да кездеседі.
Құмда шашылған аз алтынды (тоннасына 2 - 4 грамм) ажыратып алу үшін әр
түрлі әдіс қолданады. Ең оңай, көптен қолданылып келе жатқан әдіс - құмды
ағын сумен жуу, сонда құм қиыршықтары суға ілесіп кете береді де, алтын
ауыр болғандыктан қалып қояды. Екінші бір әдіс -алтынды амальгамаға
айналдыру. Сынап көпшілік металдарды өз ішінде еріте алады, ол ерітіндіні
амальгама дейді. Амальгамадағы алтынды шығарып алу үшін, амальгаманы
қыздырса, сынап ұшып кетеді, оның буын жинап, салқындатып қайтадан іске
қосады. Бірақ бұл екі әдіспен де кұмдағы алтын түгел алынбайды, көп болса,
75% ғана алынада. Бұлардан гөрі тәуірірек әдіс цианид әдісі. Ішінде алтын
қалған жынысты KCN тұзынын, 0,02 - 0,2% ерітіндісімен 2 - 3 рет қайталап
шаймалап жуады.
Комплексті қосылыс құрамындағы алтынды мырыштың жәрдемімен ығыстырып
шығарады. Бұл шыққан алтынды мырыштан тазалау үшін сұйық күкірт қышкылымен
жуады, мырыш еріп кетеді. Күміс сияқты басқа қоспалардан тазалау үшін
концентрленген ыстық күкірт қышқылыменКейде күмістен тазалау үшін
электролиздеуді қолданады - анод - тазартылмаған алтын, катод - таза алтын,
сонда күміс анод шламы түрінде қалады.
Алтын - жұмсақ сары түсті, соғылғыш, созылғыш, жайылғыш, ауыр, жұмсақ
металл. Қалыңдығы, 0,0001 мм фольга жасауға болады.
Алтын жұмсақ болғандықтан таза түрде емес, мыс және күміспен
араластырылған құйма түрінде колданылады. Түрлі алтын заттарды алтын мен
мыстың құймасынан жасайды, ол құймада көбінесе 58,3% алтын болады (ондай
алтын заттардың пробасы 583).
Алтын активтігі тіпті нашар металл, активтік қатарында ол ақырғы
орында тұр. Оттекпен тікелей еш жағдайда да қосылмайды. Сұйық заттардан тек
калий немесе натрийцианидының ерітіндісінде, хлор суында және патша
сұйығында ериді.
Көне тарихтың баяндауына қарағанда алтын адамға тұңғыш танымал болған
металл. Алтын шоғырланған жерлерді алғаш рет мал өсірушілер кездестірген.
Олар малын жаздың шіліңгір ыстық кезінде өзен аңғарларында жайьш жүріп, құм-
қиыршық таст арасында күн көзіне шағылысып, жалынша қызарған заттарды
көріп, таңданған. Сонан оларды жинап, уақыт өте қорытып әртүрлі бұйымдар
жасаумен әуестенген. Алтын өндірудің тұңғыш бастамасы осылай қалыптасқан.
Әдетте, өндірілген алтынды сату, қор жинау, ел ішінде үш тұрпатты
мақсатта жүргізілген. Олар, біріншісі алтынның орталықтандырылған қоры
немесе мемлекеттік қазыналық пен банктердегі алтын, екінші қор - заңды және
жеке тұлғалар иелігіндегі жинақталған алтын. Ал үшінші қор-алтыннан түрліше
әсем бұйымдар жасаумен шұғылданушы зергерлер меншігіндегі алтын. Осылай
түрліше әдіспен жинақталған алтын қоры X ғасырдың сексенінші жылдарында
капитал елдердің орталықтандырылған қорларында шамамен 35 мың тонна, жеке
меншік қорларда шамамен 20-25 мың тонна, бұйымдар жасаумен шұғылданатын
жеке меншікте 25-30 мың тонна, барлығы қолда 80-90 мың тонна алтын
жинақталды. Бірақ алтын қорына байланысты бұл мәліметтің өзі де нақты
жағдайды білдіре алмаса керек. Өйткені, әр ел өзінің ішкі мүддесіне
байланысты мәліметті толық айтпауы да мүмкін ғой. Сол сияқты 60-жылдардың
соңына орталықтандырылған қорда алтынның өткен кезеңдегідей мөлшері
болмады. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының алтын қорының запастары
тоннаны құрайды.
Алтын өзінің табиғи бітімі ерекшелігіне сәйкес түрліше металдар
арасында аса бағалы қымбат металл ретінде танылған. Алтын кандай да
болмасын ылғалды, шірінді топырақты жерде жатса да оны тот алмайды, мыс
тәрізді оны жасыл-қошқыл тот баспайды, күміс тәрізді қарақоңырланып
кетпейді. Алтын күн нұрына шағылысқан түрінде сап-сары түсінен ешқашан
таймайды.
Нарқының әрекет ету ерекшеліктері мен нарықтың талаптарына сәйкес алтын
құйма алтын немесе ұсақ бөлшек түрінде сатылуы мүмкін. Мысалы халықаралық
тұрпаттағы алтын құймасы 400 троя өлшемінде болады. Сатылатын алтынның
салмақтық өлшемі унция аталады. [1;25]
Қазақстанның соңғы бірнеше жылдар бойы нарықтық қатынастардың дамуының
сипаты болып қаржылық нарықтың және жалпы өрістегі оның барлық бөлімдерінің
жедел дамуы болып табылады. Қаржылық нарық – бұл қаржылық активтерді сату
аясы және бұл активтер келісімінің қатысушылары арасындағы байланыс, қарым-
қатынас.
Қаржылық активтер ақшалай құралдар және бұл құралдардың құрылуына
құрал ретіндегі инвестициялық құндылықтар.
Қаржылық актив – бұл нарықтық тауар. Қаржылық активтердің нарықтық
тауар ретіндегі ерекше өзгешелігі болып, оның жоғары ликвидтілігі табылады.
Бұл спекулятивтік операцияларға және нарықтағы ойындарға жағдай жасайды.
Қазақстан Республикасының қазіргі кездегі қаржылық нарығы біршама
өзіндікбөлімдік бөлімшелер жүйесін көрсетеді. Бұл бөлімшелер- біріңғай
қаржылық активтердің нақты топтарының нарығы. Мұндай қаржылық нарықтарға:
– ақша нарығы,
– ссудалық капитал нарығы,
– жылжымайтын мүлік нарығы,
– валюталық нарық,
– асыл металдар нарығы жатады.
Асыл металдар нарығында қосымша қызмет ететін нарықтар асыл тастар
нарығы, бұл нарықтардың келісімінің қатысушыларын экономикалық қарым-
қатынас аясы ретінде анықтауға болады. Жүйелік құбылыс ретінде асыл
металдар нарығын екі көзқарас бойынша қарастыруға болады: функционалдық
және институционалдық жағынан.Функционалдық жағынан асыл металдар нарығы
бұл - алтынды сату және бұл активтермен басқа да коммерциялық және мүліктік
келісімдерді жүргізетін қаржылық орталық. Осыған орай, асыл металдар
нарығын функционалдау асыл металдар мен асыл тастардың өнеркәсіптік және
зергерлік тұтынуын, мемлекеттің алтын қорының құрылуын, валюталық
тәуекелдерден сақтандыру , арбитраждық келісімдер мен свопинг есебінен
пайда табуын қамтамасыз етуі тиіс.
Институционалдық көзқарас бойынша асыл металдар нарығы – бұл арнайы
өкілетті банктер және асыл металдар биржаларының жиынтығы. Асыл металдар
нарығы жүйе ретінде жеке салалардан тұрады. Сала ретінде тек бір ғана
қаржылық активтердің нарығы түсіндіріледі.
Қазақстан Республикасының Валюталық реттеу және валюталық бақылау
туралы заңына сәйкес, валюталық құндылықтарға шетел валютасы мен валютада
бағаланатын бағалы қағаздардан басқа, келесі асыл металдар кіреді: алтын,
күміс, ақ алтын, платиналық топ металдары (палладий, иридий, родий, рутений
және осьмий ) қай түрде, қай күйде болсын. Бірақ зергерлік және басқа
тұрмыстық бұйымдар сонымен қатар табиғи асыл тастар – алмас, гауһар,
сапфир, және александриттер және маржантастардан - басқа.
Осыған орай, асыл металдар нарығы келесі салалардан тұрады:
✓ алтын нарығы;
✓ күміс нарығы;
✓ ақ алтын нарығы (платина);
✓ палладий нарығы;
✓ асыл металдар бұйымдарының нарығы;
✓ алтында бағаланатын құнды қағаздар нарығы.
Жоғарыда айтып кеткенге қарағанда алтынның жалпы әлемдік металлдар
нарығындағы орнын келесі 1 суреттегідей анықтауға болады
Сурет 1 Алтын нарығының әлемдік металдар нарығындағы орны
Асыл металдар нарығының негізгі саласы- алтын нарығы болып табылады.
Алтын нарығы – алтынмен келісімдер жасайтын бірлескен өкілетті банктерді
білдіреді. Олар алтынды сатушылар мен сатып алушылар арасындағы делдал
ретінде қатысады және олардың мәлімдемелерін, тапсырыстарын жинап, өзара
уағдаластықтарды салыстырып, алтынның орташа нарықтық бағамын қояды (әдетте
күніне екі рет).
Алтын нарығы былай жіктеледі:
- әлемдік нарық,
- ішкі ерікті нарық,
- жергілікті бақыланатын нарық (еріксіз). [2;78]
Қазіргі кезде әлемде айналым көлемі бойынша жетекші орында Лондон,
Цюрих, Нью-Йорк, Чикаго нарықтары орын алып жатыр. Лондон және Цюрих
нарықтарында Оңтүстік Амертка Республикасы (ОАР) алтыны сатылады. Жартыға
жуық өткізілетін алтындары одан әрі басқа алтын нарықтарына қайта сатылуға
жіберіледі. Басты болып Лондондық алтын нарығы болып келеді. Ол бес
фирмамен монополияланған – яғни, алтын нарығының ресми мүшелерімен. Нарық
мүшелерінің өкілдері фиксингке алтынның бағдарлық бағасын құруға жұмыс
күнінде екі рет бірігіп жиналады. 1968 жылдан бастап фиксингтегі алтын
бағасы АҚШ долларында белгіленеді.
Ішкі және жергілікті алтын нарығында өнеркәсіптік, зергерлік,
жергілікті инвесторлар мен тезавраторлар (тезавратор – бұл қазына ретінде
алтынды жинайтын жеке тұлға) сұраныстары қанағаттандырылады. Ішкі және
жергілікті нарықта монетамен, медальдармен, ұсақ алтын құймаларымен келісім
басым болуда.
Алтын нарығы асыл металдар және асыл тастар нарығының бөлігі ретінде
Қазақстанда да дамып келеді.
Қазақстанның асыл металдар мен асыл тастар нарығының құрылуының
алғышарты болып ҚР Президентінің 15 қантар 1992 ж. ҚР территориясында асыл
металдар мен асыл металдар бұйымдарын шығару және пайдалану туралы және
Үкіметпен қойылған 24 қаңтардан 1992ж. жарлығы болды. Осы заңнамаға
сәйкес Қазақстан Республикасы территориясында асыл металдар мен асыл
металл бұйымдарын шығару және пайдаланумен олардың өндірісін және тұтынуын
Мемлекет тарапынан қатаң бақылауға алды. Осыған орай асыл металдар, асыл
тастар және олардан шығарылатын бұйымдар биржасын құру туралы сұрақ
туындады. [3;26]
Қазақстанда асыл металдар және асыл тастар нарығының құрылуының
бірінші кезеңі болып:
1.Көрсетілген құндылықтар бойынша коммерциялық банктерге келісім жасау
құқығын беру;
2.Асыл металдар мен асыл тастар биржасын құру.
Қазақстанда асыл металдар мен асыл тастар нарығының одан арі дамуы
мамандандырылған асыл металдар мен асыл тастар нарығының институттарын
құрумен байланысты, сонымен қатар құймалық алтынның физикалық ауыспалылығы,
оны есептеу және сақтау туралы банктік операциялардың дамуына байланысты.
1.2 Әлемде алтынды ақша құралы ретінде пайдалану ерекшеліктері
Түрлі елдерде бірнеше ғасырлар бойы ақшаның рөлін әртүрлі заттар
атқарып келді. Жылдар өткен сайын жалпылама баламалық рөлді алтын атқаратын
болды. Оған себепші оның төменде аталған ерекшеліктері, яғни алтынның:
сапасының біртектілігі, яғни тауар ретінде сапалық қасиеттері сақталады да
құны төмендемейді;
бөлінгіштігі, яғни алтын қандай көлемде болсын өзінің ликвидтілігін
жоғалтпайды;
икемділігі немесе портативтілігі;
сақталғыштығы, яғни сақталу мерзімі шектелмейді.
Сонымен қатар, алтынның тағы бір ерекшелігі – ол сирек кездесетін және
еңбек шығындарын көп қажет ететін металл. Ерекшелігі деп алтынның басқа
тауар сияқты тұтыну құны және өзіндік құны болады. Алтынның тұтыну құны
әсемдік заттарды жасау, әшекейлеу мен безендіру үшін қажет, сонымен бірге
оны өнеркесіпте және т.б. пайдаланады. Алтынның құнын, құнның еңбек
теориясы, оны өндіруге жұмсалған қоғамдық қажетті еңбек арқылы анықтайды.
Алтынның жалпылама баламалық қызметі, оған ғана тән ерекше
қасиеттерге, яғни айрықша тұтыну құны мен құнының болуына
байланысты.Алтынның айрықша тұтыну құны оның басқа тауарларды өзіне
бағындырып, олардың құн мөлшерін белгілеуіне байланысты пайда болады.
Алтынның құны оның ақша ретінде жалпыға ортақ өтімді затқа айналуына
байланысты қалыптасады.
Қазіргі кездегі ақша тұжырымдамалары ХҮІІ-ХҮІІІ ғғ. өмірге келген
теориялармен өзара сабақтас. Оларға жататындар ақшаның металдық, номиналды
және мөлшерлік теориялары.
Бұрынғы теориялар өзгерістерге ұшырап, олардың жаңа түрлері пайда
болды. Бұрынғы теориялар ақшаның шығу тегі, мәні, ақша құнының қалыптасу
мәселелеріне басты назар аударған еді, ал қазіргі кездегі ақша теориялары
нарық экономикасының дамуына ақшаның әсер етуі жөніндегі мәселелерін
зерттейді.
Қымбат металдардың ерекшеліктерін ескере отырып, ақшаның металдық және
номиналды теорияларыпайда болды. Осы теориялар авторларының ақшаның қандай
қызметтеріне басты мән беруіне байланысты бір-бірінен өзгешеленеді.
Ақшаның металдық теориясы капиталдың алғашқы қорлануы кезеңінде пайда
болды. Оның өкілдері У.Стаффорд. Т.Манн, Д.Норс және басқа да
меркантилистер болды. Олар ақшаның қазына құралы және дүниежүзілік ақша
қызметтерін шектен тыс бағалап, соның салдарынан ақшаны асыл металдармен
шатастырды. Мемлекеттің монеталарды көздің қарашығындай сақтауын талап
етті. Ақшаны әлеуметтік қатынастар ретінде емес, оны зат ретінде
қарастырды.
Ақшаның номиналды теориясын Римнің және орта ғасырдың заңгерлері
жасады. Кейінірек оны Дж.Беркли мен Стюарт одан әрі дамытты. Олар ақшаның
металдық теориясын сынады, ал өздері ақшаның айналыс құралы және төлем
құралы сияқты қызметтерін шамадан тыс бағалады.
"Номиналистер" - ақшаны - тауарлар айырбасына қызмет ететін шартты
белгілер, есеп айырысу өлшемдері - деп жариялап, оны мемлекет үкімінің
жемісі ретінде түсіндірді.
Ақшаның мөлшерлік теориясының іргетасын қалағандар Дж.Локк,
Ш.Монтескье, Д.Юм, Д.Рикардо болды. Олар ақшаның құн мөлшері қызметін
жоғары бағалады. Бұл теорияны жақтаушылар:құнның ақшалай өлшемі мен
тауарлар бағаларының деңгейін - айналыстағы ақша массасы анықтайды - деген
пікірді қуаттайды. Ақшаның мөлшерлік теориясын осы заманға лайықты
жетілдіруге үлес қосқандар И.Фишер мен А. Пигу болды.[4;176]
Алтын нарығы қаржы нарығында өте маңызды рөл атқарады. Ол нарық
қатынастарының құрамды бөлігі болып табылады және тауар, ақша, несие,
валюта және т.б. капитал, басқа бағалы металдар мен құнды тастар
нарықтарымен байланысты болады. Қазіргі кезде дүние жүзінде АҚШ, Еуропа
бірлестігімен Жапония алтын- қаржы нарығының ең үлкен қорларын иемденуде.
Алтын өзінің табиғи бітімі ерекшелігіне сәйкес түрліше металдар
арасында аса бағалы қымбат металл ретінде танылған. Алтын кандай да
болмасын ылғалды, шірінді топырақты жерде жатса да оны тот алмайды, мыс
тәрізді оны жасыл-қошқыл тот баспайды, күміс тәрізді қарақоңырланып
кетпейді. Алтын күн нұрына шағылысқан түрінде сап-сары түсінен ешқашан
таймайды.
Алтын нарығының әрекет ету ерекшеліктері мына нарықтың талаптарына
сәйкес алтын қандай түрде сатылады, құйма алтын немесе ұсақ бөлшек түрінде
сатылуы мүмкін. Мысалы халықаралық тұрпаттағы алтын құймасы 400 троя
өлшемінде болады. Сатылатын алтынның салмақтық өлшемі унция аталады.
Тарихта ол Римдік, троялық унция деп аталған. Қазір троялық унция
қолданылуда. Оның өлшемді салмағы 31,101 грамм. Бұл салмақ тұрғысынан
алғанда көп алтын. Ал 1 өлшемі -31,1 грамм алтын деген сөз.
Экономикадағы алтынның құндылығы – оны қаржы, есептесу құралы ретінде
пайдаланады. Көпшілік алтынды ақша - деп те санайды. Экономикада алтын
абсолютті ликвидтілігі бар құрал болып саналады. Адамзат дамыған сайын
ақшаға да көзқарас өзгерді. Алтын экономикада қаржы құралы ретінде бірнеше
жүйелерден өтті.
Заңды төлем кұралы болып табылатын: қағаз және несие ақшалар.Әлемдік
тарихта ақша жүйесінің келесі типтері болған:
- металдық айналым, мұнда ақшалай тауар ақшаның барлық қызметін
атқарады, ал несие ақшалар металға айырбасталады;
- несие және қағаз ақша айналысы, мұнда алтын айырбастамайтын
банкнотамен айналыстан ығыстырылып шығарылды және қазынаға айналды.
Алтын мен күмісітің құндылығы ақша жүйелерінің қалыптасуына да әсерін
тигізді. Металдық айналысқа қатысты аталып өткен екі ақша жүйесі -
биметаллизм және монометаллизмге тән.
Биметаллизм - бұл ақша жүйесінде жалпы құндық эквивалент рөлін заңды
түрде екі металл атқарады. Алтын және күміс монеталар кең көлемде соғылып,
еркін айналысқа түсті, биметаллизмнің үш түрі болды: параллельді валюта
жүйесі, алтын және күміс монеталар арасындағы қатынас. Металдың нарықтық
бағасына сәйкес стихиялы түрде бекітілді: қосарлы валюта жүйесі - бұл
қатынасты мемлекет анықтады; "ақсақ" валюта жүйесі - күміс монеталар алтын
белгісі болып қалыптасты.
Ақша ретінде екі металдың колданылуы жалпыға ортақ эквивалент
табағатына қарама-қайшы болды. Алтын мен күміс арасындағы шекті қатынасты
белгілеуде қиындықтар туды. Қосарлы ақша жүйесін мемлекетаралық реттеу
нәтижесіз болды. Күмістің құнсыздануы нәтижесінде алтын монеталар
айналыстан қазынаға кете бастады.
Монометаллизм - жалпыға эквивалент рөлін бір ғана металл (алтын немесе
күміс) атқаратын ақша жүйесі. Алтын монометаллизмі алғаш рет:
Ұлыбританияда 1816 ж.,
Германияда - 1871-1873 жж.,
Францияда - 1876 -1878 жж.,
Ресей мен Жапонияда 1897 ж.,
АҚШ-та - 1900 ж. белгіленді.
Күміс монометаллизм Ресейде 1834 - 1852 жж.,
Үндістанда 1852 -1893 жж.,
Нидерландыда 1847 - 1875 жж. қолданылды.
Құн белгілерін алтынға айырбастау сипатына байланысты алтын
монометаллизмі үш түрге бөлінді. Алтын монета стандарты, оған алтын
монетасының айналысы, алтынның ақша қызметін атқаруы, құн белгілерінің
еркін алтын монеталарға өсу құны бойынша айырбасталуы және т.б. тән.
Алтын құйма стандарты - Ұлыбритания мен Францияда енгізілді. Мұнда
банкноталар заңмен бекітілген сомманы (Ұлыбританияда - 1700 фунт стерлинг,
Францияда 215 мың франктың құны 12килограмм массасындағы стандарт
құймасының бағасына сәйкес келеді) ұсынған жағдайда алтын құймаларына
айырбасталды.
Алтын девиз стандарты - Германияда, Австралияда, Данияда, Норвегияда
және басқа елдерде бекітілген. Бұл банкноталардың алтынға,шетел валютасына
(девизіне) айырбасталатынын білдіреді. Сөйтіп, бұл стандарт бір елдің
валютасының басқа елдің валютасына тәуелділігін көрсетті.
1929-1933 жж. дүниежүзілік экономикалық дағдарыстың нәтижесінде алтын
монометаллизмнің барлық формалары жойылды. Алтынға айырбасталмайтын
несиелік ақшалардың жүйесі бекітілді. Банкнотаның алтынмен қамтамасыз
етілуі және оны алтынға айырбастау капиталистік елдердің барлығында
тоқтатылды. Сөйтіп, 1972жылы шетел орталық банктері үшін АҚШ долларын
алтынға айырбастау да тоқталды. Ақша эмиссиясын қамтамасыз етуінің негізі
мемлекеттің бағалы қағаздары болды.
Алтын айналысынан айырбасталмайтын несиелік ақшалар жүйесі, ақша бірлігі
құндарының қалыптасу механизміне қарай айырбасталды. Несиелік ақшалардың
номиналдық құны оның нақты құнынан біршама асап тұрады. Эмиссиялық жүйені
реттеу ашық нарықтағы операциялар, міндетті резервтер нормасы, пайыз
мөлшерлемесі, ақша-несиенің басқа да әдістері арқылы, қаржы және валюта
саясатының көмегімен жүзеге асырылады.
Айырбасталмайтын несиелік ақшаларға өту ақша жүйесінің іргетастық
қағидаларының, яғни ақша айналымының объективтік қажеттілігінен артық
айналысқа ақша шығаруды шектеу қағидаларының бұзылуына әкеліп соқты.
Шаруашылық механизмінің құрамдас бөлігі ретіндегі ақша жүйесі қоғамдық
ұдайы өндіріс процесіндегі сәйкессіздіктерге жауап қайырады. Кез келген
сәйкессіздіктер ақша жүйесінін тұрақсыздығына, ақырында ақшаның
кұнсыздығына, инфляцияға әкеп тірейді.
Жалпы мемлекеттік заңдармен реттелген елдегі ақша айналысын
ұйымдастыру ақша жүйесі болып табылады. Әрбір мемлекеттің өзінің ұлттық
ақша жүйесі бар.
Қазақстан Республикасының ақша жүйесі 1995 жылы 30 наурыздағы
"Қазақстан Республикасы Ұлттық банк туралы Қазақстан Республикасы
Президентінің заңды күші бар Жарлығына сәйкес ұйымдастырылған. Жарғы ақша
айналысын ұйымдастыру негізін және формаларын белгілейді, онда ресми ақша
бірлігі, акша белгілерінін эмиссиясы, сонымен қатар монеталарды жасау
тәртібі, ақша айналысын ұйымдастыру және реттеу тәртіптері қамтылады.
Ақша жүйесі келесі элеметтерден тұрады:
Ақша бірлігінің атауы. Қазақстан Республикасының ақша бірлігі ретінде
100 тиыннан құралған 1 теңге болып табылды.
Ақша белгілерінің түрлері. Егер 1991 ж. 1 қаңтарына дейін айналыста
қазыналық билеттер болса, онда қазіргі кезде ҚР ақша белгілері болып
олардың өсу құны бойынша төлемнің барлық түрлеріне қабылданатын банкноттар
мен монеталардан құралады. Олар Ұлттық банктін міндеттемесі болып табылады
және барлық активтермен қамтамасыз етіледі.
Қолма-қол ақшаларды шығарып, олардың айналысын ұйымдастыру және
айналыстан шығаруды Ұлттық банктің қолма-қолсыз ақша эквивалентін алумен
банкнота мен монеталарды сату формасында жүзеге асырады.
Әр елде банктерді ұйымдастыруда ақша эммисия қызметін орындайтын елдегі
ақша-несие саясатын жүзеге асыратын екінші деңгейдегі банктерді
қадағалайтын елдің алтын валюта қорын сақтайтын ақша-несие институты
орталық банк болып саналады.
Жалпы мемлекеттік заңдармен реттелген елдегі ақша айналысын
ұйымдастыру ақша жүйесі болып табылады. Әрбір мемлекеттің өзінің ұлттық
ақша жүйесі бар.
Қазақстан Республикасының ақша жүйесі 1995 жылы 30 наурыздағы
"Қазақстан Республикасы Ұлттық банк туралы Қазақстан Республикасы
Президентінің заң күші бар Жарлығына сәйкес ұйымдастырылған. Жарғы ақша
айналысын ұйымдастыру негізін және формаларын белгілейді, онда ресми ақша
бірлігі, акша белгілерінін эмиссиясы, сонымен қатар монеталарды жасау
тәртібі, ақша айналысын ұйымдастыру және реттеу тәртіптері қамтылады.
Ақша түрлері. Заңды төлем кұралы болып табылатын: қағаз және несие
ақшалар.
Әлемдік тарихта ақша жүйесінің келесі типтері болған:
- металдық айналым, мұнда ақшалай тауар ақшаның барлық қызметін атқарады,
ал несие ақшалар металға айырбасталады;
- несие және қағаз ақша айналысы, мұнда алтын айырбастамайтын банкнотамен
айналыстан ығыстырылып шығарылды және қазынаға айналды.
Металдық айналысқа қатысты аталып өткен екі ақша жүйесі - биметаллизм
және монометаллизмге тән. Биметаллизм - бұл ақша жүйесінде жалпы құндық
эквивалент рөлін заңды түрде екі металл атқарады. Алтын және күміс
монеталар кең көлемде соғылып, еркін айналысқа түсті, биметаллизмнің үш
түрі болды:
-параллельді валюта жүйесі, алтын және күміс монеталар арасындағы
қатынас металдың нарықтық бағасына сәйкес стихиялы түрде бекітілді;
-қосарлы валюта жүйесі, бұл қатынасты мемлекет анықтады;
-"ақсақ" валюта жүйесі, күміс монеталар алтын белгісі болып
қалыптасты.
Ақша ретінде екі металдың колданылуы жалпыға ортақ эквивалент
табағатына қарама-қайшы болды. Алтын мен күміс арасындағы шекті қатынасты
белгілеуде қиындыктар туды. Қосарлы ақша жүйесін мемлекетаралық реттеу
нәтижесіз болды. Күмістің құнсыздануы нәтижесінде алтын монеталар
айналыстан қазынаға кете бастады.
Монометаллизм - жалпыға эквивалент рөлін бір ғана металл (алтын немесе
күміс) атқаратын ақша жүйесі. Алтын монометаллизмі алғаш рет Ұлыбританияда
1816 жылы қолданылды.
Құн белгілерін алтынға айырбастау сипатына байланысты алтын
монометаллизмі үш түрге бөлінді.
Алтын монета стандарты, оған алтын монетасының айналысы, алтынның ақша
қызметін атқаруы, құн белгілерінің еркін алтын монеталарға өсу құны бойынша
айырбасталуы және т.б. тән.
Алтын құйма стандарты - Ұлыбритания мен Францияда енгізілді. Мұнда
банкноталар заңмен бекітілген сомманы (Ұлыбританияда - 1700 фунт стерлинг,
Францияда 215 мың франктың құны 12 килограмм массасындағы стандарт
құймасының бағасына сәйкес келеді) ұсынған жағдайда алтын құймаларына
айырбасталды.
Алтын девиз стандарты - Германияда, Австралияда, Данияда, Норвегияда
және басқа елдерде бекітілген. Бұл банкноталардың алтынға, шетел валютасына
(девизіне) айырбасталатынын білдіреді. Сөйтіп, бұл стандарт бір елдің
валюталы басқа елдің валютасына тәуелділігін көрсетті.
1929-1933 жж. дүниежүзілік экономикалық дағдарыстың нәтижесінде алтын
монометаллизмнің барлық формалары жойылды. Алтынға айырбасталмайтын
несиелік ақшалардың жүйесі бекітілді. Банкнотаның алтынмен қамтамасыз
етілуі және оны алтынға айырбастау капиталистік елдердің барлығында
тоқтатылды. Сөйтіп, 1972 ж. шетел орталық банктері үшін АҚШ долларын
алтынға айырбастау да тоқталды. Ақша эмиссиясын қамтамасыз етуінің негізі
мемлекеттің бағалы қағаздары болды.[5;85]
Алтын айналысынан айырбасталмайтын несиелік ақшалар жүйесі, ақша
бірлігі құндарының қалыптасу механизміне қарай айырбасталды. Несиелік
ақшалардың номиналдық құны оның нақты құнынан біршама асап тұрады.
Эмиссиялық жүйені реттеу ашық нарықтағы операциялар, міндетті резервтер
нормасы, пайыз мөлшерлемесі, ақша-несиенің басқа да әдістері арқылы, қаржы
және валюта саясатының көмегімен жүзеге асырылады.
Айырбасталмайтын несиелік ақшаларға өту ақша жүйесінің іргетастық
қағидаларының, яғни ақша айналымының объективтік қажеттілігінен артық
айналысқа ақша шығаруды шектеу қағидаларының бұзылуына әкеліп соқты.
Шаруашылық механизмінің құрамдас бөлігі ретіндегі ақша жүйесі қоғамдық
ұдайы өндіріс процесіндегі сәйкессіздіктерге жауап қайырады. Кез келген
сәйкессіздіктер ақша жүйесінін тұрақсыздығына, ақырында ақшаның
кұнсыздығына, инфляцияға әкеп тірейді.
1.3 Әлемдік алтын нарығының негізгі субъекттері
Әлемдік алтын өндіруде 2009 жылдың бірінші жартысында ірі жобалардың
жоқтығына, технологиялық тұрғыда оны өндірудің күделілігіне, кендегі металл
мөлшерінің төмендеуіне және өндіріс шығындарының ұлғаюына байланысты алтын
өндіру көлемінің төмендеу ағымы байқалған. Сондай-ақ, геологиялық барлау
жұмыстарына жұмсалатын қаржының 50% дейін ұлғаюы байқалған, бұл алтын
өндіруге жұмсалатын шығындардың өсу қарқынынан жоғары. Алайда, бұл
инвесторлар тарапынан осы металл түрін өндіруге деген сұраныстың сақталып
отырғанын көрсетеді.
Алтынның бағасы белгілі уақыт ағымында дәстүрлі түрде тек сұраныс пен
ұсыныстың фундаментілі сипаттамаларымен ғана анықталмайды. 2005-шы
жылдардың басынан бастап алтынның инвестициялық тартылымдылығының
салыстырмалы жоғарылауымен байланысты басқа да факторлардың әсері күшейе
түсті.
2007 жылдан бастап, алтынды өндірудің төмендеуімен қатар әлемдік
нарықта алтын бағасы 8 жылда 2,5 есеге күрт өсті. Бұл өсу сұраныстын
ұсыныстан едәуір өсуімен түсіндеріле алмайды: нарықта әдетте қажет алтыннан
көбірек ұсыныс болды (сурет 2). Бұндай жағдайда бағалар тек қана төмендеуі
тиіс еді. Алайда бұл орын алған жоқ және баға белгілеудің негізгі факторы
институтционалдық инвесторлардың белсенділігі болып табылды.
сұраныс
ұсыныс
орташажылдық баға
Ескерту: GFMS мәліметтері
Сурет 2Алтынға әлемдегі сұраныс, ұсыныс және баға динамикасы (2006- 2011жж)
Сонымен әлемдегі сары металдың өндіруі, бөлінуі мен тұтынуын бүкіл
жүйесін қамтитын алтын нарығының рөлін анықтайық.
Алтын ұсынысы уақыт жағынан бірқалыпты үш көзді құрастырады:
– өндіру,
– ресми резервтер және
– екінші рет қайта өңдеу.
Осылардың ішіндегі ең инерттісі болып алтынды өндіру көрсеткіші болып
табылады да, ал орталық банктердің ұсынысы экономикалық коньюктураға
сезімтал болып келеді (сурет 3).
Пайдаланған көз: GFMS
Сурет 3 Алтын ұсынысының динамикасы (2006-2011 ж.ж.)
Суреттен көріп отырғанымыздай алтын өндірісі 2007 - 2009 жылдан бастап
төмендеді, бұл кезеңді әлемдегі дағдарыстық жағдай айқын көрінетін болды.
Сол себепке байланысты ресми резервтердегі алтыннын көлемі азая бастады.
Өйткені барлық мемлекеттердің Орталық банктердегі қаржылар дағдарыс
салдарын жоюға бағытталды. Ресми резервтердің рөлін қарастырайық.Өткен жүз
жылдықтың ортасына дейін алтын ресми төлем құралы болды. Ямайкалық
валюталық жүйесінен Бреттон-Вудттық жүйеге көшуімен байлансты алтын әлемдік
айырбас валютасы ретінде қызметін атқаруын қойды, бірақ әлі күнге дейін
халықаралық құн көрсеткіші болып қалатын өзінің резервтік қызметін
жоғалтпады. Орталық банктер мен халықаралық ұйымдар әлемдік алтын
резервтерінің 20%-ын сақтайды.
2010- 2011 жылдардың мәліметтері бойынша алтынның негізгі сақтаушылары
болып АҚШ ФРЖ (федералды резервті жүйесі), ЕОБ (Еуропалық орталық банкі),
және ХВҚ (Халықаралық валюталық қор) болып табылады. (Сурет 4).
Пайдаланған көз: GFMS
Сурет 4Әлемдік резервтер (2010-2011ж.ж.)
Мемлекеттің қанша алтын ұстауы керектігі белгілі жағдайларға байланысты
болады: (сурет 4).
Орталық банктердің жыл сайын жасалатын келісімдер бойынша қаралатын
олардың алтын соммалық сатуы белгілі көлемнен аспауы тиіс (мысалы, 2010
жылы – 500 тонна болды), сондықтан олардың ұсынысы шектеулі болады. Нарық
қатысушылары стаудың жарияланған көлеміне жауап қайтарып, оның негізінде өз
стратегияларын құрайды.[6;48]
Алтын нарығындағы тағы бір субъекттер қайта өндеушілер. Олардың рөлін
атқаратын жеке тезавраторлар мен зергерлік фабрикалар және стоматологиялық
мақсатпен алтынды пайдаланушылар. Өнеркәсіптік өндіру кезінде алтын
бұзылуға аз ұшырайтындықтан, оның екінші қайтар өңдеуі осы металға
ұсынысында өндіруден кейін екінші орында. Екінші қайтара өңдеуге зергерлік
бұйымдардан, электротехника бөлшектерінен және ескі механизмдерден құралған
алтын лом жіберіледі.
Екінші қайтара өңдеу таралуы барлық мемлекеттерде бірдей емес, бұл
саладағы көшбасшы болып азиаялық елдер болып табылады. Әсіресе, зергерлік
бұйымдардың даналық қайта сатуы жиі таралған, көбіне олар қайта балқытуға
жіберіледі.
Екінші қайтра өңдеу көлемі нарықтық коньюктура өзгерістеріне өте
сезімтал болып келеді: алтын лом ұсынысы экономикалық дағдарыстарда алтынға
сұраныспен бірге өседі.
Графикте алтын ломының әлемдік ұсынысының төмендеуі дағдарыспен тұспа-
түс келетіні бейнеленген, өйткені АҚШ пен азиаттық мемлекеттердің алтын
ломының әлемдік ұсынысы құрылымында негізгі үлесін алады. (Сурет 5)
Пайдаланған көз: GFMS
Сурет 5 Алтын лом ұсынысының динамикасы (2006- 2011жж.)
Алтынды өндіру – оның ұсынысын қалыптастыратын негізгі көзі. Алтынды
өндіруді негізгі екі типке айырамыз: ұсақ тастық (россыпной) және
рудалық.Ұсақ тастықтардың алынатын қайнар көзі ғаламшарымыздың алтынның
негізгі қайнар көзі деп аталынғанымен, оны өнеркәсіптік тәсілмен өңдеу
әдетте рентабельсіз болып келеді.
Ұсақ тастық алтынды өндірудің орташаәлемдік көрсеткіші 7%. Ресей ұсақ
тастық алтынның қоры бойынша әлемдегі көшбасшы болып келеді, ол жылына
орташа 16 %-ын өндіреді. Ал рудалық қайнар көздерді өңдеу – алтынды
өндірудің ең масштабты және ең тиімді тәсілі болып табылады. (әлемде
алтынның 93 %-ы рудалық тәсілмен алынады, ал Ресейде – 84%-ы).
Адамзаттың тарихында, орташа есеппен 158 мың тонна алтын өндірілген,
оның үштен-бірі – 1958 жылдан кейін. Алтын игерудің көлемі инертті
болғандықтан, алтын ұсынысы қысқа мерзімді кезеңде біршама тұрақты болып
келеді. Ал ұзақ мерзімдісінде соңғы 30 жылда салмақты құрылымдық
өзгерістерге ұшырады. Ең бастысы бұл оның географикалық құрылымы. Егер 1980
ж. алтынды соммалық өндіру Батыс елдеріне 944 тонна, ал Оңтүстік Африка
Республикасында– 675 тонна (дамыған елдердің өндіруінің 70%-ынан астам)
келсе, 1990 жылы Оңтүстік Африка Республикасында, тек 605 тонна
өндірілді,2006 ж. 1970-ші жылдармен салыстырғанда өндіру біршама 70%-ға
қысқарды (800 тоннадан 254-ке) және мемлекет әлемдегі ең ірі өндіруші
позициясынан айырылып қалады.
Оңтүстік Африка Республикасының орнына жаңа көшбасшы – Қытай келді. Ол
сол жылы 270 тонна сары металл өндірді.1990-шы жылдардың басында әлемдік
нарықта өздерінің үлесін, АҚШ, Австралия сияқты елдер біршама көбейтті. АҚШ-
та өндіру жылына 294 тоннаға дейін өсті, (80-ші жылдардағы көрсеткіштерден
10 есеге артық), Австралияда –244 тоннаға дейін (14 есеге артық). Сонымен
қатар, Тынық мұхитының оңтүстік-шығысында жаңа ірі алтын өндірушілер пайда
болды - Филиппины, Папуа – Жана Гвинея және Индонезия, сонымен қатар Латын
Америкасында.Мысалы, Индонезия 1992 ж. 2 тонна алтын өндірді, ал 2006 ж. -
114 тонна өндіре бастады. Перуде алтын өндіру соңғы жиырма жылда 18
тоннадан 2010 жылы 203 тоннаға дейін өсті.
Маңызды тенденцияларының бірі болып, кедей мемлекеттердің өндіру өсімі
болып табылады, олардың көбі тек алтын экспортымен ғана өмір сүреді.
Мысалы, Ганада экспорт көлеміндегі алтынның үлесі үштен-бірі болса, Малида
жартысын алады. [7;55]
2010 жылғы қорытындылар бойынша, әлемдік алтын өндіріснің 64 %-ын 8
мемлекет құрайды. (сурет 6).
Пайдаланған көздер: U.S. Geological Survey, Mineral Commodity Summaries
Сурет 6 Негізгі алтын өндірушілер (2010 ж.)
Келтірілген мәліметтердегідей, алтынның көбі азиялық елдермен
тұтынылады және осы елдердің әлеуеті өскен сайын алтын әлемдік нарықта
тұтынудың маңызды категориясы болады. Жалпы тұтынушы-елдерді екі топқа
бөлінеді:
Біріншісі – көбіне өнеркәсіптік мақсатта қолданылатын техникалық
дамыған елдер (Жапония, Германия,АҚШ). Екіншісі - тұтынудың көбі зергерлік
өндіріске бағытталған елдер (Италия, Португалия, Қытай, Үндістан, Азия
елдері, Оңтүстік және Солтүстік Африка).
Алтынды тұтынуды негізгі төрт сегментке бөлінген: зергерлік өндіріс,
өнеркәсіптік мақсатта тұтыну, инвестициялық сұраныс ,биржвлық қор (Сурет
7).
Пайдалынылған көз: GFMS
Сурет 7 Тұтыну құрылымы (2010 жыл)
Зергерлік өндіріс. Зергерлік өндіріс алтынды өндірудегі тарихи ең алғаш
және ең ауқымды өнімді қолданылуы болып табылады: оған әлемнің сұранысының
60%-ына шейін келеді. Зергерлік бұйымдарға әлемнің сұранысы маусымдық
ауытқуларға сезімтал (Сурет 8). Өкінішке орай қазіргі күнгі зергерлік
бұйымдардың тұтынуы көлемі туралы мәліметтер кездеспейті. Бұнын себебі
алтын стратегиялық жағынан өте маңызды тауар болып табылады және жеке
тұлғалар өз колдарындағы алтынның нақты көлемін жариялауға асықпайды, бірак
эксперттердін бағалауы бойынша бұл көрсеткіш жылдан жылға өсіп бара жатыр.
Пайдалынылған көз: GFMS
Сурет 8 Зергерлік бұйымдардың маусымдық тұтынуы (2001-2007 жж.)
Өнеркәсіптік тұтыну. Өндіріске (көбіне электротехника мен медицинаға)
әлемдік сұранысының 12%-ы ғана келеді. Алтын электротехникалық контактте
айырбасталмас құрал болып табылады.
Микроэлектроникада алтын өткізгіш және т.б.-да қолданылады. Алтын
ядерлік зерттеулерде нысана ретінде қолданылады. Және тағы өте көп өндіріс
салаларында қолданылады және алтын Е175 ас қосындысы болып тіркелген.
Электроника өнімдерінде алтынның өнеркәсіптік тұтынуына 7%-дай келеді,
2% стоматологияға. Стамотологияда алтын балқымаларын шығарудағы көшбасшы
елдер Жапония, АҚШ және Германия. Өнеркәсіптік өндірісте көшбасшылар
Солтүстік Америка, Батыс Еуропа және Шығыс Азия.
Инвестициялық сұраныс. Алытн тек байлық символы сияқты ғана емес,
сонымен қатар аткив- яғни теріс экономикалық жағдайларда баспана болып
қолданылады. Салымдардың негізгі себебі – әлемдік нарықта тұрақсыздық
жағдайында құнсызданудан қорғаныш болып табылады.
Инвестициялық сұраныс катализаторлары болып доллар волатильдігі,
инфляциялық күтімдер, геополитикалық тұрақсыздық және диверсфикацияға
қажеттілік: инвестициялар, көбіне жекелері көбейеді, ал зерегрлік тұтыну
10 пайыздық пункnке азаяды. (Сурет 11).
Алтынға инвестициялау жолдары. Салымдарды алтынға физикалық алтынға
(инвестициялық және нумизматикалық монеталар, слитоктар, зергерлік
әшекейлер),және алтын бағалы қағаздарына инвестициялауға болады.
Таза
инвестициялар
Инвестициялар
Стоматология
Өнеркәсіп
Зергерлік
өнеркәсіп
Пайдалынылған көз: GFMS
Сурет 9 Алтын тұтынуының динамикасы (2006-2008 жж.)
Физикалық алтынға инвестициялау. Физикалық алтынға инвестициялаудың
бірнеше тәсілдері бар, соының бірі – банкте алтын шотты ашу. Инвестор
жауапкершілік сипатта шот ашуға құқылы, бұл жағдайда банк салымшыға
алтынның идентификациялық сипаттамаларын береді (проба, нөмір, көлемі)
немесе обезличенный металликалық шот(оның жабылуына дейін инвестор нақты
физикалық алтынға ие болмайды. Немесе басқа жол – алтынның идентификациялық
сипаттамалары мен оның иесінің құпия коды бар алтын сертификаттар, атаулы
бағалы қағаздарды сатып алу.
Бұған қоса алтынға салымдарды салудың тағы бір жолы - шот
аккумуляциясының жоспары (GAP), мұнда әр ай сайын инвестор шотынан белгілі
сомма алынып, нарықта жағдайға қарамастан, әр күн алтын сатып алынады.Бұның
нәтижесінде, алтынды қолайсыз уақытта ірі соммаға сатып алу тәуекелі
азаяды.
Алтынға сенімхат беру– бұл алдынғы қатарлы банктердің ірі
инстутционалдық инвесторларға берілетін құралы.Бұл гибридті құрал, өзінің
ішінде тұрақты табыс алу мүмкіндігі бар алтынға салым салу пайдасы
кірітіретін құрал.
Бағалы қағаздарға инвестициялау – деривативтерді(фьючерс, опцион,
варрант), алтын өндіретін компаниялардың акцияларын сатып алу немесе алтын
қорға салымдарды айтамыз.
Алтын қорлар(GETF’s) – алтын активтерге құралдарын салатын ерекше
институт. Қорлар оларды инвестициялық стратегияларға байланысты бөледі.
Консервативті стратегия тәуекелді белгілі дәрежеде ұстап тұруды көздейді,
мысалы, минимум үш елдің активтеріне салу арқылы активтер диверсификациясы
арқасында. Агрессивты стратегия мақсаты – табыстылық максимизациясы.
[8;115]
Агресивті қорлардың іс-әрекетінің екі типін айырамыз: ең үлкен
Пайдаланылған көз: www.finam.ru
Сурет 10 Қор алаңдарының құлауы, алтын бағасының өсуі
табыстылығы бар (Алтын өндірідің ең аз шығындары бар алтын өндіретін
компаниялар акция) құралдарға салу және белгілі кезең үшін айналымды
көбейту (операциялардың жылдық көлеміактивтер коэффициентін өсіру).
Алтынға инвестициялаудың келесідей факторлары бар:
Біріншіден, алтын тезаврациялық бағалыққа ие, екіншіден, портфель
волатильдігін төмендетеді(алтын құнына инфляциялық тәуекелдерді қосу
арқылы), үшіншіден, әлемдік нарықта тұрақсыздық жағдайында инвестициялардың
альтернативті бағыты. Кейбір экономисттер алтынды ақшаның жоғарғы формасы
- деп атап, әлем қиналғанда соған жүгінеді деген көзқараста.Тап бұл
жағдай соңғы дағдарыс кезінде орын алды. Көптеген нарықтардың активтері
құлағанда, алтын жалпы тенденцияға сай болған жоқ (Сурет 11).
Инв инвестициялар үлесі
Шығындар, млн. долл.
Пайдалынылған көз: GFMS
Сурет 11 Алтынға инвестициялар динамикасы
Алтынға бағалар көтеріле ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz