Қылмыстық жалғандық жасаудың қылмыстық - құқықтық сипаттамасы
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
1 ТАРАУ. Қызметтік жалғандық жасаудың қылмыстық – құқықтық және
криминалистикалық сипаттамасы.
1. Қазақстан Республикасында қылмыстық жалғандық жасауға байланысты
жауаптылықты көздейтін заңнамалардың даму тарихы
2. Қызметтік жалғандық жасаудың қылмыстық – құқықтық сипаттамасы.
3. Қызметтік жалғандық жасаудың криминалистикалық сипаттамасы.
2 ТАРАУ. Қызметтік жалғандық жасауды ашу және тергеу әдістемесі.
2.1. Қызметтік жалғандық жасауды ашу ерекшеліктері.
2.2. Қызметтік жалғандық жасауды тергеу әдістемесі.
Қорытынды.
Қолданылатын әдебиеттер.
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Тәуелсіздік алған
алғашқы күннен бастап Жаңа Қазақстан өзінің дербес даму жолын таңдап,
жылдан жылға әлемдік қоғамдастыққа барған сайын зор құрмет пен беделге қол
жеткізе отырып, алға қарай нық сеніммен ілгерілеп келеді[1].
Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және
әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырды: оның ең қымбат қазынасы-адам және
адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары[2], деп Қазақстан Республикасы
Конституцияның 1-бабында бекітілген. Осының айғағы ретінде еліміздің
мызғымас іргетасы қаланып, әлемдік деңгейде Біріккен Ұлттар Ұйымының толық
мүшесі болып, басқа да белгілі өркениетті халықтар қатарындағы терезесі тең
елге айнала бастадық.Қазақстан Республикасында мемлекеттік құқықтық
реформаның талаптарына сай кәсіпқойлық негіздегі мемлекеттік қызмет
институты дүниеге келіп, оның нормативтік құқықтық реттелуі базасы
жасалып, жетілдіріліп келе жатыр.Егемен елімізді осындай жоғары деңгейге
жеткізу жолындағы әлеуметтік, экономикалық, құқықтық және саяси реформалар
табысқа жетуде.Бірақ та, қазіргі кезде қылмыстың өсу тегі, оның ішінде
экономика сферасындағы қылмыстар, елде жүргізіліп жатқан реформалардың
нәтижелеріне жағымсыз әсер етеді.Экономикалық қылмыстық-халықтың
материалдық әл-хуатының және экономиканың дамуына кедергі жасаудың бірден-
бір себебі. Экономикада құқықтық тәртіп орнатпайынша даму туралы сөз айту
қиын.Құқық жеке мүліктің сақтауын және дамуын қамтамасыз ету қажет.Көп
жағдайларда жеке меншік пен экономика мүдделерін қорғау,қылмыс құқығы мен
қылмыстық іс жүргізу құқығының араласуын қажет етеді.
Егеменді еліміздің өркендеп-гүлденуіне және жоғары дамыған мемлекеттер
қатарына қосылуға кедергі жасайтын мемлекеттік қызметшілердің заңсыз
әрекеттері мен жеке басының мүддесі мемлекет мүддесінен жоғары қоятын
мемлекеттiк қызметтер атқаруға уәкiлеттi адамның не оған теңестiрiлген
адамның, лауазымды адамдар және жауапты мемлекеттiк лауазым атқаратын
адамдар, яғни мемлекеттік аппараттың жоқ емес. Олар тек қана тікелей
материалдық зиян келтіріп қоймай, сонымен бірге азаматтардың билік пен
басқарудың мемлекеттік институттарына деген сенімсіздікті туғызады.
Қазақстан Республикасының “Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес” заңының
қабылдауымен Қазақстан Республикасында мемлекеттік аппараттарда лауазымды
тұлғалардың қызметтік қылмыстармен күресу өзекті болып отыр.
Қызметтік жалғандық жасау - мемлекеттік қызмет пен мемлекеттік басқару
мүдделеріне қарсы сыбайлас жемқорлық және өзге де қылмыстар жүйесіндегі ең
көп жасалынып жатқан қылмыстың түрі және қызметтік қылмыстардың ішінде кең
тараған қылмыстардың бірі болып келеді.Бұл қылмыс түрі мемлекеттік
аппараттың барлық саласында жасалу мүмкін.Бұның қауіптілігі
қоғамға,жалпылай және жекелей алғанда азаматқа зиян келтіре отырып,
мемлекеттік аппараттың қалыпты жұмыс жасалуын бұзады.Осы қылмыстың маңызы,
мемлекеттік қызметтер атқаруға уәкiлеттi адамның не оған теңестiрiлген
адамның, лауазымды адамдар және жауапты мемлекеттiк лауазым атқаратын
адамға мемлекеттік аппарат жүйесіндегі қызметтік жағдайымен берілген
құқықтары мен өкілеттіктерін теріс пайдалануда.Тәжірбие
көрсеткендей,экономикаға ең көп зиян әкелетін “ақжағалық”
(беловоротничковые) қылмыстары,ал олармен күресу өте қиын,оңай емес.Бұл
қылмыстың криминалды-әлеуметтік жағдайы мен жалпылама түсінігі Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодекстің “Мемлекеттік қызмет пен мемлекеттік
басқару мүдделеріне қарсы сыбайлас жемқорлық және өзге де қылмыстар” 13-
тарауында көзделген.Яғни осы қылмыс сол уақытта терең нигативті
жағдайлардың жарық көрсетілуі мен жалпы қоғамға қауіпті құбылыс-сыбайлас
жемқорлық болып табылады. Дипломдық жұмыс тақырыбының мақсаты Қазақстан
Республикасыда қызметтік жалғандық жасау үшін қылмыстық жауаптылықты
көздейтін заңнамалардың даму тарихы. Мемлекеттiк қызмет пен мемлекеттiк
басқару мүдделерiне қарсы сыбайласжемқорлық және өзге де қылмыстар
жүйесіндегі, қызметтік жалғандық жасау қылмысының субъектісі болып
мемлекеттiк қызметтер атқаруға уәкiлеттi адам, не оған теңестiрiлген
адамның, лауазымды адамдар және жауапты мемлекеттiк лауазым атқаратын
адамдар жасайтын қылмысымен күресудің қылмыстық-құқықтық және
криминалистикалық мәселелерін қарастыру және мақсаты қызметтік жалғандық
жасау қылмысының субъектілерінің қылмысты жасау тәсілдері және дәлелдеуге
жататын мән-жайлар мәселелерін, сонымен қатар, осы қылмыстың тергеу, яғни,
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодекстің 314-бабында көзделген
қылмыстың тергеу әрекетінің үлгілерін жазып көрсету ғана емес,сонымен қатар
бастапқы мен келесі сатыларға жататын тергеу әрекетінін жүргізудегі
тактикалық құралдарды пайдалану,ұйымдастыру шаралары мен тергеудің әр
сатындағы жоспарлау ерекшеліктерің әдістемесін жетілдіруге бағытталған
ұсыныстарды жасауға тырысамын.Бірақ та ғылыми әдебиеттерге, сот және тергеу
тәжірибесіне шолу нәтижесінде бұл қылмыстың жекелеген түрде де зерттеу
тәсілдері жоқ екеніне көзім жетті, сонымен қатар қызметтік жалғандық жасау
қылмыстың зерттеу тәсілдері құқықтық сала әдебиеттерінде тиісті деңгейде
жазылмаған. Осыған байланысты бұл жұмысымда маған осы қылмысты зерттеу
тәсілдерін қиынға түсуде, оған қарамастан мен неғұрлым кеңінен ұсынуға
тырысам.Қарастырылып отырған проблеманың өзектілігін ескере отырып, алға
қойылған мақсатқа сүйеніп, дипломдық жұмыстың негізгі міндеттерін келесідей
белгіледік: 1.Қызметтік жалғандық жасау үшін қылмыстық жауаптылықты
көздейтін заңнамалардың даму тарихы. 2.Қызметтік жалғандық жасау
түсінігінің мәнісін ашумен бірге объект және объективтік жағының белгілері,
сонымен қатар субъект және субъетивтік жақтарын табу; 3.бұл қылмысының
криминалистикалық ерекшеректірін қарастыру; 4.қызметтік жалғандық жасау
қылмысының ашу мен тергеу әдістемесін зерделеу.
Дипломдық жұмыстың міндеттері. Қарастырылып отырған проблеманың
өзектілігін ескере отырып, алға қойылған мақсатқа сүйеніп, дипломант
зерттеудің алдына мынадай негізгі міндеттерді қоюды жөн деп санады:
– қызметтік жалғандық жасау қылмысының субъектілерінің қылмыстық іс-
әрекеттерімен күресудің криминологиялық және қылмыстық-құқықтық
мәселелері мен қылмыстық-құқықтық күрестің тәжірибесін талдау;
– қызметтік жалғандық жасау қылмысының субъектілерінің қылмыс жасауға
мүмкіндік жасайтын факторларды анықтау және механизмін зерттеу.
Зерттеудің объектісі болып қызметтік жалғандық жасау қылмысына
байланысты қоғамға қауіпті, заңға қайшы іс-әрекеттер табылады. Сондай-ақ,
зерттеудің объектісіне олармен күрестің қылмыстық-құқықтық және
криминологиялық шаралары кіреді.
Зерттеудің нәрсесін қызметтік жалғандық жасау қылмысын субъектілердің
қылмыстық әрекеттермен күрес жүргізуі бойынша құқық қорғау органдарының
қазіргі қолданыстағы қылмыстық заңды іс жүзінде қолдануын бір мақсатқа,
яғни мемлекеттік қызмет мүдделерін қорғауға бағытталған іс-қимылы құрайды.
Дипломдық жұмыстың эмпирикалық және теориялық негіздерін шындықты
түсінудің жалпы философиялық әдістері құрайды. Оларды қолдану мемлекеттік
қызмет мүдделеріне қарсы жасалатын қылмыстардың анағұрлым кең етек жаю
жолдарын зерттеуге мүмкіндік береді. Дипломдық жұмысты зерттеуде осы
әдістерді негізге алу бір жағынан мемлекеттiк қызмет пен мемлекеттiк
басқару мүдделерiне қарсы жасалатын сыбайлас жемқорлық
және өзге де қылмыстардың нақты фактілерін зерттеуге мүмкіндік берсе, ал
екінші жағынан оны нақты бір тарихи (мемлекеттік билік, басқару) жағдайдағы
құбылыс ретінде қарастыруға мүмкіндік береді.
Зерттеудің жалпы әдістемелік негізін жалпыға бірдей диалектикалық әдіс,
таным құрайды. Зерттеу барысында формальдық қисынды әдісті (талдау, синтез)
түрлі тәсілдерін қолдану ескерілді.
Дипломдық жұмыстың негізгі тұжырымдамалары мемлекет және құқық
теориясы, қылмыстық құқық, әкімшілік құқық, азаматтық құқық, қылмыстық және
азаматтық іс жүргізу құқығы ғылымдарының жетістіктеріне негізделеді.
Дипломдық жұмыстың нормативтік-теориялық базасын Қазақстан
Республикасының Конституциясы; қылмыстық, қылмыстық-атқарушы, қылмыстық іс
жүргізу және әкімшілік заңдары; Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының
нормативтік қаулылары; мемлекеттік қызмет мәселелері жөніндегі Қазақстан
Республикасының Заңдары, сонымен қатар мемлекеттік қызмет мүдделеріне қарсы
қылмыстық-құқықтық күрестің проблемаларын реттейтін Қазақстан Республикасы
Президенті Жарлықтары мен Парламентінің нормативтік құқықтық актілері;
мемлекеттік қызмет мүделеріне қарсы қылмыспен қылмыстық-құқықтық күрес
мәселелері жөніндегі үкімет қаулылары және құқық қорғау органдарының
ведомствалық нормативтік құқықтық актілері; мемлекеттік қызмет мүдделеріне
қарсы қылмыстар туралы мәліметтік есеп шолулары, жинақтары, құжаттары;
сонымен қатар басқа да заңдар және заңнан туындаған актілер құрады.
Дипломдық жұмыс тақырыбының теориялық және практикалық маңыздылығы,
оның тұжырымдары мен ұсыныстары қызметтік жалғандық қылмысын жасаушы
субъектілер мемлекеттік қызметтер атқаруға уәкілетті адам не оған
теңестірілген адамның, лауазымды адамдар және жауапты мемлекеттік лауазым
атқаратын адамдардың қылмыстық іс-әрекеттеріне сәйкес және тиімді
шараларын өңдеу үшін қажетті алғышарттарды құрады. Дипломдық жұмыстың
тұжырымдары мен ұсыныстары:
– қызметтік жалғандық жасау қылмысын жасаушы субъектілер мемлекеттік
қызметтер атқаруға уәкілетті адам не оған теңестірілген адамның,
лауазымды адамдар және жауапты мемлекеттік лауазым атқаратын адамдар
қылмыстармен қылмыстық-құқықтық күрес саласында қылмыстық заңды одан
әрі дұрыс түсінуге мүмкіндік береді;
– қызметтік жалғандық жасау қылмысын жасаушы субъектілер лауазымды
адам мен мемлекеттік қызметтер атқаруға уәкілетті адам не оған
теңестірілген адамның, лауазымды адамдар және жауапты мемлекеттік
лауазым атқаратын адамдар қылмыстармен қылмыстық-құқықтық күрес
жүргізетін құқық қорғау органдары, ұқсас, бәсекелес құқықтық
нормалдарды дұрыс айыра білуі және оларды дұрыс қолдану үшін
теориялық білімді толықтырады.
1 ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАЛҒАНДЫҚ ЖАСАУ ҚЫЛМЫСЫ
ҮШІН ЖАУАПТЫЛЫҚТЫ КӨЗДЕЙТІН ЗАҢНАМАЛАРДЫҢ ДАМУ ТАРИХЫ.
1.1. Қазақ халқының әдет-ғұрпының сипаттамасы және мемлекеттік
қызметшілердің қылмыстық жауаптылығын көздейтін заңдамалардың даму тарихы.
Қазақтың әдет-ғұрып құқығын оқып-үйренуде Қазақстан Республикасының
бірқатар құқық мәселелерін, соның ішінде қылмыспен күрестегі қылмыстық
заңдылықтарды толық түсінудің, тәжірибелік мағынасы өте зор. Көшпелі
қағамдағы мәдениет, оның қомақты бөлігі әдет-ғұрып нормалары ерекше бір
құбылыс. Олар өзгеше бір әлеуметтік кеңестіктің, қоғамдық өмірдің
көріністері,сондықтан олардың параметрлері, өлшемдері мемлекет заңдарынан
бөлек болатын. Әдет ғұрып құқығы нормаларын ұғынып, түсіну үшін олардың
ішкі мәніне сай көзқарас, зерттеу әдісьері керек3.
Қазақтың әдет-ғұрып құқығын зерттеуге байланысты бірқатар еңбектер
жарық көрді. Олардың ішінен айрықша орын алатыны Т.М. Култелеевтің 1955
жылы шыққан Уголовное обычное право казахов атты монаграфиясы. Бұдан соң,
тәуелсіздік алып, егеменді ел болғанан кейін, қазақтың әдет ғұрып
нормаларына арналған бірқатар еңбек жарық көрді4.
Тарихтан өткенді еске алу үшін ғана емес, сонымен қатар
келешегімізді бағамдау үшін де еріксізден кешегімізге көз тікізетін тұстар
бар5 деп Қазақстан Республикасының Президенті Қазақстан халқына
жолдауында атап өткен болатын. Соған орай, әр халық тарихи тұрғыдан алғанда
өзінің өткендегі жолын саралау, қазіргі болмысын анықтау қажет. Бұл оның
болашақта қай жолмен жүретінін аңғаруға жол ашады.
Бірақ лауазымды қылмыстар ұғымында жүз жыл ішінде болған өзгерістер,
белгілі тарихи, қоғамдық қатынастар облысындағы белгілі өзгерістер, оның
ішінде тарихи аренада жаңа қоғамдық қатынастардың пайда болуы себеп
болады.
Лауазымды қылмыстардың табиғаты ұғымында болған өзгерістерді
түсінуге, осы қылмыстардың тарихын оқып білу негізінде ғана жетуге
болады6 деп профессор Б.С. Утевский жазды.
Революцияға дейінгі Қазақстанда құқықтық нормалардың үш түрлі жүйесі
қатар қолданылды. Олар - қазақ халқының әдеттік құқысы, яғни әдет ғұрып
нормалары, отаршыл Ресей патшылығының нормалары, ислам діннің нормалары -
шариғат заңы еді. Қылмыстық жіне азаматтық істердің бір бөлігін билер,
олрдың съездері (қазақтың сол ідеттік правосының) еш жерде жазылмаған
заңдары бойынша қарады. Құқықтың бұл үш жүйесі түгелімен қазақ бай-
феодалдарының мүддесін қорғады. Сондықтан да қарапайым халыққа мүлдем жат
болды.
Қазақ хандығының заңдары Жарғы деп аталды. Қазақша жарғы әділдік
деген ұғымды білдіреді 7.
Қазақ хандығының іргетасын қалаушы хандардың бірі Қасым хан (1511-1523
ж.ж.) жоғарыдағы саяси жағдайға және халық бұқарасы мен билер тобының
тілегіне негіздеп, қазақ халқының ежелгі әдет - ғұрыптық ереже тәртіптеріне
мәнді өзгерістер енгізіп, дамытып, билер кеңесінде ақылдаса отырып, жарғы
заңын жасады. Қасым ханның қасқа жолы бір ғасырдай атқарылған соң,
Жарғыға тиісті толықтырулар мен өзегрістер енгізіліп, Есім ханның тұсында
Есім ханның (1598-1645 ж.ж.) ескі жолы деп аталған.
Ел аңыздарында сақталған деректерге қарағанда, Есім ханның тұсында
Қасқа жолға қосылған жаңалық: хан болсын, ханға лайық заң болсын; батыр
болсын, жорық жолы мақұл болсын; ... деген ережелер болған екен. 8.
Тәуке хан билік жүргізген 17 ғ. соңы мен 18 ғ. басы еліміздің рухани
жетілуімен, бірлігімен және гүлденуімен ерекшеленеді. Белгілі тарихшы
А.И.Левшин, Тәукенің тұсында қазақтардың жүрегі ашық болды, мейірбандыққа
толы болды деп жазды. Ол қазақ ордаларының ұйтқысы бола тұрып қантөгістен
қажыған халқын тоқтатып, тайпаларды татуластырды, баршаны күштілерге
бағынуға уағыздады, ал күштілерді өзі тоқтатып, барашаға бірдей заң
шығарды 9 ол Тәуке ханның Жеті жарғысы деп аталатын заңдар болды. Бұл
заңдар сол заманда ислам дінін тұтанатын Күншығыс пен Орта Азияның
бірсыпыра елдердегі феодалдық мемлекеттер мен хандықтарда жаппай қолданылып
отырған ислам дінінің шариғат заңынан мүлдем басқаша болатын. Бұл қазақ
хандығының ерекше тарихи әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдайының
туындысы еді.
Сібір қазақтары туралы Жарғының 220 параграфында Егер билердің
негізсіз шешім қабылдауы, олардың қызмет бабын пайдаланумен ұштаса, онда
оларды жауаптылық пен жазаға тарту керек (Выписка из Устава о сибирских
киргизах. 1822.22 июня №7) деп жазылған. Осының өзі сол дәуірде мемлекеттік
басқару саласындағы адамдардың, атап айтқанда билердің заңсыздығы, шешім
қабылдаудағы бұрмалаушылығтарды т.б. әрекеттері үшін жауапталақ
көзделгендігінің ділелі.
19 ғасырдың бірінші жартысында патшалық үкімет 1822 ж. Сібір
қырғыздары туралы және 1824 ж. Орынбор қырғыздары туралы Жарғыларын
жүзеге асыру барысында қазақ жеріндегі сұлтандық және билердің басқаруын,
патшалық шенеуліктердің аппаратына айналдырды. Барлық сұлтандар, билер мен
ауыл старшындарына айырым белгілерін, олардың бірқатарына патшалық
мемлекеттік мекемелердегі лауазымдағы шені, сонымен қатар фамилиясы мен
атағы көрсетілген жеке өзіндік лауазымдық үш бұрышты мөрлер берілді.
Г.Загряжскийдің Сборник казахского адата деп аталатын оқулығында
кінәләлердің мынадай қылмыстар үшін жауаптылығы көзделгендігі аталған: 1)
өтірік қол хат 2) құжаттарға бөтеннің мөрін қою 3) өзі қойған мөрінен
немесе таңбасынан бас тарту 10.
Билер соты жалған құжаттармен байланысты істерді тек лауазымды адам
болып табылмайтын адамдар жасаған кезде қарады, ал лауазымды адамдар
жасаған қылмыстарды қарау жалпы империалдық соттардың қарауында болған.
1845 жылы 15 тамызда Өкімет етуші сенатқа атты жарлықтағы 1-
тармағына сәйкес Қылмыстық жазалар және түзеу туралы заңдар жинағы 1846
жылдың 1 мамырынан бастап күшіне енді11. Заңдар жинағының 5 -тарауы 1 -
бөлімінің 173 - бабында Осы заңдар жинағындағы қаулылардың күші мемлекет
шегіндегі барлық Ресей азаматтарына тиісті болады сондықтан ол, қазақ
жерінде де қолданылды, оның қолдану ерекшеліктері заңға 6-7 ерекше
Қосымшаларға сәйкес жүзеге асырылды.
Қызметтік жалғандық жасау қылмысына байланысты жоғарыда аталған заңдар
жинағының 5 бөлімінде 358-ден 533-ке дейінгі баптарында Мемлекеттік және
қоғамдық қызметке байланысты қылмыстар мен қылықтар туралы 12-тарауды
қамтыды. Осы тараулардың ішінде Қызмет бойынша жалғандық туралы тарау
белгіленіп, 390-393 баптары арналды.
Жоғарыда келтірілгендер бойынша мынадай қорытынды жасауға болады:
Қазақстан аумағында мемлекеттік қызмет мүдделерін қорғау, ол үшін
жауаптылықтың қалыптасуы, біріншіден, әдет-ғұрып нормаларына байланысты,
халық арасындағы қоғамдық қатынастарды шешетін адамдардың( би, сұлтан, ауыл
старшындары, ру басылары, құрметті адамдар) заңсыз іс-әрекеттері үшін
қылмыстық жауаптылық әртүрлі Ережелерде белгіленді; екіншіден, Қазақстанның
Ресей империясының құрамына кіруімен, олардың қылмыстық кодексімен
қолданылуы, сот өндірісінің іске қосылуы, әкімшілік-саяси басқару жүйесінің
алмасуы әдет-ғұрып нормаларының қолданылуын ығыстырды; үшішіден, осы
қоғамдық-саяси өзгерістерге байланысты құжаттар жалғандығы қылмысы да
қазақтың әдет-ғұрып нормаларында орын алып, Ресей империясының осындай
норманы көздейтін бабымен бірге Қазақстан аумағында қолданыста болды.
1893 жылғы билер съезінің Тоқмақ ережесінде Қырғыз құжаттарына
жалғандық үшін кінәлілердің жауаптылығы белгіленді, олардың қатарына
мыналар жатқызылды:
1. Мал, ақша және басқа да мүлікке қол хат.
2.Ауыл старшындары, болыстық басқармалардың бұйрықтары және билердің
шешімдері.
3.Ақ қағаздарға лауазымдық мөрлер қою 12.
Құжаттар жалғандығы ұшін бұндай жауаптылықтың көзделуі, билік
басындағы адамдардың пайдакүнемдік және өзге де жеке мүдделерін
қанағаттандыруға бағытталған әрекеттеріне тосқауыл қоюдың бір шарасы болды.
Құжаттар жалғандылығы және оларды пайдалынғаны үшін қазақтың әдет-
ғұрып нормаларында мынадай шаралар қолданылды:
1)әртүрлі мөлшердегі айып;
2)бір айдан бір жыл алты айға түрмеге қамау;
3)бір айға дейін қамау.
Міне, қазақтың қылмыстық әдет-ғұрпындағы құжаттар жалғандығының орын
алуы, сол кезеңдегі қоғамдық қатынастарды реттеуге соттық қағаз өндірісінің
енуімен, ондағы құжаттар айналымының дұрыс деңгейде болуы, басқару
саласындағы лауазымды адамдардың өкілеттігін, олардан жасалатын құжаттардың
шынайы болуын қорғаудың құралы ретінде және кінәлі адамдарға жазаның
түрлері қолданылды.
1.2.Қазақстанның қылмыстық заңнамасындағы қызметтік жалғандық жасау
үшін қылмыстық жауаптылықтың көзделу мәселелері.
Қазақ КСР-інің Қылмыстық кодексі өзінің қалыптасуына қарай едәуір ұзақ
жолдардан өтті. Автономиялы Қырғыс (Қазақ) Кеңестік Социалистік
Республикада РКФСР дің Қылмыстық кодекстері қолданылды. Бұл мерзімде
республикамызда жүйелі заңдар болмады. Қылмыс үшін жауаптылық РКФСР-дің
1922 жылғы 13 және 1926 жылғы Қылмыстық кодекстері арқылы жүзеге
асырылды. Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарындағы заңнамаларық актілерінде
жекелеген лауазымдық қылмыстар құрамының белгілері көрсетілмеген түрлері
қарастырылды.
Лауазымдық қылмыстар туралы алғаш рет Халық Комиссарлар Комитетінің
(СНК) 1917 жылы 24-қарашада Сот туралы декретінің 8-бабында 14
көрсетілді, онда аса қауіпті қылмыстарды және оның ішінде шенеуніктердің
қызмет өкілеттігін теріс пайдалану 15 істерін жұмысшылар мен шаруалардың
революциялық трибуналдарынық өкілеттігіне жатақазды.
Совет өкіметінің орнаған кезеңдегі қылмыстық құқық бойынша лауазымдық
қылмыстардың ұғымын түсінуде ХКС-нің 1918 ж. 8-мамырдағы Парақорлық
туралы декреті 16 көп бағыт берді. Онда лауазымды адамдардың келесідей
түсінігі берілді: РКФСР мемлекеттік және қоғамдық қызметте тұрған
адамдар.
1922 жылы РКФСР-дің ҚК 105 бабының ескертуінде Лауазымды адамдар деп,
заң бойынша белгілі құқықтары, міндеттері және шаруашылық, әкімшілік,
ағартушылық және басқа да мемлекеттік міндеттері орындауға өкілеттіктері
бар мемлекеттік (советтік) мекемелер мен кәсіпорындарда, сондай-ақ ұйымдар
немесе бірлестіктерде үнемі және уақытша қандай да болмасын лауазымға
иеленген адамдар деп аталды. Ал РКФСР-дің 1926 ж. ҚК-інде Лауазымды
адамдар деп, заңмен белгілі міндеттері, құқықтары және шаруашылық,
әкімшілік, кәсіпқойлық немесе басқа да мемлекеттәк міндеттерді орындауға
өкілеттіктері бар мемлекеттік советтік мекемелер, кәсіпорындарда, сондай ақ
ұйымдарда немесе бірлестіктерде үнемі және уақытша лауазымға иеленген
адамдар деп көрсетілген.
1924 жылдың қорытындысы бойынша қызмет бабындағы қозғалған ісьің жалпы
саны 5380 болғанын құжаттар айқындайды. Оның басым көпшілігіірі әкімшілік
орталықтар Семейде (1383 іс), Орынборда (1023 іс) жасалған.
1927 жылдың 1-қаңтарынан бастап күшіне енген РКФСР ҚК үшінші
тарауының, 120-бабында болып қызметтік жалғандық қылмысы белгіленді, яғни,
лауазымды адамның пайдақорлық ниетпен ресми құжаттарға біле тұра өтірік
мәліметтерді енгізу, жалған құжат жасауы, тазалау немесе басқа айға күнге
өзгерту, құжатты өзгертіп қолдан жасау және көрінеу жалған құжаттарды беру
немесе кітапқа көрінеу жалған жазбалар жазу. Бұл қылмыс үшін мынадай жаза
түрлері, яғни, екі жылға дейін мерзімге бас бостандығынан айыру; және
әлеуметтік қорғау шаралары белгіленді.
1997 жылдың 16 шілдесінде қабылданған ҚР ҚК-інде тұрақты, уақытша
немесе арнаулы өкілеттік бойынша өкіметтің өкілі қызметін жүзеге асырушы не
мемлекеттік органдарда, жергілікті өзін өзі басқару органдарында, сондай-ақ
ҚР Қарулы Күштерінде, ҚР басқа да әскерлері мен әскери құрылымдарында
ұйымдастырушылық-әкімшілік немесе әкімшілік-шаруашылық қызметтерді
орындаушы адамдар лауазымды адамдар деп танылады. Бұл бапта қызметтік
жалғандық жасау үшін ең жоғарғы жаза - бес жылға дейінгі мерзімге бас
бостандығынан айыру болып табылады.
2 ТАРАУ. ҚЫЗМЕТТІК ЖАЛҒАНДЫҚ ЖАСАУДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖӘНЕ
КРИМИНАЛИСТИКАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ.
1. Қылмыстық жалғандық жасаудың қылмыстық – құқықтық
сипаттамасы.
Қызметтік жалғандық жасау қылмысының объект және объективтік жағының
белгілері.
Қызметтік жалғандық жасау қылмысының объектісі, осы қылмыс үшін
жауаптылықты белгілейтін қылмыстық-құқықтық нормаларды дұрыс қолдану,
жасалған қоғамға қауіпті қол сұғушылықты заңға сәйкес саралау, қылмыстық
қол сұғатын қоғамдық қатынастардың шеңберін және мазмұнын дәл анықтауға
және қылмыстың объектісін дәл белгілеуге мүмкіндік береді. Қылмыс объектісі
— қылмыс құрамның бір элементі, сондықтан, оның болмауы, қылмыстың болмауын
да көрсетеді. Қылмыстың объектісі болып, қоғамдық қатынастар саналады.
Қылмыстық құқық бойынша барлық қылмыстар үшін жалпы объекті болып,
қылмыстық заң қорғайтын қоғамдық қатынастар жиынтығы болып саналады.
Қазақстан Республикасы ҚК 2-бабының 1-бөлігінде ең маңызды қылмыстық заңмен
қорғалатын қоғамдық қатынастар тізбегі берілген, оларға: адам мен
азаматтың құқықтары, бостандықтары мен заңды мүдделері, меншік, ұйымдардың
құқықтары мен заңды мүдделері, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздік, қоршаған
орта, Қазақстан Республикасының конституциялық құрлысы мен аумақтық
тұтастығы, қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделері, бейбітшілік
пен адамзаттың қауіпсіздігі жатады. Осы аталған қоғамдық қатынастар аясы,
қылмыстық заңның қорғауына алынған қылмыстардың жалпы объектісін құрайды.
Жаңа заңда қылмыстық қол сұғудан қорғалатын объектілер тізбегі, бұрынғы
қылмыстық заңға қарағанда кең және детальді түрде берілді .
Қылмыстың объектісі қылмыс құрамының міндетті элементтерінің бірі
болып саналады, өйткені онсыз қылмыс болмайды. Оны дұрыс анықтау, қылмыстық
іс-әрекеттің әлеуметтік және құқықтық табиғатын, жасалған қылмыс үшін
қылмыстық жауаптылықтың түрі мен шегін анықтауды түсіндіреді. Сонымен
қатар, қылмыс объектісін анықтау қылмыстардың ұқсас құрамдарын бір-бірінен
және қылмыстық іс әрекетті қылмыстық еместен дұрыс ажыратуға мүмкіндік
береді деп, осы проблеманы терең зерттеген профессор Е. І. Қайыржанов
жазған 17. Профессор Б. С. Никифоров қылмыс объектісінің проблемасын
зерттеу қандай да бір тарихи жағдайда қылмыстық репрессияның жалпы бағыты
мен көлемі туралы мәселені шешетін заң шығарушыға ғана қажет емес, сондай-
ақ практикалық қызметкерлерге де керек дейді.
Қаралып отырған қылмыс, мемлекеттiк қызмет пен мемлекеттiк басқару
мүдделерiне қарсы сыбайлас жемқорлық және өзге де қылмыстар жүйесіне
жатқызылған. Сондықтан ғылыми әдебиеттердегі осы қылмыстар жүйесіне
байланысты, топтық объектінің анықталуына бірнеше қөзқарас бар. Олар
лауазымдық қылмыстардың топтық объектісі мемлекеттік аппараттың дұрыс
қызметі деп анықтайды. Бірақ, дұрыс қызмет және бірқалыпты деп беру,
мемлекеттік қызмет мүдделеріне қарсы бағытталған әрекеттердің қоғамдық
қауіптілігін нақты ашпайды. Өйткені, мемлекеттік қызмет, мемлекеттік
биліктің міндеттері мен функцияларын іске асыруға бағытталған, сонымен
бірге мемлекеттік қызмет мүдделерін және мемлекеттiк басқару
мүдделерiн қылмыстық заң қорғауына алып отыр.
Сондықтан, мемлекеттiк қызмет пен мемлекеттiк басқару
мүдделерiне қарсы сыбайлас жемқорлық және өзге де топтық объектісі ретінде,
мемлекеттік қызмет мүдделері және мемлекеттiк басқару, яғни мемлекеттік
биліктің міндеттері мен функцияларын іске асыруға бағытталған лауазымдық
өкілеттіктерін атқару жөніндегі мемлекеттік қызметшілердің заңды қызметі
деп санаймыз.
Қызметтік жалғандық жасау қылмысы да белгілі бір объектіге қол сұғады,
оған байланысты қылмыстық-құқық әдебиеттерінде көптеген көзқарастар бар.
А. А. Пионтковскийдің пікірі бойынша лауазымды адам жасаған құжаттар
жалғандығының объектісі болып мемлекеттік аппараттың қызметі саналады ....
Ал, А. Н. Трайнин “құжаттар жалғандығының объектісі болып, сол ресми
құжаттар саналады” деп атайды, сонымен бірге ол бұл көзқарасын өзгертіп,
бұл қылмыстың объектісі болып мемлекеттік немесе қоғамдық мекеме және
кәсіпорыннан шығатын құжаттардың шынайылығы және шындығы деп түйіндеді.
Т. Л. Сергеевтің кеңестік Қылмыстық кодексі бойынша құжаттар
жалғандығымен күреске арналған жұмысында, құжаттар жалғандығының нақты
объектісін анықтай отырып былай деп жазады: Құжаттардың шынайылығы және
шындығын бұза отырып, қылмыскер өз әрекетімен заңдылық мағынасы бар
оқиғалар мен фактілерді жазбаша актілермен растау үшін кеңестік социалистік
қоғамда бекітілген қатынастар жүйесіне қол сұғады. Осындай социалистік
қатынастың тектес жүйесі, қандай да болмасын құжаттар жалғандығына қол
сұғудың тікелей объектісі болып саналады 18.
В. Ф. Кириченконың пікірі бойынша Лауазымдық жалғандығының нақты
объектісі болып, жасау немесе жасыру үшін лауазымдық жалғандық жасалынатын
сол лауазымды қылмыстың нақты объектісі саналады 19.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі түсіндірмесінің авторлары,
қызметтік жалғандықтың объектісі болып, мемлекеттік қызметтің мүддесі
саналады деп жазады.
Біздің ойымызша, аталған пікірлердегі кемшілік, топтық объектіге
кіретін қоғамдық қатынасты, тікелей объектінің құрамдас бөлігі ретінде
берілуінде және қызметтік жалғандық жасау қылмысы субъектілерінің іс-
әрекетіне байланысты басқа да қоғамдық қатынастарға зиян келтіру қауіпі
қаралмаған.
Біздің ойымызша, қызметтік жалғандық жасау қылмысын жасаушы
субъектілер бірнеше объектіге қол сұғады, атап айтқанда:
– біріншіден, көрінеу жалған мәліметтер енгізілген ресми құжаттар
және жалған немесе қолдан жасалған құжаттар бойынша сол мемлекеттік
органның қызметтік мүдделеріне қиянат жасалынады;
– екіншіден, қаралып отырған қылмыс арқылы қиянат жасаушы, ең алдымен
мемлекеттік органдардан шығатын ресми құжат және құжатқа
диспозицияда көрсетілген әрекеттерді жасау арқылы, халық алдында
мемлекеттік органға деген сенімсіздік туғызады;
– үшіншіден, көрінеу жалған мәліметтер енгізілген ресми құжаттар және
жалған немесе қолдан жасалған құжаттар арқылы басқа да қылмыстық
құқықтың қорғалуына алынған қоғамдық қатынастарға қиянат жасалынады;
– төртіншіден, ресми құжаттар мен құжаттардың заңды айналымына қол
сұғылады;
– бесіншіден, көрінеу жалған мәліметтер енгізілген ресми құжаттарға
және жалған немесе қолдан жасалған құжаттарға иеленген қоғамдық
қатынас субъектілері, ресми құжат және құжаттың заңға сәйкес болуына
қажетті процедураларды сақтамай, белгілі материалдық, заттық,
мүліктік, басқа да игіліктер мен құндылықтарға қол жеткізуге
мүмкіншіліктер туғызады.
Сонымен, қызметтік жалғандық жасау қылмысының бірнеше қоғамдық
қатынастар аясына зиян келтіруі анықталып отыр, оның құқық қорғау
органдарының құқық қолдану қызметінде ескерілуі де өте маңызды.
Қылмыстық құқық теориясында қалыптасқан тікелей объектінің негізгі,
қосымша және факультативті тікелей объект болатынын ескеріп, біздің
ойымызша қызметтік жалғандық жасау қылмысының негізгі тікелей объектісі —
мемлекет және мемлекеттік органдардың қызметтік мүддесі, оның ішінде ресми
құжаттар мен құжаттың заңды айналымы; қосымша тікелей объектісі — жеке және
заңды тұлғалардың құқықтары мен заңды мүдделері не қоғамның немесе
мемлекеттің заңмен қорғалған мүдделерінің елеулі түрде бұзылу мүмкіндігі;
факультативті тікелей объектісі — мемлекеттік органдардың істеріндегі ресми
құжат және құжаттың заңды айналымына байланысты туындайтын қоғамдық
қатынастар жүйесінің бұзылуына зиян келтіру қауіпі.
Қызметтік жалғандық жасау қылмысының қоғамдық қауіптілігін бағалау,
дұрыс саралау және жазаны анықтау үшін, қандай құжаттарға және қандай
мақсатпен көрінеу жалған мәліметтерді және олардың шын мазмұнын бұрмалайтын
түзетулер енгізуі, не әдейі жалған немесе қолдан жасалған құжаттар беруі,
жалғандық жасау кімнің және қандай мүдделерді бұзатындығын, бұл қылмыстық
әрекеттің қандай қоғамдық қатынастарға қиянат жасайтыдығы үлкен мағынаға
ие. Алдымен қандай да болмасын қылмыстық әрекет сияқты, қызметтік жалғандық
жасаудың жалпы қиянат жасауын, содан кейін оның басқа қылмыстардан
ажырататын нақты белгілерін анықтау қажет.
Сонымен, қызметтік жалғандық жасау қылмысын саралауда оның қиянат
жасалатын объектісімен бірге, құрамының мазмұнына кіретін міндетті белгісін
анықтау қажеттілігі де туындайды. Ол ресми құжат қылмыстық құқық ғылымында
қылмыстың заты деп — қоғамдық қатынастың (қылмыс объектісінің)
қасиеттерінің белгілі бір жағын көрсететін нақты бір материалдық заттарды
айтамыз, оған күш жұмсап немесе психикалық әсер ету арқылы зиян келтіреді
де ол өзі қылмыстың объектісімен тығыз байланыста болады.
Өйткені қарастырылып отырған қылмыстың заты туралы мәселенің теориялық
және практикалық мәні бар. Бұл жөнінде заң әдебиеттерінде айтылғандай
материалдық заттарды көрсету, нақты белгілердің көмегімен негізгі
қылмыстық-құқықтық қорғау объектісін анықтау, қоғамға қауіпті әрекеттердің
шынайы бағыттылығын айқындау және дұрыс саралау үшін заңды қолданатын сот
органдарының қарауына беру үшін жасалынған деп орынды көрсетіліп отыр.
Сонымен, қоғамға қауіпті әрекеттің затын анықтау, біріншіден, нақты
белгілердің көмегімен негізгі қылмыстық-құқықтық қорғау объектісін анықтау
үшін, екіншіден, қоғамға қауіпті әрекеттердің шынайы бағыттылығын айқындау
үшін, үшіншіден, қоғамға қауіпті басқа да қылмыстардан ажыратып, әрекетті
дұрыс саралауға мүмкіндік береді.
Сонымен бірге қылмыстың затының орны мен мағынасы туралы, мәселеде
әлденеше талқылаудан өтті.
Өмірдің барлық салаларында құжаттарға маңызды рөл бөлінген. Олар
басқару тетігінің қажетті элементі, басқару органдарының қалыпты жұмыс
істеуінің алғы шарты. Әрқилы ақпараттарды алу, өңдеу, пайдалану, сақтау
және беру құжат түрінде жүзеге асырылады. Көптеген жағдайларда олар қылмыс
жасаудың құралына айналады немесе оның заты болады.
Кейбір ғалымдар қылмыстық қол сұғудың нәрсесі болып заттар, бағалы
заттар, бұйымдар және т. б. жатады деп санайды, осы негізде оларды заттық
және заттық емес қылмыстар деп бөледі. Н. И. Коржанский, барлық қылмыстарды
объектінің құрлымы мен оған әсер ету механизіміне қарай, оларды заттық және
заттық емес деп бөледі. Заттық қылмыстарға қатарына материалдық
объектілерге әсер ететіндерді, ал заттық емес қылмыстарға әлеуметтік
байланыстарды әрекеттсіздікпен үзетіндерді жатқызады. Оның пікірі бойынша,
қылмыстық әрекеттің, қылмыс заттарына әсер ету сипаттамасымен үш топқа
бөледі, яғни, материалдық объект, адамның денесі, оның психикасы20.
Осы аталған пікірлерді қолдай келе және ҚР ҚК 314-бабының мазмұнына
сәйкес қызметтік жалғандық жасау қылмысының заты ретінде ресми құжат пен
құжатты көрсетеді, сондықтан, біз оны заттық қылмыстар қатарына жатқызамыз.
Мемлекетте қоғамдық қатынастарды реттеудің бірден бір құралы ретінде
құжаттар саналады, сондықтан ол ресми және ресми емес болып бөлінеді. Ресми
құжаттар деп, соған уәкілеттенген мемлекеттік органдар берген және белгілі
бір құқықтар беретін немесе міндеттерден босататын, заңдық мәні бар белгілі
бір фактілерді, оқиғаларды, өзге де жағдайларды куәландыратын жазбаша
актілер түсініледі. Ресми құжаттар белгілі құқықтық қатынастардың пайда
болуын, өзгеруін немесе тоқтатылуын байланысты құқықтық салдар туғызады.
Бұл белгілерден ресми емес құжаттар алшақ емес, өйткені олар арқылы
қоғамдық қатынасқа түсушілер, мысалы, азаматтық құқыққа байланысты біреуге
өз атынан құқықтарын жүзеге асыру үшін сенім хат беру, егер ол мемлекеттік
немесе жеке нотариуспен расталса ресми құжат қалпына келетіні бәрімізге
белгілі. Сондықтан, қандай ресми құжаттар қызметтік жалғандық жасау
қылмысының заты болуы тиіс деген сұрақ пайда болады. Ресми құжат ұғымын
қылмыстық заң бермейді, оны құқық қолданушы құқықтық талдау мен соттық
практиканың ұсынымдарына байланысты анықтайды.
Кеңес дәуірінің криминалистері ресми құжат терминін кең мағынада
түсіндірді. Олардың қатарына мемлекеттік және қоғамдық ұйымдардан шығатын
құжаттарды ғана емес және егер олар мемлекеттік немесе қоғамдық мекемелер,
кәсіпорындар немесе ұйымдардың істерінде болса заңдылық мәні бар жеке
адамдардан шығатын құжаттарды да жатқызды.
Ал, Қазақстан Республикасының ҚК 314-бабына түсіндірмесінде Қылмыс
заты — ресми құжат пен құжат, яғни заңдылық мәні бар жағдайларды
куәландыратын, құқықтар беретін және міндеттерден босататын, мемлекеттік
билік органдар берген жазбаша актілер. Ал мемлекеттік билік органы емес
органнан шығатын құжаттар, бұл қылмыстың заты болып саналмайды деп
көрсетілген. Сонымен бірге, ҚР ҚК 323-бабына түсіндірмесінде “Ресми
құжаттар” деп заңдылық мәні бар құжаттар саналады. Олар мемлекеттік билік
және басқару органдарынан, осы органдардың лауазымды адамдарынан,
жергілікті өзін-өзі басқару органдарынан, сондай-ақ заңды тұлғалар мен
басқа да коммерциялық және өзге де ұйымдардан шығуы мүмкін" делінген.
Ресми құжаттар деп мемлекеттік өкімет органдары берген және белгілі
бір құқықтар беретін немесе міндеттерден босататын, заңдылық мәні бар
белгілі бір фактілерді, оқиғаларды, өзге де жағдайларды куәландыратын
жазбаша актілер түсініледі және олардың қатарына: еңбек кітапшасы, оқу
орнының дипломы, паспорт, әскери билет, зейнетақы, қызметтік куәлік,
көліктің техникалық төлқұжаты, орындау қағаздары, үкімнің көшірмесі,
сақтандыру полисі, азаматтық хал актілерін тіркеу кітабың жатады дейді
профессор А. Н. Ағыбаев 21 .
Ресми құжат қатарына мекеме, ұйым, кәсіпорындардан шығатын және
лауазымды адам өз қызметтік міндеттерін орындауымен байланысты толтырылған
(куәландырылған) құжаттар жатады. Бұндай құжаттарға мынадай талаптар
қойылады:
1)оларға тиісті реквизиттерге (жалпы қабылданған немесе нормативтік
құқықтық актілермен анықталған қажетті мәліметтермен оларға куәландыратын
сипатқа) ие болуы қажет;
2)олар өкілеттігі бар адамдармен толтырылуы тиіс.
Құжат дегеніміз — заңдылық маңызы бар және сондай салдар туындайтын
мән-жайларды (фактілерді) куәландыратын (растайтын) жазбаша акті. Құжатқа
берілген жалпы, ортақ түсіндірме осындай. Бұл қылмыс жасаудың (немесе
жасырудың) сараланушы не факультативтік заты немесе құралы ретінде
пайдаланылған құжат, қылмыстық заңға белгілі барлық қылмыстарға қатысты
түсінік 9.
Бірқатар заңдарда құжаттың және ресми құжаттың анықтамасының
ұғымдары бар.
Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексінің
329-бабының 1-тармағына сәйкес Тұтынушының өмірі немесе денсаулығы үшін
қауіпсіздік талаптарына жауап бермейтін тауарлар (соның ішінде ҚР
әкелінген) шығару немесе сату, жұмыстарды орындау не қызмет көрсету, сол
сияқты аталған тауарлардың, жұмыстардың немесе қызмет көрсетулердің
қауіпсіздік талаптарына сәйкес келетіндігін куәландыратын ресми құжатты
заңсыз беру немесе пайдалану, егер бұл әрекеттер адамның денсуалығына зиян
келтірмесе және ірі көлемде жасалмаса делінген. Ал осы баптың ескертуінде
Осы баптың мақсаты үшін ірі мөлшер деп бес жүз айлық есептік көрсеткіштен
асатын сома танылады. Бұл мағынада заң шығарушы заңсыз ресми құжатты
иеленген немесе пайдаланған жеке тұлға, жеке кәсіпкер немесе заңды тұлғаның
әрекетінен келетін зардаптың өлшемдік шегін көрсетіп отыр. Сонымен бірге,
бұл жерде беріліп отырған ірі мөлшер өлшемі, қылмыстық құқық заңымен
қорғалуға алынған қоғамдық қатынастарға келетін зардаппен бірдей заңдылық
логикасына сыйыспай тұрғаны көрініп тұр.
Сонымен бірге ҚР ӘҚБК 596-бабының 2-тармағында ... іс жүргізу
әрекеттері шеңберінде іс жүргізу хаттамасының бір бөлігі болып табылатын
хаттамада не ресми құжатта істің барысы мен нәтижелері іс материалдарына
зерттеу жүргізуге, ...”, 611-бабының 2-тармағы Істі ведомствалық
инспекциялардың түгендеу, тексеру актілерінің, қортындыларының, сондай-ақ
мамандардың іс жүргізу әрекеттері барысында атқарған зерттеулерінің
нәтижелері бойынша жасалған ресми құжаттардың болуы нақ сол мәселелер
бойынша сараптама жүргізу мүнкіндіктерін жоққа шығармайды”, 615-баптың 2-
тармағы Құжаттар жазбаша да, өзге де түрде тіркелген мәліметтерден тұруы
мүмкін. Құжаттарға соның ішінде осы Кодексте көзделген тәртіппен алынған,
талап етіп алынған немесе табыс етілетін компьютерлік ақпараттан, фото-
және кино түсірмелерде, дыбыс және бейне жазбалардан тұратын материалдар
жатуы мүмкін” делінген.
Сонымен бірге Қазақстан Республикасының Авторлық құқық және сабақтас
құқықтар туралы 1996 ж. 10 маусымда қабылданған Заңның 8-бабының 1-
тармағында ресми құжаттар (заңдар, сот шешімдері, заң әкімшілік, сот
сипатындағы және дипломатиялық сипаттағы өзге де мәтіндер), сондай-ақ
олардың ресми аудармалары” деп ресми құжаттардың шеңберін көрсетіп отыр.
Келтірілген нормативтік құқықтық актілерге байланысты құжаттың және
ресми құжаттың әртүрлі болатындығына да көзіміз жетіп отыр. Сонымен бірге
мемлекеттік емес орган, сияқты заңды тұлғалардан шыққан құжаттар қаралып
отырған қылмыстың заты бола алмайды деген пікірлермен келісуге болмайды.
Өйткені мемлекеттік орган болып табылмайтын заңды тұлғалар (мекеме,
кәсіпорын, ұйым т. б.) өздерінің тағайындалуларына қарай және атқаратын
қызметтеріне байланысты мемлекеттік органдармен қоғамдық қатынасқа түседі,
олардың ішінде ресми құжаттпен немесе құжаттпен алмасуда болатындығы
бәрімізге мәлім. Егер, мемлекеттік орган қызметіндегі, заңды тұлғалардан
келіп түскен ресми құжат пен құжаттарды лауазымды адам мен лауазымды адам
болып табылмайтын мемлекеттік қызметшінің пайдакүнемдік немесе өзге де жеке
мүдесіне немесе басқа да мүдделі адамдардың қажеттілігене қарай қызметтік
жалғандық жасаулары да мүмкін. Өйткені, мемлекеттік органда уақытша ресми
қызметтік негізде немесе шешуге қабылданған істердегі құжаттардың болуы,
мысалы, соттың қарауына жататын қылмыстық, әкімшілік және азаматтық
істердегі жеке және заңды тұлғалардың құжаттарына қызметтік жалғандық
жасалатындығына ешқандай күмән жоқ.
Сондықтан, қызметтік жалғандық жасау қылмысының заты ретінде
мемлекеттік органнан шығатын ресми құжатпен бірге, жеке және заңды
тұлғалардан шығатын ресми құжаттар да саналуы қажет деп санаймыз.
Жоғарыда аталған заңдардағы “құжат” және “ресми құжаттың осы заңдардың
қолдану мақсаттарына қарай берілген, ол қылмыстық іс-әрекетті саралау және
қылмыстық істі қарау кезінде көптеген қиыншылықтар туғызады. Аталған
заңдарда көрсетілген анықтамаларда қылмыстық заңды ұқсастығы бойынша
қолдануға жол берілмейді (ҚК 9-бабың) деп орынды айтылған. Сонымен бірге ҚК
314-бабы бланкеттік те, сілтемелі де емес, сондықтан басқа да құқықтық
нормативтік актілерге көңіл бөлу, біздің көзқарасымыз бойынша дұрыс емес.
Сонымен, қылмыстық заңда ресми құжат терминінің түсіндірмесі
нормативті-құқықтық түрде бекітілмегендігіне және оның соттық өндірісті
жүзеге асыруы қажеттілігіне қарамастан, соттар ҚК 314-бабы бойынша айыптау
үкімдерін шығаруда. Тергеулік-соттық тәжірибелерді оқып-зерттеу барысында,
қылмыстық істерде ресми құжаттың әр түрлі түрлерін байқауға болады,
олардың қатарына жеке куәлік, төлем ведомостары, квитанция, анықтама, жеке
есеп-шоты, зейнеткерлік іс, компъютерлік мәліметтер базасы, тіркеу
журналдары, әкімшілік құқық бұзушылық туралы хаттама және т. б.
Балқаш қаласының Гүлшат қонысындағы 127 орта мектебінің директоры, осы
мектептің 9 сыныбын бітірген Канапиев және Бөлекова аттарына жазылған
№ 0331977 және № 0331972 негізгі мектеп бітіргені туралы ресми құжат
куәліктерге (аттестат) жалған мәліметтер енгізген.
Осы қылмыстық-құқықтық мәселені шешу мақсатында ресми құжаттың
ұғымын ҚК 314-бабына ескерту ретінде былай деп беруді жөн көріп отырмыз:
Осы кодекстің баптарында ресми құжат деп заңшығарушы, атқарушы және
сот билігі органдар мен жергілікті мемлекеттік басқару органдарынан шығатын
және лауазымды адам мен лауазымды адам болып табылмайтын мемлекеттік
қызметшінің өз қызметтік міндеттерін орындауына байланысты беретін, сонымен
бірге заң негізінде белгілі бір құқықтар мен міндеттердің пайда болуын,
өзгеруін немесе тоқтатылуын анықтайтын, заңдылық мәні бар фактілерді
растауға байланысты толтырылған және мемлекеттік органдардың (мекеме,
кәсіпорын және ұйымдардың) мөрімен (куәландырылған) құжаттар саналады.
Жоғарыда келтірілген қылмыстық-құқықтық мәселелерді ескере отырып, осы
қызметтік жалғандық жасау қылмысының заты болып табылатын — ресми құжат
туралы ұғымның тез арада қылмыс заңына енгізіле қоймайтынын ескере отырып,
ол туралы түсіндірмені Қазақстан Республикасы Жоғары Сотының нормативтік
қаулысы арқылы беріліп және қандай құжаттардың “ресми құжат” қатарына
жататындығы туралы шешімін табуы дұрыс болады деп санаймыз.
Тағы бір көтеретін мәселе, ол аса маңызды құжаттар төңірегінде, бұндай
құжаттардың қаралып отырған қылмыстың заты ретінде көтерілген үлкен бір
мәселе деп санаймыз. Өйткені ҚР ҚК 324 бабының 1-тармағында азаматтың
төлқұжатын, жеке басының куәлігін немесе жеке басының басқа маңызды құжатын
ұрлау қаралған. Бұл жерде заңшығарушы азаматтың жеке басын куәландыратын
құжаттарын қылмыстық құқықтың қорғауына алып, жаза тағайындап отыр. Бірақ
нақ осындай маңызды құжатқа, қаралып отырған қылмыстың субъектілері, осы
қылмыс құрамының объективтік жағын жасау мүмкіндігінен де кем емес.
Сонымен бірге 314-баптың диспозициясында көрсетілген қылмыстың заты
ретінде қаралатын мемлекеттік органдардың ресми құжаттарымен қатар, олардың
істеріндегі жеке адамдардан (заңды тұлғалардан) шығатын ресми құжаттарда
саналуы қажет.
Қызметтік жалғандық жасау қылмысының объективтік жағы. Әрбір қылмыстың
объективтік жағы ең алдымен қоғамдық қауіпті әрекет не әрекетсіздікпен
сипатталады. Қоғамдық қауіпті әрекет не әрекетсіздік субъектінің сыртқы,
ерікті қылығын көрсетеді және субъектінің шынайы өмірімен әрекеттестігінде
байланыстырушы буын, өйткені заңмен қорғалатын объектіге залал әрекет не
әрекетсіздікпен келтіріледі.
Сонымен бірге қоғамға қауіпті іс-әрекет бұл адамның құқыққа қайшы,
саналы, белсенді немесе енжар түрде қоғамдық қатынастарға зиян келтіретін
мінез-құлқының сыртқы көрнісі болып табылады".
ҚР ҚК 314-бабына сәйкес қызметтік жалғандық жасау қылмысының
объективтік жағының конструкциясына байланысты формальдық құрамды және
төменде көрсетілген әрекеттердің біреуі жасалған сәттен бастап аяқталған
деп есептеледі.
1. Ресми құжаттарға көрінеу жалған мәліметтерді енгізу. Бұл жағдайда
шын құжаттың барлық белгілеріне ие ресми құжатқа, шындыққа сәйкес
келмейтін мәліметтер енгізіледі. Сонымен бірге ресми құжаттағы
мәліметтердің бір бөлігі шындыққа сәйкес келуі мүмкін.
2. Ресми құжаттарға олардың шын мазмұнын бұрмалайтын түзетулер енгізу.
Бұл жағдайда алдыменен шын құжаттқа қандай да болмасын түзетулер
(тазалау, өшіру, қандай да болмасын мәліметтерді өзгерту және т. б.)
енгізіліп, құжатты шындыққа сәйкес келмейтіндей дәрежеге
жеткізіледі.
3. Не әдейі жалған құжаттар немесе қолдан жасалған құжаттарды беру. Бұл
жағдайда құжаттарды беруге құқысы бар адамның біле тұра, өзі қызмет
атқаратын мемлекеттік органның атынан, заңдылық мәні бар фактілерді
куәландыратын әдейі жалған құжатты немесе қолдан жасаған құжатты
беруі саналады. Әдейі жалған құжатты беру немесе қолдан жасаған
құжатты беру жеке әрекет ретінде қаралады. Өйткені, бұл әрекеттерді
жүзеге асыру үшін тек қана лауазымды адам мен лауазымды адам болып
табылмайтын мемлекеттік қызметшінің әрекеті ғана емес, сонымен қатар
басқа да соған мүдделі (әдейі жалған құжатты немесе қолдан жасаған
құжатты дайындаушы) адамдардың болуы да мүмкін.
Бұл қылмыс тек қана белсенді әрекеттер арқылы жасалынады, ал
әрекетсіздіксіз, яғни, енжарлықпен жасалуы мүмкін емес. Заңшығарушы бұл
қылмыстың құрамын сипаттайтын көрінеу жалған, шын мазмұнын бұрмалайтын,
не әдейі жалған, қолдан жасалған құжаттарды деген терминдерді қолданады,
сондықтан қылмысты жасау әдісі объективтік жақтың аса маңызды белгісі
ретінде болады. Әрекет әдісі деп, жалғандық жасайтын адамның белгілі
тәртіппен, тәсілмен қолданатын реті саналады.
Егер, осы көрсетілген қызметтік жалғандық жасау әдістерін жіктеп, іске
асыру әрекеттеріне қарай, бөлетін болсақ, қызметтік жалғандық жасау әдісі
әртүрлі болатыны көрініп тұр. Заң әдебиеттерінде жалғандық жасаудың екі
нысаны орын алған, оларға интеллектуалдық және материалдық жалғандық жасау
жатады.
Интеллектуалдық — ресми құжаттарға көрінеу жалған мәліметтерді енгізу.
Материалдық — құжаттардың шын мазмұнын бұрмалайтын түзетулер енгізу, не
әдейі жалған құжаттар немесе қолдан жасалған құжаттарды беру.
Интеллектуалдық жалғандық жасау дегеніміз ол формальды жағынан дұрыс
құжаттың шынайлығын және дәлдігін бұзу, көбінде ол құжатты толтыру кезінде
көзге көрінетіндігін білдіртпей, осы құжатты толтыруғы құқысы бар адамның
(лауазымды адам) немесе осы құжаты дәл жасауға немесе қызметтік
өкілеттігіне байланысты дәл деректер енгізуге міндетті адаммен (лауазымды
адам болып табылмайтын мемлекеттік қызметшімен) жүзеге асырылады.
Материалдық алдау дегеніміз құжаттың формальдық жағынан дұрыстығын
бұза отырып оның шынайлығы мен дәлдігін өзгерту, оны құжатты дәл жасауға
(лауазымды адам) немесе оған дәл деректер енгізуге тиісті емес және оған
құқығы жоқ адам (лауазымды адам болып табылмайтын мемлекеттік қызметші)
құжатқа көзге көрнетіндей өзгерту енгізу арқылы жүзеге асырылады.
ҚР ҚК 314- бабы бойынша жауаптылықты қарастыратын нормада, бірнеше
рет жасау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 ТАРАУ. Қызметтік жалғандық жасаудың қылмыстық – құқықтық және
криминалистикалық сипаттамасы.
1. Қазақстан Республикасында қылмыстық жалғандық жасауға байланысты
жауаптылықты көздейтін заңнамалардың даму тарихы
2. Қызметтік жалғандық жасаудың қылмыстық – құқықтық сипаттамасы.
3. Қызметтік жалғандық жасаудың криминалистикалық сипаттамасы.
2 ТАРАУ. Қызметтік жалғандық жасауды ашу және тергеу әдістемесі.
2.1. Қызметтік жалғандық жасауды ашу ерекшеліктері.
2.2. Қызметтік жалғандық жасауды тергеу әдістемесі.
Қорытынды.
Қолданылатын әдебиеттер.
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Тәуелсіздік алған
алғашқы күннен бастап Жаңа Қазақстан өзінің дербес даму жолын таңдап,
жылдан жылға әлемдік қоғамдастыққа барған сайын зор құрмет пен беделге қол
жеткізе отырып, алға қарай нық сеніммен ілгерілеп келеді[1].
Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және
әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырды: оның ең қымбат қазынасы-адам және
адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары[2], деп Қазақстан Республикасы
Конституцияның 1-бабында бекітілген. Осының айғағы ретінде еліміздің
мызғымас іргетасы қаланып, әлемдік деңгейде Біріккен Ұлттар Ұйымының толық
мүшесі болып, басқа да белгілі өркениетті халықтар қатарындағы терезесі тең
елге айнала бастадық.Қазақстан Республикасында мемлекеттік құқықтық
реформаның талаптарына сай кәсіпқойлық негіздегі мемлекеттік қызмет
институты дүниеге келіп, оның нормативтік құқықтық реттелуі базасы
жасалып, жетілдіріліп келе жатыр.Егемен елімізді осындай жоғары деңгейге
жеткізу жолындағы әлеуметтік, экономикалық, құқықтық және саяси реформалар
табысқа жетуде.Бірақ та, қазіргі кезде қылмыстың өсу тегі, оның ішінде
экономика сферасындағы қылмыстар, елде жүргізіліп жатқан реформалардың
нәтижелеріне жағымсыз әсер етеді.Экономикалық қылмыстық-халықтың
материалдық әл-хуатының және экономиканың дамуына кедергі жасаудың бірден-
бір себебі. Экономикада құқықтық тәртіп орнатпайынша даму туралы сөз айту
қиын.Құқық жеке мүліктің сақтауын және дамуын қамтамасыз ету қажет.Көп
жағдайларда жеке меншік пен экономика мүдделерін қорғау,қылмыс құқығы мен
қылмыстық іс жүргізу құқығының араласуын қажет етеді.
Егеменді еліміздің өркендеп-гүлденуіне және жоғары дамыған мемлекеттер
қатарына қосылуға кедергі жасайтын мемлекеттік қызметшілердің заңсыз
әрекеттері мен жеке басының мүддесі мемлекет мүддесінен жоғары қоятын
мемлекеттiк қызметтер атқаруға уәкiлеттi адамның не оған теңестiрiлген
адамның, лауазымды адамдар және жауапты мемлекеттiк лауазым атқаратын
адамдар, яғни мемлекеттік аппараттың жоқ емес. Олар тек қана тікелей
материалдық зиян келтіріп қоймай, сонымен бірге азаматтардың билік пен
басқарудың мемлекеттік институттарына деген сенімсіздікті туғызады.
Қазақстан Республикасының “Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес” заңының
қабылдауымен Қазақстан Республикасында мемлекеттік аппараттарда лауазымды
тұлғалардың қызметтік қылмыстармен күресу өзекті болып отыр.
Қызметтік жалғандық жасау - мемлекеттік қызмет пен мемлекеттік басқару
мүдделеріне қарсы сыбайлас жемқорлық және өзге де қылмыстар жүйесіндегі ең
көп жасалынып жатқан қылмыстың түрі және қызметтік қылмыстардың ішінде кең
тараған қылмыстардың бірі болып келеді.Бұл қылмыс түрі мемлекеттік
аппараттың барлық саласында жасалу мүмкін.Бұның қауіптілігі
қоғамға,жалпылай және жекелей алғанда азаматқа зиян келтіре отырып,
мемлекеттік аппараттың қалыпты жұмыс жасалуын бұзады.Осы қылмыстың маңызы,
мемлекеттік қызметтер атқаруға уәкiлеттi адамның не оған теңестiрiлген
адамның, лауазымды адамдар және жауапты мемлекеттiк лауазым атқаратын
адамға мемлекеттік аппарат жүйесіндегі қызметтік жағдайымен берілген
құқықтары мен өкілеттіктерін теріс пайдалануда.Тәжірбие
көрсеткендей,экономикаға ең көп зиян әкелетін “ақжағалық”
(беловоротничковые) қылмыстары,ал олармен күресу өте қиын,оңай емес.Бұл
қылмыстың криминалды-әлеуметтік жағдайы мен жалпылама түсінігі Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодекстің “Мемлекеттік қызмет пен мемлекеттік
басқару мүдделеріне қарсы сыбайлас жемқорлық және өзге де қылмыстар” 13-
тарауында көзделген.Яғни осы қылмыс сол уақытта терең нигативті
жағдайлардың жарық көрсетілуі мен жалпы қоғамға қауіпті құбылыс-сыбайлас
жемқорлық болып табылады. Дипломдық жұмыс тақырыбының мақсаты Қазақстан
Республикасыда қызметтік жалғандық жасау үшін қылмыстық жауаптылықты
көздейтін заңнамалардың даму тарихы. Мемлекеттiк қызмет пен мемлекеттiк
басқару мүдделерiне қарсы сыбайласжемқорлық және өзге де қылмыстар
жүйесіндегі, қызметтік жалғандық жасау қылмысының субъектісі болып
мемлекеттiк қызметтер атқаруға уәкiлеттi адам, не оған теңестiрiлген
адамның, лауазымды адамдар және жауапты мемлекеттiк лауазым атқаратын
адамдар жасайтын қылмысымен күресудің қылмыстық-құқықтық және
криминалистикалық мәселелерін қарастыру және мақсаты қызметтік жалғандық
жасау қылмысының субъектілерінің қылмысты жасау тәсілдері және дәлелдеуге
жататын мән-жайлар мәселелерін, сонымен қатар, осы қылмыстың тергеу, яғни,
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодекстің 314-бабында көзделген
қылмыстың тергеу әрекетінің үлгілерін жазып көрсету ғана емес,сонымен қатар
бастапқы мен келесі сатыларға жататын тергеу әрекетінін жүргізудегі
тактикалық құралдарды пайдалану,ұйымдастыру шаралары мен тергеудің әр
сатындағы жоспарлау ерекшеліктерің әдістемесін жетілдіруге бағытталған
ұсыныстарды жасауға тырысамын.Бірақ та ғылыми әдебиеттерге, сот және тергеу
тәжірибесіне шолу нәтижесінде бұл қылмыстың жекелеген түрде де зерттеу
тәсілдері жоқ екеніне көзім жетті, сонымен қатар қызметтік жалғандық жасау
қылмыстың зерттеу тәсілдері құқықтық сала әдебиеттерінде тиісті деңгейде
жазылмаған. Осыған байланысты бұл жұмысымда маған осы қылмысты зерттеу
тәсілдерін қиынға түсуде, оған қарамастан мен неғұрлым кеңінен ұсынуға
тырысам.Қарастырылып отырған проблеманың өзектілігін ескере отырып, алға
қойылған мақсатқа сүйеніп, дипломдық жұмыстың негізгі міндеттерін келесідей
белгіледік: 1.Қызметтік жалғандық жасау үшін қылмыстық жауаптылықты
көздейтін заңнамалардың даму тарихы. 2.Қызметтік жалғандық жасау
түсінігінің мәнісін ашумен бірге объект және объективтік жағының белгілері,
сонымен қатар субъект және субъетивтік жақтарын табу; 3.бұл қылмысының
криминалистикалық ерекшеректірін қарастыру; 4.қызметтік жалғандық жасау
қылмысының ашу мен тергеу әдістемесін зерделеу.
Дипломдық жұмыстың міндеттері. Қарастырылып отырған проблеманың
өзектілігін ескере отырып, алға қойылған мақсатқа сүйеніп, дипломант
зерттеудің алдына мынадай негізгі міндеттерді қоюды жөн деп санады:
– қызметтік жалғандық жасау қылмысының субъектілерінің қылмыстық іс-
әрекеттерімен күресудің криминологиялық және қылмыстық-құқықтық
мәселелері мен қылмыстық-құқықтық күрестің тәжірибесін талдау;
– қызметтік жалғандық жасау қылмысының субъектілерінің қылмыс жасауға
мүмкіндік жасайтын факторларды анықтау және механизмін зерттеу.
Зерттеудің объектісі болып қызметтік жалғандық жасау қылмысына
байланысты қоғамға қауіпті, заңға қайшы іс-әрекеттер табылады. Сондай-ақ,
зерттеудің объектісіне олармен күрестің қылмыстық-құқықтық және
криминологиялық шаралары кіреді.
Зерттеудің нәрсесін қызметтік жалғандық жасау қылмысын субъектілердің
қылмыстық әрекеттермен күрес жүргізуі бойынша құқық қорғау органдарының
қазіргі қолданыстағы қылмыстық заңды іс жүзінде қолдануын бір мақсатқа,
яғни мемлекеттік қызмет мүдделерін қорғауға бағытталған іс-қимылы құрайды.
Дипломдық жұмыстың эмпирикалық және теориялық негіздерін шындықты
түсінудің жалпы философиялық әдістері құрайды. Оларды қолдану мемлекеттік
қызмет мүдделеріне қарсы жасалатын қылмыстардың анағұрлым кең етек жаю
жолдарын зерттеуге мүмкіндік береді. Дипломдық жұмысты зерттеуде осы
әдістерді негізге алу бір жағынан мемлекеттiк қызмет пен мемлекеттiк
басқару мүдделерiне қарсы жасалатын сыбайлас жемқорлық
және өзге де қылмыстардың нақты фактілерін зерттеуге мүмкіндік берсе, ал
екінші жағынан оны нақты бір тарихи (мемлекеттік билік, басқару) жағдайдағы
құбылыс ретінде қарастыруға мүмкіндік береді.
Зерттеудің жалпы әдістемелік негізін жалпыға бірдей диалектикалық әдіс,
таным құрайды. Зерттеу барысында формальдық қисынды әдісті (талдау, синтез)
түрлі тәсілдерін қолдану ескерілді.
Дипломдық жұмыстың негізгі тұжырымдамалары мемлекет және құқық
теориясы, қылмыстық құқық, әкімшілік құқық, азаматтық құқық, қылмыстық және
азаматтық іс жүргізу құқығы ғылымдарының жетістіктеріне негізделеді.
Дипломдық жұмыстың нормативтік-теориялық базасын Қазақстан
Республикасының Конституциясы; қылмыстық, қылмыстық-атқарушы, қылмыстық іс
жүргізу және әкімшілік заңдары; Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының
нормативтік қаулылары; мемлекеттік қызмет мәселелері жөніндегі Қазақстан
Республикасының Заңдары, сонымен қатар мемлекеттік қызмет мүдделеріне қарсы
қылмыстық-құқықтық күрестің проблемаларын реттейтін Қазақстан Республикасы
Президенті Жарлықтары мен Парламентінің нормативтік құқықтық актілері;
мемлекеттік қызмет мүделеріне қарсы қылмыспен қылмыстық-құқықтық күрес
мәселелері жөніндегі үкімет қаулылары және құқық қорғау органдарының
ведомствалық нормативтік құқықтық актілері; мемлекеттік қызмет мүдделеріне
қарсы қылмыстар туралы мәліметтік есеп шолулары, жинақтары, құжаттары;
сонымен қатар басқа да заңдар және заңнан туындаған актілер құрады.
Дипломдық жұмыс тақырыбының теориялық және практикалық маңыздылығы,
оның тұжырымдары мен ұсыныстары қызметтік жалғандық қылмысын жасаушы
субъектілер мемлекеттік қызметтер атқаруға уәкілетті адам не оған
теңестірілген адамның, лауазымды адамдар және жауапты мемлекеттік лауазым
атқаратын адамдардың қылмыстық іс-әрекеттеріне сәйкес және тиімді
шараларын өңдеу үшін қажетті алғышарттарды құрады. Дипломдық жұмыстың
тұжырымдары мен ұсыныстары:
– қызметтік жалғандық жасау қылмысын жасаушы субъектілер мемлекеттік
қызметтер атқаруға уәкілетті адам не оған теңестірілген адамның,
лауазымды адамдар және жауапты мемлекеттік лауазым атқаратын адамдар
қылмыстармен қылмыстық-құқықтық күрес саласында қылмыстық заңды одан
әрі дұрыс түсінуге мүмкіндік береді;
– қызметтік жалғандық жасау қылмысын жасаушы субъектілер лауазымды
адам мен мемлекеттік қызметтер атқаруға уәкілетті адам не оған
теңестірілген адамның, лауазымды адамдар және жауапты мемлекеттік
лауазым атқаратын адамдар қылмыстармен қылмыстық-құқықтық күрес
жүргізетін құқық қорғау органдары, ұқсас, бәсекелес құқықтық
нормалдарды дұрыс айыра білуі және оларды дұрыс қолдану үшін
теориялық білімді толықтырады.
1 ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАЛҒАНДЫҚ ЖАСАУ ҚЫЛМЫСЫ
ҮШІН ЖАУАПТЫЛЫҚТЫ КӨЗДЕЙТІН ЗАҢНАМАЛАРДЫҢ ДАМУ ТАРИХЫ.
1.1. Қазақ халқының әдет-ғұрпының сипаттамасы және мемлекеттік
қызметшілердің қылмыстық жауаптылығын көздейтін заңдамалардың даму тарихы.
Қазақтың әдет-ғұрып құқығын оқып-үйренуде Қазақстан Республикасының
бірқатар құқық мәселелерін, соның ішінде қылмыспен күрестегі қылмыстық
заңдылықтарды толық түсінудің, тәжірибелік мағынасы өте зор. Көшпелі
қағамдағы мәдениет, оның қомақты бөлігі әдет-ғұрып нормалары ерекше бір
құбылыс. Олар өзгеше бір әлеуметтік кеңестіктің, қоғамдық өмірдің
көріністері,сондықтан олардың параметрлері, өлшемдері мемлекет заңдарынан
бөлек болатын. Әдет ғұрып құқығы нормаларын ұғынып, түсіну үшін олардың
ішкі мәніне сай көзқарас, зерттеу әдісьері керек3.
Қазақтың әдет-ғұрып құқығын зерттеуге байланысты бірқатар еңбектер
жарық көрді. Олардың ішінен айрықша орын алатыны Т.М. Култелеевтің 1955
жылы шыққан Уголовное обычное право казахов атты монаграфиясы. Бұдан соң,
тәуелсіздік алып, егеменді ел болғанан кейін, қазақтың әдет ғұрып
нормаларына арналған бірқатар еңбек жарық көрді4.
Тарихтан өткенді еске алу үшін ғана емес, сонымен қатар
келешегімізді бағамдау үшін де еріксізден кешегімізге көз тікізетін тұстар
бар5 деп Қазақстан Республикасының Президенті Қазақстан халқына
жолдауында атап өткен болатын. Соған орай, әр халық тарихи тұрғыдан алғанда
өзінің өткендегі жолын саралау, қазіргі болмысын анықтау қажет. Бұл оның
болашақта қай жолмен жүретінін аңғаруға жол ашады.
Бірақ лауазымды қылмыстар ұғымында жүз жыл ішінде болған өзгерістер,
белгілі тарихи, қоғамдық қатынастар облысындағы белгілі өзгерістер, оның
ішінде тарихи аренада жаңа қоғамдық қатынастардың пайда болуы себеп
болады.
Лауазымды қылмыстардың табиғаты ұғымында болған өзгерістерді
түсінуге, осы қылмыстардың тарихын оқып білу негізінде ғана жетуге
болады6 деп профессор Б.С. Утевский жазды.
Революцияға дейінгі Қазақстанда құқықтық нормалардың үш түрлі жүйесі
қатар қолданылды. Олар - қазақ халқының әдеттік құқысы, яғни әдет ғұрып
нормалары, отаршыл Ресей патшылығының нормалары, ислам діннің нормалары -
шариғат заңы еді. Қылмыстық жіне азаматтық істердің бір бөлігін билер,
олрдың съездері (қазақтың сол ідеттік правосының) еш жерде жазылмаған
заңдары бойынша қарады. Құқықтың бұл үш жүйесі түгелімен қазақ бай-
феодалдарының мүддесін қорғады. Сондықтан да қарапайым халыққа мүлдем жат
болды.
Қазақ хандығының заңдары Жарғы деп аталды. Қазақша жарғы әділдік
деген ұғымды білдіреді 7.
Қазақ хандығының іргетасын қалаушы хандардың бірі Қасым хан (1511-1523
ж.ж.) жоғарыдағы саяси жағдайға және халық бұқарасы мен билер тобының
тілегіне негіздеп, қазақ халқының ежелгі әдет - ғұрыптық ереже тәртіптеріне
мәнді өзгерістер енгізіп, дамытып, билер кеңесінде ақылдаса отырып, жарғы
заңын жасады. Қасым ханның қасқа жолы бір ғасырдай атқарылған соң,
Жарғыға тиісті толықтырулар мен өзегрістер енгізіліп, Есім ханның тұсында
Есім ханның (1598-1645 ж.ж.) ескі жолы деп аталған.
Ел аңыздарында сақталған деректерге қарағанда, Есім ханның тұсында
Қасқа жолға қосылған жаңалық: хан болсын, ханға лайық заң болсын; батыр
болсын, жорық жолы мақұл болсын; ... деген ережелер болған екен. 8.
Тәуке хан билік жүргізген 17 ғ. соңы мен 18 ғ. басы еліміздің рухани
жетілуімен, бірлігімен және гүлденуімен ерекшеленеді. Белгілі тарихшы
А.И.Левшин, Тәукенің тұсында қазақтардың жүрегі ашық болды, мейірбандыққа
толы болды деп жазды. Ол қазақ ордаларының ұйтқысы бола тұрып қантөгістен
қажыған халқын тоқтатып, тайпаларды татуластырды, баршаны күштілерге
бағынуға уағыздады, ал күштілерді өзі тоқтатып, барашаға бірдей заң
шығарды 9 ол Тәуке ханның Жеті жарғысы деп аталатын заңдар болды. Бұл
заңдар сол заманда ислам дінін тұтанатын Күншығыс пен Орта Азияның
бірсыпыра елдердегі феодалдық мемлекеттер мен хандықтарда жаппай қолданылып
отырған ислам дінінің шариғат заңынан мүлдем басқаша болатын. Бұл қазақ
хандығының ерекше тарихи әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдайының
туындысы еді.
Сібір қазақтары туралы Жарғының 220 параграфында Егер билердің
негізсіз шешім қабылдауы, олардың қызмет бабын пайдаланумен ұштаса, онда
оларды жауаптылық пен жазаға тарту керек (Выписка из Устава о сибирских
киргизах. 1822.22 июня №7) деп жазылған. Осының өзі сол дәуірде мемлекеттік
басқару саласындағы адамдардың, атап айтқанда билердің заңсыздығы, шешім
қабылдаудағы бұрмалаушылығтарды т.б. әрекеттері үшін жауапталақ
көзделгендігінің ділелі.
19 ғасырдың бірінші жартысында патшалық үкімет 1822 ж. Сібір
қырғыздары туралы және 1824 ж. Орынбор қырғыздары туралы Жарғыларын
жүзеге асыру барысында қазақ жеріндегі сұлтандық және билердің басқаруын,
патшалық шенеуліктердің аппаратына айналдырды. Барлық сұлтандар, билер мен
ауыл старшындарына айырым белгілерін, олардың бірқатарына патшалық
мемлекеттік мекемелердегі лауазымдағы шені, сонымен қатар фамилиясы мен
атағы көрсетілген жеке өзіндік лауазымдық үш бұрышты мөрлер берілді.
Г.Загряжскийдің Сборник казахского адата деп аталатын оқулығында
кінәләлердің мынадай қылмыстар үшін жауаптылығы көзделгендігі аталған: 1)
өтірік қол хат 2) құжаттарға бөтеннің мөрін қою 3) өзі қойған мөрінен
немесе таңбасынан бас тарту 10.
Билер соты жалған құжаттармен байланысты істерді тек лауазымды адам
болып табылмайтын адамдар жасаған кезде қарады, ал лауазымды адамдар
жасаған қылмыстарды қарау жалпы империалдық соттардың қарауында болған.
1845 жылы 15 тамызда Өкімет етуші сенатқа атты жарлықтағы 1-
тармағына сәйкес Қылмыстық жазалар және түзеу туралы заңдар жинағы 1846
жылдың 1 мамырынан бастап күшіне енді11. Заңдар жинағының 5 -тарауы 1 -
бөлімінің 173 - бабында Осы заңдар жинағындағы қаулылардың күші мемлекет
шегіндегі барлық Ресей азаматтарына тиісті болады сондықтан ол, қазақ
жерінде де қолданылды, оның қолдану ерекшеліктері заңға 6-7 ерекше
Қосымшаларға сәйкес жүзеге асырылды.
Қызметтік жалғандық жасау қылмысына байланысты жоғарыда аталған заңдар
жинағының 5 бөлімінде 358-ден 533-ке дейінгі баптарында Мемлекеттік және
қоғамдық қызметке байланысты қылмыстар мен қылықтар туралы 12-тарауды
қамтыды. Осы тараулардың ішінде Қызмет бойынша жалғандық туралы тарау
белгіленіп, 390-393 баптары арналды.
Жоғарыда келтірілгендер бойынша мынадай қорытынды жасауға болады:
Қазақстан аумағында мемлекеттік қызмет мүдделерін қорғау, ол үшін
жауаптылықтың қалыптасуы, біріншіден, әдет-ғұрып нормаларына байланысты,
халық арасындағы қоғамдық қатынастарды шешетін адамдардың( би, сұлтан, ауыл
старшындары, ру басылары, құрметті адамдар) заңсыз іс-әрекеттері үшін
қылмыстық жауаптылық әртүрлі Ережелерде белгіленді; екіншіден, Қазақстанның
Ресей империясының құрамына кіруімен, олардың қылмыстық кодексімен
қолданылуы, сот өндірісінің іске қосылуы, әкімшілік-саяси басқару жүйесінің
алмасуы әдет-ғұрып нормаларының қолданылуын ығыстырды; үшішіден, осы
қоғамдық-саяси өзгерістерге байланысты құжаттар жалғандығы қылмысы да
қазақтың әдет-ғұрып нормаларында орын алып, Ресей империясының осындай
норманы көздейтін бабымен бірге Қазақстан аумағында қолданыста болды.
1893 жылғы билер съезінің Тоқмақ ережесінде Қырғыз құжаттарына
жалғандық үшін кінәлілердің жауаптылығы белгіленді, олардың қатарына
мыналар жатқызылды:
1. Мал, ақша және басқа да мүлікке қол хат.
2.Ауыл старшындары, болыстық басқармалардың бұйрықтары және билердің
шешімдері.
3.Ақ қағаздарға лауазымдық мөрлер қою 12.
Құжаттар жалғандығы ұшін бұндай жауаптылықтың көзделуі, билік
басындағы адамдардың пайдакүнемдік және өзге де жеке мүдделерін
қанағаттандыруға бағытталған әрекеттеріне тосқауыл қоюдың бір шарасы болды.
Құжаттар жалғандылығы және оларды пайдалынғаны үшін қазақтың әдет-
ғұрып нормаларында мынадай шаралар қолданылды:
1)әртүрлі мөлшердегі айып;
2)бір айдан бір жыл алты айға түрмеге қамау;
3)бір айға дейін қамау.
Міне, қазақтың қылмыстық әдет-ғұрпындағы құжаттар жалғандығының орын
алуы, сол кезеңдегі қоғамдық қатынастарды реттеуге соттық қағаз өндірісінің
енуімен, ондағы құжаттар айналымының дұрыс деңгейде болуы, басқару
саласындағы лауазымды адамдардың өкілеттігін, олардан жасалатын құжаттардың
шынайы болуын қорғаудың құралы ретінде және кінәлі адамдарға жазаның
түрлері қолданылды.
1.2.Қазақстанның қылмыстық заңнамасындағы қызметтік жалғандық жасау
үшін қылмыстық жауаптылықтың көзделу мәселелері.
Қазақ КСР-інің Қылмыстық кодексі өзінің қалыптасуына қарай едәуір ұзақ
жолдардан өтті. Автономиялы Қырғыс (Қазақ) Кеңестік Социалистік
Республикада РКФСР дің Қылмыстық кодекстері қолданылды. Бұл мерзімде
республикамызда жүйелі заңдар болмады. Қылмыс үшін жауаптылық РКФСР-дің
1922 жылғы 13 және 1926 жылғы Қылмыстық кодекстері арқылы жүзеге
асырылды. Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарындағы заңнамаларық актілерінде
жекелеген лауазымдық қылмыстар құрамының белгілері көрсетілмеген түрлері
қарастырылды.
Лауазымдық қылмыстар туралы алғаш рет Халық Комиссарлар Комитетінің
(СНК) 1917 жылы 24-қарашада Сот туралы декретінің 8-бабында 14
көрсетілді, онда аса қауіпті қылмыстарды және оның ішінде шенеуніктердің
қызмет өкілеттігін теріс пайдалану 15 істерін жұмысшылар мен шаруалардың
революциялық трибуналдарынық өкілеттігіне жатақазды.
Совет өкіметінің орнаған кезеңдегі қылмыстық құқық бойынша лауазымдық
қылмыстардың ұғымын түсінуде ХКС-нің 1918 ж. 8-мамырдағы Парақорлық
туралы декреті 16 көп бағыт берді. Онда лауазымды адамдардың келесідей
түсінігі берілді: РКФСР мемлекеттік және қоғамдық қызметте тұрған
адамдар.
1922 жылы РКФСР-дің ҚК 105 бабының ескертуінде Лауазымды адамдар деп,
заң бойынша белгілі құқықтары, міндеттері және шаруашылық, әкімшілік,
ағартушылық және басқа да мемлекеттік міндеттері орындауға өкілеттіктері
бар мемлекеттік (советтік) мекемелер мен кәсіпорындарда, сондай-ақ ұйымдар
немесе бірлестіктерде үнемі және уақытша қандай да болмасын лауазымға
иеленген адамдар деп аталды. Ал РКФСР-дің 1926 ж. ҚК-інде Лауазымды
адамдар деп, заңмен белгілі міндеттері, құқықтары және шаруашылық,
әкімшілік, кәсіпқойлық немесе басқа да мемлекеттәк міндеттерді орындауға
өкілеттіктері бар мемлекеттік советтік мекемелер, кәсіпорындарда, сондай ақ
ұйымдарда немесе бірлестіктерде үнемі және уақытша лауазымға иеленген
адамдар деп көрсетілген.
1924 жылдың қорытындысы бойынша қызмет бабындағы қозғалған ісьің жалпы
саны 5380 болғанын құжаттар айқындайды. Оның басым көпшілігіірі әкімшілік
орталықтар Семейде (1383 іс), Орынборда (1023 іс) жасалған.
1927 жылдың 1-қаңтарынан бастап күшіне енген РКФСР ҚК үшінші
тарауының, 120-бабында болып қызметтік жалғандық қылмысы белгіленді, яғни,
лауазымды адамның пайдақорлық ниетпен ресми құжаттарға біле тұра өтірік
мәліметтерді енгізу, жалған құжат жасауы, тазалау немесе басқа айға күнге
өзгерту, құжатты өзгертіп қолдан жасау және көрінеу жалған құжаттарды беру
немесе кітапқа көрінеу жалған жазбалар жазу. Бұл қылмыс үшін мынадай жаза
түрлері, яғни, екі жылға дейін мерзімге бас бостандығынан айыру; және
әлеуметтік қорғау шаралары белгіленді.
1997 жылдың 16 шілдесінде қабылданған ҚР ҚК-інде тұрақты, уақытша
немесе арнаулы өкілеттік бойынша өкіметтің өкілі қызметін жүзеге асырушы не
мемлекеттік органдарда, жергілікті өзін өзі басқару органдарында, сондай-ақ
ҚР Қарулы Күштерінде, ҚР басқа да әскерлері мен әскери құрылымдарында
ұйымдастырушылық-әкімшілік немесе әкімшілік-шаруашылық қызметтерді
орындаушы адамдар лауазымды адамдар деп танылады. Бұл бапта қызметтік
жалғандық жасау үшін ең жоғарғы жаза - бес жылға дейінгі мерзімге бас
бостандығынан айыру болып табылады.
2 ТАРАУ. ҚЫЗМЕТТІК ЖАЛҒАНДЫҚ ЖАСАУДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖӘНЕ
КРИМИНАЛИСТИКАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ.
1. Қылмыстық жалғандық жасаудың қылмыстық – құқықтық
сипаттамасы.
Қызметтік жалғандық жасау қылмысының объект және объективтік жағының
белгілері.
Қызметтік жалғандық жасау қылмысының объектісі, осы қылмыс үшін
жауаптылықты белгілейтін қылмыстық-құқықтық нормаларды дұрыс қолдану,
жасалған қоғамға қауіпті қол сұғушылықты заңға сәйкес саралау, қылмыстық
қол сұғатын қоғамдық қатынастардың шеңберін және мазмұнын дәл анықтауға
және қылмыстың объектісін дәл белгілеуге мүмкіндік береді. Қылмыс объектісі
— қылмыс құрамның бір элементі, сондықтан, оның болмауы, қылмыстың болмауын
да көрсетеді. Қылмыстың объектісі болып, қоғамдық қатынастар саналады.
Қылмыстық құқық бойынша барлық қылмыстар үшін жалпы объекті болып,
қылмыстық заң қорғайтын қоғамдық қатынастар жиынтығы болып саналады.
Қазақстан Республикасы ҚК 2-бабының 1-бөлігінде ең маңызды қылмыстық заңмен
қорғалатын қоғамдық қатынастар тізбегі берілген, оларға: адам мен
азаматтың құқықтары, бостандықтары мен заңды мүдделері, меншік, ұйымдардың
құқықтары мен заңды мүдделері, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздік, қоршаған
орта, Қазақстан Республикасының конституциялық құрлысы мен аумақтық
тұтастығы, қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделері, бейбітшілік
пен адамзаттың қауіпсіздігі жатады. Осы аталған қоғамдық қатынастар аясы,
қылмыстық заңның қорғауына алынған қылмыстардың жалпы объектісін құрайды.
Жаңа заңда қылмыстық қол сұғудан қорғалатын объектілер тізбегі, бұрынғы
қылмыстық заңға қарағанда кең және детальді түрде берілді .
Қылмыстың объектісі қылмыс құрамының міндетті элементтерінің бірі
болып саналады, өйткені онсыз қылмыс болмайды. Оны дұрыс анықтау, қылмыстық
іс-әрекеттің әлеуметтік және құқықтық табиғатын, жасалған қылмыс үшін
қылмыстық жауаптылықтың түрі мен шегін анықтауды түсіндіреді. Сонымен
қатар, қылмыс объектісін анықтау қылмыстардың ұқсас құрамдарын бір-бірінен
және қылмыстық іс әрекетті қылмыстық еместен дұрыс ажыратуға мүмкіндік
береді деп, осы проблеманы терең зерттеген профессор Е. І. Қайыржанов
жазған 17. Профессор Б. С. Никифоров қылмыс объектісінің проблемасын
зерттеу қандай да бір тарихи жағдайда қылмыстық репрессияның жалпы бағыты
мен көлемі туралы мәселені шешетін заң шығарушыға ғана қажет емес, сондай-
ақ практикалық қызметкерлерге де керек дейді.
Қаралып отырған қылмыс, мемлекеттiк қызмет пен мемлекеттiк басқару
мүдделерiне қарсы сыбайлас жемқорлық және өзге де қылмыстар жүйесіне
жатқызылған. Сондықтан ғылыми әдебиеттердегі осы қылмыстар жүйесіне
байланысты, топтық объектінің анықталуына бірнеше қөзқарас бар. Олар
лауазымдық қылмыстардың топтық объектісі мемлекеттік аппараттың дұрыс
қызметі деп анықтайды. Бірақ, дұрыс қызмет және бірқалыпты деп беру,
мемлекеттік қызмет мүдделеріне қарсы бағытталған әрекеттердің қоғамдық
қауіптілігін нақты ашпайды. Өйткені, мемлекеттік қызмет, мемлекеттік
биліктің міндеттері мен функцияларын іске асыруға бағытталған, сонымен
бірге мемлекеттік қызмет мүдделерін және мемлекеттiк басқару
мүдделерiн қылмыстық заң қорғауына алып отыр.
Сондықтан, мемлекеттiк қызмет пен мемлекеттiк басқару
мүдделерiне қарсы сыбайлас жемқорлық және өзге де топтық объектісі ретінде,
мемлекеттік қызмет мүдделері және мемлекеттiк басқару, яғни мемлекеттік
биліктің міндеттері мен функцияларын іске асыруға бағытталған лауазымдық
өкілеттіктерін атқару жөніндегі мемлекеттік қызметшілердің заңды қызметі
деп санаймыз.
Қызметтік жалғандық жасау қылмысы да белгілі бір объектіге қол сұғады,
оған байланысты қылмыстық-құқық әдебиеттерінде көптеген көзқарастар бар.
А. А. Пионтковскийдің пікірі бойынша лауазымды адам жасаған құжаттар
жалғандығының объектісі болып мемлекеттік аппараттың қызметі саналады ....
Ал, А. Н. Трайнин “құжаттар жалғандығының объектісі болып, сол ресми
құжаттар саналады” деп атайды, сонымен бірге ол бұл көзқарасын өзгертіп,
бұл қылмыстың объектісі болып мемлекеттік немесе қоғамдық мекеме және
кәсіпорыннан шығатын құжаттардың шынайылығы және шындығы деп түйіндеді.
Т. Л. Сергеевтің кеңестік Қылмыстық кодексі бойынша құжаттар
жалғандығымен күреске арналған жұмысында, құжаттар жалғандығының нақты
объектісін анықтай отырып былай деп жазады: Құжаттардың шынайылығы және
шындығын бұза отырып, қылмыскер өз әрекетімен заңдылық мағынасы бар
оқиғалар мен фактілерді жазбаша актілермен растау үшін кеңестік социалистік
қоғамда бекітілген қатынастар жүйесіне қол сұғады. Осындай социалистік
қатынастың тектес жүйесі, қандай да болмасын құжаттар жалғандығына қол
сұғудың тікелей объектісі болып саналады 18.
В. Ф. Кириченконың пікірі бойынша Лауазымдық жалғандығының нақты
объектісі болып, жасау немесе жасыру үшін лауазымдық жалғандық жасалынатын
сол лауазымды қылмыстың нақты объектісі саналады 19.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі түсіндірмесінің авторлары,
қызметтік жалғандықтың объектісі болып, мемлекеттік қызметтің мүддесі
саналады деп жазады.
Біздің ойымызша, аталған пікірлердегі кемшілік, топтық объектіге
кіретін қоғамдық қатынасты, тікелей объектінің құрамдас бөлігі ретінде
берілуінде және қызметтік жалғандық жасау қылмысы субъектілерінің іс-
әрекетіне байланысты басқа да қоғамдық қатынастарға зиян келтіру қауіпі
қаралмаған.
Біздің ойымызша, қызметтік жалғандық жасау қылмысын жасаушы
субъектілер бірнеше объектіге қол сұғады, атап айтқанда:
– біріншіден, көрінеу жалған мәліметтер енгізілген ресми құжаттар
және жалған немесе қолдан жасалған құжаттар бойынша сол мемлекеттік
органның қызметтік мүдделеріне қиянат жасалынады;
– екіншіден, қаралып отырған қылмыс арқылы қиянат жасаушы, ең алдымен
мемлекеттік органдардан шығатын ресми құжат және құжатқа
диспозицияда көрсетілген әрекеттерді жасау арқылы, халық алдында
мемлекеттік органға деген сенімсіздік туғызады;
– үшіншіден, көрінеу жалған мәліметтер енгізілген ресми құжаттар және
жалған немесе қолдан жасалған құжаттар арқылы басқа да қылмыстық
құқықтың қорғалуына алынған қоғамдық қатынастарға қиянат жасалынады;
– төртіншіден, ресми құжаттар мен құжаттардың заңды айналымына қол
сұғылады;
– бесіншіден, көрінеу жалған мәліметтер енгізілген ресми құжаттарға
және жалған немесе қолдан жасалған құжаттарға иеленген қоғамдық
қатынас субъектілері, ресми құжат және құжаттың заңға сәйкес болуына
қажетті процедураларды сақтамай, белгілі материалдық, заттық,
мүліктік, басқа да игіліктер мен құндылықтарға қол жеткізуге
мүмкіншіліктер туғызады.
Сонымен, қызметтік жалғандық жасау қылмысының бірнеше қоғамдық
қатынастар аясына зиян келтіруі анықталып отыр, оның құқық қорғау
органдарының құқық қолдану қызметінде ескерілуі де өте маңызды.
Қылмыстық құқық теориясында қалыптасқан тікелей объектінің негізгі,
қосымша және факультативті тікелей объект болатынын ескеріп, біздің
ойымызша қызметтік жалғандық жасау қылмысының негізгі тікелей объектісі —
мемлекет және мемлекеттік органдардың қызметтік мүддесі, оның ішінде ресми
құжаттар мен құжаттың заңды айналымы; қосымша тікелей объектісі — жеке және
заңды тұлғалардың құқықтары мен заңды мүдделері не қоғамның немесе
мемлекеттің заңмен қорғалған мүдделерінің елеулі түрде бұзылу мүмкіндігі;
факультативті тікелей объектісі — мемлекеттік органдардың істеріндегі ресми
құжат және құжаттың заңды айналымына байланысты туындайтын қоғамдық
қатынастар жүйесінің бұзылуына зиян келтіру қауіпі.
Қызметтік жалғандық жасау қылмысының қоғамдық қауіптілігін бағалау,
дұрыс саралау және жазаны анықтау үшін, қандай құжаттарға және қандай
мақсатпен көрінеу жалған мәліметтерді және олардың шын мазмұнын бұрмалайтын
түзетулер енгізуі, не әдейі жалған немесе қолдан жасалған құжаттар беруі,
жалғандық жасау кімнің және қандай мүдделерді бұзатындығын, бұл қылмыстық
әрекеттің қандай қоғамдық қатынастарға қиянат жасайтыдығы үлкен мағынаға
ие. Алдымен қандай да болмасын қылмыстық әрекет сияқты, қызметтік жалғандық
жасаудың жалпы қиянат жасауын, содан кейін оның басқа қылмыстардан
ажырататын нақты белгілерін анықтау қажет.
Сонымен, қызметтік жалғандық жасау қылмысын саралауда оның қиянат
жасалатын объектісімен бірге, құрамының мазмұнына кіретін міндетті белгісін
анықтау қажеттілігі де туындайды. Ол ресми құжат қылмыстық құқық ғылымында
қылмыстың заты деп — қоғамдық қатынастың (қылмыс объектісінің)
қасиеттерінің белгілі бір жағын көрсететін нақты бір материалдық заттарды
айтамыз, оған күш жұмсап немесе психикалық әсер ету арқылы зиян келтіреді
де ол өзі қылмыстың объектісімен тығыз байланыста болады.
Өйткені қарастырылып отырған қылмыстың заты туралы мәселенің теориялық
және практикалық мәні бар. Бұл жөнінде заң әдебиеттерінде айтылғандай
материалдық заттарды көрсету, нақты белгілердің көмегімен негізгі
қылмыстық-құқықтық қорғау объектісін анықтау, қоғамға қауіпті әрекеттердің
шынайы бағыттылығын айқындау және дұрыс саралау үшін заңды қолданатын сот
органдарының қарауына беру үшін жасалынған деп орынды көрсетіліп отыр.
Сонымен, қоғамға қауіпті әрекеттің затын анықтау, біріншіден, нақты
белгілердің көмегімен негізгі қылмыстық-құқықтық қорғау объектісін анықтау
үшін, екіншіден, қоғамға қауіпті әрекеттердің шынайы бағыттылығын айқындау
үшін, үшіншіден, қоғамға қауіпті басқа да қылмыстардан ажыратып, әрекетті
дұрыс саралауға мүмкіндік береді.
Сонымен бірге қылмыстың затының орны мен мағынасы туралы, мәселеде
әлденеше талқылаудан өтті.
Өмірдің барлық салаларында құжаттарға маңызды рөл бөлінген. Олар
басқару тетігінің қажетті элементі, басқару органдарының қалыпты жұмыс
істеуінің алғы шарты. Әрқилы ақпараттарды алу, өңдеу, пайдалану, сақтау
және беру құжат түрінде жүзеге асырылады. Көптеген жағдайларда олар қылмыс
жасаудың құралына айналады немесе оның заты болады.
Кейбір ғалымдар қылмыстық қол сұғудың нәрсесі болып заттар, бағалы
заттар, бұйымдар және т. б. жатады деп санайды, осы негізде оларды заттық
және заттық емес қылмыстар деп бөледі. Н. И. Коржанский, барлық қылмыстарды
объектінің құрлымы мен оған әсер ету механизіміне қарай, оларды заттық және
заттық емес деп бөледі. Заттық қылмыстарға қатарына материалдық
объектілерге әсер ететіндерді, ал заттық емес қылмыстарға әлеуметтік
байланыстарды әрекеттсіздікпен үзетіндерді жатқызады. Оның пікірі бойынша,
қылмыстық әрекеттің, қылмыс заттарына әсер ету сипаттамасымен үш топқа
бөледі, яғни, материалдық объект, адамның денесі, оның психикасы20.
Осы аталған пікірлерді қолдай келе және ҚР ҚК 314-бабының мазмұнына
сәйкес қызметтік жалғандық жасау қылмысының заты ретінде ресми құжат пен
құжатты көрсетеді, сондықтан, біз оны заттық қылмыстар қатарына жатқызамыз.
Мемлекетте қоғамдық қатынастарды реттеудің бірден бір құралы ретінде
құжаттар саналады, сондықтан ол ресми және ресми емес болып бөлінеді. Ресми
құжаттар деп, соған уәкілеттенген мемлекеттік органдар берген және белгілі
бір құқықтар беретін немесе міндеттерден босататын, заңдық мәні бар белгілі
бір фактілерді, оқиғаларды, өзге де жағдайларды куәландыратын жазбаша
актілер түсініледі. Ресми құжаттар белгілі құқықтық қатынастардың пайда
болуын, өзгеруін немесе тоқтатылуын байланысты құқықтық салдар туғызады.
Бұл белгілерден ресми емес құжаттар алшақ емес, өйткені олар арқылы
қоғамдық қатынасқа түсушілер, мысалы, азаматтық құқыққа байланысты біреуге
өз атынан құқықтарын жүзеге асыру үшін сенім хат беру, егер ол мемлекеттік
немесе жеке нотариуспен расталса ресми құжат қалпына келетіні бәрімізге
белгілі. Сондықтан, қандай ресми құжаттар қызметтік жалғандық жасау
қылмысының заты болуы тиіс деген сұрақ пайда болады. Ресми құжат ұғымын
қылмыстық заң бермейді, оны құқық қолданушы құқықтық талдау мен соттық
практиканың ұсынымдарына байланысты анықтайды.
Кеңес дәуірінің криминалистері ресми құжат терминін кең мағынада
түсіндірді. Олардың қатарына мемлекеттік және қоғамдық ұйымдардан шығатын
құжаттарды ғана емес және егер олар мемлекеттік немесе қоғамдық мекемелер,
кәсіпорындар немесе ұйымдардың істерінде болса заңдылық мәні бар жеке
адамдардан шығатын құжаттарды да жатқызды.
Ал, Қазақстан Республикасының ҚК 314-бабына түсіндірмесінде Қылмыс
заты — ресми құжат пен құжат, яғни заңдылық мәні бар жағдайларды
куәландыратын, құқықтар беретін және міндеттерден босататын, мемлекеттік
билік органдар берген жазбаша актілер. Ал мемлекеттік билік органы емес
органнан шығатын құжаттар, бұл қылмыстың заты болып саналмайды деп
көрсетілген. Сонымен бірге, ҚР ҚК 323-бабына түсіндірмесінде “Ресми
құжаттар” деп заңдылық мәні бар құжаттар саналады. Олар мемлекеттік билік
және басқару органдарынан, осы органдардың лауазымды адамдарынан,
жергілікті өзін-өзі басқару органдарынан, сондай-ақ заңды тұлғалар мен
басқа да коммерциялық және өзге де ұйымдардан шығуы мүмкін" делінген.
Ресми құжаттар деп мемлекеттік өкімет органдары берген және белгілі
бір құқықтар беретін немесе міндеттерден босататын, заңдылық мәні бар
белгілі бір фактілерді, оқиғаларды, өзге де жағдайларды куәландыратын
жазбаша актілер түсініледі және олардың қатарына: еңбек кітапшасы, оқу
орнының дипломы, паспорт, әскери билет, зейнетақы, қызметтік куәлік,
көліктің техникалық төлқұжаты, орындау қағаздары, үкімнің көшірмесі,
сақтандыру полисі, азаматтық хал актілерін тіркеу кітабың жатады дейді
профессор А. Н. Ағыбаев 21 .
Ресми құжат қатарына мекеме, ұйым, кәсіпорындардан шығатын және
лауазымды адам өз қызметтік міндеттерін орындауымен байланысты толтырылған
(куәландырылған) құжаттар жатады. Бұндай құжаттарға мынадай талаптар
қойылады:
1)оларға тиісті реквизиттерге (жалпы қабылданған немесе нормативтік
құқықтық актілермен анықталған қажетті мәліметтермен оларға куәландыратын
сипатқа) ие болуы қажет;
2)олар өкілеттігі бар адамдармен толтырылуы тиіс.
Құжат дегеніміз — заңдылық маңызы бар және сондай салдар туындайтын
мән-жайларды (фактілерді) куәландыратын (растайтын) жазбаша акті. Құжатқа
берілген жалпы, ортақ түсіндірме осындай. Бұл қылмыс жасаудың (немесе
жасырудың) сараланушы не факультативтік заты немесе құралы ретінде
пайдаланылған құжат, қылмыстық заңға белгілі барлық қылмыстарға қатысты
түсінік 9.
Бірқатар заңдарда құжаттың және ресми құжаттың анықтамасының
ұғымдары бар.
Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексінің
329-бабының 1-тармағына сәйкес Тұтынушының өмірі немесе денсаулығы үшін
қауіпсіздік талаптарына жауап бермейтін тауарлар (соның ішінде ҚР
әкелінген) шығару немесе сату, жұмыстарды орындау не қызмет көрсету, сол
сияқты аталған тауарлардың, жұмыстардың немесе қызмет көрсетулердің
қауіпсіздік талаптарына сәйкес келетіндігін куәландыратын ресми құжатты
заңсыз беру немесе пайдалану, егер бұл әрекеттер адамның денсуалығына зиян
келтірмесе және ірі көлемде жасалмаса делінген. Ал осы баптың ескертуінде
Осы баптың мақсаты үшін ірі мөлшер деп бес жүз айлық есептік көрсеткіштен
асатын сома танылады. Бұл мағынада заң шығарушы заңсыз ресми құжатты
иеленген немесе пайдаланған жеке тұлға, жеке кәсіпкер немесе заңды тұлғаның
әрекетінен келетін зардаптың өлшемдік шегін көрсетіп отыр. Сонымен бірге,
бұл жерде беріліп отырған ірі мөлшер өлшемі, қылмыстық құқық заңымен
қорғалуға алынған қоғамдық қатынастарға келетін зардаппен бірдей заңдылық
логикасына сыйыспай тұрғаны көрініп тұр.
Сонымен бірге ҚР ӘҚБК 596-бабының 2-тармағында ... іс жүргізу
әрекеттері шеңберінде іс жүргізу хаттамасының бір бөлігі болып табылатын
хаттамада не ресми құжатта істің барысы мен нәтижелері іс материалдарына
зерттеу жүргізуге, ...”, 611-бабының 2-тармағы Істі ведомствалық
инспекциялардың түгендеу, тексеру актілерінің, қортындыларының, сондай-ақ
мамандардың іс жүргізу әрекеттері барысында атқарған зерттеулерінің
нәтижелері бойынша жасалған ресми құжаттардың болуы нақ сол мәселелер
бойынша сараптама жүргізу мүнкіндіктерін жоққа шығармайды”, 615-баптың 2-
тармағы Құжаттар жазбаша да, өзге де түрде тіркелген мәліметтерден тұруы
мүмкін. Құжаттарға соның ішінде осы Кодексте көзделген тәртіппен алынған,
талап етіп алынған немесе табыс етілетін компьютерлік ақпараттан, фото-
және кино түсірмелерде, дыбыс және бейне жазбалардан тұратын материалдар
жатуы мүмкін” делінген.
Сонымен бірге Қазақстан Республикасының Авторлық құқық және сабақтас
құқықтар туралы 1996 ж. 10 маусымда қабылданған Заңның 8-бабының 1-
тармағында ресми құжаттар (заңдар, сот шешімдері, заң әкімшілік, сот
сипатындағы және дипломатиялық сипаттағы өзге де мәтіндер), сондай-ақ
олардың ресми аудармалары” деп ресми құжаттардың шеңберін көрсетіп отыр.
Келтірілген нормативтік құқықтық актілерге байланысты құжаттың және
ресми құжаттың әртүрлі болатындығына да көзіміз жетіп отыр. Сонымен бірге
мемлекеттік емес орган, сияқты заңды тұлғалардан шыққан құжаттар қаралып
отырған қылмыстың заты бола алмайды деген пікірлермен келісуге болмайды.
Өйткені мемлекеттік орган болып табылмайтын заңды тұлғалар (мекеме,
кәсіпорын, ұйым т. б.) өздерінің тағайындалуларына қарай және атқаратын
қызметтеріне байланысты мемлекеттік органдармен қоғамдық қатынасқа түседі,
олардың ішінде ресми құжаттпен немесе құжаттпен алмасуда болатындығы
бәрімізге мәлім. Егер, мемлекеттік орган қызметіндегі, заңды тұлғалардан
келіп түскен ресми құжат пен құжаттарды лауазымды адам мен лауазымды адам
болып табылмайтын мемлекеттік қызметшінің пайдакүнемдік немесе өзге де жеке
мүдесіне немесе басқа да мүдделі адамдардың қажеттілігене қарай қызметтік
жалғандық жасаулары да мүмкін. Өйткені, мемлекеттік органда уақытша ресми
қызметтік негізде немесе шешуге қабылданған істердегі құжаттардың болуы,
мысалы, соттың қарауына жататын қылмыстық, әкімшілік және азаматтық
істердегі жеке және заңды тұлғалардың құжаттарына қызметтік жалғандық
жасалатындығына ешқандай күмән жоқ.
Сондықтан, қызметтік жалғандық жасау қылмысының заты ретінде
мемлекеттік органнан шығатын ресми құжатпен бірге, жеке және заңды
тұлғалардан шығатын ресми құжаттар да саналуы қажет деп санаймыз.
Жоғарыда аталған заңдардағы “құжат” және “ресми құжаттың осы заңдардың
қолдану мақсаттарына қарай берілген, ол қылмыстық іс-әрекетті саралау және
қылмыстық істі қарау кезінде көптеген қиыншылықтар туғызады. Аталған
заңдарда көрсетілген анықтамаларда қылмыстық заңды ұқсастығы бойынша
қолдануға жол берілмейді (ҚК 9-бабың) деп орынды айтылған. Сонымен бірге ҚК
314-бабы бланкеттік те, сілтемелі де емес, сондықтан басқа да құқықтық
нормативтік актілерге көңіл бөлу, біздің көзқарасымыз бойынша дұрыс емес.
Сонымен, қылмыстық заңда ресми құжат терминінің түсіндірмесі
нормативті-құқықтық түрде бекітілмегендігіне және оның соттық өндірісті
жүзеге асыруы қажеттілігіне қарамастан, соттар ҚК 314-бабы бойынша айыптау
үкімдерін шығаруда. Тергеулік-соттық тәжірибелерді оқып-зерттеу барысында,
қылмыстық істерде ресми құжаттың әр түрлі түрлерін байқауға болады,
олардың қатарына жеке куәлік, төлем ведомостары, квитанция, анықтама, жеке
есеп-шоты, зейнеткерлік іс, компъютерлік мәліметтер базасы, тіркеу
журналдары, әкімшілік құқық бұзушылық туралы хаттама және т. б.
Балқаш қаласының Гүлшат қонысындағы 127 орта мектебінің директоры, осы
мектептің 9 сыныбын бітірген Канапиев және Бөлекова аттарына жазылған
№ 0331977 және № 0331972 негізгі мектеп бітіргені туралы ресми құжат
куәліктерге (аттестат) жалған мәліметтер енгізген.
Осы қылмыстық-құқықтық мәселені шешу мақсатында ресми құжаттың
ұғымын ҚК 314-бабына ескерту ретінде былай деп беруді жөн көріп отырмыз:
Осы кодекстің баптарында ресми құжат деп заңшығарушы, атқарушы және
сот билігі органдар мен жергілікті мемлекеттік басқару органдарынан шығатын
және лауазымды адам мен лауазымды адам болып табылмайтын мемлекеттік
қызметшінің өз қызметтік міндеттерін орындауына байланысты беретін, сонымен
бірге заң негізінде белгілі бір құқықтар мен міндеттердің пайда болуын,
өзгеруін немесе тоқтатылуын анықтайтын, заңдылық мәні бар фактілерді
растауға байланысты толтырылған және мемлекеттік органдардың (мекеме,
кәсіпорын және ұйымдардың) мөрімен (куәландырылған) құжаттар саналады.
Жоғарыда келтірілген қылмыстық-құқықтық мәселелерді ескере отырып, осы
қызметтік жалғандық жасау қылмысының заты болып табылатын — ресми құжат
туралы ұғымның тез арада қылмыс заңына енгізіле қоймайтынын ескере отырып,
ол туралы түсіндірмені Қазақстан Республикасы Жоғары Сотының нормативтік
қаулысы арқылы беріліп және қандай құжаттардың “ресми құжат” қатарына
жататындығы туралы шешімін табуы дұрыс болады деп санаймыз.
Тағы бір көтеретін мәселе, ол аса маңызды құжаттар төңірегінде, бұндай
құжаттардың қаралып отырған қылмыстың заты ретінде көтерілген үлкен бір
мәселе деп санаймыз. Өйткені ҚР ҚК 324 бабының 1-тармағында азаматтың
төлқұжатын, жеке басының куәлігін немесе жеке басының басқа маңызды құжатын
ұрлау қаралған. Бұл жерде заңшығарушы азаматтың жеке басын куәландыратын
құжаттарын қылмыстық құқықтың қорғауына алып, жаза тағайындап отыр. Бірақ
нақ осындай маңызды құжатқа, қаралып отырған қылмыстың субъектілері, осы
қылмыс құрамының объективтік жағын жасау мүмкіндігінен де кем емес.
Сонымен бірге 314-баптың диспозициясында көрсетілген қылмыстың заты
ретінде қаралатын мемлекеттік органдардың ресми құжаттарымен қатар, олардың
істеріндегі жеке адамдардан (заңды тұлғалардан) шығатын ресми құжаттарда
саналуы қажет.
Қызметтік жалғандық жасау қылмысының объективтік жағы. Әрбір қылмыстың
объективтік жағы ең алдымен қоғамдық қауіпті әрекет не әрекетсіздікпен
сипатталады. Қоғамдық қауіпті әрекет не әрекетсіздік субъектінің сыртқы,
ерікті қылығын көрсетеді және субъектінің шынайы өмірімен әрекеттестігінде
байланыстырушы буын, өйткені заңмен қорғалатын объектіге залал әрекет не
әрекетсіздікпен келтіріледі.
Сонымен бірге қоғамға қауіпті іс-әрекет бұл адамның құқыққа қайшы,
саналы, белсенді немесе енжар түрде қоғамдық қатынастарға зиян келтіретін
мінез-құлқының сыртқы көрнісі болып табылады".
ҚР ҚК 314-бабына сәйкес қызметтік жалғандық жасау қылмысының
объективтік жағының конструкциясына байланысты формальдық құрамды және
төменде көрсетілген әрекеттердің біреуі жасалған сәттен бастап аяқталған
деп есептеледі.
1. Ресми құжаттарға көрінеу жалған мәліметтерді енгізу. Бұл жағдайда
шын құжаттың барлық белгілеріне ие ресми құжатқа, шындыққа сәйкес
келмейтін мәліметтер енгізіледі. Сонымен бірге ресми құжаттағы
мәліметтердің бір бөлігі шындыққа сәйкес келуі мүмкін.
2. Ресми құжаттарға олардың шын мазмұнын бұрмалайтын түзетулер енгізу.
Бұл жағдайда алдыменен шын құжаттқа қандай да болмасын түзетулер
(тазалау, өшіру, қандай да болмасын мәліметтерді өзгерту және т. б.)
енгізіліп, құжатты шындыққа сәйкес келмейтіндей дәрежеге
жеткізіледі.
3. Не әдейі жалған құжаттар немесе қолдан жасалған құжаттарды беру. Бұл
жағдайда құжаттарды беруге құқысы бар адамның біле тұра, өзі қызмет
атқаратын мемлекеттік органның атынан, заңдылық мәні бар фактілерді
куәландыратын әдейі жалған құжатты немесе қолдан жасаған құжатты
беруі саналады. Әдейі жалған құжатты беру немесе қолдан жасаған
құжатты беру жеке әрекет ретінде қаралады. Өйткені, бұл әрекеттерді
жүзеге асыру үшін тек қана лауазымды адам мен лауазымды адам болып
табылмайтын мемлекеттік қызметшінің әрекеті ғана емес, сонымен қатар
басқа да соған мүдделі (әдейі жалған құжатты немесе қолдан жасаған
құжатты дайындаушы) адамдардың болуы да мүмкін.
Бұл қылмыс тек қана белсенді әрекеттер арқылы жасалынады, ал
әрекетсіздіксіз, яғни, енжарлықпен жасалуы мүмкін емес. Заңшығарушы бұл
қылмыстың құрамын сипаттайтын көрінеу жалған, шын мазмұнын бұрмалайтын,
не әдейі жалған, қолдан жасалған құжаттарды деген терминдерді қолданады,
сондықтан қылмысты жасау әдісі объективтік жақтың аса маңызды белгісі
ретінде болады. Әрекет әдісі деп, жалғандық жасайтын адамның белгілі
тәртіппен, тәсілмен қолданатын реті саналады.
Егер, осы көрсетілген қызметтік жалғандық жасау әдістерін жіктеп, іске
асыру әрекеттеріне қарай, бөлетін болсақ, қызметтік жалғандық жасау әдісі
әртүрлі болатыны көрініп тұр. Заң әдебиеттерінде жалғандық жасаудың екі
нысаны орын алған, оларға интеллектуалдық және материалдық жалғандық жасау
жатады.
Интеллектуалдық — ресми құжаттарға көрінеу жалған мәліметтерді енгізу.
Материалдық — құжаттардың шын мазмұнын бұрмалайтын түзетулер енгізу, не
әдейі жалған құжаттар немесе қолдан жасалған құжаттарды беру.
Интеллектуалдық жалғандық жасау дегеніміз ол формальды жағынан дұрыс
құжаттың шынайлығын және дәлдігін бұзу, көбінде ол құжатты толтыру кезінде
көзге көрінетіндігін білдіртпей, осы құжатты толтыруғы құқысы бар адамның
(лауазымды адам) немесе осы құжаты дәл жасауға немесе қызметтік
өкілеттігіне байланысты дәл деректер енгізуге міндетті адаммен (лауазымды
адам болып табылмайтын мемлекеттік қызметшімен) жүзеге асырылады.
Материалдық алдау дегеніміз құжаттың формальдық жағынан дұрыстығын
бұза отырып оның шынайлығы мен дәлдігін өзгерту, оны құжатты дәл жасауға
(лауазымды адам) немесе оған дәл деректер енгізуге тиісті емес және оған
құқығы жоқ адам (лауазымды адам болып табылмайтын мемлекеттік қызметші)
құжатқа көзге көрнетіндей өзгерту енгізу арқылы жүзеге асырылады.
ҚР ҚК 314- бабы бойынша жауаптылықты қарастыратын нормада, бірнеше
рет жасау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz