Қылмыс субьектісі мен қылмыскер тұлғасы категорияларының арақатынасы және қылмыскер тұлғасы типологиясының мәселелері
Мазмұны
Кіріспе 3
1 . Қылмыскер тұлғасының ұғымы 6
1.1.Қылмыскердің тұлғасы: түсінігі, криминологиялық зерттеу деңгейі
және қылмыскерлер тұлғасының жалпы сипаттамасы. 6
1.2. Қылмыскер тұлғасының құрылымы және қылмыскер тұлғасындағы әлеуметтік
және биологиялықтың арақатынасы 21
2. Қылмыс субьектісі мен қылмыскер тұлғасы категорияларының
арақатынасы және қылмыскер тұлғасы типологиясының мәселелері 34
2.1. Қылмыскер субьектісі және қылмыскер тұлғасы категорияларының
арақатынасы 34
2.2 Қылмыскер тұлғасын топтастыру және типтеу мәселелері 41
Қорытынды 55
Қолданылған әдебиеттер тізімі: 57
Кіріспе
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектігі
Қазіргі таңда қылмыстылық мәселесі өзіне ерекше назар аудартуда.
Қылмыстылық және оны тудыратын себептерді ауыздықтамай, құқықтық
демократиялық мемлекет құрұ мүмкін емес. Сонымен
қатар ел басымыз Н.Ә.Назарбаевың Қазақстан халқына жолдауында “заңның
шексіз үстемдігін және заңды сақтаушы азаматтарды қылмыстылықтан қорғауды
орнықтыру қажет” деп айтын өткені бар.[1] Қылмыстылық өзінің шеңберінің
өсуімен қазіргі уақытта ұлттық қауіпсіздікке және елімізде жүргізіліп
жатқан реформаларға қауіп төндіруі сөзсіз.Демек, бұл мәселені шешу жолы
ретінде қылмыстың,қылмыстылықтың негізгі себепшілерінің бірі болып
табылатын қылмыскер тұлғасын жетік зертеу,оның практикалық маңызын ашып
көрсету алдағы мақсаттардың бірі болып тұр.
Бұл мәселенің өзектілігі, ең алдымен,қылмыс жасаушыларды ғылыми
тұрғыдан танып білмейінше қылмыстылықпен ықпалды күрес жүргізу мүмкін емес
екендігінде болып отыр. Соның ішінде “қылмыскер тұлғасы” мәселесі
қылмыстылықтың мәнін түсінудің кілті болып табылады десек қателеспейміз.
Қылмысты адамдар жасайды, қылмыс адамдар арасында жасалады.Сондықтан
да, адам мәселесі ескі де және үнемі жаңа мәселе болып табылады.Ол ауқымды
және күрделі, өйткені “адам еңбек пен қарым – қатынастың субьектісі, ол -
әлемнің құрушысы және қайтақұрушысы,жердегі құндылықтардың жинақтаушысы,
материя дамуының жоғарғы нысаны – қоғам өкілі”.
Қылмыстылықпен күрестің барлық сатысында, қылмыстық жауаптылыққа
тартудан бастап және жазаны орындау процесімен аяқтағанға дейін қажетті
шарт пен міндетті қылмыстық әрекет жасаған кінәлінің тұлғасын зерртеу болып
табылады.
Қылмыскер тұлғасын зертеу жөнінде мәселе төңірегінде және
Мұндай аспектілерді Ағыбаев А.Н., Антонян Ю.М., Баймурзин Г.И., Бегалиев
Қ., Блувштейн Ю.Д., Волежкин В., Волков Б., Герцензон А., Дагель П.С.,
Жекебаев У.С., Закалюк А.П., Карпец И.И., Кузнецов А.В., Кудрявцев В.,
Кайыржанов Е.І., Лейкина Н.С.,
Милюков С.Ф., Миньковский Г., Нәрікбаев М., Сейітжанов М., Стручков Н.А.,
және тағы басқа ғалымдар өз еңбектерінде жан – жақты қарастырған болатын.
“Адам” ұғымында оның мәнінің ажырамас әлеуметтік және биологиялық
жақтарының біртұтастығы бекітілген. “Тұлға” ұғымына тек спецификалық
әлеуметтік белгілер тән.Тұлға – бұл адамның әлеуметтік бет бейнесі,қоғамның
әлеуметтік даму, қалыптасып және өмір сүру процесіндегі оның болмысы.Олай
болса біз, “қылмыскердің тұлғасы” деген ұғымды қолданған кезде қылмыс
жасаған адамның тек “әлеуметтік бейнесі” деп түсінуіміз қажет.
Қылмысты уақтылы және нәтижелі ескертуді тек қылмыскердің тұлғасына
назарды аудару арқылы ғана қол жеткізуге болады.Себебі тек адам
қылмыскердің себепкері. ...тұлға – қылмыстық мінез – құлық механизімнің
барлық сатысының негізгісі және маңыздысы болып табылады... Сондықтан
өылмыскер тұлғасы мәселесі криминология мәселелерінің ең күрделі және
жетекшілерінің біріне жатады.[2]
Қылмыс жасаған адамды ,оның тұлғасының қалыптасу процесін,оның
әрекетіндегі қоғамға қарсы бағыттылықтың пісіп жетілуіне жағдай жасайтын
ішкі және сыртқы жағдайларды, әлеуметік және психологиялық факторларды
зерттеу – жеке қылмыстық әрекеттің себебін едәуір толық ашуға апаратын
жолдардың бірі ғана емес,сонымен бірге жалпы қылмыстылықпен күрес
жүргізудің бірден бір тиімді жолы болып табылады.
Әрине, қылмыскер тұлғасын,оның қоғамға қауіптілігін,тұлғаның
деформациялану деңгейін дұрыс сипаттау және бағалау үшін, ең алдымен
жағымды және жағымсыз әрекеттерінің жасалуына жол ашатын барлық
қасиеттерін,тұлғалық ерекшеліктерін обьективті түрде ескеруіміз
қажет.Ендеше, біз қылмыс жасаған адамның бойынан жеке және жалпы
белгілерге ие индивидті,қоғамның толық құқылы өкілін, біздің болсымыздың
,өкінішке орай, көлеңке жағын ашатын адамды көруіміз қажет.
Қылмыскер тұлға мәселесі криминология ғылымында актуалды
проблема ретінде қарастырылуы, бұл проблеменың негізгі себебі –
адамдардың қоғамға қарсы мінезінің қылмыспен байланыста болуы.
Қылмыскерлердің қатарына қоғамда жүрген әрбір адамды теңеуге болады,
яғни сыртқы формасы заң бұзушылыққа бармайтын адамға ұқсас болса
да, сол жеке тұлғаның қандай кәсіппен айналысатынын біз біле
бермейміз. Сондықтан қылмыскердің қатарына біз - әйелдің қолынан
сөмкесін тартып алған кәмелеттік жасқа толмаған баланы, көлікті
сұраныспен ұрлайтын кәсіпті ұрлықшыларды, өзінің өлтіретін адамдарын
алдын ала күтіп отырған, қандай да бір жанұяның әкесін, ешбір
себепсіз өзінің туысқандарын мерт қылған сырттай момын адамды,
суға өзінің туған балаларын тұншықтырған әйелді де және тағы
басқа қоғамда жүрген адамдарды қылмыскер ретінде қарастыруға
болады. Бірақ әрбір жеке алынған ешбір теория, ешбір формула,
ешбір ғылыми ойлар, қылмыс деген атауы бар алуан түрлі мінез –
құлық формаларына толықтай қанықты жауап бере алмайды.
Қылмыскер тұлғасы,оның маңыздылығына,зерттелуіне,құрылымын а,типологиясына
жаңаша көзқараста ғылыми теориялық және практикалық ұсыныстар беріп әрі
қарай дамытуында негізделеді. ”Қылмыскер тұлғасы” ұғымының ғылыми және
практикалық мәні мен маңыздылығына қатысты криминологтар арасында
түпкілікті шешімін тапқан пікір жоқ.Қылмыскер тұлғасына жүргізілген
психологиялық және әлеуметтік зерттеулер тынымсыз жүру үстінде.Бұл мәселеге
байланысты бір – біріне қарама – қарсы екі көзқарас бар, осыларды
қарастырып өз тұжырымын беруде жатыр.
1 . Қылмыскер тұлғасының ұғымы
1.1.Қылмыскердің тұлғасы: түсінігі, криминологиялық зерттеу
деңгейі және қылмыскерлер тұлғасының жалпы сипаттамасы.
Қылмыскер тұлғасы,оның түсінігі,құрлымы, қылмыс жасаған адамның
әлеуметтік мәнін білдіретін қазіргі криминология мәселелерінің бірі ретінде
жетекші құқықтанушылардың басым көпшілігімен негізделген түрде
қарастырылуда.
Қылмыскер тұлғасы туралы мәселе криминологиядағы біршама күрделі
және түрлі талас тудыратын мәселелердің бірі болып табылады.Бұл мәселенің
маңыздылығы ең алдымен қылмыс адам қылығының әрекеті және әрі нақты адамның
еркін білдіруі ретінде, оның өзіндік сипатының және ерекшелігінің мәндік
жағынан шығады.
Сонымен қатар, қылмыс жасаған адамның тұлғасы қылмыстық саладағы
көптеген ғылымдардың мұқият зерттеу обьектісі болып
табылады.Криминологиялық зерттеу обьектісі болып: қылмыс жасаған жекелеген
адамдар; қылмыскерлердің әртүрлі контингенттері (кәмелеттік
толмағандар,рецедивистер); қылмыскерлердің әртүрлі криминологиялық типтері
табылды. Ал,міндеті – қылмыстылыққа және қылмысқа жақын себептік
байланыстарды анықтауға мүмкіндік беретін, себептік кешендерді,тізбектердің
сипаттамалар шеңберін жіктеу болып табылады.Қылмыскер тұлғасының
ерекшекліктерін зерттеу, “криминология”ғылымы қалыптасқан тұтастай ғылыми
бағытты тудырды.Сондықтан да, бірде бір криминолог қандай да бір мектептің
өкілі болмасын, қандай да бір бағыт ұстанбасын, ол қылмыс жасаған адаммен
байланысты мәселеге көз жұмып өтіп кете алмайды.Ол адамды қысқаша
“қылмыскер” деп атайық. Бұл түсінік формальды түрде қолданылады және ол
адамның ешқандай ерекше қылмыстық бейнесін көрсетпейді және оның қылмыс
жасау фактісін білдірмейді.[3] Бұл ұғымды туа біткен қылмыскер идеясының
жақтастары қолданатын “ қылмыстық адам “ұғымынан ажыратып қарау керек.
Қылмыскер тұлғасы. Бұл сөздің астында не жатыр ? Бұл ұғымының әр
түрлі анықтамалары бар, криминологиялық ілім тұлғаны біртұтас адамның
әлеуьетік сапасын білдіретін құрылым ретінде қарастырудан бастау
алады.Тұлға қоғамдық қатынастар процесінде қалыптасады, яғни ол адамның
әлеуметтенудің жемісі. Оның үстіне, адам әлеуметтік және биологиялық
бастаулар бірге болады.Әлеуметтік пен биологиялық бастаулар бірге болады.
Әлеуметтік пен биологиялықтың арақатынасында биологиялық әлеуметтілікке
бағыныштылық қатынаста болады және ол “адам бейнесі “ түрінде көрініс
тапады. Биологиялық өзінің бойында адамның генетикалық және әлеуметтік
байланысын шоғырландырса,әлеуметтік тек маңызды әлеуметтік белгілерді
қамтиды.Жеке тұлға ішкі жан дүние (сана) мен сыртқы (қызметінің) жиынтығы
болып табылады. Жеке тұлғаның мәнін бұлай анықтау философияда бұрынан
қалыптасқан. Адамның тұлғасы оның әлеуметтік ортамен оның өмірлік қызметі
байланысының арақатынасы арқылы көрініс тапқан әлеуметтік – психологиялық
қасиеттер мен сапалық белгілер жүйесін білдіреді.
“Адам” ұғымында оның мәнінің ажырамас әлеуметтік және биологиялық
жақтарының бір тұтастығы бекітілген. Тұлға – бұл “адамның әлеуметтік бет
бейнесі”, қоғамдағы әлеуметтік даму,қалыптасып және өмір сүру процесіндегі
оның болмысы. Олай болса біз, “қылмыскердің тұлғасы” деген ұғымды қолданған
кезде қылмыс жасаған адамның тек “ әлеуметтік бейнесі” деп түсінуіміз
қажет.
Тұлға дегеніміз кім ? Бұған байланысты келесі парадигмалар бар:
Тұлға - әлеуметтік қатынастар субьектісі ретіндегі индивид ; индивид тұлға
болады. Қылмыскер тұлғасы – индивидтің қылмыс жасау сипатында көрінетін
психикалық ерекшеліктер жиынтығы.
Тұлға – бұл қоғамдық қатынастар жиынтығы, бұл марксистік көзқараста
тұлға қоғамдық қатынастар субстраты ретінде қарастырылады. 30 – жылдардағы
дискуссия нәтижесінде криминологияға тиым салынған болатын. 1965 жылы дәл
осындай мәжілісте кеңес криминологиясын жаңғырту ұсынылды. “ Введение в
криминологию” деген кітап шықты бірақ, онда қылмыскер тұлғасы туралы сөз
жоқ болған, себебі 30-шы жылдағы мәжіліс қылмыскер тұлғасына қатысты
мәселелерді, соның ішінде ломброзияндық қайта көтерілген болатын, себебі
тұлға сөзіне мүлдем тиым салынды. Тұлға сөзі кейіннен ғана айтыла бастады.
Тұлға – қоғамдық қатынастар жиынтығы, бұл белгілі бір дәрежеде дұрыс,
бірақ, тұлға туралы барлық нәрсе осымен айтылып қоймайды.
Тұлға – бұл индивидуалдық, қайталанбастық. Адам және персона
(тұлға) түсініктері ажыратылады.Адам ұғымы кең деп саналады, себебі кез
келген адам тұлға емес, керісінше кез келген тұлға адам.
Қылмысты жасау фактісі тұлғаны ( антиобщественный ) қоғамға
қайшы сияқты сипаттайды. Бірақ ол бүкіл оның мазмұнын аша алмайды
және түсіндірмейді. Қылмысты жасаған тұлғаны қарағанда К.Маркстың
айтуынша тек қана құқықбұзушы ретінде қарастырмай, оны одан да
тереңірек ойлар қарастыруымыз керек. Яғни, құқықбұзушыны мемлекет
адам ретінде көруі тиіс..., жүрегі бар, мемлекеттің тірі бөлшегі
ретінде; Отанды қорғайтын әскер ретінде; Сот тындайтын қандай да
бір куә ретінде; қоғамдық функцияны атқаратын қоғам мүшесі ретінде;
жанұя басы ретінде, және ең өзектісі болып - мемлекеттің азаматы
ретінде көруі тиіс - дейді.
60 – шы жылдардың аяғында И.И.Карпец қылмыстық құқық үшін қылмыс
субьектісі деген өзінің мазмұны бойынша да өте дәл және дәстүрлі
түсініктің толықтай жеткілікті екендігін туралы пікірін айта отырып,
осылайша қылмыскер тұлғасы деген түсінікке қарсы шыққан болатын.
Криминологияда қылмыскер тұлғасы ретінде қоғамға қауіпті әрекет
жасаған кінәлі адам тұлғасын түсінеді.А.А.Герцензон: Қылмыскер – индивид,
нақты өмірлік жағдайға байланысты ондағы қоғамға қарсы аморальдық
көзқарастарының барына байланысты қоғамға қауіпті әрекет жасаған деп
анықтама береді.Профессор Н.С.Лейкина өз алдына: Қылмыскер тұлғасы – бұл
осы адамға тән қоғам мүдделеріне жағымсыз көзқарастарының және оны шешу
үшін қоғамға қауіпті жол таңдау немесе оның нәтижелерін тойтаруға деген
белсенділік танытпау нәтижесінде қылмыс жасаған адам тұлғасы.
И.И.Карпец және В.Б.Сахаров сынды профессорлар: Қылмыскер тұлғасы
ретінде қылмыстық заңды бұзған кінәлі адамды сипаттайтын әлеуметтік және
әлеуметтік маңызды қасиеттер, белгілер, қатынастар жиынтығы және оның
қоғамға ғауіпті мінез – құлқына әсер ететін басқа да мән жайлар мен
шарттардың ұштасуын түсінеді.
Біздің ойымызша, Н.С.Лейкинаның қылмыскер жеке тұлғасына берген
анықтамасы біршама тереңірек және нақтырақ болып табылады. Ол жерде
қылмыскер тұлғасының түсінігі қасақана қылмыс жасаған адамдарды да,
ситуациялық алдын ала ойластырмаған адамдарды да, және абайсызда қылмыс
жасаған адамдарды да қамтиды.
Қылмыскер тұлғасы қылмыс субьектісінің әлеуметтік – демографиялдық,
әлеуметтік – рөльдік, әлеуметтік – психологиялық қасиеттерінің жүйесі
ретінде зерттеледі.Қылмыскер тұлғасына қатысты оның бойындағы әлеуметтік
және биологиялық ара қатынас қарастырылады.
Қылмыскер тұлғасын қалған басқа адамдар көпшілігінен ажыратып
көрсету құқықтық және әлеуметтік (әлеуметтік – психологиялық ) критерийлер
негізінде жүзеге асырылады.Қылмыскер тұлғасын тек құқықтық критерий
тұрғысынан анықтау, оны қылмыс жасаған ретінде қарастырады. Бірақ, мұндай
тұрғыдан қарау тавтология элеметтерін көрсетеді. Қылмыскер тұлғасының
мұндай түсінігі формальді сипатқа ие.
Сондықтан, құқықтық критерий қажеттілік жағдайында әлеуметтік
критериймен (әлеуметтік – психологиялық ) толықтырылуы керек, оған сәйкес
қылмыскер тұлғасына қандай да болмасын қоғамға қарсы бағыт (бағдар) немесе
жекелеген қоғамға қарсы сипаттар белгілі бір дәрежеге тән.
Бұл жағдай тек кәсіптенген қылмыскерге ғана емес, сондай – ақ
абайсызда немесе аффект жағдайында қылмыс жасаған адамға да
қатысты.Аталғанға қылмыстық заңды бұзбаған,бірақ өздерінің қоғамға қарсы
әдеттерін көрсеткен, мысалы, әкімшілік құқықбұзушылық жасаған, қылмыстық
жолға түсуі мүмкін адамдарды да зерттеу кіреді.Яғни, жоғарыда аталған
мағынадағы қарастырылып жатқан ғылым саласының ескерту шараларына
құқықбұзушы тұлғасымен қатар,басқа да адамдар категориясы кіреді. Жалпы
алғанда тұлғалық қасиеттер туралы барлық және жеке қылмыс субьектілеріне
қатысты олардың қылмыс себептеріне қатысты маңызды мәліметтерді құрайды, ал
өз алдына жаңа қылмыстарды ескерту шараларын тандауда қолданылуы мүмкін.
Қылмысты уақытылы және нәтижелі ескертуді тек қылмыскердің тұлғасына
назарды аудару арқылы ғана қол жеткізуге болады. Себебі, тек адам қылмыстың
себепкері. ... тұлға – қылмыстық мінез құлық механизімің барлық сатысының
негізгісі және маңыздысы болып табылады... Сондықтан қылмыскер тұлғасы
мәселесі криминология мәселелерінің ең күрделі және жетекшілерінің біріне
жатады.
Тіліміздегі тұлға, жеке тұлға ұғыидары адам, ... қандай да бір
қасиеттердің иесі ... немесе бір адамға тән, оның жеке тұлғалығын
білдіретін қасиеттер жиынтығы... , қоғамда жеке адам индивидуум... деп
анықталады. Жеке тұлға дегеніміз адамның мінез – құлқындағы, іс
әрекетіндегі, көзқарасындағы ерекшелігімен даралануы. Қылмыскер сөзімен
қылмыс жасаған адамды (жеке мағынада) немесе қылмыс жасаған немесе
жасап жатқан адамға тән оның даралығын құрайтын қасиеттер жиынтығы[4] деп
көрсетуге болады.
Криминологтар бұл қасиеттер жиынтығын қылмыстық істерді тергеу мен
қарау үшін пайдаланады, сондай – ақ индивидуалды ескерту әдістемесі мен
негізін жасау кезінде зерттейді. Нақты бір қылмыскерге ғана тән қасиеттер
мен сипаттарын зерттеп,оған байланысты оның қылмыстық әрекетінің себебін
айтуға болады, алайда бұл тұрғыдан қылмыстың жалпы себептерін анықтау
мүмкін емес. Сондықтан, қылмыскердің тұлғасын топ деңгейінде және қылмыс
субьектісінің жиынтығы ретінде бір тұтастай, яғни типологияны пайдалана
отырып зерттеу қажет.Мұндай зерттеуде жасаған қылмысының ұқсастығына және
қылмыстық әрекет субьектісінің жеке қасиеттерінің мазмұнына байланысты
қылмыскерлердің категориялары мен типтері зерттеледі. Осылайша,
қылмыскердің тұлғасы – бұл адамды және оның қоғамдық өмірдің әртүрлі
жақтары мен көріністеріндегі әлеуметтік маңызды және индивидуалды
белгілердің, қасиетердің сапалық белгілердің және басқа да көрсеткіштердің
белгілі бір жиынтығы немесе олардың жүйесі болып табылады.
Қылмыскер тұлғасын зерттеу ең алдымен ол қылмыс субьектісі бола
алады ма, қылмыс құрамын бекіту үшін және қылмысты дәл саралау үшін
маңызды роль атқарады ма; және қылмыс құрамының белгілерін мәнді белгілерін
анықтауға көмектеседі. Қылмыскер тұлғасын зерттеудің басты бағыттары болып
келесілер табылады:
• кінәлінің әрекетінде қылмыс құрамын анықтау;
• жауаптылық сипаты мен дәрежесін белгілеу;
• жазаны индивидуализациялау;
• сотталғандардың түзелу және қайта тәрбиелену дәрежесін анықтау;
• құқықбұзушылықпен күресте қоғамның қызметі;
• кінәлімен қылмыс жасауға түрткі болғаны себептер мен шарттарды
анықтау және жою;
• соттық және тергеу материалдарын жалпылау;
Сонымен қатар қылмыс жасаған адам тұлғасын қарастырғанда заң оның
қылмыстық әрекетінің жеңілдететін және ауырлататын жақтарын нақты
қылмыстың жасалу себептері мен шарттарын анықтау мақсатында зерттеу қажет.
Осылайша, құқық қорғау органдары қылмыстық іс бойынша алдын ала тергеу
барысында және нақты қылмыскердің қылмысты жасауы себептері мен шарттарын
зерттеуі қажет. Қылмыскер тұлғасы – бұл оның қылмыс жасауға итермелеген
оның кінәсін ауырлататын немесе жеңілдететін жеке қасиеттерінің жиынтығы.
Қорыта келе, айтып өтетін нәрсе криминологияда қылмыскердің тұлғасында
басты болып – оның қылмыстық мінез – құлқын тудыратын ортамен немесе
қылмыс алдындағы жағдаймен байланысты қоғамға қарсы қалыптасу сипатындағы
механизмдері, нысандары, жолдары,қайнар көздері, мәні және табиғаты болып
табылады, яғни қылмыс жасау себебін түсіндіруге мүмкіндік беретін
қылмыскер туралы барлық мәлімет. Мұндай зерттеу нәтижелері қылмыстарды
ескерту және алдын алу мәселелерінің криминологиялық қарсы шара қолдану
жұмыстарына негізгі болып табылады.
Статистика, ғылым ретінде өмірдегі көптеген жағдайларды
жинау, анализ шығаратын мөлшерлі мәліметтер жиынтығы ретінде
қалыптасқан. Яғни қылмыскер тұлғасының криминологиялық мінезін,
психологиялық жақтарын, қылымыстық құқықтың беогілерін, әлеуметтік –
демографиялық және т.б. қылмыстар туралы жинақтары барлық қылмыс
жасаушыларға тән болып келеді. Мысалы: әрбір бесінші қылмыс
маскүнемдік жағдайында жасалады, сондай ақ адам өлтірудің ішінде
50 - % ( пайызы) болып тұрмыстық аясында жасалады, ұрлықтың көптеген
түрі мүліктік қылмыстардың құрамында кіреді - деген сияқты
қалыптасқан мәліметтер тек қылмыстардың көлемдік жағын ғана емес,
сонымен қатар қылмыскерлердің қылмысты жасау типтерін одон әрі
зерттеуге мүмкіндік береді.
Басқаша айтқанда осындай статистикалық мәліметтерді ала
отырып қылмыстардың белгілі бір түрі қаншалықты түрде дамыған, сол
қылмыстың түрінің әлеуметтік типтерін зерттеп дамыту үшін қажет.
Мысалы: Қазақстанда 2005 жыл бойынша тіркелген 146347 қылмыс соның
ішінде 63141 ( яғни 43,5%) ұрлық дәрежесіндегі қылмыстар болып
отыр, ал 30 % пәтерлік ұрлықтар санын алып тұр. Осыған орай
бірінші кезекте пәтер ұрлықтардың қалай жасалатынына мән беруіміз
қажет. Ер адам мен әйел адам салыстырмалы түрде қарастыратын
болсақ 70 – 30 % , ересек пен кәмелетке толмаған балалар бойынша 91
- 9 % , ( первичный ) бастапқы және рецидивті 88 - 12 % және
т.б. құрайтын болса бұл мәліметтердің пайдасы бірінші кезекте
қандай типті адамдармен профилактикалық жұмысты жүргізу қажет
екенін анықтау, оның нәтижесін білу. Яғни, осының нәтижесінде
бізде мынадай сұрақ туындауы мүмкін: ҚР –да жыл бойына
қылмыстардың қандай түрі көпшілікті таралған және оның қоғамға
қауіптілігі қаншалықты дәрежеде болып отыр, яғни бұл мәліметтер
негізінде қылмыстардың таралғандығын, сондай ақ қылмыскерлердің
типтерін зерттеуге мүмкіндік береді.
Соңғы 14 жылдағы пайдақорлық – золық қылмыстарды жасаған тұлғалар
саны
жылдар бандитизм қарақшылық Тонау Қорқытып ал Барлығы
саны үлесі
%
Әлеуметтік рөлдікӘлеуметтік-демографиялық Әлеуметтік-психологиялық
қасиеттері қасиеттері қасиеттері
Қылмыскер Жынысы Құқықтық психология
Құқық бұзушы Жасы Еңбек психологиясы
Еңбеккер Білімі Тұрмыстық психология
Отағасы Әлеуметтік тапқа жатуы Адамдармен қарым-қатынас
Белгілі бір Материалдық жағдайы психологиясы
топ-тардың мүшесіАзаматтығы Өзін өзі бағалау
Жан саулығы
Яғни, әлеуметтік рөлдік қасиеттері ''Қалай қылмыс жасады?''-дегенге
жауап берсе, әлеуметтік-демографиялық қасиеттері ''Кім қылмыс жасады?''
-дегенге, ал әлеуметтік-психологиялық қасиеттері ''Неліктен қылмыс
жасады?'' - деген сұраққа жауап береді.
Қылмыскер тұлғасының құрылымына байланысты өзгеден оқшаулау ойды
Б.В.Волженкин білдіреді:
1) қоғам мүшесі ретінде жалпы белгілері;
2) барлық қылмыскерлерге тән, бірақ қарапайым азаматтардан өзгеше
белгілері;
3) сол қылмыскерді ғана сипаттайтын жеке-дара белгілері.
Ю.М.Антонян қылмыскер тұлғасын құрайтын қасиет-белгілердің жалпы
схемасын былайшы көрсетеді:
Мінездік қасиеттер және өзге де Адамгершілік ерекшеліктері мен
психологилық ерекшеліктер бағдарлары, адамгершілік
ұстанымдары
Кәсібилігі, Іскерлігі, білімі Өзі туралы ойы, өзіне көзқарасы
Қоршаған орта туралы ойы, оған Жынысының, жасының, денсаулық
деген көзқарасы жағдайының әлеуметтік аспектілері
Қылмыскердің әлеуметтік позицияларын, рөльдерін және әрекетін
зерделеу.
Криминологиялық зерттеулер әлеуметтік позициялар мен жеке бастың
рөльдерінің ерекшеліктерін, оның әлеуметтік – рөльдік аясын бекітеді.
Криминологияда рөльдің номативтік ұғымына сүйенген жөн. Әлеуметтік
позиция дегеніміз әлеуметтік жүйедегі өзінше бөлек қатынастар түйіні.
Адам бір уақытта бірнеше әлеуметтік ұстаным ұстанады. Отбасының өзінде ғана
ол – ұл (қыз), әке (шеше), аға (әпке), немере. Әрбір әлеуметтік ұстанымға
субьектілердің үш тобы жарыса жаса,ан рөльдер сценарийі сәйкес келеді: 1)
мемелкет жасаған және ресми міндеттеулер ( заңдар, заңға тәуелді актілер)
жүйесінде көрініс тапқан; 2) қоғам жасаған және көпшілік қабылданған және
қоғамдық пікір қолдаған әс қимыл нормалары: моральдық, эстетикалық, діни
және басқа нормалар нысанда; 3) биресми құрылымдар ( отбасы, бірге
демалатын топтар, әріптестер тобы) жасаған және тосылатын іс қимылдың
жазылмаған ережесі, оның әлеуметтік нысанында. Субьектілердің соңғы тобына
өз іс қимыл нормалармен және әлеуметтік тосу нысанымен қылмыстық құрамалар
да кіреді. Әр адам үшін әлеуметтік позициясының маңыздығы, өзінен тосылатын
нормалар тарайтын субьектінің маңыздылығы аса қажет. Әрбір рөльдің орындалу
жағдайын бағалаудың да елеулі маңыздылығы бар.
Рөльді орындау, егер ол ұзаққа созылатын болса, адам да қандай да
бір із қалдырады, бір қасиет дамып, ал екінші бір қасиет жойылып кетуі
мүмкін. Мысалы, мынадай жағдай байқалған: егер кәмелетке толмағанның
қалыптасуы, негізінен, биресми демалу топтарының арасында жүзеге асырылса,
онда оның бойында биресми ара қатынастар үшін маңызды қасиеттер дамиды: ол
адамдармен тез сөз табысады, олардың көңіл күйінің қабығынан біліп тұрады
және т.б.. Сонымен қатар оларда еңбек ұжымында бағаланатын қасиеттер:
тәртіп, кәсіби шеберлік және басқалар төмен болады.
Криминолог мыналарды ажырата білуі тиіс: 1) осы позицияға сәйкес
келетін нормативтік міндеттеулердің жиынтығы ретінде рөльді; 2) адамның
өзінен не талап ететіндігі түсінуі ретінде рөльді және нені орындағысы
келетіндігі; 3) орын мен уақыттың нақты жағдайларында рөльдің іс жүзінде
орындалуын. Соңғы жағдайда ол әлеуметтік жағдайларға, сондай ақ жеке бастың
қалыптасып қойған сипаттамаларына байланысты.
Мына әлеуметтік рөльдік ситуациялар қылмыстық іс қимылмен заңды
байланыста болады:
1) мемлекеттің үлкен қоғамның нормалармен танысуға, өзін құқық және
мораль талаптарына сай алып жүруге мүмкіндік беретін позицияларды адам
ұстанбайды (азғындаған топтар арасында жүреді, олардың қз ұғымы бар
және арадағы дауды қара күшпен ғана шешеді);
2) адам қарама – қайшы талаптармен, іс қимыл нормалармен байланысты
позицияларды бірдей ұстанады, яғни әлеуметтік позиция мен рқльдердің
қақтығысы орын алады (құқықтық міндеттеулер қылмыстардың түгелдей
есепке алынуын талап етеді, ал басшылық әйгілі болған қылмыстардың
есепке кірмеуін талап етеді);
3) адам құқыққа қарсы
Қылмыскер тұлғасын зерттеуде Ломброзо ілімінің кемшіліктері
мен артықшылықтары неде десек? Туа біткен қылмыскерлердің анық
көрсетілген теорияның шешімдері мен ұсыныстардың кемшіліктеріне
қарамастан, Ломброзо теориясы бізге қылмыскер тұлғасын зерттеу арқылы
қылмыстарды оқып білудегі нақты әдістерді қолдану бастамасы
енгізді. Бастапқыда Ломброзо қылмысты жасаушылар биологиялық тұрғыдан
бөлек адам категориясын қарастырған, кейін келе сана жетілуімен
оның ішіне әлеуметтік және экономикалық факторларды, яғни сыртқы
әсерлес табиғатты қосты. Ломброзо теориясының нақты ойы факторларға
обьективті және позитивті келіс арқылы қаралатын болса, ол
өзара арақатынасы бар себеп тізбесі дегенге келуге болады.
Ресейде Ломброзо ілімін әрі қарай жетілдіруде өз ғалымдарын
тапқан жоқ.
Қазіргі кездегі Ломброзо теориясының модификациясы болып,
адамдардың физикалық және мінез-құлық кескіндері мен қылмыстың жүріс
түрісінің арасында қандай да бір тәуелділік бар. Адамның физикалық
пішіні, оның анатомиялық ерекшеліктері оның өзара мінез- құлық жүріс
түрісін, моральді бейнесін көрсетеді. Егер бұл теория дұрыс болатын
болса, онда қоғамға қылмыспен күресу мүмкін емес екені пікір
талас шығуы мүмкін. Нәтижесінде осыдан қоғам ішінде барлығына
танымал формула шығуы себеп болды,ол – қылмыскермен күресу тек қана
жалғыз жол бар оны өлшесең, ақылға салып көрсең және асып қойсаң.
2. Қылмыс субьектісі мен қылмыскер тұлғасы категорияларының
арақатынасы және қылмыскер тұлғасы типологиясының мәселелері
2.1. Қылмыскер субьектісі және қылмыскер тұлғасы категорияларының
арақатынасы
Қылмыстық құқық ғылымында қылмыс субьектісі екі мағынада
түсіндіріледі: жалпы және тар, яғни бұл сөздің арнайы мағынасында.
Бұл сөздің жалпы мағынасында - ол, қылмыс жасаған адам, қылмыскер.
Біршама тар мағынада, арнайы мағынада – қылмыс субьектісі - қылмыстық
заңда бекітілген қоғамға қауіпті іс әрекетті қасақана немесе
абайсызда жасаған жағдайда қылмыстық жауаптылықты тартуға мүмкіндігі
бар адам. Аталған тар мағынада қылмыс субьектісі категориясы
қылмыстық заң көзделген қоғамға қауіпті әрекет жасаған уақытта кім
қылмыстық жауаптылықты тартады деген сұраққа жауап береді.
Сондықтан, қылмыс субьектісін сипаттайтын белгілер қылмыс құрамы
элементінің құрамына заң шығарушымен кіргізілетін белгілерінің бірі
болып табылады. Біздің ойымызша қылмыс субьектісін сипаттайтын
белгілер қылмысқа жауапты адамдар шеңберін анықтау үшін әрине
жеткілікті.
Қылмыс субьектісін сипаттау кезінде оның жауаптылығын анықтау
және тағайындау үшін қылмыскердің жеке тұлғасы маңызды мәнге ие.
Қылмыс субьектісі және Қылмыскер тұлғасы ұғымдары ұқсас ( сәйкес)
емес болып табылады. Қылмыскер тұлғасы - қылмыс субьектісі ұғымына
қарағанда біршама көлемді ұғым. Қылмыскер тұлғасы – қылмыс субьектісі
ұғымына қарағанда біршама көлемді ұғым. Қылмыскер тұлғасы – бұл
қылмыскерді бүтіндей тұлға ретінде сипаттайтын барлық әлеуметтік
қасиеттердің, байланыстардың және қатынастардың жиынтығы : оның
әлеуметтік байланыстары ( қатынастары, саяси, енбек, тұрмыстық,
отбасылық және т.б.), оның өнегелік – саяси қасиеттері ( өмірге
көзқарасы, сенімдері, қызығушылықтары ); оның психологиялық қасиеттері
және ерекшеліктері (интелекті, ерік – жігерлік қасиеттері, эмоционалды
ерекшеліктері, темпираменті ); оның демографиялық және физикалық
қасиеттері ( жынысы, жасы, денсаулық жағдайы ); оның өмірбаяны,
өмірлік тәжірибесі, білімі, қоғам алдындағы кінәләрі және
жетістіктері.
Қылмыскер тұлғасы қасиеттерінің барлығынан қылмыс субьектісі
қылмыскер тұлғасын сипаттайтын белгілер жиынтығының тек ең аз
бөлігін ( есі дұрыстық, белгілі бір жасқа толған адам) қамтиды.
Қылмыскер тұлғасының ерекшеліктері жаза тағайындауда және оның
индивидуализациясында ( ҚК 52. 53. 54 баптары ) кезінде, шартты
соттау ( ҚК 63 бабы ) сұрақтарын шешу үшін, қылмыстық жауаптылықтан
және жазадан босату ( ҚК 65 66 67 68 69 баптар ), қылмыстық
жауаптылықтан шартты ерте босату немесе оның өтелмеген бөлігін
жеңілірек жазамен ауыстыру ( ҚК 70 71 баптар ) сұрақтарын шешу
кезінде және басқа жағдайларда өте маңызды мәнге ие.[16]
Осылайша, қылмыс субьектісі категориясы тар мағынада
қылмыстық құқықтығы қылмытық жауаптылық негіздерінің бірінің қызметін
атқарады. Қылмыстық құқыққа қылмыс субьектісі категориясы қылмыс
және қылмыстылық туралы жалпы ілімді жасаумен байланысты көптеген
ғылыми зерттеулермен , қылмыс құрамы туралы, және де кәмелетке
толмаған қылмыскерлерге қатысты қылмыстарды зерттеулерде де
қарастырылған және өте ықшам және бағытталып Н.А.Огурцовпен
зерттелген.
Қылмыс субьектісі туралы сұрақты қою әділ қанағаттанбаушылық
туғыза отырып, әлі күнге дейін көптеген кемшіліктермен ұштасады, ол
біздің криминалистер қылмыс субьектісін сипаттай отырып ( жалпы
белгілер және нақты қылмыс құрамы бойынша тұрғыдан ), белгілі бір
жасқа толған, есі дұрыс адам ретінде көрсетуден әрі қарай
бармайтындығы.
Бізде қылмыс субьектісі қылмыстық-құқықтық зерттеу әрекетте
көрініс тапқандықтан соң ғана жіберілген болатын.
Нәтижесін қылмыстық құқық ғылымы үшін маңызды мәселе қылмыс
субьектісі қылмыстық құқыққабілеттілік сұрағына теңестірілді, яғни
адамның қылмыс субьектісі ретінде түсетін ( жасы, есі дұрыстығы
арнайы субьект қасиеттерінің ) шарттары. Ал қылмыскерлердің өзі -
сотталатын және жазаланатын, мемлекеттің және қоғамның тәрбиелеу
және жазалау бағытталған, қылмыстық жауаптылыққа тартылатын адам,
қылмыстық әрекет белгісіне құрам элементіне айналдырылды.
Мұндай жағдайдың дұрыс еместігіне кеңес әдебиетінде алғаш рет
1946 жылдары А.Н.Трайнин көрсеткен, ол өзініің кеңестік қылмыстық
құқықтың жалпы бөлімінің жүйесі туралы мақаласында қылмыс субьектісі
мәселесін зерттеуді қылмыс туралы ілім шеңберінде, қылмыс
субьектісі қылмыстық әрекеттің бір ғана жағы ретінде зерттеуге
қарсы шыққан.
Қылмыскер, - қылмыстың қосымшасы, оның элементі емес -
деп А.Н.Трайнин толық негіздеп жазды. Қылмыс субьектісі - қылмыстық
әрекет жасаушы адам, автор – қылмыстық құқықтың орталық түсінігінің
бірі. Қылмыс және жаза сияқты, қылмыс субьектісі түсінігі де өз
алдына жеке және жетік талдауды талап ететін бірқатар ірі және
әртектес мәселелерімен байланысты . Бұл аталғанның өзінде А.Н.Трайнин
сол кездің өзінде – ақ біздің ойымызша алыста меңзеге қылмыстық
құқықтық қатынас субьектісі категориясын теориялық бастамасының
қажеттігі туралы пікір білдірген.
А.Н.Трайниннің пікіріне 1950 жылғы МГУ- ті заң факультетінің
қылмыстық құқық кафедрасы қосылған болатын.
Қылмыстық құқық оқулықтарында және бағдарламаларында қылмыс
субьектісі туралы сұрақ жеке бір тарауға бөлінбейді және арнайы
қарастырылмайды. Субьект тек қылмыс құрамы, яғни қылмыс құрамының
элементі ретінде ғана оқытылады.
А.Б.Сахаров өте дұрыс пікір айтқан: қылмыс субьектісі туралы
ілім, есі дұрыстықты талдаумен, кәмілетке толмағандардың
жауаптылығымен, арнайы субьектісінің түсінігімен, заңды тұлғалардың
қылмысты құқық қабілеттігімен қатар бұл мәселелермен шектелмей
қылмыс субьектісі және қылмыс құрамы арасындағы байланысты ашу
қажет, қылмыс субьектісі мәнін ( жасаушы мен әрекет
арақатыасы) қылмыстық құқықтың Жалпы бөлімінің әртүрлі
институттарында және қылмыстың жеке құрамдары үшін мәнін ашып
көрсету қажет.
80-ші жылдардың заң әдебиеттерінде қылмыс субьектісі түсінігін
кеңейтуге бағытталған ой пікірлер қайта айтыла бастады. Бұл ойлар
аталған түсінікке арнайы субьект белгілерін қосумен қатар, кінәлі
тұлғасын және қылмыскер тұлғасын сипаттайтын белгілерді қосу
жөнінде айтылды.
Кеңістік қылмыстық құқық ғылымында бұл мәселе кейінен кеңірек
көлемінде қылмыс субьектісі және қылмыскердің жеке тұлғасы сияқты
біршама ауқымды мәселе бөлігі ретінде – социологиялық аспектіде –
субьектінің қоғамға қарсы мінез – құлықтарының себептеріне байланысты
сұрақтар бойынша зерттеле бастады. Бірақ мұндай тұрғыда қылмыс
субьектісі мәселесі қылмыс құрамның элементі ретінде оның жалпыға
мәлім келтірілген және қабылданған түсінігі шеңберінен шығып кетті.
Осының негізінде қылмыс субьектісі түсінігімен сәйкес келмейтін
қылмыскер тұлғасы деген жаңа криминологиялық ұғым
қалыптасты.
Ал ендеше, қылмыскер тұлғасы және қылмыс субьектісі
арақатынасы туралы мәселені қарастырайық.
Қылмыскер тұлғасы, оның түсінігі, құрылымы, қылмыс жасаған
адамның әлеуметтік мәнін білдіретін қазіргі криминология мәселерінің
өзекті мәселелерінің бірі ретінде жетекші құқықтанушылардың басым
көпшілігімен негізделген түрде қарастырылуда. Қылмыскер тұлғасының
құрылымы жүйесінде алдынғы атап өткеніміздей қазіргі уақытта
көбінесе ол бес белгіден тұрады:
• әлеуметтік – демографиялық;
• қоғамдық өмірдің әрқилы салаларындағы тұлғаның әлеуметтік
көрінісі; өнегелік қасиеттер ;
• психологиялық ерекшеліктер;
• биологиялық анықталған белгілері;
• қылмыстық құқықтық белгілері;
Соңғы қылмыстық құқықтық белгілер қылмыскер тұлғасы туралы
тұжырым үшін маңызды критерий болып табылады.
Ешқандай адамды, соның ішінде қылмыскерді басқа адамдармен
байланысты қатынастарсыз көз алдымызға елестету мүмкін емес. Адам
жағымды немесе жағымсыз сипатталса да ол барлық жағдайда тұлға
болып қала береді. И.С.Лейкина қылмыскерде тұлғаны мойындамау – бұл
адамды қоғамдық мақұлық ретінде биологиялық индивидтке теңестіру
деп дұрыс атап өтеді. Ерекше тұлғаның мәнін оның сақалы, қаны,
оның абстракциялық дене бітімінің табиғаты емес, ал оның әлеуметтік
қасиеті құрайды .
Қылмыскер тұлғасы – құрамдық ұғымы: түсініктің бірінші бөлігі –
жалпы социологиялық, философиялық түсінік; екіншісі, - әлеуметтік –
құқықтық.
Қылмыстық құқықта және криминологияда қылмыскер туралы оны
қылмыс жасаған адам ретіндегі анықтамасынан гөрі көбірек білуге
болады; қылмыскерді тұлға ретінде біршама тереңірек зерттеу қажет,
өйткені ол жағымды және жағымсыз қасиеттердің өзара байланысын
білдіреді .
60 – шы жылдардың аяғында И.И.Карпец қылмыстық құқық үшін
қылмыс субьектісі деген өзінің мазмұны бойынша да өте дәл және
дәстүрлі түсініктің толықтай жеткілікті екендігі туралы пікірін
айта отырып, осылайша қылмыскер тұлғасын деген түсінікке қарсы
шыққан болатын.
Криминологияда қылмыскер тұлғасы ретінде қоғамға қауіпті
әрекет жасаған кінәлі адам тұлғасын түсінеді. А.А.Герцензон:
Қылмыскер - индивид, нақты өмірлік жағдайға байланысты ондағы қоғамға
қарсы аморальдық көзқарастарының барлығына байланысты қоғамға қауіпті
әрекет жасаған деп анықтама береді. Профессор И.С.Лейкина өз
алдына: Қылмыскер тұлғасы бұл осы адамға тән қоғам мүдделеріне
жағымсыз көзқарастырының және оны шешу үшін қоғамға қауіпті жол
таңдау немесе оның нәтижелерін тойтаруға деген белсінділік танытпау
нәтижесінде қылмыс жасаған адам тұлғасы .
И.И.Карпец және В.Б.Сахаров сынды профессорлар: Қылмыскер
тұлғасы ретінде қылмыстық заңды бұзған кінәлі адамды сипаттайтын
әлеуметтік және әлеуметтік маңызды қасиеттер, белгілер, қатынастар,
жиынтығы және оның қоғамға қауіпті мінез – құлқына әсер ететін
басқа да мән жайлармен шарттардың ұштасуын түсінеді . Біздің
ойымызша, Н.С.Лейкинаның қылмыскер жеке тұлғасына берген анықтамасы
біршама тереңірек және нақтырақ болып табылады. Ол жерде
қылмыскер тұлғасының түсінігі қасақана қылмыс жасаған адамдарды да,
сонымен қатар ситуациялық алдын ала ойластырмаған адамдарды да, және
абайсызда қылмыс жасаған адамдарды да қамтиды.
Осылайша, қылмыскер тұлғасының маңызды сипаты ол тұлғадағы
қоғамға қарсы, индивидуалистік көзқарастарының, сенімдерінің,
қызығушылықтарының, мінез – құлқы нормаларына және өнегеге, аиналаға
деген теріс қатынасының бары болып табылады. Бірақ, қылмыскер
тұлғасының толық және жан жақты бағалау үшін бұл әлі жеткіліксіз
.
Қылмыскер тұлғасы – қылмыс субьектісі түсінігіне қарағанда
ауқымды, мазмұны бойынша күрделі және кең ұғым болып табылады.
Жауаптылық және жаза тағайындау үшін нақты қылмыстардың анық
субьектісі ретінде көрініс табатын қылмыскер тұлғасының әлеуметтік
- психологиялық сипаттамасы маңызды мәнге ие болып табылады .
Қылмыскер тұлғасы және қылмыс субьектісі - ұқсас емес және сәйкес
келмейтін ұғымдар. Қылмыс субьектісін сипаттайтын белгілер, қылмыстық
жауаптылық туатын қажетті шарттардың бірі ретіндегі қылмыс
құрамының элементі болып табылады. Бірақ, басқа құқықтық сурақтарды:
кінәліге қолданылатын жаза мөлшері мен түрін тағайындау,
жауаптылықтан босату жөніндегі және т.б. шешу үшін жеткіліксіз.
Аталған сұрақтарды шешу қылмыскер тұлғасын сипаттайтын белгілерді
ескеру мен тиянақты зерттеу негізінде ғана мүмкін .
Сондықтан, қылмыс субьектісі және қылмыскер тұлғасы
түсініктері қылмыстық құқықта әртүрлі қызметтерді атқарады: біріншісі
- қылмыстық жауаптылық негізіне кіретін шартының бірінің қызметін,
екіншісі – оның индивидуализациясының қызметін атқарады . Қылмыс
субьектісі - құқықтық түсінік. Қылмыс субьектісі түсінігінің
мазмұны және бағытталған мақсаты шектелген – ол қылмыстық
жауаптылықтың қажетті шарты ( ал кей кезде негіздемесі ) ретінде
болады ; тек қана есі дұрыс, заңда анықталған белгілі бір жақсы
толған адам заңға қайшы әрікет жасаған адам жауаптылққа тартылады
. Қылмыскер тұлғасы түсінігі өзінің құрамына тек қылмас
субьектісіне тән – жасы, есі дұрыс адам белгілерін қамтып қана
қоймай, және арнайы қылмыс субьектісіне тән – лауазымдық жағдайын,
әскери қызметте болуы және т.б. белгілері қоса, сонымен бірге
индивидтің қылмыс субьектісін құқықтық сипаттаумен байланысты емес
басқа да белгілерін - қоғамдық қатынас жүйесіндегі жағдайын, үлкен
және кіші әлеуметтік топтар, әлеуметтік байланыстар және
көріністері, өмірдегі әлеуметтік құндылықтарға қатынасын,
психологиялық ерекшеліктерін және т.б. қамтиды.
Қылмыскер тұлғасын зерттеу ең алдымен ол қылмыс субьектісі
бола алады ма, қылмыс құрамын бекіту үшін және қылмысты дәл
саралау үшін маңызды роль атқарады ма; және қылмыс құрамының
белгілері мәнді белгәлері анықтауға көмектеседі. Қылмыскер тұлғасын
зерттеудің басты бағыттары болып келесілер табылады: кінәлінің
әрекетінде қылмыс құрамын анықтау; жауаптылы сипаты мен дәрежесін
белгілі; жазаны индивидуализациялау; сотталғандардың түзелу және
қайта тәрбиелену дәрежесін анықтау; құқықбұзушылықпен күресте
қоғамның қызметі; кінәлімен қылмыс жасауға түрткі болғаны себептер
мен шарттарды анықтау және жою; соттық және тергеу материалдарын
жалпылау.
Қылмыс субьектісі және қылмыскер жеке тұлғасы түсініктерін
көбірек жақындатып байланыс олардың қылмыстық жазаланатын әрекетті
жасау болып табылады, бірақ бұл жағдай аталған түсініктерді бір
біріне логикалық кіргізу ( бағындыру) үшін жеткіліксіз.
Обьективті өмірде, бәрімізге мәлім барлық құбылыстар сонымен
қатар біздің аталған түсініктерде, бір бірімен әмбебап байланысты
болады. Әрине, бұл мағынада қылмыс субьектісі және қылмыскер
тұлғасы түсініктері бір бірімен қылмыстық құқық пен криминология
сияқты өте тығыз байланысты. Бірақ айтып өткеніміз мұндай әртектес,
әйтсе де өзінің көп белгілері бойынша обьективті өмірдің құбылысы
ретінде сәйкес емес түсініктерді - бұл жағдайда қылмыс субьектісін
- біртұтас қылмыскер тұлғасының бүтіндей бір бқлігі ретінде қарастыру
мүлдем негіз бермеген дейді, бұл сондай ақ нормативтік қылмыстық
құқықты криминологияның бөлігі ретінде қарастыруға негіз
берметіндігіне де қатысты мәселе. Қылмыс субьектісі түсінігі бұл
сөздің жалпы мағынасында қамтитын қылмыстық құқықтық түсінігінде
мүмкін шынында да қылмыскер тұлғасының криминологиялық түсінігі емес
қылмыс субьектісі түсінігімен бір тұтас сәйкес емес қылмыстық
құқықтық қатынас субьектісі түсінігі болар.
Қылмыскер тұлғасын зерттеудің кешенді міндеті осы тұлғаны
сипаттайтын қатардағы қоғам мүшесі тұлғасының типтік нормасымен
салыстырғанда қандай деформациялық ауытқулары барын, ондай
ауытқулардың қалай пайда болатынын анықтау; нақты қылмыс туралы
шешім қабылдаудың және оны іс жүзіне асырудың қылмыстық мінез -
құлық ниеттері қалай көрініс табатынын; олардың пайда болуын
ескерту, алдын алу және залалсыздандыру жолын анықтаудан тұрады .
Қылмыскер тұлғасын терең және жан жақты зерттеу жеке әрбір
қылмыстық іспен байланысты және қылмыспен күрестің жалпы
міндеттерімен байланысты бір қатар ғылыми және тәжірібилік
сұрақтарды шешу үшін өте маңызды. Қылмыскер тұлғасын зерттеу - сот
және тергеу органдарының маңызды міндеттерінің бірі. Оны зеттеудің
толықтығынан және ауқымдылығынан адамның алдындағы тағдыры
байланысты - оның қандай да жауаптылықты көтеруі, қоғамнан
оқшаулануы және т.б. Бұл мәселеге жоғарғы сот инстанциялары
өздерінің назарлары әр нақты істер бойынша шығарған қаулылары мен
анықтамаларында бірнеше рет аударған болатын.
Біз Р.Н.Михеевтың қылмыстылықпен күрес саласындағы қылмыстық
саясат принциптеріне жауап беретін ( аталаған термин идеологиялық
таңба болып табылмайды, ол керісінше БҰҰ – ның ресми құжаттарында
қолданылады), оның криминализациямен декриминализация
процесстерін, қылмыстық жауаптылықтың деференциясымен
индивидуализациясын біршама үлкен дәрежедегі тенденцияларын
көрсететін ұғым қылмыстық жауаптылық субьектісі түсінігі
болар еді деген пікірмен келісеміз.
Қылмыстық жауаптылық субьектісі - бұл қылмыс құрамының
элементі және қылмыстық жауаптылық негіздерімен қатысты болады.
Қылмыс жауаптылық субьектісі ретінде біз, қылмыстық заңда
бекітілген қоғамға қауіпті әрекет жасаған, заңда анықталған
жасқа толған, есі дұрыс, ал кейбір жағдайда заң нормаларынды
көзделген ерекше белгілерді иеленетін адамды түсінуді
ұсынамыз. Егер адам жауаптылық іс жүзінде асырылатындығын
білдірмейді, себебі қылмыс жасаған адам оны қылмыстық
кодексте көрсетілген немесе басқа да заңи маңызды фактілердің
( субьектінің өлімі, психикалық ауруы ) болуының негізінде
тарпауы да мүмкін. Қылмыс субьектісі категориясында
қолдана отырып біз қылмыс жасаған адамды ресми мойындалған
қылмыскер ретінде қорытындылаймыз.
2.2 Қылмыскер тұлғасын топтастыру және типтеу мәселелері
Қылмыскерді топтастыру көбінесе топтау және типтеу
жолымен жүргізіледі. Топтау ретінде белгілі бір статистикалық
жиынтықты белгілі бір топтарға, категорияларға бір немесе
бірнеше белгілердің статистикалық тарауы критерий көмегімен
бөлу түсіндіріледі.
Біршама көп таралған топтастырулар келесілерге негіделген:
• жас және жыныс сияқты демографиялық мәліметтерге;
• кейбір әлеуметтік - экономикалық критерийлерге: білім,
кәсіп түрі, ауылдық немесе қалалық жерде тұру;
• азаматтық;
• қылмыс жасаған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
1 . Қылмыскер тұлғасының ұғымы 6
1.1.Қылмыскердің тұлғасы: түсінігі, криминологиялық зерттеу деңгейі
және қылмыскерлер тұлғасының жалпы сипаттамасы. 6
1.2. Қылмыскер тұлғасының құрылымы және қылмыскер тұлғасындағы әлеуметтік
және биологиялықтың арақатынасы 21
2. Қылмыс субьектісі мен қылмыскер тұлғасы категорияларының
арақатынасы және қылмыскер тұлғасы типологиясының мәселелері 34
2.1. Қылмыскер субьектісі және қылмыскер тұлғасы категорияларының
арақатынасы 34
2.2 Қылмыскер тұлғасын топтастыру және типтеу мәселелері 41
Қорытынды 55
Қолданылған әдебиеттер тізімі: 57
Кіріспе
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектігі
Қазіргі таңда қылмыстылық мәселесі өзіне ерекше назар аудартуда.
Қылмыстылық және оны тудыратын себептерді ауыздықтамай, құқықтық
демократиялық мемлекет құрұ мүмкін емес. Сонымен
қатар ел басымыз Н.Ә.Назарбаевың Қазақстан халқына жолдауында “заңның
шексіз үстемдігін және заңды сақтаушы азаматтарды қылмыстылықтан қорғауды
орнықтыру қажет” деп айтын өткені бар.[1] Қылмыстылық өзінің шеңберінің
өсуімен қазіргі уақытта ұлттық қауіпсіздікке және елімізде жүргізіліп
жатқан реформаларға қауіп төндіруі сөзсіз.Демек, бұл мәселені шешу жолы
ретінде қылмыстың,қылмыстылықтың негізгі себепшілерінің бірі болып
табылатын қылмыскер тұлғасын жетік зертеу,оның практикалық маңызын ашып
көрсету алдағы мақсаттардың бірі болып тұр.
Бұл мәселенің өзектілігі, ең алдымен,қылмыс жасаушыларды ғылыми
тұрғыдан танып білмейінше қылмыстылықпен ықпалды күрес жүргізу мүмкін емес
екендігінде болып отыр. Соның ішінде “қылмыскер тұлғасы” мәселесі
қылмыстылықтың мәнін түсінудің кілті болып табылады десек қателеспейміз.
Қылмысты адамдар жасайды, қылмыс адамдар арасында жасалады.Сондықтан
да, адам мәселесі ескі де және үнемі жаңа мәселе болып табылады.Ол ауқымды
және күрделі, өйткені “адам еңбек пен қарым – қатынастың субьектісі, ол -
әлемнің құрушысы және қайтақұрушысы,жердегі құндылықтардың жинақтаушысы,
материя дамуының жоғарғы нысаны – қоғам өкілі”.
Қылмыстылықпен күрестің барлық сатысында, қылмыстық жауаптылыққа
тартудан бастап және жазаны орындау процесімен аяқтағанға дейін қажетті
шарт пен міндетті қылмыстық әрекет жасаған кінәлінің тұлғасын зерртеу болып
табылады.
Қылмыскер тұлғасын зертеу жөнінде мәселе төңірегінде және
Мұндай аспектілерді Ағыбаев А.Н., Антонян Ю.М., Баймурзин Г.И., Бегалиев
Қ., Блувштейн Ю.Д., Волежкин В., Волков Б., Герцензон А., Дагель П.С.,
Жекебаев У.С., Закалюк А.П., Карпец И.И., Кузнецов А.В., Кудрявцев В.,
Кайыржанов Е.І., Лейкина Н.С.,
Милюков С.Ф., Миньковский Г., Нәрікбаев М., Сейітжанов М., Стручков Н.А.,
және тағы басқа ғалымдар өз еңбектерінде жан – жақты қарастырған болатын.
“Адам” ұғымында оның мәнінің ажырамас әлеуметтік және биологиялық
жақтарының біртұтастығы бекітілген. “Тұлға” ұғымына тек спецификалық
әлеуметтік белгілер тән.Тұлға – бұл адамның әлеуметтік бет бейнесі,қоғамның
әлеуметтік даму, қалыптасып және өмір сүру процесіндегі оның болмысы.Олай
болса біз, “қылмыскердің тұлғасы” деген ұғымды қолданған кезде қылмыс
жасаған адамның тек “әлеуметтік бейнесі” деп түсінуіміз қажет.
Қылмысты уақтылы және нәтижелі ескертуді тек қылмыскердің тұлғасына
назарды аудару арқылы ғана қол жеткізуге болады.Себебі тек адам
қылмыскердің себепкері. ...тұлға – қылмыстық мінез – құлық механизімнің
барлық сатысының негізгісі және маңыздысы болып табылады... Сондықтан
өылмыскер тұлғасы мәселесі криминология мәселелерінің ең күрделі және
жетекшілерінің біріне жатады.[2]
Қылмыс жасаған адамды ,оның тұлғасының қалыптасу процесін,оның
әрекетіндегі қоғамға қарсы бағыттылықтың пісіп жетілуіне жағдай жасайтын
ішкі және сыртқы жағдайларды, әлеуметік және психологиялық факторларды
зерттеу – жеке қылмыстық әрекеттің себебін едәуір толық ашуға апаратын
жолдардың бірі ғана емес,сонымен бірге жалпы қылмыстылықпен күрес
жүргізудің бірден бір тиімді жолы болып табылады.
Әрине, қылмыскер тұлғасын,оның қоғамға қауіптілігін,тұлғаның
деформациялану деңгейін дұрыс сипаттау және бағалау үшін, ең алдымен
жағымды және жағымсыз әрекеттерінің жасалуына жол ашатын барлық
қасиеттерін,тұлғалық ерекшеліктерін обьективті түрде ескеруіміз
қажет.Ендеше, біз қылмыс жасаған адамның бойынан жеке және жалпы
белгілерге ие индивидті,қоғамның толық құқылы өкілін, біздің болсымыздың
,өкінішке орай, көлеңке жағын ашатын адамды көруіміз қажет.
Қылмыскер тұлға мәселесі криминология ғылымында актуалды
проблема ретінде қарастырылуы, бұл проблеменың негізгі себебі –
адамдардың қоғамға қарсы мінезінің қылмыспен байланыста болуы.
Қылмыскерлердің қатарына қоғамда жүрген әрбір адамды теңеуге болады,
яғни сыртқы формасы заң бұзушылыққа бармайтын адамға ұқсас болса
да, сол жеке тұлғаның қандай кәсіппен айналысатынын біз біле
бермейміз. Сондықтан қылмыскердің қатарына біз - әйелдің қолынан
сөмкесін тартып алған кәмелеттік жасқа толмаған баланы, көлікті
сұраныспен ұрлайтын кәсіпті ұрлықшыларды, өзінің өлтіретін адамдарын
алдын ала күтіп отырған, қандай да бір жанұяның әкесін, ешбір
себепсіз өзінің туысқандарын мерт қылған сырттай момын адамды,
суға өзінің туған балаларын тұншықтырған әйелді де және тағы
басқа қоғамда жүрген адамдарды қылмыскер ретінде қарастыруға
болады. Бірақ әрбір жеке алынған ешбір теория, ешбір формула,
ешбір ғылыми ойлар, қылмыс деген атауы бар алуан түрлі мінез –
құлық формаларына толықтай қанықты жауап бере алмайды.
Қылмыскер тұлғасы,оның маңыздылығына,зерттелуіне,құрылымын а,типологиясына
жаңаша көзқараста ғылыми теориялық және практикалық ұсыныстар беріп әрі
қарай дамытуында негізделеді. ”Қылмыскер тұлғасы” ұғымының ғылыми және
практикалық мәні мен маңыздылығына қатысты криминологтар арасында
түпкілікті шешімін тапқан пікір жоқ.Қылмыскер тұлғасына жүргізілген
психологиялық және әлеуметтік зерттеулер тынымсыз жүру үстінде.Бұл мәселеге
байланысты бір – біріне қарама – қарсы екі көзқарас бар, осыларды
қарастырып өз тұжырымын беруде жатыр.
1 . Қылмыскер тұлғасының ұғымы
1.1.Қылмыскердің тұлғасы: түсінігі, криминологиялық зерттеу
деңгейі және қылмыскерлер тұлғасының жалпы сипаттамасы.
Қылмыскер тұлғасы,оның түсінігі,құрлымы, қылмыс жасаған адамның
әлеуметтік мәнін білдіретін қазіргі криминология мәселелерінің бірі ретінде
жетекші құқықтанушылардың басым көпшілігімен негізделген түрде
қарастырылуда.
Қылмыскер тұлғасы туралы мәселе криминологиядағы біршама күрделі
және түрлі талас тудыратын мәселелердің бірі болып табылады.Бұл мәселенің
маңыздылығы ең алдымен қылмыс адам қылығының әрекеті және әрі нақты адамның
еркін білдіруі ретінде, оның өзіндік сипатының және ерекшелігінің мәндік
жағынан шығады.
Сонымен қатар, қылмыс жасаған адамның тұлғасы қылмыстық саладағы
көптеген ғылымдардың мұқият зерттеу обьектісі болып
табылады.Криминологиялық зерттеу обьектісі болып: қылмыс жасаған жекелеген
адамдар; қылмыскерлердің әртүрлі контингенттері (кәмелеттік
толмағандар,рецедивистер); қылмыскерлердің әртүрлі криминологиялық типтері
табылды. Ал,міндеті – қылмыстылыққа және қылмысқа жақын себептік
байланыстарды анықтауға мүмкіндік беретін, себептік кешендерді,тізбектердің
сипаттамалар шеңберін жіктеу болып табылады.Қылмыскер тұлғасының
ерекшекліктерін зерттеу, “криминология”ғылымы қалыптасқан тұтастай ғылыми
бағытты тудырды.Сондықтан да, бірде бір криминолог қандай да бір мектептің
өкілі болмасын, қандай да бір бағыт ұстанбасын, ол қылмыс жасаған адаммен
байланысты мәселеге көз жұмып өтіп кете алмайды.Ол адамды қысқаша
“қылмыскер” деп атайық. Бұл түсінік формальды түрде қолданылады және ол
адамның ешқандай ерекше қылмыстық бейнесін көрсетпейді және оның қылмыс
жасау фактісін білдірмейді.[3] Бұл ұғымды туа біткен қылмыскер идеясының
жақтастары қолданатын “ қылмыстық адам “ұғымынан ажыратып қарау керек.
Қылмыскер тұлғасы. Бұл сөздің астында не жатыр ? Бұл ұғымының әр
түрлі анықтамалары бар, криминологиялық ілім тұлғаны біртұтас адамның
әлеуьетік сапасын білдіретін құрылым ретінде қарастырудан бастау
алады.Тұлға қоғамдық қатынастар процесінде қалыптасады, яғни ол адамның
әлеуметтенудің жемісі. Оның үстіне, адам әлеуметтік және биологиялық
бастаулар бірге болады.Әлеуметтік пен биологиялық бастаулар бірге болады.
Әлеуметтік пен биологиялықтың арақатынасында биологиялық әлеуметтілікке
бағыныштылық қатынаста болады және ол “адам бейнесі “ түрінде көрініс
тапады. Биологиялық өзінің бойында адамның генетикалық және әлеуметтік
байланысын шоғырландырса,әлеуметтік тек маңызды әлеуметтік белгілерді
қамтиды.Жеке тұлға ішкі жан дүние (сана) мен сыртқы (қызметінің) жиынтығы
болып табылады. Жеке тұлғаның мәнін бұлай анықтау философияда бұрынан
қалыптасқан. Адамның тұлғасы оның әлеуметтік ортамен оның өмірлік қызметі
байланысының арақатынасы арқылы көрініс тапқан әлеуметтік – психологиялық
қасиеттер мен сапалық белгілер жүйесін білдіреді.
“Адам” ұғымында оның мәнінің ажырамас әлеуметтік және биологиялық
жақтарының бір тұтастығы бекітілген. Тұлға – бұл “адамның әлеуметтік бет
бейнесі”, қоғамдағы әлеуметтік даму,қалыптасып және өмір сүру процесіндегі
оның болмысы. Олай болса біз, “қылмыскердің тұлғасы” деген ұғымды қолданған
кезде қылмыс жасаған адамның тек “ әлеуметтік бейнесі” деп түсінуіміз
қажет.
Тұлға дегеніміз кім ? Бұған байланысты келесі парадигмалар бар:
Тұлға - әлеуметтік қатынастар субьектісі ретіндегі индивид ; индивид тұлға
болады. Қылмыскер тұлғасы – индивидтің қылмыс жасау сипатында көрінетін
психикалық ерекшеліктер жиынтығы.
Тұлға – бұл қоғамдық қатынастар жиынтығы, бұл марксистік көзқараста
тұлға қоғамдық қатынастар субстраты ретінде қарастырылады. 30 – жылдардағы
дискуссия нәтижесінде криминологияға тиым салынған болатын. 1965 жылы дәл
осындай мәжілісте кеңес криминологиясын жаңғырту ұсынылды. “ Введение в
криминологию” деген кітап шықты бірақ, онда қылмыскер тұлғасы туралы сөз
жоқ болған, себебі 30-шы жылдағы мәжіліс қылмыскер тұлғасына қатысты
мәселелерді, соның ішінде ломброзияндық қайта көтерілген болатын, себебі
тұлға сөзіне мүлдем тиым салынды. Тұлға сөзі кейіннен ғана айтыла бастады.
Тұлға – қоғамдық қатынастар жиынтығы, бұл белгілі бір дәрежеде дұрыс,
бірақ, тұлға туралы барлық нәрсе осымен айтылып қоймайды.
Тұлға – бұл индивидуалдық, қайталанбастық. Адам және персона
(тұлға) түсініктері ажыратылады.Адам ұғымы кең деп саналады, себебі кез
келген адам тұлға емес, керісінше кез келген тұлға адам.
Қылмысты жасау фактісі тұлғаны ( антиобщественный ) қоғамға
қайшы сияқты сипаттайды. Бірақ ол бүкіл оның мазмұнын аша алмайды
және түсіндірмейді. Қылмысты жасаған тұлғаны қарағанда К.Маркстың
айтуынша тек қана құқықбұзушы ретінде қарастырмай, оны одан да
тереңірек ойлар қарастыруымыз керек. Яғни, құқықбұзушыны мемлекет
адам ретінде көруі тиіс..., жүрегі бар, мемлекеттің тірі бөлшегі
ретінде; Отанды қорғайтын әскер ретінде; Сот тындайтын қандай да
бір куә ретінде; қоғамдық функцияны атқаратын қоғам мүшесі ретінде;
жанұя басы ретінде, және ең өзектісі болып - мемлекеттің азаматы
ретінде көруі тиіс - дейді.
60 – шы жылдардың аяғында И.И.Карпец қылмыстық құқық үшін қылмыс
субьектісі деген өзінің мазмұны бойынша да өте дәл және дәстүрлі
түсініктің толықтай жеткілікті екендігін туралы пікірін айта отырып,
осылайша қылмыскер тұлғасы деген түсінікке қарсы шыққан болатын.
Криминологияда қылмыскер тұлғасы ретінде қоғамға қауіпті әрекет
жасаған кінәлі адам тұлғасын түсінеді.А.А.Герцензон: Қылмыскер – индивид,
нақты өмірлік жағдайға байланысты ондағы қоғамға қарсы аморальдық
көзқарастарының барына байланысты қоғамға қауіпті әрекет жасаған деп
анықтама береді.Профессор Н.С.Лейкина өз алдына: Қылмыскер тұлғасы – бұл
осы адамға тән қоғам мүдделеріне жағымсыз көзқарастарының және оны шешу
үшін қоғамға қауіпті жол таңдау немесе оның нәтижелерін тойтаруға деген
белсенділік танытпау нәтижесінде қылмыс жасаған адам тұлғасы.
И.И.Карпец және В.Б.Сахаров сынды профессорлар: Қылмыскер тұлғасы
ретінде қылмыстық заңды бұзған кінәлі адамды сипаттайтын әлеуметтік және
әлеуметтік маңызды қасиеттер, белгілер, қатынастар жиынтығы және оның
қоғамға ғауіпті мінез – құлқына әсер ететін басқа да мән жайлар мен
шарттардың ұштасуын түсінеді.
Біздің ойымызша, Н.С.Лейкинаның қылмыскер жеке тұлғасына берген
анықтамасы біршама тереңірек және нақтырақ болып табылады. Ол жерде
қылмыскер тұлғасының түсінігі қасақана қылмыс жасаған адамдарды да,
ситуациялық алдын ала ойластырмаған адамдарды да, және абайсызда қылмыс
жасаған адамдарды да қамтиды.
Қылмыскер тұлғасы қылмыс субьектісінің әлеуметтік – демографиялдық,
әлеуметтік – рөльдік, әлеуметтік – психологиялық қасиеттерінің жүйесі
ретінде зерттеледі.Қылмыскер тұлғасына қатысты оның бойындағы әлеуметтік
және биологиялық ара қатынас қарастырылады.
Қылмыскер тұлғасын қалған басқа адамдар көпшілігінен ажыратып
көрсету құқықтық және әлеуметтік (әлеуметтік – психологиялық ) критерийлер
негізінде жүзеге асырылады.Қылмыскер тұлғасын тек құқықтық критерий
тұрғысынан анықтау, оны қылмыс жасаған ретінде қарастырады. Бірақ, мұндай
тұрғыдан қарау тавтология элеметтерін көрсетеді. Қылмыскер тұлғасының
мұндай түсінігі формальді сипатқа ие.
Сондықтан, құқықтық критерий қажеттілік жағдайында әлеуметтік
критериймен (әлеуметтік – психологиялық ) толықтырылуы керек, оған сәйкес
қылмыскер тұлғасына қандай да болмасын қоғамға қарсы бағыт (бағдар) немесе
жекелеген қоғамға қарсы сипаттар белгілі бір дәрежеге тән.
Бұл жағдай тек кәсіптенген қылмыскерге ғана емес, сондай – ақ
абайсызда немесе аффект жағдайында қылмыс жасаған адамға да
қатысты.Аталғанға қылмыстық заңды бұзбаған,бірақ өздерінің қоғамға қарсы
әдеттерін көрсеткен, мысалы, әкімшілік құқықбұзушылық жасаған, қылмыстық
жолға түсуі мүмкін адамдарды да зерттеу кіреді.Яғни, жоғарыда аталған
мағынадағы қарастырылып жатқан ғылым саласының ескерту шараларына
құқықбұзушы тұлғасымен қатар,басқа да адамдар категориясы кіреді. Жалпы
алғанда тұлғалық қасиеттер туралы барлық және жеке қылмыс субьектілеріне
қатысты олардың қылмыс себептеріне қатысты маңызды мәліметтерді құрайды, ал
өз алдына жаңа қылмыстарды ескерту шараларын тандауда қолданылуы мүмкін.
Қылмысты уақытылы және нәтижелі ескертуді тек қылмыскердің тұлғасына
назарды аудару арқылы ғана қол жеткізуге болады. Себебі, тек адам қылмыстың
себепкері. ... тұлға – қылмыстық мінез құлық механизімің барлық сатысының
негізгісі және маңыздысы болып табылады... Сондықтан қылмыскер тұлғасы
мәселесі криминология мәселелерінің ең күрделі және жетекшілерінің біріне
жатады.
Тіліміздегі тұлға, жеке тұлға ұғыидары адам, ... қандай да бір
қасиеттердің иесі ... немесе бір адамға тән, оның жеке тұлғалығын
білдіретін қасиеттер жиынтығы... , қоғамда жеке адам индивидуум... деп
анықталады. Жеке тұлға дегеніміз адамның мінез – құлқындағы, іс
әрекетіндегі, көзқарасындағы ерекшелігімен даралануы. Қылмыскер сөзімен
қылмыс жасаған адамды (жеке мағынада) немесе қылмыс жасаған немесе
жасап жатқан адамға тән оның даралығын құрайтын қасиеттер жиынтығы[4] деп
көрсетуге болады.
Криминологтар бұл қасиеттер жиынтығын қылмыстық істерді тергеу мен
қарау үшін пайдаланады, сондай – ақ индивидуалды ескерту әдістемесі мен
негізін жасау кезінде зерттейді. Нақты бір қылмыскерге ғана тән қасиеттер
мен сипаттарын зерттеп,оған байланысты оның қылмыстық әрекетінің себебін
айтуға болады, алайда бұл тұрғыдан қылмыстың жалпы себептерін анықтау
мүмкін емес. Сондықтан, қылмыскердің тұлғасын топ деңгейінде және қылмыс
субьектісінің жиынтығы ретінде бір тұтастай, яғни типологияны пайдалана
отырып зерттеу қажет.Мұндай зерттеуде жасаған қылмысының ұқсастығына және
қылмыстық әрекет субьектісінің жеке қасиеттерінің мазмұнына байланысты
қылмыскерлердің категориялары мен типтері зерттеледі. Осылайша,
қылмыскердің тұлғасы – бұл адамды және оның қоғамдық өмірдің әртүрлі
жақтары мен көріністеріндегі әлеуметтік маңызды және индивидуалды
белгілердің, қасиетердің сапалық белгілердің және басқа да көрсеткіштердің
белгілі бір жиынтығы немесе олардың жүйесі болып табылады.
Қылмыскер тұлғасын зерттеу ең алдымен ол қылмыс субьектісі бола
алады ма, қылмыс құрамын бекіту үшін және қылмысты дәл саралау үшін
маңызды роль атқарады ма; және қылмыс құрамының белгілерін мәнді белгілерін
анықтауға көмектеседі. Қылмыскер тұлғасын зерттеудің басты бағыттары болып
келесілер табылады:
• кінәлінің әрекетінде қылмыс құрамын анықтау;
• жауаптылық сипаты мен дәрежесін белгілеу;
• жазаны индивидуализациялау;
• сотталғандардың түзелу және қайта тәрбиелену дәрежесін анықтау;
• құқықбұзушылықпен күресте қоғамның қызметі;
• кінәлімен қылмыс жасауға түрткі болғаны себептер мен шарттарды
анықтау және жою;
• соттық және тергеу материалдарын жалпылау;
Сонымен қатар қылмыс жасаған адам тұлғасын қарастырғанда заң оның
қылмыстық әрекетінің жеңілдететін және ауырлататын жақтарын нақты
қылмыстың жасалу себептері мен шарттарын анықтау мақсатында зерттеу қажет.
Осылайша, құқық қорғау органдары қылмыстық іс бойынша алдын ала тергеу
барысында және нақты қылмыскердің қылмысты жасауы себептері мен шарттарын
зерттеуі қажет. Қылмыскер тұлғасы – бұл оның қылмыс жасауға итермелеген
оның кінәсін ауырлататын немесе жеңілдететін жеке қасиеттерінің жиынтығы.
Қорыта келе, айтып өтетін нәрсе криминологияда қылмыскердің тұлғасында
басты болып – оның қылмыстық мінез – құлқын тудыратын ортамен немесе
қылмыс алдындағы жағдаймен байланысты қоғамға қарсы қалыптасу сипатындағы
механизмдері, нысандары, жолдары,қайнар көздері, мәні және табиғаты болып
табылады, яғни қылмыс жасау себебін түсіндіруге мүмкіндік беретін
қылмыскер туралы барлық мәлімет. Мұндай зерттеу нәтижелері қылмыстарды
ескерту және алдын алу мәселелерінің криминологиялық қарсы шара қолдану
жұмыстарына негізгі болып табылады.
Статистика, ғылым ретінде өмірдегі көптеген жағдайларды
жинау, анализ шығаратын мөлшерлі мәліметтер жиынтығы ретінде
қалыптасқан. Яғни қылмыскер тұлғасының криминологиялық мінезін,
психологиялық жақтарын, қылымыстық құқықтың беогілерін, әлеуметтік –
демографиялық және т.б. қылмыстар туралы жинақтары барлық қылмыс
жасаушыларға тән болып келеді. Мысалы: әрбір бесінші қылмыс
маскүнемдік жағдайында жасалады, сондай ақ адам өлтірудің ішінде
50 - % ( пайызы) болып тұрмыстық аясында жасалады, ұрлықтың көптеген
түрі мүліктік қылмыстардың құрамында кіреді - деген сияқты
қалыптасқан мәліметтер тек қылмыстардың көлемдік жағын ғана емес,
сонымен қатар қылмыскерлердің қылмысты жасау типтерін одон әрі
зерттеуге мүмкіндік береді.
Басқаша айтқанда осындай статистикалық мәліметтерді ала
отырып қылмыстардың белгілі бір түрі қаншалықты түрде дамыған, сол
қылмыстың түрінің әлеуметтік типтерін зерттеп дамыту үшін қажет.
Мысалы: Қазақстанда 2005 жыл бойынша тіркелген 146347 қылмыс соның
ішінде 63141 ( яғни 43,5%) ұрлық дәрежесіндегі қылмыстар болып
отыр, ал 30 % пәтерлік ұрлықтар санын алып тұр. Осыған орай
бірінші кезекте пәтер ұрлықтардың қалай жасалатынына мән беруіміз
қажет. Ер адам мен әйел адам салыстырмалы түрде қарастыратын
болсақ 70 – 30 % , ересек пен кәмелетке толмаған балалар бойынша 91
- 9 % , ( первичный ) бастапқы және рецидивті 88 - 12 % және
т.б. құрайтын болса бұл мәліметтердің пайдасы бірінші кезекте
қандай типті адамдармен профилактикалық жұмысты жүргізу қажет
екенін анықтау, оның нәтижесін білу. Яғни, осының нәтижесінде
бізде мынадай сұрақ туындауы мүмкін: ҚР –да жыл бойына
қылмыстардың қандай түрі көпшілікті таралған және оның қоғамға
қауіптілігі қаншалықты дәрежеде болып отыр, яғни бұл мәліметтер
негізінде қылмыстардың таралғандығын, сондай ақ қылмыскерлердің
типтерін зерттеуге мүмкіндік береді.
Соңғы 14 жылдағы пайдақорлық – золық қылмыстарды жасаған тұлғалар
саны
жылдар бандитизм қарақшылық Тонау Қорқытып ал Барлығы
саны үлесі
%
Әлеуметтік рөлдікӘлеуметтік-демографиялық Әлеуметтік-психологиялық
қасиеттері қасиеттері қасиеттері
Қылмыскер Жынысы Құқықтық психология
Құқық бұзушы Жасы Еңбек психологиясы
Еңбеккер Білімі Тұрмыстық психология
Отағасы Әлеуметтік тапқа жатуы Адамдармен қарым-қатынас
Белгілі бір Материалдық жағдайы психологиясы
топ-тардың мүшесіАзаматтығы Өзін өзі бағалау
Жан саулығы
Яғни, әлеуметтік рөлдік қасиеттері ''Қалай қылмыс жасады?''-дегенге
жауап берсе, әлеуметтік-демографиялық қасиеттері ''Кім қылмыс жасады?''
-дегенге, ал әлеуметтік-психологиялық қасиеттері ''Неліктен қылмыс
жасады?'' - деген сұраққа жауап береді.
Қылмыскер тұлғасының құрылымына байланысты өзгеден оқшаулау ойды
Б.В.Волженкин білдіреді:
1) қоғам мүшесі ретінде жалпы белгілері;
2) барлық қылмыскерлерге тән, бірақ қарапайым азаматтардан өзгеше
белгілері;
3) сол қылмыскерді ғана сипаттайтын жеке-дара белгілері.
Ю.М.Антонян қылмыскер тұлғасын құрайтын қасиет-белгілердің жалпы
схемасын былайшы көрсетеді:
Мінездік қасиеттер және өзге де Адамгершілік ерекшеліктері мен
психологилық ерекшеліктер бағдарлары, адамгершілік
ұстанымдары
Кәсібилігі, Іскерлігі, білімі Өзі туралы ойы, өзіне көзқарасы
Қоршаған орта туралы ойы, оған Жынысының, жасының, денсаулық
деген көзқарасы жағдайының әлеуметтік аспектілері
Қылмыскердің әлеуметтік позицияларын, рөльдерін және әрекетін
зерделеу.
Криминологиялық зерттеулер әлеуметтік позициялар мен жеке бастың
рөльдерінің ерекшеліктерін, оның әлеуметтік – рөльдік аясын бекітеді.
Криминологияда рөльдің номативтік ұғымына сүйенген жөн. Әлеуметтік
позиция дегеніміз әлеуметтік жүйедегі өзінше бөлек қатынастар түйіні.
Адам бір уақытта бірнеше әлеуметтік ұстаным ұстанады. Отбасының өзінде ғана
ол – ұл (қыз), әке (шеше), аға (әпке), немере. Әрбір әлеуметтік ұстанымға
субьектілердің үш тобы жарыса жаса,ан рөльдер сценарийі сәйкес келеді: 1)
мемелкет жасаған және ресми міндеттеулер ( заңдар, заңға тәуелді актілер)
жүйесінде көрініс тапқан; 2) қоғам жасаған және көпшілік қабылданған және
қоғамдық пікір қолдаған әс қимыл нормалары: моральдық, эстетикалық, діни
және басқа нормалар нысанда; 3) биресми құрылымдар ( отбасы, бірге
демалатын топтар, әріптестер тобы) жасаған және тосылатын іс қимылдың
жазылмаған ережесі, оның әлеуметтік нысанында. Субьектілердің соңғы тобына
өз іс қимыл нормалармен және әлеуметтік тосу нысанымен қылмыстық құрамалар
да кіреді. Әр адам үшін әлеуметтік позициясының маңыздығы, өзінен тосылатын
нормалар тарайтын субьектінің маңыздылығы аса қажет. Әрбір рөльдің орындалу
жағдайын бағалаудың да елеулі маңыздылығы бар.
Рөльді орындау, егер ол ұзаққа созылатын болса, адам да қандай да
бір із қалдырады, бір қасиет дамып, ал екінші бір қасиет жойылып кетуі
мүмкін. Мысалы, мынадай жағдай байқалған: егер кәмелетке толмағанның
қалыптасуы, негізінен, биресми демалу топтарының арасында жүзеге асырылса,
онда оның бойында биресми ара қатынастар үшін маңызды қасиеттер дамиды: ол
адамдармен тез сөз табысады, олардың көңіл күйінің қабығынан біліп тұрады
және т.б.. Сонымен қатар оларда еңбек ұжымында бағаланатын қасиеттер:
тәртіп, кәсіби шеберлік және басқалар төмен болады.
Криминолог мыналарды ажырата білуі тиіс: 1) осы позицияға сәйкес
келетін нормативтік міндеттеулердің жиынтығы ретінде рөльді; 2) адамның
өзінен не талап ететіндігі түсінуі ретінде рөльді және нені орындағысы
келетіндігі; 3) орын мен уақыттың нақты жағдайларында рөльдің іс жүзінде
орындалуын. Соңғы жағдайда ол әлеуметтік жағдайларға, сондай ақ жеке бастың
қалыптасып қойған сипаттамаларына байланысты.
Мына әлеуметтік рөльдік ситуациялар қылмыстық іс қимылмен заңды
байланыста болады:
1) мемлекеттің үлкен қоғамның нормалармен танысуға, өзін құқық және
мораль талаптарына сай алып жүруге мүмкіндік беретін позицияларды адам
ұстанбайды (азғындаған топтар арасында жүреді, олардың қз ұғымы бар
және арадағы дауды қара күшпен ғана шешеді);
2) адам қарама – қайшы талаптармен, іс қимыл нормалармен байланысты
позицияларды бірдей ұстанады, яғни әлеуметтік позиция мен рқльдердің
қақтығысы орын алады (құқықтық міндеттеулер қылмыстардың түгелдей
есепке алынуын талап етеді, ал басшылық әйгілі болған қылмыстардың
есепке кірмеуін талап етеді);
3) адам құқыққа қарсы
Қылмыскер тұлғасын зерттеуде Ломброзо ілімінің кемшіліктері
мен артықшылықтары неде десек? Туа біткен қылмыскерлердің анық
көрсетілген теорияның шешімдері мен ұсыныстардың кемшіліктеріне
қарамастан, Ломброзо теориясы бізге қылмыскер тұлғасын зерттеу арқылы
қылмыстарды оқып білудегі нақты әдістерді қолдану бастамасы
енгізді. Бастапқыда Ломброзо қылмысты жасаушылар биологиялық тұрғыдан
бөлек адам категориясын қарастырған, кейін келе сана жетілуімен
оның ішіне әлеуметтік және экономикалық факторларды, яғни сыртқы
әсерлес табиғатты қосты. Ломброзо теориясының нақты ойы факторларға
обьективті және позитивті келіс арқылы қаралатын болса, ол
өзара арақатынасы бар себеп тізбесі дегенге келуге болады.
Ресейде Ломброзо ілімін әрі қарай жетілдіруде өз ғалымдарын
тапқан жоқ.
Қазіргі кездегі Ломброзо теориясының модификациясы болып,
адамдардың физикалық және мінез-құлық кескіндері мен қылмыстың жүріс
түрісінің арасында қандай да бір тәуелділік бар. Адамның физикалық
пішіні, оның анатомиялық ерекшеліктері оның өзара мінез- құлық жүріс
түрісін, моральді бейнесін көрсетеді. Егер бұл теория дұрыс болатын
болса, онда қоғамға қылмыспен күресу мүмкін емес екені пікір
талас шығуы мүмкін. Нәтижесінде осыдан қоғам ішінде барлығына
танымал формула шығуы себеп болды,ол – қылмыскермен күресу тек қана
жалғыз жол бар оны өлшесең, ақылға салып көрсең және асып қойсаң.
2. Қылмыс субьектісі мен қылмыскер тұлғасы категорияларының
арақатынасы және қылмыскер тұлғасы типологиясының мәселелері
2.1. Қылмыскер субьектісі және қылмыскер тұлғасы категорияларының
арақатынасы
Қылмыстық құқық ғылымында қылмыс субьектісі екі мағынада
түсіндіріледі: жалпы және тар, яғни бұл сөздің арнайы мағынасында.
Бұл сөздің жалпы мағынасында - ол, қылмыс жасаған адам, қылмыскер.
Біршама тар мағынада, арнайы мағынада – қылмыс субьектісі - қылмыстық
заңда бекітілген қоғамға қауіпті іс әрекетті қасақана немесе
абайсызда жасаған жағдайда қылмыстық жауаптылықты тартуға мүмкіндігі
бар адам. Аталған тар мағынада қылмыс субьектісі категориясы
қылмыстық заң көзделген қоғамға қауіпті әрекет жасаған уақытта кім
қылмыстық жауаптылықты тартады деген сұраққа жауап береді.
Сондықтан, қылмыс субьектісін сипаттайтын белгілер қылмыс құрамы
элементінің құрамына заң шығарушымен кіргізілетін белгілерінің бірі
болып табылады. Біздің ойымызша қылмыс субьектісін сипаттайтын
белгілер қылмысқа жауапты адамдар шеңберін анықтау үшін әрине
жеткілікті.
Қылмыс субьектісін сипаттау кезінде оның жауаптылығын анықтау
және тағайындау үшін қылмыскердің жеке тұлғасы маңызды мәнге ие.
Қылмыс субьектісі және Қылмыскер тұлғасы ұғымдары ұқсас ( сәйкес)
емес болып табылады. Қылмыскер тұлғасы - қылмыс субьектісі ұғымына
қарағанда біршама көлемді ұғым. Қылмыскер тұлғасы – қылмыс субьектісі
ұғымына қарағанда біршама көлемді ұғым. Қылмыскер тұлғасы – бұл
қылмыскерді бүтіндей тұлға ретінде сипаттайтын барлық әлеуметтік
қасиеттердің, байланыстардың және қатынастардың жиынтығы : оның
әлеуметтік байланыстары ( қатынастары, саяси, енбек, тұрмыстық,
отбасылық және т.б.), оның өнегелік – саяси қасиеттері ( өмірге
көзқарасы, сенімдері, қызығушылықтары ); оның психологиялық қасиеттері
және ерекшеліктері (интелекті, ерік – жігерлік қасиеттері, эмоционалды
ерекшеліктері, темпираменті ); оның демографиялық және физикалық
қасиеттері ( жынысы, жасы, денсаулық жағдайы ); оның өмірбаяны,
өмірлік тәжірибесі, білімі, қоғам алдындағы кінәләрі және
жетістіктері.
Қылмыскер тұлғасы қасиеттерінің барлығынан қылмыс субьектісі
қылмыскер тұлғасын сипаттайтын белгілер жиынтығының тек ең аз
бөлігін ( есі дұрыстық, белгілі бір жасқа толған адам) қамтиды.
Қылмыскер тұлғасының ерекшеліктері жаза тағайындауда және оның
индивидуализациясында ( ҚК 52. 53. 54 баптары ) кезінде, шартты
соттау ( ҚК 63 бабы ) сұрақтарын шешу үшін, қылмыстық жауаптылықтан
және жазадан босату ( ҚК 65 66 67 68 69 баптар ), қылмыстық
жауаптылықтан шартты ерте босату немесе оның өтелмеген бөлігін
жеңілірек жазамен ауыстыру ( ҚК 70 71 баптар ) сұрақтарын шешу
кезінде және басқа жағдайларда өте маңызды мәнге ие.[16]
Осылайша, қылмыс субьектісі категориясы тар мағынада
қылмыстық құқықтығы қылмытық жауаптылық негіздерінің бірінің қызметін
атқарады. Қылмыстық құқыққа қылмыс субьектісі категориясы қылмыс
және қылмыстылық туралы жалпы ілімді жасаумен байланысты көптеген
ғылыми зерттеулермен , қылмыс құрамы туралы, және де кәмелетке
толмаған қылмыскерлерге қатысты қылмыстарды зерттеулерде де
қарастырылған және өте ықшам және бағытталып Н.А.Огурцовпен
зерттелген.
Қылмыс субьектісі туралы сұрақты қою әділ қанағаттанбаушылық
туғыза отырып, әлі күнге дейін көптеген кемшіліктермен ұштасады, ол
біздің криминалистер қылмыс субьектісін сипаттай отырып ( жалпы
белгілер және нақты қылмыс құрамы бойынша тұрғыдан ), белгілі бір
жасқа толған, есі дұрыс адам ретінде көрсетуден әрі қарай
бармайтындығы.
Бізде қылмыс субьектісі қылмыстық-құқықтық зерттеу әрекетте
көрініс тапқандықтан соң ғана жіберілген болатын.
Нәтижесін қылмыстық құқық ғылымы үшін маңызды мәселе қылмыс
субьектісі қылмыстық құқыққабілеттілік сұрағына теңестірілді, яғни
адамның қылмыс субьектісі ретінде түсетін ( жасы, есі дұрыстығы
арнайы субьект қасиеттерінің ) шарттары. Ал қылмыскерлердің өзі -
сотталатын және жазаланатын, мемлекеттің және қоғамның тәрбиелеу
және жазалау бағытталған, қылмыстық жауаптылыққа тартылатын адам,
қылмыстық әрекет белгісіне құрам элементіне айналдырылды.
Мұндай жағдайдың дұрыс еместігіне кеңес әдебиетінде алғаш рет
1946 жылдары А.Н.Трайнин көрсеткен, ол өзініің кеңестік қылмыстық
құқықтың жалпы бөлімінің жүйесі туралы мақаласында қылмыс субьектісі
мәселесін зерттеуді қылмыс туралы ілім шеңберінде, қылмыс
субьектісі қылмыстық әрекеттің бір ғана жағы ретінде зерттеуге
қарсы шыққан.
Қылмыскер, - қылмыстың қосымшасы, оның элементі емес -
деп А.Н.Трайнин толық негіздеп жазды. Қылмыс субьектісі - қылмыстық
әрекет жасаушы адам, автор – қылмыстық құқықтың орталық түсінігінің
бірі. Қылмыс және жаза сияқты, қылмыс субьектісі түсінігі де өз
алдына жеке және жетік талдауды талап ететін бірқатар ірі және
әртектес мәселелерімен байланысты . Бұл аталғанның өзінде А.Н.Трайнин
сол кездің өзінде – ақ біздің ойымызша алыста меңзеге қылмыстық
құқықтық қатынас субьектісі категориясын теориялық бастамасының
қажеттігі туралы пікір білдірген.
А.Н.Трайниннің пікіріне 1950 жылғы МГУ- ті заң факультетінің
қылмыстық құқық кафедрасы қосылған болатын.
Қылмыстық құқық оқулықтарында және бағдарламаларында қылмыс
субьектісі туралы сұрақ жеке бір тарауға бөлінбейді және арнайы
қарастырылмайды. Субьект тек қылмыс құрамы, яғни қылмыс құрамының
элементі ретінде ғана оқытылады.
А.Б.Сахаров өте дұрыс пікір айтқан: қылмыс субьектісі туралы
ілім, есі дұрыстықты талдаумен, кәмілетке толмағандардың
жауаптылығымен, арнайы субьектісінің түсінігімен, заңды тұлғалардың
қылмысты құқық қабілеттігімен қатар бұл мәселелермен шектелмей
қылмыс субьектісі және қылмыс құрамы арасындағы байланысты ашу
қажет, қылмыс субьектісі мәнін ( жасаушы мен әрекет
арақатыасы) қылмыстық құқықтың Жалпы бөлімінің әртүрлі
институттарында және қылмыстың жеке құрамдары үшін мәнін ашып
көрсету қажет.
80-ші жылдардың заң әдебиеттерінде қылмыс субьектісі түсінігін
кеңейтуге бағытталған ой пікірлер қайта айтыла бастады. Бұл ойлар
аталған түсінікке арнайы субьект белгілерін қосумен қатар, кінәлі
тұлғасын және қылмыскер тұлғасын сипаттайтын белгілерді қосу
жөнінде айтылды.
Кеңістік қылмыстық құқық ғылымында бұл мәселе кейінен кеңірек
көлемінде қылмыс субьектісі және қылмыскердің жеке тұлғасы сияқты
біршама ауқымды мәселе бөлігі ретінде – социологиялық аспектіде –
субьектінің қоғамға қарсы мінез – құлықтарының себептеріне байланысты
сұрақтар бойынша зерттеле бастады. Бірақ мұндай тұрғыда қылмыс
субьектісі мәселесі қылмыс құрамның элементі ретінде оның жалпыға
мәлім келтірілген және қабылданған түсінігі шеңберінен шығып кетті.
Осының негізінде қылмыс субьектісі түсінігімен сәйкес келмейтін
қылмыскер тұлғасы деген жаңа криминологиялық ұғым
қалыптасты.
Ал ендеше, қылмыскер тұлғасы және қылмыс субьектісі
арақатынасы туралы мәселені қарастырайық.
Қылмыскер тұлғасы, оның түсінігі, құрылымы, қылмыс жасаған
адамның әлеуметтік мәнін білдіретін қазіргі криминология мәселерінің
өзекті мәселелерінің бірі ретінде жетекші құқықтанушылардың басым
көпшілігімен негізделген түрде қарастырылуда. Қылмыскер тұлғасының
құрылымы жүйесінде алдынғы атап өткеніміздей қазіргі уақытта
көбінесе ол бес белгіден тұрады:
• әлеуметтік – демографиялық;
• қоғамдық өмірдің әрқилы салаларындағы тұлғаның әлеуметтік
көрінісі; өнегелік қасиеттер ;
• психологиялық ерекшеліктер;
• биологиялық анықталған белгілері;
• қылмыстық құқықтық белгілері;
Соңғы қылмыстық құқықтық белгілер қылмыскер тұлғасы туралы
тұжырым үшін маңызды критерий болып табылады.
Ешқандай адамды, соның ішінде қылмыскерді басқа адамдармен
байланысты қатынастарсыз көз алдымызға елестету мүмкін емес. Адам
жағымды немесе жағымсыз сипатталса да ол барлық жағдайда тұлға
болып қала береді. И.С.Лейкина қылмыскерде тұлғаны мойындамау – бұл
адамды қоғамдық мақұлық ретінде биологиялық индивидтке теңестіру
деп дұрыс атап өтеді. Ерекше тұлғаның мәнін оның сақалы, қаны,
оның абстракциялық дене бітімінің табиғаты емес, ал оның әлеуметтік
қасиеті құрайды .
Қылмыскер тұлғасы – құрамдық ұғымы: түсініктің бірінші бөлігі –
жалпы социологиялық, философиялық түсінік; екіншісі, - әлеуметтік –
құқықтық.
Қылмыстық құқықта және криминологияда қылмыскер туралы оны
қылмыс жасаған адам ретіндегі анықтамасынан гөрі көбірек білуге
болады; қылмыскерді тұлға ретінде біршама тереңірек зерттеу қажет,
өйткені ол жағымды және жағымсыз қасиеттердің өзара байланысын
білдіреді .
60 – шы жылдардың аяғында И.И.Карпец қылмыстық құқық үшін
қылмыс субьектісі деген өзінің мазмұны бойынша да өте дәл және
дәстүрлі түсініктің толықтай жеткілікті екендігі туралы пікірін
айта отырып, осылайша қылмыскер тұлғасын деген түсінікке қарсы
шыққан болатын.
Криминологияда қылмыскер тұлғасы ретінде қоғамға қауіпті
әрекет жасаған кінәлі адам тұлғасын түсінеді. А.А.Герцензон:
Қылмыскер - индивид, нақты өмірлік жағдайға байланысты ондағы қоғамға
қарсы аморальдық көзқарастарының барлығына байланысты қоғамға қауіпті
әрекет жасаған деп анықтама береді. Профессор И.С.Лейкина өз
алдына: Қылмыскер тұлғасы бұл осы адамға тән қоғам мүдделеріне
жағымсыз көзқарастырының және оны шешу үшін қоғамға қауіпті жол
таңдау немесе оның нәтижелерін тойтаруға деген белсінділік танытпау
нәтижесінде қылмыс жасаған адам тұлғасы .
И.И.Карпец және В.Б.Сахаров сынды профессорлар: Қылмыскер
тұлғасы ретінде қылмыстық заңды бұзған кінәлі адамды сипаттайтын
әлеуметтік және әлеуметтік маңызды қасиеттер, белгілер, қатынастар,
жиынтығы және оның қоғамға қауіпті мінез – құлқына әсер ететін
басқа да мән жайлармен шарттардың ұштасуын түсінеді . Біздің
ойымызша, Н.С.Лейкинаның қылмыскер жеке тұлғасына берген анықтамасы
біршама тереңірек және нақтырақ болып табылады. Ол жерде
қылмыскер тұлғасының түсінігі қасақана қылмыс жасаған адамдарды да,
сонымен қатар ситуациялық алдын ала ойластырмаған адамдарды да, және
абайсызда қылмыс жасаған адамдарды да қамтиды.
Осылайша, қылмыскер тұлғасының маңызды сипаты ол тұлғадағы
қоғамға қарсы, индивидуалистік көзқарастарының, сенімдерінің,
қызығушылықтарының, мінез – құлқы нормаларына және өнегеге, аиналаға
деген теріс қатынасының бары болып табылады. Бірақ, қылмыскер
тұлғасының толық және жан жақты бағалау үшін бұл әлі жеткіліксіз
.
Қылмыскер тұлғасы – қылмыс субьектісі түсінігіне қарағанда
ауқымды, мазмұны бойынша күрделі және кең ұғым болып табылады.
Жауаптылық және жаза тағайындау үшін нақты қылмыстардың анық
субьектісі ретінде көрініс табатын қылмыскер тұлғасының әлеуметтік
- психологиялық сипаттамасы маңызды мәнге ие болып табылады .
Қылмыскер тұлғасы және қылмыс субьектісі - ұқсас емес және сәйкес
келмейтін ұғымдар. Қылмыс субьектісін сипаттайтын белгілер, қылмыстық
жауаптылық туатын қажетті шарттардың бірі ретіндегі қылмыс
құрамының элементі болып табылады. Бірақ, басқа құқықтық сурақтарды:
кінәліге қолданылатын жаза мөлшері мен түрін тағайындау,
жауаптылықтан босату жөніндегі және т.б. шешу үшін жеткіліксіз.
Аталған сұрақтарды шешу қылмыскер тұлғасын сипаттайтын белгілерді
ескеру мен тиянақты зерттеу негізінде ғана мүмкін .
Сондықтан, қылмыс субьектісі және қылмыскер тұлғасы
түсініктері қылмыстық құқықта әртүрлі қызметтерді атқарады: біріншісі
- қылмыстық жауаптылық негізіне кіретін шартының бірінің қызметін,
екіншісі – оның индивидуализациясының қызметін атқарады . Қылмыс
субьектісі - құқықтық түсінік. Қылмыс субьектісі түсінігінің
мазмұны және бағытталған мақсаты шектелген – ол қылмыстық
жауаптылықтың қажетті шарты ( ал кей кезде негіздемесі ) ретінде
болады ; тек қана есі дұрыс, заңда анықталған белгілі бір жақсы
толған адам заңға қайшы әрікет жасаған адам жауаптылққа тартылады
. Қылмыскер тұлғасы түсінігі өзінің құрамына тек қылмас
субьектісіне тән – жасы, есі дұрыс адам белгілерін қамтып қана
қоймай, және арнайы қылмыс субьектісіне тән – лауазымдық жағдайын,
әскери қызметте болуы және т.б. белгілері қоса, сонымен бірге
индивидтің қылмыс субьектісін құқықтық сипаттаумен байланысты емес
басқа да белгілерін - қоғамдық қатынас жүйесіндегі жағдайын, үлкен
және кіші әлеуметтік топтар, әлеуметтік байланыстар және
көріністері, өмірдегі әлеуметтік құндылықтарға қатынасын,
психологиялық ерекшеліктерін және т.б. қамтиды.
Қылмыскер тұлғасын зерттеу ең алдымен ол қылмыс субьектісі
бола алады ма, қылмыс құрамын бекіту үшін және қылмысты дәл
саралау үшін маңызды роль атқарады ма; және қылмыс құрамының
белгілері мәнді белгәлері анықтауға көмектеседі. Қылмыскер тұлғасын
зерттеудің басты бағыттары болып келесілер табылады: кінәлінің
әрекетінде қылмыс құрамын анықтау; жауаптылы сипаты мен дәрежесін
белгілі; жазаны индивидуализациялау; сотталғандардың түзелу және
қайта тәрбиелену дәрежесін анықтау; құқықбұзушылықпен күресте
қоғамның қызметі; кінәлімен қылмыс жасауға түрткі болғаны себептер
мен шарттарды анықтау және жою; соттық және тергеу материалдарын
жалпылау.
Қылмыс субьектісі және қылмыскер жеке тұлғасы түсініктерін
көбірек жақындатып байланыс олардың қылмыстық жазаланатын әрекетті
жасау болып табылады, бірақ бұл жағдай аталған түсініктерді бір
біріне логикалық кіргізу ( бағындыру) үшін жеткіліксіз.
Обьективті өмірде, бәрімізге мәлім барлық құбылыстар сонымен
қатар біздің аталған түсініктерде, бір бірімен әмбебап байланысты
болады. Әрине, бұл мағынада қылмыс субьектісі және қылмыскер
тұлғасы түсініктері бір бірімен қылмыстық құқық пен криминология
сияқты өте тығыз байланысты. Бірақ айтып өткеніміз мұндай әртектес,
әйтсе де өзінің көп белгілері бойынша обьективті өмірдің құбылысы
ретінде сәйкес емес түсініктерді - бұл жағдайда қылмыс субьектісін
- біртұтас қылмыскер тұлғасының бүтіндей бір бқлігі ретінде қарастыру
мүлдем негіз бермеген дейді, бұл сондай ақ нормативтік қылмыстық
құқықты криминологияның бөлігі ретінде қарастыруға негіз
берметіндігіне де қатысты мәселе. Қылмыс субьектісі түсінігі бұл
сөздің жалпы мағынасында қамтитын қылмыстық құқықтық түсінігінде
мүмкін шынында да қылмыскер тұлғасының криминологиялық түсінігі емес
қылмыс субьектісі түсінігімен бір тұтас сәйкес емес қылмыстық
құқықтық қатынас субьектісі түсінігі болар.
Қылмыскер тұлғасын зерттеудің кешенді міндеті осы тұлғаны
сипаттайтын қатардағы қоғам мүшесі тұлғасының типтік нормасымен
салыстырғанда қандай деформациялық ауытқулары барын, ондай
ауытқулардың қалай пайда болатынын анықтау; нақты қылмыс туралы
шешім қабылдаудың және оны іс жүзіне асырудың қылмыстық мінез -
құлық ниеттері қалай көрініс табатынын; олардың пайда болуын
ескерту, алдын алу және залалсыздандыру жолын анықтаудан тұрады .
Қылмыскер тұлғасын терең және жан жақты зерттеу жеке әрбір
қылмыстық іспен байланысты және қылмыспен күрестің жалпы
міндеттерімен байланысты бір қатар ғылыми және тәжірібилік
сұрақтарды шешу үшін өте маңызды. Қылмыскер тұлғасын зерттеу - сот
және тергеу органдарының маңызды міндеттерінің бірі. Оны зеттеудің
толықтығынан және ауқымдылығынан адамның алдындағы тағдыры
байланысты - оның қандай да жауаптылықты көтеруі, қоғамнан
оқшаулануы және т.б. Бұл мәселеге жоғарғы сот инстанциялары
өздерінің назарлары әр нақты істер бойынша шығарған қаулылары мен
анықтамаларында бірнеше рет аударған болатын.
Біз Р.Н.Михеевтың қылмыстылықпен күрес саласындағы қылмыстық
саясат принциптеріне жауап беретін ( аталаған термин идеологиялық
таңба болып табылмайды, ол керісінше БҰҰ – ның ресми құжаттарында
қолданылады), оның криминализациямен декриминализация
процесстерін, қылмыстық жауаптылықтың деференциясымен
индивидуализациясын біршама үлкен дәрежедегі тенденцияларын
көрсететін ұғым қылмыстық жауаптылық субьектісі түсінігі
болар еді деген пікірмен келісеміз.
Қылмыстық жауаптылық субьектісі - бұл қылмыс құрамының
элементі және қылмыстық жауаптылық негіздерімен қатысты болады.
Қылмыс жауаптылық субьектісі ретінде біз, қылмыстық заңда
бекітілген қоғамға қауіпті әрекет жасаған, заңда анықталған
жасқа толған, есі дұрыс, ал кейбір жағдайда заң нормаларынды
көзделген ерекше белгілерді иеленетін адамды түсінуді
ұсынамыз. Егер адам жауаптылық іс жүзінде асырылатындығын
білдірмейді, себебі қылмыс жасаған адам оны қылмыстық
кодексте көрсетілген немесе басқа да заңи маңызды фактілердің
( субьектінің өлімі, психикалық ауруы ) болуының негізінде
тарпауы да мүмкін. Қылмыс субьектісі категориясында
қолдана отырып біз қылмыс жасаған адамды ресми мойындалған
қылмыскер ретінде қорытындылаймыз.
2.2 Қылмыскер тұлғасын топтастыру және типтеу мәселелері
Қылмыскерді топтастыру көбінесе топтау және типтеу
жолымен жүргізіледі. Топтау ретінде белгілі бір статистикалық
жиынтықты белгілі бір топтарға, категорияларға бір немесе
бірнеше белгілердің статистикалық тарауы критерий көмегімен
бөлу түсіндіріледі.
Біршама көп таралған топтастырулар келесілерге негіделген:
• жас және жыныс сияқты демографиялық мәліметтерге;
• кейбір әлеуметтік - экономикалық критерийлерге: білім,
кәсіп түрі, ауылдық немесе қалалық жерде тұру;
• азаматтық;
• қылмыс жасаған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz