Ата - аналардың психологиялық мәселелері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
1 Ата-ана мен бала арасындағы қатынастарды зерттеудің
әлеуметтік-психологиялық 8
аспекттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..
1.1 Бала тұлғасының қалыптасуындағы отбасының 8
әсері ... ... ... ... ..
1.2 Отбасындағы өзара қарым-қатынас 11
типтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3 Мүмкіндігі шектеулі балаларға деген қатынас әлеуметтік
психологиялық мәселе 16
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
1.4 Дамуында кемшілігі бар балаларды оқытуды қалыптастыру және
қайтадан орнына келтіру әдістері мен 24
ұйымдастырылуы ... ... ... ... ...
2 Мүмкіндігі шектеулі балаларға ата-аналардың қатынасын зерттеуді
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
2.1 Зерттеуді әістемелік 30
қамтамасыздандыру ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
2.2 Зерттеуді 34
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .
3 Мүмкіндігі шектеулі балалардың ата-анасы мен қалыпты балалардың
ата-анасының өз перзенттеріне қатынасының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 36
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
3.1 Қалыпты балалардың әкесі мен шешесінің өз перзенттеріне деген
қатынасына салыстырмалы 36
шолу ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
3.2 Мүмкіндігі шектеулі балалардың әкесі мен шешесінің өз
перзенттеріне деген қатынасына салыстырмалы 43
шолу ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 54
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
Пайдаланылған әдебиеттер 57
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Отбасы немесе жанұя – қоғамның бөлінбес ұясы, және оның мәнін өзгерту
мүмкін емес. Жанұясыз бір де бір ұлт, бір де бір қандай болсын өркениетті
қоғам өмір сүрген емес. Сондай-ақ, қоғамның көз жетерлік болашағын да
жанұясыз елестетуге болмайды. Әр адам үшін отбасы – бастаулардың басы.
Бақыт деген ұғымды әр адам өз отбасымен жалғайды: өз үйінде бақытты болған
адам ғана бақытты деп саналады.
Отбасының классикалық ережесін алсақ, отбасы – бұл әр мүшелері некемен,
ата-аналық және ұрпақтық парызымен, тұрмысымен, жалпы бюджеті және өзара
ізгі жауапкершілігімен байланысқан кішігірім әлеуметтік топ болып табылады.
Отбасы – ең көне әлеуметтік институттардың бірі. Ол некеге қарағанда,
күрделі қатынастардың жүйесін құрайды. Өйткені, отбасы ерлі-зайыптылар мен
олардың балаларын ғана емес, басқа туыстарын немесе жақындары мен керекті
адамдарын да біріктіреді (1, 2(.
Мүмкіндіктері шектеулі балалардың әлеуметтік бейімделуі, көбінесе,
олардың сезімдері мен тәртіптерінің кері әсерінен қиындайды. Бұл
ауытқушылықтар баланың ерте кезден көп уақыт бойы емдеу мекемелерінде
болуынан, оның отбасында алған теріс тәрбиесінен туындайтын кемістіктер
және әлеуметтік құлдыраулар ретінде қалыптасады. Осындай кемшіліктері бар
балалардың тәртібі мен мінезінің бұзылуы, олардың орталық нерв жүйесінің
органикалық әлсіреуіне де байланысты (3, 4, 5(.
Бала миының ерекшелігі болып, оның азғантай кемістіктері белгілі бір
жердің аумағынан асып, орталық нерв жүйесінің даму (жетілу) процесіне кері
әсерін тигізуі табылады. Ал қатты бұзылу кезінде, оның іздері көп жылдарға
созылады, кейде өмір бойына созылуы мүмкін. Баланың әрі қарай дамуы орталық
нерв жүйесінің потологиялық жағдайына байланысты жүреді. Егер ертерек емдеу
және түзету-оқыту жұмыстарын ұйымдастырмаса, онда баланың психикалық дамуы
қалыс қалады.
Нәтижесіздікті әрқашан уайымдау, адамның патологиялық ерекшеліктерін
қалыптастырады - әртүрлі қызметтен бас тарту, енжарлық, іштей тынушылық,
шабуыл жасау немесе, керісінше, үлкендердің немесе күштілердің алдында
жағымпаздану. Басқаның пайдасына жарау, келеңсіздік, ашушаңдылық осыдан
пайда болады.
Жайсыз баланың сатылы дамуы мен ондағы бар кемістіктердің түрі жанұядағы
баламен жұмыс істеу спецификасын, және де дефектологтың (немесе
психологтың) жанұямен психотерапиялық жұмысын талап етеді (6, 7(.
Отбасы өз баласының жеке қасиеттерін әрқашан түсіне бермейді, баланы тым
көтермелеп немесе тым басып, оның қабілеттерін толық бағаламайды. Кейбір
ата-аналар ұсынылған емдеу-тәрбиелеу шараларына теріс қарайды, баламен
жұмыс істеу нәтижесіне сенбейді. Олардың біреулерінің ықыласы жоқ болса,
екіншілерінің баламен жұмыс істеуге қабілеттері жетпейді. Баламен жұмыс
істегісі келетін, оған жағдайлары да бар, бірақ шын мәнінде қандай іс-
әрекет қолданатынын білмейтін ата-аналар да бар. Сондықтан, мектеп жасына
дейінгі дефектолог (немесе тәрбиелі психолог) және де мектепке дейінгі
мекемелердің оқытушылары ата-аналармен жұмыс жүргізіп, ал кейде жанұяларына
психотерапиялық көмек көрсетіп тұрулары керек. Оқытушылар ата-аналарды
жиналысқа шақырып, жеке түсінік беріп, көпшілік шараларын, мерекелер, жеке
және топтасқан сабақтар ұйымдастырып, тақырыпты стендтер және тағы
басқаларын ресімдеп тұрғандары дұрыс.
Осы дипломдық жұмыстың жаңашылдығы соңғы кездерде мүмкіндігі шектеулі
балалар саны көбейіп бара жатыр. Сондықтан осы жағдайға көмек жасау үшін
арнайы мектептер ашылуы тиіс. Егер бала жай мектепте оқи берсе де, ол
балаларға мұғалім жағынан, психолог жағынан ерекше назар аударылуы керек.
Сонымен қатар тек қана баламен емес, ата-аналармен тығыз жұмыс атқарылуы
керек.
Зерттеу объектісі ретінде ата-анамен бала арасындағы қарым-қатынастар
жүйесі болып келеді.
Берілген зерттеуіміздің пәні ата-ананың мүмкіндіктері шектеулі
балаларына қатынасының ерекшеліктері болып келеді.
Жоғарыда аталған мәселе бойынша әдебиеттерді талдаудың негізінде біз
келесі ғылыми тұжырымды дәлелдеуді ұйғардық:
1. Көп жағдайда, мүмкіншілігі шектеулі баласы бар ата-ана өз перзентінің
халын қабыл алмауға бейім.
2. Осының салдарынан баланың қабілеттерін жоғарлатып, баланың қабілетіне
сай келмейтін талаптар қояды.
3. Бұл ата-аналардың баласына тигізетін ықпалын саналы түрде сезе
алмайтындығынан туады.
Осыған байланысты біздің жұмысымыздың мақсаты мүмкіншілігі шектеулі
балалары бар отбасындағы бала мен ата-ананың қарым-қатынасының
ерекшеліктерін айқындау болып келеді.
Зерттеу мақсатының барысында, диплом жұмысының негізгі міндеттері
мыналар болып табылады:
1) бала мен ата-ананың қарым-қатынастарының мәселелері туралы әдебиеттер
жіктеуі;
2) мүмкіншілігі шектеулі балалар мен олардың ата-аналарының қарым-
қатынастарының мүмкіншіліктерін анықтау;
3) ата-аналарының жағдайы дұрыс балалар мен мүмкіншілігі шектеулі
балалардың арасында салыстырмалы анықтама жүргізу.
Берілген жұмысымызда қойылған мақсат пен міндеттерге сәйкес эмпирикалық
материалдарды жинау үшін біз келесі психодиагностикалық әдістемелердің
батареясын құрастырдық.
1. Ата-аналар мен балалар қатынасы (PARI) сауалнамасы.
Ата-аналар мен балалар қатынасы (PARI – parental attitude research
instrument – ата-аналар нұсқаларын зерттеу әдістемесі) сауалнамасы ата-
аналардың отбасы өмірінің түрлі жақтарына қатынасын зерделеу үшін арналған.
Әдістемеде ата-аналардың балаларға және отбасы өміріндегі қатынасының 23
түрлі аспектісі көрсетілген. Олардың 8 белгісі отбасылық рөлге қатынасын
тізімдейді, ал 15-і ата-аналар мен балалар қатынасына арналған. Бұл 15
белгі келесі 3 топқа бөлінеді:
2. Ата-аналар қатынасының сауалнамасы (ОРО).
Ата-аналар қатынасы туралы сауалнама бала тәрбиелеу мәселесі бойынша
психологиялық көмек сұраушылар үшін психодиагностикалық құрал ретінде
жұмсалады. Ата-аналар қатынасы түрлі сезімдер мен ересек адамдардың
балаларға деген қатынас жүйесі ретінде түсініледі. Психологиялық көзқарас
бойынша ата-аналар қатынасы – бұл өзіне рационалды, эмоционалды
компоненттер қосатын, балаларға деген қатынас бойынша педагогикалық
әлеуметтік нұсқама. Бұлардың барлығы сұрау парағының көмегімен бағаланады.
Сұрау парағының 61 уағыздамасы ата-аналар қатынасының түрлі аспектілерін
айқындайтын 5 көрсеткішті қамтиды:
3. А.М.Эткиндтің ТҚТ әдістемесі. Оның негізінде түстер мен адамның
белгілі бір түсініктерге қатынасы арасындағы тығыз ассоциативті байланыстың
болуы жайлы теориялық тұжырым жатыр.
Түстік қатынастар тесті клиникалық-диагностикалық әдіс болып табылады,
ол саналы біршама бейсаналық деңгейде бейнеленетін адамның маңызды деген
ұғымдарға қатынасын зерттеуге арналған. Сонымен қатар бұл тест көмегімен
адамның қоршаған заттарға, құбылыстарға қатынасын анықтауға болады.
Жұмысымыздың негізінде В.Н. Мясищевтің қатынастар концепциясы, Б.Г.
Ананьевтің психикалық құрылымының деңгейі және күрделілігі, бейнеленудің
бейнелік табиғаты туралы ойлары және А.Н. Леонтьевтің тұлғаның мағына
құрушы сезімдік жасушалары туралы идеялары, отбасындағы қатынастарды
түсінудегі жүйелік бағыттың негізгі қағидалары жатыр.
1 Ата-ана мен бала арасындағы қатынастарды зерттеудің әлеуметтік-
психологиялық аспекттері
1. Бала тұлғасының қалыптасуындағы отбасының әсері
Дәстүрлі түрде тәрбиенің басты институты отбасы болып табылады.
Отбасында бала балалық шағынан нені үйренсе, меңгерсе соны өмір бойы сақтап
өтеді. Тәрбиенің басты институты отбасының маңыздылығы бала өмірінің жарты
бөлігінде отбасында болады және өзінің ұзақтылығының жеке басқа әсер етуіне
байланысты отбасын басқа тәрбие институттармен салыстыруға келмейді. Онда
баланың жеке басының қалыптасуының негізі жатыр және бала мектепке барар
кезге дейін, біршама жеке басы қалыптасып толықтырыла түседі. Отбасының
тәрбие факторларының теріс және жақсы жақтары кездесуі мүмкін.
Жақсы жағын айтар болсақ, баланың жеке басының әсер етуінде ең жақын
адамдары, отбасындағы адамдар, яғни анасы, әкесі, атасы, әжесі, ағалары,
әпкелері сияқты баланы ешкім қатты жақсы көрмейді. Және оны солар сияқты
ешкім сондай жақсы күтпейді. Басқа әлеуметтік институттар бала тәрбиесіне
осындай потенциялдық зиян келтіре алмайды (1, 2, 8, 9(.
Отбасындағы тәрбиеге осыншама көп уақытты бөлгендей басқа институттар
соншама уақыт бөле алмайды. Отбасы ұжымның ерекше отбасы бұл ұжымның түп
тамыры тәрбиеде. Отбасы ұзақ уақыттық және маңызды рөл атқарады. Егер анасы
мазасыз болса, баласы да сондай мазасыз болып өсетіні кездеседі. Бұндай ата-
аналар балаларына көп мән бере бермейді. Онда от басында бірлік болмайды.
Кішкентай сәл нәрсеге ғана шыдамай, шыдамайтын әкесі. Өзінің баласына теріс
тәрбие беріп жатқанын байқамай қалуы мүмкін. Отбасындағы тәрбие берудің
ерекшелігінде жағымды жағдайды көбейту, жағымсызды азайту, отбасындағы
тәрбиенің балаға әсері етуінің қалай әсер ету туралы сұрақтар туындайды. Ол
үшін отбасы ішінде тәрбие жөнінде мән беретін әлеуметтік факторларды нақты
анықтап алу керек.
Кішкендай адамды тәрбиелеудің ең бастысы ата-ананың балаға деген
адамгершілік байланысы жан тәнімен баланың жағдайыннан тәнімен баланың
жағдайын бірігіп бірлікте түсіне білу жетістігі. Ата-аналар ешқашан бала
тәрбиесін жіберіп алмау керек. Есейген баласын өзбетімен жалғыз қалдыруға
болмайды.
Бала тек от басында ғана бірінші өмірінің жартысының тәжірибесін
меңгереді. Алғашқы рет бақылау жасайды және әртүрлі жағдайда өзін қалай
ұстау керек екенін білетін болады. Ең маңыздысы балаға біз нені үйретеміз,
яғни үлкендердің нақты мысалдары теориясы практикасымен сәйкес келе
бермейді. (Егер әкесімен анасы балаға өтірік айтуға болмайды деп жүріп
өздері жалған сөйлесе, бала бұны көреді. Бірақ бұдан кейін берілген тәрбие
текке кетуі мүмкін). Әр ата-ана баласының қандай жолмен тәрбие алғандығы
жөнінде көреді. Ата-аналар келіспеушілігі жағдайы – бала тәрбиесіндегі
әртүрлі себептері болуы мүмкін. Ата-аналардың бірінші мақсаты – бір-бірін
сендіріп ортақ шешім табу. Егер компрамисияға баратын болса онда міндетті
түрде негізгі талаптар жағы қанағаттандырылықтай болуы керек. Бір ата-ана
шешім қабылдайтын болса, онда ол, екінші адамның позициясын міндетті түрде
ескеру керек (10, 11(.
Екінші міндеті – ата-аналардың бір-біріне қарама-қарсы келулерін балаға
көрсетпеуге тырысу керек. Яғни баласыз бұл сұрақтарды талдауға болады.
Балалар айтылған сөзді ата-аналар арасындағы іс-әрекетті тез бойына сіңіріп
алып қайталайды. Жалқаулық, жаман оқу, тыңдамау және т.б. жақтарын меңгеріп
алады. Ата-аналар шешім қабылдай отырып, ең алғашқыда өздерінің көз қарасы
бойынша бала үшін маңызды болатын жағдайды шешуді ескеру керек. Үлкендер
мен балалардың қарым-қатынас жасауынан қарым-қатынас принципі қалыптасады.
Бірінші. Бала қандай болды, сондай болып қабылданады. Баланы қабылдау.
Екінші. Эмпатия (уайымдау) – үлкендер баланың проблемасын көреді, оның
позициясын қабылдайды.
Үшінші. Конгруэнтность болып жатқан жағдайға үлкендер адекваттық қарым-
қатынасты тудырады. Ата-аналар балаларын әдемі болмаса да, ақылды болмаса
да, көршілері шағым жасаса да қандай да болмасын жақсы көреді. Баласы
қандай болса да солай болып қабылданады (шексіз махаббат). Ата-аналар оны
яғни өздері күткендей болатын кезде жақсы көруі мүмкін. Егер бала өзін
жақсы ұстап, жақсы оқитын болса, онда бәрі жақсы болады. Ал егер бала
осыларды қанағаттанарлықтай етпесе, онда қарым-қатынасы жаман жаққа ауысып
бала шектетіліп қалады. Бұл бір шама қиындық туғызады. Бала ата-аналарға
сенімсіздікпен қарайды. Эмоцияналдық қауіпсіздікті сезімбейді. Яғни сәби
шағында қажетті ата-аналардың жақсы көрудің сезіне алмайтын болады.
Ата-аналар өз баласын балам деп есептемеуі мүмкін. Олар үшін ол бәрібір
және одан бас тартуы мүмкін. (Мысалы: ішкіштердің отбасы). Жақсы отбасынан
да болуы мүмкін. (Мысалы: көптен күтпеген қиын жағдайлар болды және т.б.)
Ата-аналар мұны білуі қажетте емес. Бірақта мынадай кейбір жағдайлар болуы
мүмкін. Мамасы әдемі ал қызы үндемейтін әдемі емес. Ата-анасы баласын жек
көреді (10,11(.
Тұлғаны дамытуда ата-аналар қатынасы рөліне аса маңызды назарды
аударғандардың біріншісі – Зигмунд Фрейд болды, Менмендікті
қалыптастыруда қоршаған адамдардың: ата-ананың, тәрбиешінің, басқа
адамдардың сыны, яғни бағалауы үлкен мән беретінін айтады.
Бірақ сырт адамдар жағынан бағалау З. Фрейдте оның барлық мәні мен
талабына қарсы тұратын адам үшін бөтен күш ретінде беріледі.
З. Фрейдтің айтуынша, тұлға өзінің дамуында бірнеше психосексуалды
кезеңдерден өтеді. Егер дамудың қандай да бір психосексуалды кезеңінде
балалар аса қатты фрустрацияны немесе аса үлкен қанағаттануды сезінсе, осы
кезеңнің қанағаттану қажеттілігіне фиксация жүруі мүмкін. Бұдан басқа, кез
келген осы кезеңде ата-аналар баланың дамуына терең әсер етуі мүмкін (12(.
Психоаналитикалық ғылым, балалық шақтағы бейімделу сәтсіздігінің ұзақ
мерзімге дейін жүретінінен туындайды. Шешілмеген жанжалдар салдары, З.
Фрейд пікірі бойынша, ересектерде невротикалық әрекет түрінде көрінуі
мүмкін. Сондықтан психоаналитиктердің әдісі адамның балалық шақтағы даму
тарихына тоқталған (туғаннан бес жасқа дейінгі кезең): мұнда тұлғаның ішкі
дүниесінің шешімін табуға болатыны болжанады [12, 13].
З. Фрейдтің ізбасары, жеке дара психологиялық негізді салушы Альфред
Адлер адамның кереметке санасыз тырмысуы туралы айтқан; тырмысу, бұл
А.Адлердің айтуынша, меншікті толық қандылық еместік сезімінде болып, оның
орнын толтыру қажеттілігімен анықталады [13].
Толық қандылық еместікті өткеру, әрбір баланың қоршағандарды күшті,
ақылды, құзырлы етіп көруінен болады; бұл сезімдер баланың ата-анамен, аға-
апаларымен демократиялық емес қатынасында күшеюі мүмкін (А. Адлердің
негізгі міндеті – баланы қауіпсіздік сезімімен қамтамасыз ету, мұнда
әсіресе ананың рөлі маңызды); А. Адлер осыдан туу тәптібінің маңыздылығын
болжаған және жалғыз бала, үлкен бала, үлкен балалардың бірі, кенже бала
үшін дамытудың түрлі үлгілерін ұсынған. Бес жасқа дейінгі баламен алынған
қатынас тәжірибесі бала мінезін дамыту үшін шешуші болып табылады және дәл
осы кезең адам мінезін жалпы анықтайды [13].
Қалыптасушы стратегиядағы өзін бекітуде конструктивті және деструктивті
жолдар өмір сүреді.
Конструктивті жол басқалармен игілікті әрекетте өзін бекітуді және
олармен бірлесуін білдіреді; деструктивті – басқаларды кемсіту және жою
есебінде жүреді. Өзін бекіту жолдарын таңдау әлеуметтік мүдденің дамуынан
және сақталуынан тәуелді – бұнымен А. Адлер адамзаттың бірлесу сезімін
түсінген. Ол туа бітеді, бірақ өзінше аса әлсіз және қолайсыз жағдайда
басылады, балалық шақта алшақтауды өткеру күшінен, жақындардың агрессиясы,
немесе, керісінше бірлесе қамқорлық қажеттілігі жоқ кезде еркелету күшімен
күшейеді. Бірінші жағдайда адам адамзаттан өш алғандай болады, екінші
жағдайда қалыпты қатынасты талап етеді, екі жағдайда да беруші емес, алушы
позициясында болады [13].
З. Фрейд ғылымының аса айқын салдарларын ортаңғы орынға В. Райх
жатқызады, концепция ортасында тұлғаға еркін көріністі талап етуші оргонды
энергия болады; егер бұл энергия, бастапқыдан таза әрі жарық болса, онда
В.Райх пікірінше, бұл күшейген көріністерге әкеледі, көбіне, әлеуметтік
маскалармен жасырынатын агрессия түрінде болады. Энергияны түрлі
деңгейлерде ұстау, В. Райхтың дене мен жан тұтастығын көрсеткендей, дененің
жиналып, тырысуы түрінде көрінеді. Органды энергияның шынайы көріну
мүмкіндігін жасаушы негізгі себепті В. Райх, әсіресе отбасы тәрбиесі
дәстүрінде көрінетін қатаң норма жүйесі мен тиым салуларды , қолдау және
жазалауды есептеген (12(.
Неофредизмнің басқа да ірі өкілдері көбіне тұлғалық даму мәселесін және
әлемді тануда қалыптастыруға әсер етуші, бағалау қатынасының өмір сүруші
жүйесіндегі, адам мен әлеуметтік ортаның өзара қарым-қатынас көзқарасымен
невротикалық тенденцияның туындауын, тұлға қалыптасуының бағалы
аспектілерін пікірлеген [13,14, 15].
Сайып келгенде, баланың тұлғалық қалыптасуына отбасындағы қарым-қатынас
жүйесі ең басты әсер етуші фактор болып келеді. Психологиялық еңбектерде
отбасындағы қатынастардың типтері анықталған. Осы қатынас жүйесінің типтері
баланың қалануына қалай әсер ететіндігіне шолу жасайық.
1.2 Отбасындағы өзара қарым-қатынас типтері
Отбасындағы өзара қарым-қатынас түрлері тәрбие жүйесі әр отбасында
әрқашанда мәнді түрде объективті реттелмейді.бұнда тәрбиенің мақсатын
түсіну міндетін ретке келтіру тәрбиенің мақсатқа бағытталған әдістермен
тәсілдерді қабылдау. Баламен қарым-қатынас жасаудан не жасауға болмайтынын
ескере отырып, тәрбие мақсаттарын қалыптастыру жатыр. Отбасында тәрбиенің 4
тактикасы ерекшеленеді және отбасындағы қарым-қатынастың 4 түрі жауап
береді. Және олардың пайда болуынын қорытындысы ретінде: диктат, қызымет
ету Бөгет жасамау, араға түспеу.
Диктат отбасындағы бір мүшенің мінез құлқынан жүйеленіп туындайтын
отбасы. Басқа да отбасы мүшелерінің өзіндік турарлықтай сезімі туындайды.
Ата-аналар өз балаларына талаптар қоюы мүмкін немесе қояда алады. Тәрбие
мақсаттарына шыға отырып, яғни моральдық норма ретінде жағдайлар
педагогикалық және адамгершілік шындықтарды шеше алатын. Нақты жағдайларды
қабылдайды. Бірақ та іс-әрекеттің түріне байланысты бұйрық беру баланы
қинау, балаға қарсы келуге әкеп соғады. Өзінің ата-анаға қарсы келу
қорқыту, өтірік жауап беру алдай, ата-анасын ашық түрде жек көру. Тез
ашулану, дөрекі сөулей, алдау сияқты жағымсыз қасиеттері пайда болады.
Отбасындағы қамқоршылық ету балаға бұл қарым-қатынас жүйесі, яғни
қажеттіліктерді қанағаттандыру ата-аналар өз еңбектерімен тырысуы бала үшін
бәрін жасау қиындықтарын өздерінің мойындарына алу. Әрқашанда көмектесу.
Жеке бастын қалыптасу туралы сұрақ 2-ші жоспарға ауысады. Тәрбие беру
орталығында басқа мәселе туындайды. Балаға қажеттіліктерді қанағаттандыру
қиындықтарды шешу сияқты мәселелер. Ата-аналар үйден шығармай баланы өмірге
дайындау процесін бекітіп тастайды, осындай балалар өмірдегі ұжымға
қабілетсіз болып келеді. Психологиялық бақылау бойынша дәл осындай
категориядағы балалар жеткіншектік кезеңде бір шама қиындықтарға әкеледі.
Бұндай балалар ештеңе шағым түсірмейтін ата-аналардың қамқоршылық етуіне
қарсы келуді бастайды. Егер диктат қатаң түрдегі жаза бұйрық болса, ал
қамқоршылық ету қиындықтардан шығаратын көмектесу болып табылады. Бірақ
қортындылары бір-бірімен сәйкес келеді. Бұндай балаларда өз беттілік,
инциятива шешу сұрақтарды шеше алмайды, ал отбасы мәселесіне байланысты
сұрақтарды мүлдем шешуі мүмкін емес. Отбасы қарым-қатынасындағы өзіндік
жеке бас жүйесі мақсатты түрде балалардың үлкендерден тәуелсіз болуы
шаруаға араласпау тактикасы туындауы мүмкін. Осындай екі әлем пайда болуы
мүмкін. Үлкендер және балалар белгіленген сызық бойынша және де басқа да
сызық бойынша өтуге болмайды. Өзара қарым-қатынастың бұл түрінде пассив ата-
аналар және тәрбиешілер жататыны жиі кездеседі. Өзара қарым-қатынас түрі:
ынтымақтасу отбасындағы өзара жеке бастың қарым-қатынасы мақсаттармен
міндеттер біріккен іс-әрекеттер және оны ұйымдастыру жоғарғы адамгершілік
құндылықтармен сипатталады. Осындай жағдайда баланың жеке даралану егоисть
болуы мүмкін. Отбасында өзара қарым-қатынастын түрі болып табылатын
ынтымақтастық. Ұжым боп дамудың топ болып қалыптасудың сапасын жоғарлатады.
Өз-өзіне баға берудің үлкен мәні отбасы стилі игереді. Отбасы тәрбиесінің 3
стилі бар:
- демократиялық
- авторитарлық
- попустикалық.
Демократиялық стильде баланың қызығушылығы алдымен есепке алынады
Келісім беру стилі. Авторитарлық стильде ата-аналар балаларының көзқарасы
бойынша жасамайды. Басу стилі попустикалық стиль бойынша бала өзін-өзі
ұсынады. Мектеп жасына дейінгі балалар өз көздерімен жақын адамдарды өзін
тәрбиелеушілерді көреді.
Егер отбасында баға беру жасқа, баланың жеке дара ерекшелігіне сәйкес
келмесе оның өз-өзін түсіруі, кемітіп қарайды. Отбасы тәрбиеге ерекшелігіне
байланысты мектеп жасына дейінгі балалардын өзіндік білімінін дамуына
М.И.Лисина зерттеу жасады. Балалар отбасында өз-өзін тәрбиелейді. Ата-
аналар оларға көп уақытты бөледі. Дене жағынан және ақыл-ой жағынан дамуын
дұрыс бағалайды. Бірақ та олардың дамуының деігейін есепке алмайды.
Мектептегі жақсы үлгерімін болжайды. Құрдастарымен салыстырғанда даму
деңгейін жоғары есептемейді. Бұндай балалар көбінесе жазаланады. Қарым-
қатынас жасауда бас тартады. Ата-аналар олармен айналыспайды, бірақ талап
қояды, төмен бағалайды, жазғырады, жазалайды, кейде басқа бөтен адамдардың
көзінше ұрысады, мектепте олардан жақсылық күтпейді, әрі қарай өмірлік
жетістіктерінен күдер үзеді. Мұндай балалар өз-өздерін кемсітіп есептейді.
Адикваттық және адикваттық емес мінез құлықты бала отбасы тәрбиесіне
бағынады (16, 17, 18, 19, 20, 21, 22(.
Өз-өздеріне сенімді емес өздерін төмен бағалайтын балалар. Мұндай
отбасында кездеседі балаға ата-аналар үнемі талап қояды. Шектен асырып
тапсырмалар береді. Бала өзін ата-ананың қойған талабына сәйкес келмейтінін
сезінеді. Балаға сен әдемі емесің деп айтпаңыз, мұндайда қиын жағдайға тап
болуы мүмкін. Адикваттық емес, яғни өз-өзін жоғары бағалау болуы мүмкін.
Мұндай жағдай отбасында кездеседі. Баланы үнемі мақтайды. Сәл жетістігі
болса ұсақ-түйек үшін силық береді. Бала материалдық қолдауларға үйренісіп
кетеді. Баланы кейде ғана жазалайды, көп ұрыспайды, талап қою жүйесі өте
жұмсақ. Адикваттық мұнда иілімді жүйедегі жазалаумен қолдау керек. Баланың
көзінше мадақтау кейде ғана жетістігі үшін силықтар береді. Шектен тыс
қатаң жазалауды қолданбайды. Жоғары дәрежеде өскен балалар бірақ та жоғары
бағаламайтын отбасындағы бала талаптарға сәйкес келеді. Өз-өзін төмен
бағалайтындар үйде көп уақытты еркін өткізеді, яғни үлкендердің
бақылауынсыз. Ата-аналардың балаларға деген және бір-біріне деген енжар
құрдастар және үлкендер үшін баланың жеке басын бағалауындағы маңызды
критерии мектептегі үлгерімі болып табылады. Отбасы құндылықтары өзіне және
оқушымен қарым-қатынастағы мәнді жағдайлармен анықталады. Баланың бірінші
жоспарында көбінесе оның ата-анасының күтуі сияқты сапалары – қолдау
көрсету үйде сұрақтар қояды: Тағы да кім бес алды? тыңдау Саған бүгін
ұрысқан жоқ па? және т.б. Мектептегі кішкентай баланың өзін-өзі тануда ата-
аналар оқуын емес, мектептегі өміріндегі тұрмыстық жағдайлар туралы
уайымдайды. Сыныпта терезеден жел соқпай ма?, таңертеңгі аста сендерге
не берді?, немесе мектептегі өмір туралы ештеңе сұрамайды, уайымдамайды
немесе формальді түрде әңгіме қозғайды, маңызды сұрақ қояды Бүгін сабақта
не болды. Осыған сәйкес жауап береді: Ештеңе болған жоқ. Бәрі жақсы.
Ата-аналар баласының алға тарту деңгейіне байланысты сұрақтар
туындатады. Балам сабақта қандай іс-әрекетпен айналысады. Қалай қарым-
қатынас жасайды. Балалар өз-өзін жоғары бағалауда жоғары деңгейде алға
қарай ұмтылып, тек жетістіктерге жетемін деп талаптанады. Болашақта өзін
оптимист ретінде елестетеді (23(.
Өз-өзін төмен бағалайтын төмен деңгейде алға ұмтылатын балаларда
қазіргісін және болашағын ойламайды. Олар өз алдарына мақсат қоймайды.
Өзінің мүмкіндігінен күдіктенеді. Оқу жылының басында білім деңгейі
төмендеп қалады (24(.
Бұл жастағы жеке бас ерекшелігінде алаңдатушылық болуы мүмкін. Көбінесе
ата-аналар жағынан баланың оқуға қабілетсіздігін уайымдайды. Мысалға бала
ауырып қалды. Ол сыныптастарынан біршама қалады. Оқу процесіне қайта қосылу
қиынға қосылады. Егер үлкендер алаңдатып, қорқытып, уақытша қиындылықты
одан сайын қиындатса ол дұрыс емес. Егер бала сабақты жақсы оқитын болса,
бірақ ата-аналар одан да қиын талаптар қойса, шындыққа ұласпайтын
талаптарды да қойса осындай жағдайдағы жетістікке жетеді. Алаңдатушылықпен
өз-өзін төмен бағалаудың өсуінен жетістіктерге жете алмайды, баланың
оқудағы үлгерімі төмендейді өз-өзіне сенімсіз болуы басқа да ерекшеліктерге
әкелуі мүмкін ересектердің нұсқауы бойынша, үлгі бойынша, шаблон бойынша
жасайды. Өз инциятивасын тудырмайды. Білімді меңгеру және іс-әрекетке
қабілетті болу деңгейі қалыптаспайды. Үлкенде баланың оқуына риза болмайды,
баланы одан сайын төмендете берсе, эмоцианалдық дисконфорд күшейе түседі.
Айналасының бәрінде сәтсіздіктер болады. Оқу іс-әрекеті кезінде жағымсыз
сәттер болады. Айналасындағылардың әсеріне сай іс-әрекет қорытындысы төмен
бағаланады. Бұл балаға жағымсыз әсер етеді. Бұл айналасын жағдайды және ата-
аналардың бағасын өзгерту арқылы басқаша өзгертуге болады. Баланың әрбір іс-
әрекетіне төмен баға бермей оған ұрыспай алаңдатушылықтың деңгейін
төмендеткен жағдайда баланың оқу тапсырмаларын орындауы кезінде біршама
жетістікке жетеді (25,26(.
ІІ-нұсқа – деманстративтік жеке бастың ерекшелігі айналасындағылардың
өзіне назар аудару және жетістікке қажеттілік деңгейінін жоғарлауымен
байланысты. Деманстративтіктін бастауы балаларға үлкендердің назарының
жетіспеушілігі бала өзін отбасында тастанды бала ретінде және өзін ешкім
жақсы көрмейтіндей сезінеді. Бірақта ата-аналар қанша жақсы көргенімен
балалар қанағаттанбайды. Гипертроферлік қажеттілік эмоцианалдық байланыста
туындайды.
Баланы қатты жақсы көргенде қиянқы бала емес керсінше тым ерке бала
болады. Мұндай бала мінез құлық ережесінің дағдыларын бұза отырып, өзінің
айтқанын орындатады. (Ештеңені сезбей қалмағанша ұрысқаны дұрыс үлкендердің
міндеті натация оқымай эмоцияналдық түрде ескерту жасап назарын жасаған
қылығына назар аудармай жазалау). Айталық, циркке баруды болғызбау. Бұл
үлкендер үшін қиынырақ. Алаңдатушылығы жоғары бала үшін негізгі мәселе
үлкендердің үнемі ұрысып отыруы. Ал демонстративті бала үшін мақтаудың
жетіспеушілігі.
ІІІ-нұсқа – шындықтан кету. Алаңдатушылықпен демонстративтік балаларда
сәйкес келген жағдайда бақыланады. Бұл балаларда өздеріне назар аударғанды
қажет етеді. Бірақта өздерінің алаңдаушылықтарына байланысты оны жасай
алмайды. Олар үлкендердің қойған талаптарынорындауға тырысады. Қажеттілікті
қанағаттандырылмағандықтан олар одан да пассивті болады. Оларға сонда да
қарым-қатынасқа түсу қиындатады. Үлкендердің балалардың белсенділігін
қолдаса сабақтағы жетістіктеріне назар аударатын болса балаларда
шығармашылықпен өздігімен ұйымдастыра біледі, дамуында түзету оңайға
түседі. Көптеген ата-аналар д-балаларының өтпелі жас кезеңін күтеді.
Кейбіреуінде балалық шағынан өтпелі кезеңі байқаусыз өте шығады, ал
кейбіреуінде біршама қиындықтар әкеледі. Тыныш тындайтын сабырлы бала бір
кезде бір уақытта кенет бала мазасыз айналасындағылармен жиі
келіспеушілікке ұшырайды. Мұғалімдер мен ата-аналардың жағымсыз реакциясын
тудырады. Олар жеткіншекті өздеріне қаратқысы келеді. Бұл дұрыс емес.
Керісінше баланы қатыгер қылдырады. Үлкендерден алшақтата түседі. Яғни ең
қорқыныштысы өзінің мен дегенін толықтай жоғалту немесе баланы
қабілетсіздендіреді. Қыз балалардың ерте дамуында бұл кезеңде алғашқы
махаббатты туындайды. Ата-аналар қарсы келіп түсінбесе жігіт қызды жақсы
көрмесе, онда қыз баланын жүрегіне жара салады. Әрі қарай өмірін құртып
жіберуі мүмкін ата-аналар қызынын әлі бала емес екенін, бірақ ересек адам
да емес екенін әрқашан ескеру керек. 13-14 жасында қыз баланың бойы өсіп,
фигурасы өзгеріп, қосымша белгілер пайда болғанда өзін ересек адам ретінде
есептеп, тәуелсіз және өздігімен болуға тырысады. Өтпелі кезеңнің
ерекшелігі баланың үлкендерге еліктеуі өзін ересек адам ретінде есептеуі
ересектредің бақылауларынан босағасы келуінен көрінеді. Ата-аналардың
махаббатымен қажетсінген олар өз беттерімен болғысы келеді. Олармен
құқықтары тең болса деп қатты ойлайды. Бұл жағдай екі жаққа да қиындық
әкеледі. Негізінен басты назар тәрбиеге байланысты. Ата-аналар
мүмкіндігінше өз баласынын есегендігінсезу керек. Соған қалыптасу керек.
Кіші мектеп жасынан кейін, жеткіншек шақ, қиын да күрделі болатын сияқты.
Бұл даму этапында біршама жылдамдықпен өтеді. Әсіресе жеке бастың қалыптасу
кезінде көптеген өзгерістер байқалады. Қарама-қарсы жақтары тырысу бір-
бірімен күресу мінездерінін қарама-қарсы келуін анықтай отырып баланын
есейгендік мінез-құлқы. Қарым-қатынас жасаудағы негізгі қиыншылық ата-
ананың сабағын бақылау кезінде, достарын таңдау кезінде және т.б. кездерде
келіспеушілік туындайды. Бала даму үшін жағымсыз жағдай қатаң бақылауға алу
және бақылаудың болмауы. Яғни жеткіншек өзін қараусыз сезініп білгенін
істейді(25, 26(.
Көптеген келтірілетін нұсқалар бар:
- ата-аналар балаларға не істеу керек екенін әрқашан нұсқап отырады;
- бала өз көзқарасын айтқысы келеді, бірақта ата-аналары
естімегенсіпөздері шешім қабылдайды;
- бала өз бетімен шешім қабылдайды, ата-ананың келісімі болу керек. Ата-
ана және бала шешім қабылдауға тең құқылы;
- шешімді бала жиі өзі қабылдайды. Бала шешімді ата-ананың шешімімен
бақыланады немесе керісінше.
Отбасы тәрбиесіндегі кең тараған жеке бас дамуынын және ата-ананың
жеткіншек арасындағы қарым-қатынас ерекшелігін анықтауға тоқталайық.
Демократтық ата-аналар мінез-құлықтағы өзбеттілік және уақытымен
жасайтын, тұрақтылықты бағалайды. Өз өмірінде олардың өз бетімен болу
құқығын олар өздері ұсынады. Баланы бақылап отыру, жылы жүзбен, мейірімді
көзқараспен қадағалау негізінен жеткіншекті сондай тітіркендіре қоймайды.
Нені жасайға болатынын немесе болмайтынын әрқашан айтқанынын тыңдайды.
Осындай қарым-қатынас жасау кезінде есеюдің қалыптасуында ешқандай
қиыншылықтар, уайым, келіспеушіліктерсіз болады (27, 28, 29, 30, 31(.
Аворитарлық ата-аналар жеткіншекке өздеріне бағынышты болуын талап
етеді, және өздері айтқан тапсырмаларын және не жасауға болмайтынын
балалардан түсіндіруін сұрайды. Бала өмірінің барлық сферасын қатаң түрде
бақылауға алады. Мұндай отбасындағы балалар еркін дамымайды, тіпті, ата-
аналарымен қарым-қатынасы бұзылады. Жеткінщектердің көбісі ата-аналары жиі
қақтығысқа ұшырап, келіспеушілікке әкеп соғады. Бірақ көбінесе авторитарлық
ата-аналардың балалары отбасындағы қарым-қатынасқа қабілетсіз болады және
өз-өзіне сенімсіз болып, өз бетімен ештеңе жасай алмайды.
Баламен қарым-қатынаста суық, ызғарлы түрде қадағалап, жоғары талап
қоятын болса жағдай қиындай түседі. Одан қиын ситуация – қатыгез және
немқұрайлы ата-аналар. Мұндай отбасындағы балалар адамдарға сенбейді, қарым-
қатынас жасауда қиындықтар кездеседі, сүйіспеншілік қажеттілігі бола тұрса
да өздері де қатыгез бола түседі.
Егер ата-аналарға бала тәрбиесі бәрі бір болса, қадағалау болмаса,
қамқорлық болмаса – бұндай отбасы тәрбиесінің жағымсыз нұсқасы.
Жеткіншектің не істегісі келеді соны жасатқызады, оның ісі ешкімді
қызықтырмайды. Мінез-құлқы мүлде өзгеріп, қадағалаусыз болады. Олар қанша
қисайып теріс қылық жасағанымен ата-аналардың қамқоршылықтарын қажет етеді.
Олар үлкендердің үлгісін көру керек, соған қарап мінез-құлқын бағдарлауға
болушы еді.
Шектен тыс қамқоршы болу – баланы шектен тыс күту, эмоцианалды түрде
қатынасқа түседі, баланы тым жақсы көреді - өз бетімен бала ештеңе жасай
алмайды. Құрбыларымен қарым-қатынасқа түсуі қиындық туғызады, бала өмірін
белсенді етіп өткізбейді.
Бала шамасы келмейтін іс-әрекет жасауда, ата-анасы одан жоғары талап
еткенде қиындықтар туындайды. Ата-аналармен жеткіншек жаста рухани жақындық
жетіспейді. Жеткіншек жасөспірім өзіне қажеттінің бәрін өзі шешкісі келеді,
басқалардың талаптарынан бас тартады, бүлік шығарады (31, 32,33, 34, 35,
36(.
1.3 Мүмкіншіліктері шектеулі балаларға деген қатынас әлеуметтік-
психологиялық мәселе ретінде
Психологиялық кеңес алуды керек ететін көптеген топтардың ішіндегі ең
азы – шектеулі мүмкіншіліктері бар балалардың ата-аналары.
Балалардың тыңдамаушылығы және қырсықтығы туралы шағымдар (әсіресе,
дағдарыс кезеңдерінде) мыналар: есте сақтамаушылық, ұқыпсыздық,
тәртіпсіздік, асықпаушылық, әлжуаздық, шыдамсыздық, еріншектік,
ұялмаушылық, өтірік айту (көбінесе оны балалық қиял деп ұғынады), бос
еркіндік – дұрысырақ, тәртібінің тұрақсыздығы болып табылады (37(.
Ата-аналар мәселелеріне ғана емес, айналадағы адамдарға да байланысты
бұл шағымдарды келесі топтарға біріктіруге болады:
1. Дамудың өсу қарқынын білмеу, тәрбиелік нұсқаманың және ұсыныстың
қателігі, әрдайым тіл алатын баланың нұсқамасы кең тарап, оның басқалардан
кереметтілігін көрсетіп тұратын баланың қоятын талаптарын көтермелеу кең
өріс алған. Осы орайда, баланың өсіп жетілуіне қажет жеке қабілеттері мен
ойнау әрекеттері бағаланбаған;
2. Ата-аналардың психологиялық мәселелері. Мысалы, әйелдің күйеуімен
ажырасуы көбінесе ұлына кері әсерін тигізетін терең келеңсіз жағдайларға
соқтырады. Бұл асыра сілтеген, немесе тіпті, ойдан шығарған жағдайларды
әйел оны әкесінен ауысқан тұқым қуалаушылық қасиет деп санайды;
3. Ата-аналардың жеке сипаттамалары: авторитарлық, өзімшілдік, толық
жетілмегендік, алаңдаушылық және т.б. – балалар мәселелерінеәкеліп
соқтырады. Бұл жағдайда, бала тәртібіне күдікпен қарау жобалау механизмімен
түсіндіріледі;
4. Ата-аналардың ұтымды үлес, күн тәртібі, бал тәртібіне шағым
түсірмейтін асыранды балаларды тәрбиелеу туралы ұсынымдарды қажет етуі.
Көптеген отбасылар мамандардан (психологтар, дефектологтар және т.б.)
көмек сұрағанда, дәрігердің ұсыныстарына ұқсас нақты жұмыс бағдарламасын
алғылары келеді. Олар әр ата-ананың өз кінәлары туралы бір мағыналы жауап
күтеді (немесе баланың тууы, өсуі немесе тәрбиеленуі жөнінде білетін
мамандардың, мекемелердің кінәсін тапқысы келеді), ал ең жақсысы – балалары
бірден айығатын рецепт іздейді. Ата-аналардың ойынша, олардан өз
балаларының өсуіне қатынасты еш нәрсе сұралынбайды. Бірақ олар көптеген
мәселелерді өздері шешетін болғандықтан қиналып қалады (37, 38, 39(.
Көп жағдайларға отбасының әлеуметтік-мәдени ерекшеліктері мен олардың
білімділік деңгейі әсер етеді. Қоғамның әртүрлі өкілдерінің кеңес алу
қатынастары әрқалай екені белгілі: білім деңгейі төмен адамдар маманданған
кеңесшілерге аса құрметпен қарайды да, ал өздеріне келгенде, сыпайы емес
бассыздық қарым-қатынасты қабылдай береді. Бірақ, қай жағдай болмасын, ата-
аналар мен кеңесшілердің қарым-қатынасын, кейін отбасы маманның айтуы
бойынша дұрыс шешім қабылдайтындай етіп ұйымдастыру керек. Кеңесшінің
көзқарасы, оның кеңес беру мәдениеті, ата-ананың баласының болашағын, ал
соңғы есепте - өз отбасының тағдырын шешудегі құқығын бұзбауы тиіс.
Жетілмей қалған баланың ата-анасымен жұмыс жүргізу. Мұндай баланың
тәртібі қисынға келмейтін болғандықтан, бұл жұмыс өте өзгеше болып
табылады. Оның жасаған іс-қимылдары үлкен адамның көзқарасымен алғанда да,
тіпті, бөтен адам тұрмақ өз жақындарына да түсініксіз болуы мүмкін.
Жетілмей қалған баланы түзету жұмысы, шын мәнінде, үлкен жігерлікті және
көп уақытты қажет етеді. Сол себептен, бірден нәтижеге жетпегендіктен, ата-
аналардың қолдары қағылып және беттері қайтып қалады. Сондықтан да оларға
баламен жұмыс істейтін, оның мінез-құлқын жақсы білетін және де істеген
қате әрекеттерінің себебін шешесіне, не әкесіне түсіндіре алатын үнемі
көмек беретін психолог немесе оқытушы қажет.
Көбінесе, жетілмеген бала маңайындағы басқа балаларды да, үлкендерді де
есепке алмай, жалғыз өзін ғана бар деп ұғынады. Тәрбиелеу мен оқытуға көп
күшін салушы ата-аналарға кері байланыс жасау үшін, баланың көңілі тоқ па,
жақындары тарапынан қосымша көмек керек пе және т.с.с. біліп тұрулары
керек. Алайда, бұл кері байланысты әрқашан жасап тұру мүмкін емес. Бұл
жағдайда, балаға ерекше көңілмен қарап, оның ішкі жан дүниесін, іс-
қимылдарын бақылап тұруды айту жөн. Кейде баланың айтқан бір сөзінен,
тіпті, бір дыбысынан, қозғалысынан оның ішкі уайымын, қажеттілігін,
қорқынышын білуге болады емес пе (10, 37, 39, 40(.
Балалар ұжымында бала өзін сенімді сезінуі үшін, балабақшаға немесе
сыныпқа ата-аналары немесе басқа туысқандары (әжесі, атасы) жиі-жиі қатысып
тұрғандары дұрыс. Мектептегі үзіліс кезінде олар баламен бірге болып,
сыныптастарымен байланысын реттеуге көмектесіп, немесе сабаққа олармен
бірге қатысуына да болады. Осындай жұмыс түрі ата-ана мен оқытушының
байланысын бекітіп, ой-өрісі дамып жетілмеген баламен қарым-қатынасын
күшейтеді.
Жетілмеген баланың ата-анасы оның керітартпа екенін, күн тәртібіндегі,
айналадағы, киіміндегі азғантай өзгерістер оны өзінен шығарып жіберетінін
әрдайым есте сақтаулары тиіс. Осы сияқты ушығулардан алшақ болу үшін,
балаға үйреншікті тәртіпті ұсынған жөн.
Дамудан кеш қалған бала үшін оның жанын тыныштандыратын және өзін
сенімді жасайтын отбасылық іс-шаралар өте тиімді. Мысалы, кезекпен келетін
келесі кешкі іс-қимылдар: кешкі серуен, шай ішу, бірлесіп кітап оқу, массаж-
қиын баланы төсек орнына жатқызып, тыныш ұйықтауын қамтамасыз етеді (39,
40(.
Жетілмеген баланы тәрбиелеудегінегізгі ережелер.
1. Баланың күн тәртібін сақтаңыз:
- балаға арналған күн тәртібін құрастырып жазып, оны көрнекті жерге іліп
қойыңыз.
2. Әр жағдайдағы баланың тәртіп таптаурынын қалыртастырыңыз:
- күнделікті іс жосықтарды нақты, бір уақытта және әрқашщан орындау –
киіну. Тамақтану, ұйқыға дайындалу және т.б.; киімге арнайы бір орынды
белгілеңіз, және де оларды ылғи да бір жолмен жинаңыз;
- ваннада айнаның алдына шомылуға керекті жабдықтарды қойып қоюға
болады;
- дайындалу немесе ойнау бұрышында ойыншықтар мен заттардың қалай
орналасуы керектігін сызып, іліп қоюға болады.
3. Балаға картамен, сызбамен және т.б. пайдалануды үйретіңіз (жұмыс
картасы – іс-қимылдардың кезегін салу, алгоритм, мысалы Серуенге қалай
жиналу);
- жұмыс картасын кезегімен оқып үйрену үшін бірқатар ойындар жүргізуге
болады.
4. Балаңыз өнер туындыларынан (музыкадан, театр және тағы басқаларынан)
әдемі әсер алуына тырысыңыз:
- бірлесіп музыка тыңдауды, теледидар көруді, циркке, музейге және т.б.
жерлерге баруды ұйымдастырыңыз.
Өзін ұстай алмайтын баланың ата-анасымен жұмыс.
Бұл балалардың ата-аналарымен жұмысты екі бағытта жүргізу орынды:
- шабуыл жасаудың шығу себептерін, оның өзіне және айналасындағыларға
қауіптілігін түсіндіру;
- баланы нәтижелі тәсілдерге үйрету. Егер баланың шешесі немесе әкесі
балаға түзету жұмыстарын жүргізу керек деп білсе, онда оған нәтиже беретін
тәсілдердіүйрету керек. Бұл жағдайда, ата-аналар дәрісті тыңдап қана
қоймай, балалар мен ата-аналардың қарым-қатынасы жөніндегі тренингтерге,
семинарларға, маңызды айтыстарға, қызықты ұйымдарға қатыса алады. Баланың
өзін жақсы ұстауына, тәртібін қадағалауына ата-ананың жігерлігі үлкен
кепілдік береді. Өкінішке орай, көптеген ата-аналар өзінің ашу-ызасын
басқара алмай қалады. Осындай тәрбиеден кейін олардың балаларының тәртібі
жақсы болатынына сенім жоқ. Төменде ата-аналардың ашу-ызасы балаларына кері
әсерін тигізбеу үшін пайдаланатын жалпы рецепттері көрсетілген (10, 11, 41,
42(.
1. Балаңыз өзін сізбен тыныш және сенімді ұстау үшін, онымен өзара қарым-
қатынасыңызды реттеңіз:
- өз балаңызды тыңдаңыз;
- онымен көп уақытты бірге өткізуге тырысыңыз;
- өз тәжірибеңізбен бөлісіңіз;
- өзіңіздің бала кезіңіз, балалық іс-әрекеттеріңіз, жеңістеріңіз бен
жеңілістеріңіз туралы әңгімелеңіз;
- егер жанұяда бірнеше бала болса, олардың бәріне жалпы ғана емес,
әрқайсысына бөлінбес жеке көңіл бөліңіз.
2. Тепе-теңдікті ұстай алмайтын күйіну кезіндегі минуттарда өзіңізге сақ
болғаныңыз жөн:
- өзіңіз бір қалыпқа түспегенше, баламен қатысты жұмыстарды қоя тұрыңыз;
- егер де бір жағдайға сіздің кірісуіңіз керек болса, теріс
қылықтарыңызды көрсетпей, балаға жайлап қараңыз;
- тітіркеніс кезінде балаға жақындамаңыз.
3. Егер көңіл-күйіңіз болмай тұрса, балалар бұл жағдайды білу қажет:
- балаларға өз сезімдеріңіз бен сұраныстарыңыз туралы тура айтыңыз:
Менің көңіл-күйім жоқ, қазір жалғыз болғым келеді. Басқа бөлмеге барып
ойнай қойшы немесе Жұмыстан қатты шаршап келдім. Біраз минуттан кейін
тынығып қаламын, ал қазір маған тиіспеші.
4. Егер де көңіл-күйіңіз болмай, не болмаса ашуланыптұрсаңыз, өзіңіздің
тыныштандыратын жағымды нәрсе жасаңыз: жылы ваннаға, душка түсу; шай ішу;
достарға телефон соғу; бетке арналған тыныштандырғыш маска жасау; диванда
жатып жай ғана демалу немесе сүйікті музыканы тыңдау.
5. Сіздің ашуыңызды шақыратын келеңсіз жағдайларды алдын-ала болжауға
және оны болдырмауға тырысыңыз:
- өзіңізге қымбат нәрселерді балаға ойнауға бермеңіз;
- өзіңізді тепе-теңдіктен шығаруға жол бермеңіз.
Жаман әсер боларын сезіп, өзіңізді сол жағдайдан ұстап қалыңыз (жағымды
нәрселерді ойлаған дұрыс).
6. Кейбір маңызды оқиғаларға алдын-ала дайындалған жөн. Мүмкін деген
жағдайларды қадағалап, баланы да дайындау керек:
- өз балаңыздың күші мен қабілеттерін байқыңыз;
- егер де бір жерге алғашқы сапармен бармақ болсаңыз (дәрігерге,
балабақшаға және т.б.) алдын-ала репитиция жасап алыңыз;
- егер бала қарны ашқан кезде мазасызданатын болса, ұзақ жолда қалай
тамақтандыратыныңызды ойластырып алыңыз.
Алаңдағыш баланың ата-анасымен жұмыс.
Осындай балалардың ата-аналары, көбінесе, олардан қолдарынан келмейтін
нәрселерді талап етеді. Кейде әке-шешелері өз жағдайларына қанағаттанбай,
жетпеген армандарына балаларын апарғылары келеді. Көтеріңкі талап қою басқа
да себептерге байланысты болуы мүмкін. Қоғамдағы жоғарғы игілікке қол
жеткізген ата-аналар, өз баласының жолы болмағыштығын көргілері келмей,
оны шамадан жоғары жұмыс істеуге итермелейді.
Кей жағдайда, үлкендердің талаптарына сай жұмыс істеуге шамасы келмеген
баланы қорқыныш билеп, олардың тосқандарын жасай алмай, өзін қор санайды.
Уақыт өте келе ол қолы қағылуға үйреніп, күнделікті жағдайларда да
қарсыласпай көне салады. Осыдан кейін, қандай да болмасын мәселелермен
жолыққысы келмейтін адам қалыптасады.
Кейбір ата-аналар, өз баласын кез келген нақты және әлсіз қауіп-қатерден
қорғауға тырысып, оны өмір қиыншылықтарына төзімсіз етіп қалыптастырады.
Осының бәрі баланың дұрыс өркендеуіне, шығармашылық қабілеттерінің жүзеге
асырылуына, үлкендермен және өз қатарларымен араласуына кедергі жасайды.
Ата-аналардың көбісі, өз іс-әрекеттерінің баланың мінез-құлқына әсер
ететінін біле бермейді. Бұл ата-аналармен түсіндіру шараларын жүргізіп,
оларға оқуға арнайы кітаптар ұсынып және оқытушылар мен психологтарға
жүгінуін талап ету керек (10, 11, 41, 42(.
Шын мәнінде, алаңдағыш балалардың ата-аналарының өздерінің де үрейлену
деңгейі жоғары келеді. Сондықтан да олар өзін төмен бағалауға бейім, және
өзіне де, өзқ істеріне де қанағаттанбайды. Мұндай адамдарға, ең алдымен,
өзін-өзі тәрбиелеу жұмысымен айналасу керек. Ол төмендегі өз бағасын
өзгертетін сегіз түрлі тәсілді үйреніп және оны өмірде қолданудан
басталады:
1. Өмірге айқын көзбен қарауға тырысыңыз
- ішкі диалог тек қана шынайы сөздерден тұратын болсын.
2. Егер сізде жағымсыз ойлар пайда болса, тез арада жағымдыларына
ауысуға тырысыңыз:
- адамдарға сіңірген еңбегіне қарай қарым-қатынас жасаңыз;
- әр адамның кемшіліктерін емес, жағымды жақтарын табуға тырысыңыз.
3. Өзіңізге құрметпен қараңыз:
- өзіңіздің адамгершілік қасиеттеріңізді жиынтығын жасаңыз;
- осындай қасиеттер сізде бар екеніне өзіңізді сендіріңіз.
4. Өзіңізге ұнамайтын қылықтардан арылуға тырысыңыз:
- айнаға жиі қарап: осыны өзгерту керек пе? – деген сұраққа жауап беріп
көріңіз;
- егер иә - десеңіз, онда кейінге қалдырмаңыз.
5. Өз бетіңізбен шешім қабылдауды бастаңыз:
- дұрыс немесе дұрыс емес шешімдер болмайтынын есте сақтаңыз;
- өзіңіз қабылданған шешімді сіз әрқашан мақұлдай және дәлелдей аласыз.
6. Сізге жағымды болған әсерлермен өзіңізді баурап алыңыз:
- сүйікті кіраптарыңызды, үнтаспаларыңызды сатып алыңыз;
- өзіңіздің әлсіз жерлеріңізді біліп, оны жақсы көріңіз.
7. Тәуекелге бел буыңыз:
- өзіңізге жауапкершілік жүктеңіз, алғашқы тәуекел үлесі көп болмауы
мүмкін.
8. Өз қалауыңыз бойынша сеніңіз: адамға, тағдырға, жағдайларға және
т.б.:
- өзіңізге ғана емес , үлкен мәні бар бір нәрсеге сену қиын мәселелерді
шешуге көмектесетін есте сақтаңыз;
- егер сіз болып жатқан оқиғаға еш әсер ете алмайтын болсаңыз, онда
шетке шыға тұрыңыз және жай ғана күтіңіз.
Алаңдауға бейім балалар көбінесе біреуді жақсы көріп, аймалауды қажет
ететін болғандықтан, үй жануарларын: мысықты, итті, ұядағы тышқанды немесе
тоты құсты ұстаған жөн. Сүйікті жануарларға бірлесіп қарау кезінде, ата-
анасы мен баланың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
1 Ата-ана мен бала арасындағы қатынастарды зерттеудің
әлеуметтік-психологиялық 8
аспекттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..
1.1 Бала тұлғасының қалыптасуындағы отбасының 8
әсері ... ... ... ... ..
1.2 Отбасындағы өзара қарым-қатынас 11
типтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3 Мүмкіндігі шектеулі балаларға деген қатынас әлеуметтік
психологиялық мәселе 16
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
1.4 Дамуында кемшілігі бар балаларды оқытуды қалыптастыру және
қайтадан орнына келтіру әдістері мен 24
ұйымдастырылуы ... ... ... ... ...
2 Мүмкіндігі шектеулі балаларға ата-аналардың қатынасын зерттеуді
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
2.1 Зерттеуді әістемелік 30
қамтамасыздандыру ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
2.2 Зерттеуді 34
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .
3 Мүмкіндігі шектеулі балалардың ата-анасы мен қалыпты балалардың
ата-анасының өз перзенттеріне қатынасының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 36
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
3.1 Қалыпты балалардың әкесі мен шешесінің өз перзенттеріне деген
қатынасына салыстырмалы 36
шолу ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
3.2 Мүмкіндігі шектеулі балалардың әкесі мен шешесінің өз
перзенттеріне деген қатынасына салыстырмалы 43
шолу ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 54
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
Пайдаланылған әдебиеттер 57
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Отбасы немесе жанұя – қоғамның бөлінбес ұясы, және оның мәнін өзгерту
мүмкін емес. Жанұясыз бір де бір ұлт, бір де бір қандай болсын өркениетті
қоғам өмір сүрген емес. Сондай-ақ, қоғамның көз жетерлік болашағын да
жанұясыз елестетуге болмайды. Әр адам үшін отбасы – бастаулардың басы.
Бақыт деген ұғымды әр адам өз отбасымен жалғайды: өз үйінде бақытты болған
адам ғана бақытты деп саналады.
Отбасының классикалық ережесін алсақ, отбасы – бұл әр мүшелері некемен,
ата-аналық және ұрпақтық парызымен, тұрмысымен, жалпы бюджеті және өзара
ізгі жауапкершілігімен байланысқан кішігірім әлеуметтік топ болып табылады.
Отбасы – ең көне әлеуметтік институттардың бірі. Ол некеге қарағанда,
күрделі қатынастардың жүйесін құрайды. Өйткені, отбасы ерлі-зайыптылар мен
олардың балаларын ғана емес, басқа туыстарын немесе жақындары мен керекті
адамдарын да біріктіреді (1, 2(.
Мүмкіндіктері шектеулі балалардың әлеуметтік бейімделуі, көбінесе,
олардың сезімдері мен тәртіптерінің кері әсерінен қиындайды. Бұл
ауытқушылықтар баланың ерте кезден көп уақыт бойы емдеу мекемелерінде
болуынан, оның отбасында алған теріс тәрбиесінен туындайтын кемістіктер
және әлеуметтік құлдыраулар ретінде қалыптасады. Осындай кемшіліктері бар
балалардың тәртібі мен мінезінің бұзылуы, олардың орталық нерв жүйесінің
органикалық әлсіреуіне де байланысты (3, 4, 5(.
Бала миының ерекшелігі болып, оның азғантай кемістіктері белгілі бір
жердің аумағынан асып, орталық нерв жүйесінің даму (жетілу) процесіне кері
әсерін тигізуі табылады. Ал қатты бұзылу кезінде, оның іздері көп жылдарға
созылады, кейде өмір бойына созылуы мүмкін. Баланың әрі қарай дамуы орталық
нерв жүйесінің потологиялық жағдайына байланысты жүреді. Егер ертерек емдеу
және түзету-оқыту жұмыстарын ұйымдастырмаса, онда баланың психикалық дамуы
қалыс қалады.
Нәтижесіздікті әрқашан уайымдау, адамның патологиялық ерекшеліктерін
қалыптастырады - әртүрлі қызметтен бас тарту, енжарлық, іштей тынушылық,
шабуыл жасау немесе, керісінше, үлкендердің немесе күштілердің алдында
жағымпаздану. Басқаның пайдасына жарау, келеңсіздік, ашушаңдылық осыдан
пайда болады.
Жайсыз баланың сатылы дамуы мен ондағы бар кемістіктердің түрі жанұядағы
баламен жұмыс істеу спецификасын, және де дефектологтың (немесе
психологтың) жанұямен психотерапиялық жұмысын талап етеді (6, 7(.
Отбасы өз баласының жеке қасиеттерін әрқашан түсіне бермейді, баланы тым
көтермелеп немесе тым басып, оның қабілеттерін толық бағаламайды. Кейбір
ата-аналар ұсынылған емдеу-тәрбиелеу шараларына теріс қарайды, баламен
жұмыс істеу нәтижесіне сенбейді. Олардың біреулерінің ықыласы жоқ болса,
екіншілерінің баламен жұмыс істеуге қабілеттері жетпейді. Баламен жұмыс
істегісі келетін, оған жағдайлары да бар, бірақ шын мәнінде қандай іс-
әрекет қолданатынын білмейтін ата-аналар да бар. Сондықтан, мектеп жасына
дейінгі дефектолог (немесе тәрбиелі психолог) және де мектепке дейінгі
мекемелердің оқытушылары ата-аналармен жұмыс жүргізіп, ал кейде жанұяларына
психотерапиялық көмек көрсетіп тұрулары керек. Оқытушылар ата-аналарды
жиналысқа шақырып, жеке түсінік беріп, көпшілік шараларын, мерекелер, жеке
және топтасқан сабақтар ұйымдастырып, тақырыпты стендтер және тағы
басқаларын ресімдеп тұрғандары дұрыс.
Осы дипломдық жұмыстың жаңашылдығы соңғы кездерде мүмкіндігі шектеулі
балалар саны көбейіп бара жатыр. Сондықтан осы жағдайға көмек жасау үшін
арнайы мектептер ашылуы тиіс. Егер бала жай мектепте оқи берсе де, ол
балаларға мұғалім жағынан, психолог жағынан ерекше назар аударылуы керек.
Сонымен қатар тек қана баламен емес, ата-аналармен тығыз жұмыс атқарылуы
керек.
Зерттеу объектісі ретінде ата-анамен бала арасындағы қарым-қатынастар
жүйесі болып келеді.
Берілген зерттеуіміздің пәні ата-ананың мүмкіндіктері шектеулі
балаларына қатынасының ерекшеліктері болып келеді.
Жоғарыда аталған мәселе бойынша әдебиеттерді талдаудың негізінде біз
келесі ғылыми тұжырымды дәлелдеуді ұйғардық:
1. Көп жағдайда, мүмкіншілігі шектеулі баласы бар ата-ана өз перзентінің
халын қабыл алмауға бейім.
2. Осының салдарынан баланың қабілеттерін жоғарлатып, баланың қабілетіне
сай келмейтін талаптар қояды.
3. Бұл ата-аналардың баласына тигізетін ықпалын саналы түрде сезе
алмайтындығынан туады.
Осыған байланысты біздің жұмысымыздың мақсаты мүмкіншілігі шектеулі
балалары бар отбасындағы бала мен ата-ананың қарым-қатынасының
ерекшеліктерін айқындау болып келеді.
Зерттеу мақсатының барысында, диплом жұмысының негізгі міндеттері
мыналар болып табылады:
1) бала мен ата-ананың қарым-қатынастарының мәселелері туралы әдебиеттер
жіктеуі;
2) мүмкіншілігі шектеулі балалар мен олардың ата-аналарының қарым-
қатынастарының мүмкіншіліктерін анықтау;
3) ата-аналарының жағдайы дұрыс балалар мен мүмкіншілігі шектеулі
балалардың арасында салыстырмалы анықтама жүргізу.
Берілген жұмысымызда қойылған мақсат пен міндеттерге сәйкес эмпирикалық
материалдарды жинау үшін біз келесі психодиагностикалық әдістемелердің
батареясын құрастырдық.
1. Ата-аналар мен балалар қатынасы (PARI) сауалнамасы.
Ата-аналар мен балалар қатынасы (PARI – parental attitude research
instrument – ата-аналар нұсқаларын зерттеу әдістемесі) сауалнамасы ата-
аналардың отбасы өмірінің түрлі жақтарына қатынасын зерделеу үшін арналған.
Әдістемеде ата-аналардың балаларға және отбасы өміріндегі қатынасының 23
түрлі аспектісі көрсетілген. Олардың 8 белгісі отбасылық рөлге қатынасын
тізімдейді, ал 15-і ата-аналар мен балалар қатынасына арналған. Бұл 15
белгі келесі 3 топқа бөлінеді:
2. Ата-аналар қатынасының сауалнамасы (ОРО).
Ата-аналар қатынасы туралы сауалнама бала тәрбиелеу мәселесі бойынша
психологиялық көмек сұраушылар үшін психодиагностикалық құрал ретінде
жұмсалады. Ата-аналар қатынасы түрлі сезімдер мен ересек адамдардың
балаларға деген қатынас жүйесі ретінде түсініледі. Психологиялық көзқарас
бойынша ата-аналар қатынасы – бұл өзіне рационалды, эмоционалды
компоненттер қосатын, балаларға деген қатынас бойынша педагогикалық
әлеуметтік нұсқама. Бұлардың барлығы сұрау парағының көмегімен бағаланады.
Сұрау парағының 61 уағыздамасы ата-аналар қатынасының түрлі аспектілерін
айқындайтын 5 көрсеткішті қамтиды:
3. А.М.Эткиндтің ТҚТ әдістемесі. Оның негізінде түстер мен адамның
белгілі бір түсініктерге қатынасы арасындағы тығыз ассоциативті байланыстың
болуы жайлы теориялық тұжырым жатыр.
Түстік қатынастар тесті клиникалық-диагностикалық әдіс болып табылады,
ол саналы біршама бейсаналық деңгейде бейнеленетін адамның маңызды деген
ұғымдарға қатынасын зерттеуге арналған. Сонымен қатар бұл тест көмегімен
адамның қоршаған заттарға, құбылыстарға қатынасын анықтауға болады.
Жұмысымыздың негізінде В.Н. Мясищевтің қатынастар концепциясы, Б.Г.
Ананьевтің психикалық құрылымының деңгейі және күрделілігі, бейнеленудің
бейнелік табиғаты туралы ойлары және А.Н. Леонтьевтің тұлғаның мағына
құрушы сезімдік жасушалары туралы идеялары, отбасындағы қатынастарды
түсінудегі жүйелік бағыттың негізгі қағидалары жатыр.
1 Ата-ана мен бала арасындағы қатынастарды зерттеудің әлеуметтік-
психологиялық аспекттері
1. Бала тұлғасының қалыптасуындағы отбасының әсері
Дәстүрлі түрде тәрбиенің басты институты отбасы болып табылады.
Отбасында бала балалық шағынан нені үйренсе, меңгерсе соны өмір бойы сақтап
өтеді. Тәрбиенің басты институты отбасының маңыздылығы бала өмірінің жарты
бөлігінде отбасында болады және өзінің ұзақтылығының жеке басқа әсер етуіне
байланысты отбасын басқа тәрбие институттармен салыстыруға келмейді. Онда
баланың жеке басының қалыптасуының негізі жатыр және бала мектепке барар
кезге дейін, біршама жеке басы қалыптасып толықтырыла түседі. Отбасының
тәрбие факторларының теріс және жақсы жақтары кездесуі мүмкін.
Жақсы жағын айтар болсақ, баланың жеке басының әсер етуінде ең жақын
адамдары, отбасындағы адамдар, яғни анасы, әкесі, атасы, әжесі, ағалары,
әпкелері сияқты баланы ешкім қатты жақсы көрмейді. Және оны солар сияқты
ешкім сондай жақсы күтпейді. Басқа әлеуметтік институттар бала тәрбиесіне
осындай потенциялдық зиян келтіре алмайды (1, 2, 8, 9(.
Отбасындағы тәрбиеге осыншама көп уақытты бөлгендей басқа институттар
соншама уақыт бөле алмайды. Отбасы ұжымның ерекше отбасы бұл ұжымның түп
тамыры тәрбиеде. Отбасы ұзақ уақыттық және маңызды рөл атқарады. Егер анасы
мазасыз болса, баласы да сондай мазасыз болып өсетіні кездеседі. Бұндай ата-
аналар балаларына көп мән бере бермейді. Онда от басында бірлік болмайды.
Кішкентай сәл нәрсеге ғана шыдамай, шыдамайтын әкесі. Өзінің баласына теріс
тәрбие беріп жатқанын байқамай қалуы мүмкін. Отбасындағы тәрбие берудің
ерекшелігінде жағымды жағдайды көбейту, жағымсызды азайту, отбасындағы
тәрбиенің балаға әсері етуінің қалай әсер ету туралы сұрақтар туындайды. Ол
үшін отбасы ішінде тәрбие жөнінде мән беретін әлеуметтік факторларды нақты
анықтап алу керек.
Кішкендай адамды тәрбиелеудің ең бастысы ата-ананың балаға деген
адамгершілік байланысы жан тәнімен баланың жағдайыннан тәнімен баланың
жағдайын бірігіп бірлікте түсіне білу жетістігі. Ата-аналар ешқашан бала
тәрбиесін жіберіп алмау керек. Есейген баласын өзбетімен жалғыз қалдыруға
болмайды.
Бала тек от басында ғана бірінші өмірінің жартысының тәжірибесін
меңгереді. Алғашқы рет бақылау жасайды және әртүрлі жағдайда өзін қалай
ұстау керек екенін білетін болады. Ең маңыздысы балаға біз нені үйретеміз,
яғни үлкендердің нақты мысалдары теориясы практикасымен сәйкес келе
бермейді. (Егер әкесімен анасы балаға өтірік айтуға болмайды деп жүріп
өздері жалған сөйлесе, бала бұны көреді. Бірақ бұдан кейін берілген тәрбие
текке кетуі мүмкін). Әр ата-ана баласының қандай жолмен тәрбие алғандығы
жөнінде көреді. Ата-аналар келіспеушілігі жағдайы – бала тәрбиесіндегі
әртүрлі себептері болуы мүмкін. Ата-аналардың бірінші мақсаты – бір-бірін
сендіріп ортақ шешім табу. Егер компрамисияға баратын болса онда міндетті
түрде негізгі талаптар жағы қанағаттандырылықтай болуы керек. Бір ата-ана
шешім қабылдайтын болса, онда ол, екінші адамның позициясын міндетті түрде
ескеру керек (10, 11(.
Екінші міндеті – ата-аналардың бір-біріне қарама-қарсы келулерін балаға
көрсетпеуге тырысу керек. Яғни баласыз бұл сұрақтарды талдауға болады.
Балалар айтылған сөзді ата-аналар арасындағы іс-әрекетті тез бойына сіңіріп
алып қайталайды. Жалқаулық, жаман оқу, тыңдамау және т.б. жақтарын меңгеріп
алады. Ата-аналар шешім қабылдай отырып, ең алғашқыда өздерінің көз қарасы
бойынша бала үшін маңызды болатын жағдайды шешуді ескеру керек. Үлкендер
мен балалардың қарым-қатынас жасауынан қарым-қатынас принципі қалыптасады.
Бірінші. Бала қандай болды, сондай болып қабылданады. Баланы қабылдау.
Екінші. Эмпатия (уайымдау) – үлкендер баланың проблемасын көреді, оның
позициясын қабылдайды.
Үшінші. Конгруэнтность болып жатқан жағдайға үлкендер адекваттық қарым-
қатынасты тудырады. Ата-аналар балаларын әдемі болмаса да, ақылды болмаса
да, көршілері шағым жасаса да қандай да болмасын жақсы көреді. Баласы
қандай болса да солай болып қабылданады (шексіз махаббат). Ата-аналар оны
яғни өздері күткендей болатын кезде жақсы көруі мүмкін. Егер бала өзін
жақсы ұстап, жақсы оқитын болса, онда бәрі жақсы болады. Ал егер бала
осыларды қанағаттанарлықтай етпесе, онда қарым-қатынасы жаман жаққа ауысып
бала шектетіліп қалады. Бұл бір шама қиындық туғызады. Бала ата-аналарға
сенімсіздікпен қарайды. Эмоцияналдық қауіпсіздікті сезімбейді. Яғни сәби
шағында қажетті ата-аналардың жақсы көрудің сезіне алмайтын болады.
Ата-аналар өз баласын балам деп есептемеуі мүмкін. Олар үшін ол бәрібір
және одан бас тартуы мүмкін. (Мысалы: ішкіштердің отбасы). Жақсы отбасынан
да болуы мүмкін. (Мысалы: көптен күтпеген қиын жағдайлар болды және т.б.)
Ата-аналар мұны білуі қажетте емес. Бірақта мынадай кейбір жағдайлар болуы
мүмкін. Мамасы әдемі ал қызы үндемейтін әдемі емес. Ата-анасы баласын жек
көреді (10,11(.
Тұлғаны дамытуда ата-аналар қатынасы рөліне аса маңызды назарды
аударғандардың біріншісі – Зигмунд Фрейд болды, Менмендікті
қалыптастыруда қоршаған адамдардың: ата-ананың, тәрбиешінің, басқа
адамдардың сыны, яғни бағалауы үлкен мән беретінін айтады.
Бірақ сырт адамдар жағынан бағалау З. Фрейдте оның барлық мәні мен
талабына қарсы тұратын адам үшін бөтен күш ретінде беріледі.
З. Фрейдтің айтуынша, тұлға өзінің дамуында бірнеше психосексуалды
кезеңдерден өтеді. Егер дамудың қандай да бір психосексуалды кезеңінде
балалар аса қатты фрустрацияны немесе аса үлкен қанағаттануды сезінсе, осы
кезеңнің қанағаттану қажеттілігіне фиксация жүруі мүмкін. Бұдан басқа, кез
келген осы кезеңде ата-аналар баланың дамуына терең әсер етуі мүмкін (12(.
Психоаналитикалық ғылым, балалық шақтағы бейімделу сәтсіздігінің ұзақ
мерзімге дейін жүретінінен туындайды. Шешілмеген жанжалдар салдары, З.
Фрейд пікірі бойынша, ересектерде невротикалық әрекет түрінде көрінуі
мүмкін. Сондықтан психоаналитиктердің әдісі адамның балалық шақтағы даму
тарихына тоқталған (туғаннан бес жасқа дейінгі кезең): мұнда тұлғаның ішкі
дүниесінің шешімін табуға болатыны болжанады [12, 13].
З. Фрейдтің ізбасары, жеке дара психологиялық негізді салушы Альфред
Адлер адамның кереметке санасыз тырмысуы туралы айтқан; тырмысу, бұл
А.Адлердің айтуынша, меншікті толық қандылық еместік сезімінде болып, оның
орнын толтыру қажеттілігімен анықталады [13].
Толық қандылық еместікті өткеру, әрбір баланың қоршағандарды күшті,
ақылды, құзырлы етіп көруінен болады; бұл сезімдер баланың ата-анамен, аға-
апаларымен демократиялық емес қатынасында күшеюі мүмкін (А. Адлердің
негізгі міндеті – баланы қауіпсіздік сезімімен қамтамасыз ету, мұнда
әсіресе ананың рөлі маңызды); А. Адлер осыдан туу тәптібінің маңыздылығын
болжаған және жалғыз бала, үлкен бала, үлкен балалардың бірі, кенже бала
үшін дамытудың түрлі үлгілерін ұсынған. Бес жасқа дейінгі баламен алынған
қатынас тәжірибесі бала мінезін дамыту үшін шешуші болып табылады және дәл
осы кезең адам мінезін жалпы анықтайды [13].
Қалыптасушы стратегиядағы өзін бекітуде конструктивті және деструктивті
жолдар өмір сүреді.
Конструктивті жол басқалармен игілікті әрекетте өзін бекітуді және
олармен бірлесуін білдіреді; деструктивті – басқаларды кемсіту және жою
есебінде жүреді. Өзін бекіту жолдарын таңдау әлеуметтік мүдденің дамуынан
және сақталуынан тәуелді – бұнымен А. Адлер адамзаттың бірлесу сезімін
түсінген. Ол туа бітеді, бірақ өзінше аса әлсіз және қолайсыз жағдайда
басылады, балалық шақта алшақтауды өткеру күшінен, жақындардың агрессиясы,
немесе, керісінше бірлесе қамқорлық қажеттілігі жоқ кезде еркелету күшімен
күшейеді. Бірінші жағдайда адам адамзаттан өш алғандай болады, екінші
жағдайда қалыпты қатынасты талап етеді, екі жағдайда да беруші емес, алушы
позициясында болады [13].
З. Фрейд ғылымының аса айқын салдарларын ортаңғы орынға В. Райх
жатқызады, концепция ортасында тұлғаға еркін көріністі талап етуші оргонды
энергия болады; егер бұл энергия, бастапқыдан таза әрі жарық болса, онда
В.Райх пікірінше, бұл күшейген көріністерге әкеледі, көбіне, әлеуметтік
маскалармен жасырынатын агрессия түрінде болады. Энергияны түрлі
деңгейлерде ұстау, В. Райхтың дене мен жан тұтастығын көрсеткендей, дененің
жиналып, тырысуы түрінде көрінеді. Органды энергияның шынайы көріну
мүмкіндігін жасаушы негізгі себепті В. Райх, әсіресе отбасы тәрбиесі
дәстүрінде көрінетін қатаң норма жүйесі мен тиым салуларды , қолдау және
жазалауды есептеген (12(.
Неофредизмнің басқа да ірі өкілдері көбіне тұлғалық даму мәселесін және
әлемді тануда қалыптастыруға әсер етуші, бағалау қатынасының өмір сүруші
жүйесіндегі, адам мен әлеуметтік ортаның өзара қарым-қатынас көзқарасымен
невротикалық тенденцияның туындауын, тұлға қалыптасуының бағалы
аспектілерін пікірлеген [13,14, 15].
Сайып келгенде, баланың тұлғалық қалыптасуына отбасындағы қарым-қатынас
жүйесі ең басты әсер етуші фактор болып келеді. Психологиялық еңбектерде
отбасындағы қатынастардың типтері анықталған. Осы қатынас жүйесінің типтері
баланың қалануына қалай әсер ететіндігіне шолу жасайық.
1.2 Отбасындағы өзара қарым-қатынас типтері
Отбасындағы өзара қарым-қатынас түрлері тәрбие жүйесі әр отбасында
әрқашанда мәнді түрде объективті реттелмейді.бұнда тәрбиенің мақсатын
түсіну міндетін ретке келтіру тәрбиенің мақсатқа бағытталған әдістермен
тәсілдерді қабылдау. Баламен қарым-қатынас жасаудан не жасауға болмайтынын
ескере отырып, тәрбие мақсаттарын қалыптастыру жатыр. Отбасында тәрбиенің 4
тактикасы ерекшеленеді және отбасындағы қарым-қатынастың 4 түрі жауап
береді. Және олардың пайда болуынын қорытындысы ретінде: диктат, қызымет
ету Бөгет жасамау, араға түспеу.
Диктат отбасындағы бір мүшенің мінез құлқынан жүйеленіп туындайтын
отбасы. Басқа да отбасы мүшелерінің өзіндік турарлықтай сезімі туындайды.
Ата-аналар өз балаларына талаптар қоюы мүмкін немесе қояда алады. Тәрбие
мақсаттарына шыға отырып, яғни моральдық норма ретінде жағдайлар
педагогикалық және адамгершілік шындықтарды шеше алатын. Нақты жағдайларды
қабылдайды. Бірақ та іс-әрекеттің түріне байланысты бұйрық беру баланы
қинау, балаға қарсы келуге әкеп соғады. Өзінің ата-анаға қарсы келу
қорқыту, өтірік жауап беру алдай, ата-анасын ашық түрде жек көру. Тез
ашулану, дөрекі сөулей, алдау сияқты жағымсыз қасиеттері пайда болады.
Отбасындағы қамқоршылық ету балаға бұл қарым-қатынас жүйесі, яғни
қажеттіліктерді қанағаттандыру ата-аналар өз еңбектерімен тырысуы бала үшін
бәрін жасау қиындықтарын өздерінің мойындарына алу. Әрқашанда көмектесу.
Жеке бастын қалыптасу туралы сұрақ 2-ші жоспарға ауысады. Тәрбие беру
орталығында басқа мәселе туындайды. Балаға қажеттіліктерді қанағаттандыру
қиындықтарды шешу сияқты мәселелер. Ата-аналар үйден шығармай баланы өмірге
дайындау процесін бекітіп тастайды, осындай балалар өмірдегі ұжымға
қабілетсіз болып келеді. Психологиялық бақылау бойынша дәл осындай
категориядағы балалар жеткіншектік кезеңде бір шама қиындықтарға әкеледі.
Бұндай балалар ештеңе шағым түсірмейтін ата-аналардың қамқоршылық етуіне
қарсы келуді бастайды. Егер диктат қатаң түрдегі жаза бұйрық болса, ал
қамқоршылық ету қиындықтардан шығаратын көмектесу болып табылады. Бірақ
қортындылары бір-бірімен сәйкес келеді. Бұндай балаларда өз беттілік,
инциятива шешу сұрақтарды шеше алмайды, ал отбасы мәселесіне байланысты
сұрақтарды мүлдем шешуі мүмкін емес. Отбасы қарым-қатынасындағы өзіндік
жеке бас жүйесі мақсатты түрде балалардың үлкендерден тәуелсіз болуы
шаруаға араласпау тактикасы туындауы мүмкін. Осындай екі әлем пайда болуы
мүмкін. Үлкендер және балалар белгіленген сызық бойынша және де басқа да
сызық бойынша өтуге болмайды. Өзара қарым-қатынастың бұл түрінде пассив ата-
аналар және тәрбиешілер жататыны жиі кездеседі. Өзара қарым-қатынас түрі:
ынтымақтасу отбасындағы өзара жеке бастың қарым-қатынасы мақсаттармен
міндеттер біріккен іс-әрекеттер және оны ұйымдастыру жоғарғы адамгершілік
құндылықтармен сипатталады. Осындай жағдайда баланың жеке даралану егоисть
болуы мүмкін. Отбасында өзара қарым-қатынастын түрі болып табылатын
ынтымақтастық. Ұжым боп дамудың топ болып қалыптасудың сапасын жоғарлатады.
Өз-өзіне баға берудің үлкен мәні отбасы стилі игереді. Отбасы тәрбиесінің 3
стилі бар:
- демократиялық
- авторитарлық
- попустикалық.
Демократиялық стильде баланың қызығушылығы алдымен есепке алынады
Келісім беру стилі. Авторитарлық стильде ата-аналар балаларының көзқарасы
бойынша жасамайды. Басу стилі попустикалық стиль бойынша бала өзін-өзі
ұсынады. Мектеп жасына дейінгі балалар өз көздерімен жақын адамдарды өзін
тәрбиелеушілерді көреді.
Егер отбасында баға беру жасқа, баланың жеке дара ерекшелігіне сәйкес
келмесе оның өз-өзін түсіруі, кемітіп қарайды. Отбасы тәрбиеге ерекшелігіне
байланысты мектеп жасына дейінгі балалардын өзіндік білімінін дамуына
М.И.Лисина зерттеу жасады. Балалар отбасында өз-өзін тәрбиелейді. Ата-
аналар оларға көп уақытты бөледі. Дене жағынан және ақыл-ой жағынан дамуын
дұрыс бағалайды. Бірақ та олардың дамуының деігейін есепке алмайды.
Мектептегі жақсы үлгерімін болжайды. Құрдастарымен салыстырғанда даму
деңгейін жоғары есептемейді. Бұндай балалар көбінесе жазаланады. Қарым-
қатынас жасауда бас тартады. Ата-аналар олармен айналыспайды, бірақ талап
қояды, төмен бағалайды, жазғырады, жазалайды, кейде басқа бөтен адамдардың
көзінше ұрысады, мектепте олардан жақсылық күтпейді, әрі қарай өмірлік
жетістіктерінен күдер үзеді. Мұндай балалар өз-өздерін кемсітіп есептейді.
Адикваттық және адикваттық емес мінез құлықты бала отбасы тәрбиесіне
бағынады (16, 17, 18, 19, 20, 21, 22(.
Өз-өздеріне сенімді емес өздерін төмен бағалайтын балалар. Мұндай
отбасында кездеседі балаға ата-аналар үнемі талап қояды. Шектен асырып
тапсырмалар береді. Бала өзін ата-ананың қойған талабына сәйкес келмейтінін
сезінеді. Балаға сен әдемі емесің деп айтпаңыз, мұндайда қиын жағдайға тап
болуы мүмкін. Адикваттық емес, яғни өз-өзін жоғары бағалау болуы мүмкін.
Мұндай жағдай отбасында кездеседі. Баланы үнемі мақтайды. Сәл жетістігі
болса ұсақ-түйек үшін силық береді. Бала материалдық қолдауларға үйренісіп
кетеді. Баланы кейде ғана жазалайды, көп ұрыспайды, талап қою жүйесі өте
жұмсақ. Адикваттық мұнда иілімді жүйедегі жазалаумен қолдау керек. Баланың
көзінше мадақтау кейде ғана жетістігі үшін силықтар береді. Шектен тыс
қатаң жазалауды қолданбайды. Жоғары дәрежеде өскен балалар бірақ та жоғары
бағаламайтын отбасындағы бала талаптарға сәйкес келеді. Өз-өзін төмен
бағалайтындар үйде көп уақытты еркін өткізеді, яғни үлкендердің
бақылауынсыз. Ата-аналардың балаларға деген және бір-біріне деген енжар
құрдастар және үлкендер үшін баланың жеке басын бағалауындағы маңызды
критерии мектептегі үлгерімі болып табылады. Отбасы құндылықтары өзіне және
оқушымен қарым-қатынастағы мәнді жағдайлармен анықталады. Баланың бірінші
жоспарында көбінесе оның ата-анасының күтуі сияқты сапалары – қолдау
көрсету үйде сұрақтар қояды: Тағы да кім бес алды? тыңдау Саған бүгін
ұрысқан жоқ па? және т.б. Мектептегі кішкентай баланың өзін-өзі тануда ата-
аналар оқуын емес, мектептегі өміріндегі тұрмыстық жағдайлар туралы
уайымдайды. Сыныпта терезеден жел соқпай ма?, таңертеңгі аста сендерге
не берді?, немесе мектептегі өмір туралы ештеңе сұрамайды, уайымдамайды
немесе формальді түрде әңгіме қозғайды, маңызды сұрақ қояды Бүгін сабақта
не болды. Осыған сәйкес жауап береді: Ештеңе болған жоқ. Бәрі жақсы.
Ата-аналар баласының алға тарту деңгейіне байланысты сұрақтар
туындатады. Балам сабақта қандай іс-әрекетпен айналысады. Қалай қарым-
қатынас жасайды. Балалар өз-өзін жоғары бағалауда жоғары деңгейде алға
қарай ұмтылып, тек жетістіктерге жетемін деп талаптанады. Болашақта өзін
оптимист ретінде елестетеді (23(.
Өз-өзін төмен бағалайтын төмен деңгейде алға ұмтылатын балаларда
қазіргісін және болашағын ойламайды. Олар өз алдарына мақсат қоймайды.
Өзінің мүмкіндігінен күдіктенеді. Оқу жылының басында білім деңгейі
төмендеп қалады (24(.
Бұл жастағы жеке бас ерекшелігінде алаңдатушылық болуы мүмкін. Көбінесе
ата-аналар жағынан баланың оқуға қабілетсіздігін уайымдайды. Мысалға бала
ауырып қалды. Ол сыныптастарынан біршама қалады. Оқу процесіне қайта қосылу
қиынға қосылады. Егер үлкендер алаңдатып, қорқытып, уақытша қиындылықты
одан сайын қиындатса ол дұрыс емес. Егер бала сабақты жақсы оқитын болса,
бірақ ата-аналар одан да қиын талаптар қойса, шындыққа ұласпайтын
талаптарды да қойса осындай жағдайдағы жетістікке жетеді. Алаңдатушылықпен
өз-өзін төмен бағалаудың өсуінен жетістіктерге жете алмайды, баланың
оқудағы үлгерімі төмендейді өз-өзіне сенімсіз болуы басқа да ерекшеліктерге
әкелуі мүмкін ересектердің нұсқауы бойынша, үлгі бойынша, шаблон бойынша
жасайды. Өз инциятивасын тудырмайды. Білімді меңгеру және іс-әрекетке
қабілетті болу деңгейі қалыптаспайды. Үлкенде баланың оқуына риза болмайды,
баланы одан сайын төмендете берсе, эмоцианалдық дисконфорд күшейе түседі.
Айналасының бәрінде сәтсіздіктер болады. Оқу іс-әрекеті кезінде жағымсыз
сәттер болады. Айналасындағылардың әсеріне сай іс-әрекет қорытындысы төмен
бағаланады. Бұл балаға жағымсыз әсер етеді. Бұл айналасын жағдайды және ата-
аналардың бағасын өзгерту арқылы басқаша өзгертуге болады. Баланың әрбір іс-
әрекетіне төмен баға бермей оған ұрыспай алаңдатушылықтың деңгейін
төмендеткен жағдайда баланың оқу тапсырмаларын орындауы кезінде біршама
жетістікке жетеді (25,26(.
ІІ-нұсқа – деманстративтік жеке бастың ерекшелігі айналасындағылардың
өзіне назар аудару және жетістікке қажеттілік деңгейінін жоғарлауымен
байланысты. Деманстративтіктін бастауы балаларға үлкендердің назарының
жетіспеушілігі бала өзін отбасында тастанды бала ретінде және өзін ешкім
жақсы көрмейтіндей сезінеді. Бірақта ата-аналар қанша жақсы көргенімен
балалар қанағаттанбайды. Гипертроферлік қажеттілік эмоцианалдық байланыста
туындайды.
Баланы қатты жақсы көргенде қиянқы бала емес керсінше тым ерке бала
болады. Мұндай бала мінез құлық ережесінің дағдыларын бұза отырып, өзінің
айтқанын орындатады. (Ештеңені сезбей қалмағанша ұрысқаны дұрыс үлкендердің
міндеті натация оқымай эмоцияналдық түрде ескерту жасап назарын жасаған
қылығына назар аудармай жазалау). Айталық, циркке баруды болғызбау. Бұл
үлкендер үшін қиынырақ. Алаңдатушылығы жоғары бала үшін негізгі мәселе
үлкендердің үнемі ұрысып отыруы. Ал демонстративті бала үшін мақтаудың
жетіспеушілігі.
ІІІ-нұсқа – шындықтан кету. Алаңдатушылықпен демонстративтік балаларда
сәйкес келген жағдайда бақыланады. Бұл балаларда өздеріне назар аударғанды
қажет етеді. Бірақта өздерінің алаңдаушылықтарына байланысты оны жасай
алмайды. Олар үлкендердің қойған талаптарынорындауға тырысады. Қажеттілікті
қанағаттандырылмағандықтан олар одан да пассивті болады. Оларға сонда да
қарым-қатынасқа түсу қиындатады. Үлкендердің балалардың белсенділігін
қолдаса сабақтағы жетістіктеріне назар аударатын болса балаларда
шығармашылықпен өздігімен ұйымдастыра біледі, дамуында түзету оңайға
түседі. Көптеген ата-аналар д-балаларының өтпелі жас кезеңін күтеді.
Кейбіреуінде балалық шағынан өтпелі кезеңі байқаусыз өте шығады, ал
кейбіреуінде біршама қиындықтар әкеледі. Тыныш тындайтын сабырлы бала бір
кезде бір уақытта кенет бала мазасыз айналасындағылармен жиі
келіспеушілікке ұшырайды. Мұғалімдер мен ата-аналардың жағымсыз реакциясын
тудырады. Олар жеткіншекті өздеріне қаратқысы келеді. Бұл дұрыс емес.
Керісінше баланы қатыгер қылдырады. Үлкендерден алшақтата түседі. Яғни ең
қорқыныштысы өзінің мен дегенін толықтай жоғалту немесе баланы
қабілетсіздендіреді. Қыз балалардың ерте дамуында бұл кезеңде алғашқы
махаббатты туындайды. Ата-аналар қарсы келіп түсінбесе жігіт қызды жақсы
көрмесе, онда қыз баланын жүрегіне жара салады. Әрі қарай өмірін құртып
жіберуі мүмкін ата-аналар қызынын әлі бала емес екенін, бірақ ересек адам
да емес екенін әрқашан ескеру керек. 13-14 жасында қыз баланың бойы өсіп,
фигурасы өзгеріп, қосымша белгілер пайда болғанда өзін ересек адам ретінде
есептеп, тәуелсіз және өздігімен болуға тырысады. Өтпелі кезеңнің
ерекшелігі баланың үлкендерге еліктеуі өзін ересек адам ретінде есептеуі
ересектредің бақылауларынан босағасы келуінен көрінеді. Ата-аналардың
махаббатымен қажетсінген олар өз беттерімен болғысы келеді. Олармен
құқықтары тең болса деп қатты ойлайды. Бұл жағдай екі жаққа да қиындық
әкеледі. Негізінен басты назар тәрбиеге байланысты. Ата-аналар
мүмкіндігінше өз баласынын есегендігінсезу керек. Соған қалыптасу керек.
Кіші мектеп жасынан кейін, жеткіншек шақ, қиын да күрделі болатын сияқты.
Бұл даму этапында біршама жылдамдықпен өтеді. Әсіресе жеке бастың қалыптасу
кезінде көптеген өзгерістер байқалады. Қарама-қарсы жақтары тырысу бір-
бірімен күресу мінездерінін қарама-қарсы келуін анықтай отырып баланын
есейгендік мінез-құлқы. Қарым-қатынас жасаудағы негізгі қиыншылық ата-
ананың сабағын бақылау кезінде, достарын таңдау кезінде және т.б. кездерде
келіспеушілік туындайды. Бала даму үшін жағымсыз жағдай қатаң бақылауға алу
және бақылаудың болмауы. Яғни жеткіншек өзін қараусыз сезініп білгенін
істейді(25, 26(.
Көптеген келтірілетін нұсқалар бар:
- ата-аналар балаларға не істеу керек екенін әрқашан нұсқап отырады;
- бала өз көзқарасын айтқысы келеді, бірақта ата-аналары
естімегенсіпөздері шешім қабылдайды;
- бала өз бетімен шешім қабылдайды, ата-ананың келісімі болу керек. Ата-
ана және бала шешім қабылдауға тең құқылы;
- шешімді бала жиі өзі қабылдайды. Бала шешімді ата-ананың шешімімен
бақыланады немесе керісінше.
Отбасы тәрбиесіндегі кең тараған жеке бас дамуынын және ата-ананың
жеткіншек арасындағы қарым-қатынас ерекшелігін анықтауға тоқталайық.
Демократтық ата-аналар мінез-құлықтағы өзбеттілік және уақытымен
жасайтын, тұрақтылықты бағалайды. Өз өмірінде олардың өз бетімен болу
құқығын олар өздері ұсынады. Баланы бақылап отыру, жылы жүзбен, мейірімді
көзқараспен қадағалау негізінен жеткіншекті сондай тітіркендіре қоймайды.
Нені жасайға болатынын немесе болмайтынын әрқашан айтқанынын тыңдайды.
Осындай қарым-қатынас жасау кезінде есеюдің қалыптасуында ешқандай
қиыншылықтар, уайым, келіспеушіліктерсіз болады (27, 28, 29, 30, 31(.
Аворитарлық ата-аналар жеткіншекке өздеріне бағынышты болуын талап
етеді, және өздері айтқан тапсырмаларын және не жасауға болмайтынын
балалардан түсіндіруін сұрайды. Бала өмірінің барлық сферасын қатаң түрде
бақылауға алады. Мұндай отбасындағы балалар еркін дамымайды, тіпті, ата-
аналарымен қарым-қатынасы бұзылады. Жеткінщектердің көбісі ата-аналары жиі
қақтығысқа ұшырап, келіспеушілікке әкеп соғады. Бірақ көбінесе авторитарлық
ата-аналардың балалары отбасындағы қарым-қатынасқа қабілетсіз болады және
өз-өзіне сенімсіз болып, өз бетімен ештеңе жасай алмайды.
Баламен қарым-қатынаста суық, ызғарлы түрде қадағалап, жоғары талап
қоятын болса жағдай қиындай түседі. Одан қиын ситуация – қатыгез және
немқұрайлы ата-аналар. Мұндай отбасындағы балалар адамдарға сенбейді, қарым-
қатынас жасауда қиындықтар кездеседі, сүйіспеншілік қажеттілігі бола тұрса
да өздері де қатыгез бола түседі.
Егер ата-аналарға бала тәрбиесі бәрі бір болса, қадағалау болмаса,
қамқорлық болмаса – бұндай отбасы тәрбиесінің жағымсыз нұсқасы.
Жеткіншектің не істегісі келеді соны жасатқызады, оның ісі ешкімді
қызықтырмайды. Мінез-құлқы мүлде өзгеріп, қадағалаусыз болады. Олар қанша
қисайып теріс қылық жасағанымен ата-аналардың қамқоршылықтарын қажет етеді.
Олар үлкендердің үлгісін көру керек, соған қарап мінез-құлқын бағдарлауға
болушы еді.
Шектен тыс қамқоршы болу – баланы шектен тыс күту, эмоцианалды түрде
қатынасқа түседі, баланы тым жақсы көреді - өз бетімен бала ештеңе жасай
алмайды. Құрбыларымен қарым-қатынасқа түсуі қиындық туғызады, бала өмірін
белсенді етіп өткізбейді.
Бала шамасы келмейтін іс-әрекет жасауда, ата-анасы одан жоғары талап
еткенде қиындықтар туындайды. Ата-аналармен жеткіншек жаста рухани жақындық
жетіспейді. Жеткіншек жасөспірім өзіне қажеттінің бәрін өзі шешкісі келеді,
басқалардың талаптарынан бас тартады, бүлік шығарады (31, 32,33, 34, 35,
36(.
1.3 Мүмкіншіліктері шектеулі балаларға деген қатынас әлеуметтік-
психологиялық мәселе ретінде
Психологиялық кеңес алуды керек ететін көптеген топтардың ішіндегі ең
азы – шектеулі мүмкіншіліктері бар балалардың ата-аналары.
Балалардың тыңдамаушылығы және қырсықтығы туралы шағымдар (әсіресе,
дағдарыс кезеңдерінде) мыналар: есте сақтамаушылық, ұқыпсыздық,
тәртіпсіздік, асықпаушылық, әлжуаздық, шыдамсыздық, еріншектік,
ұялмаушылық, өтірік айту (көбінесе оны балалық қиял деп ұғынады), бос
еркіндік – дұрысырақ, тәртібінің тұрақсыздығы болып табылады (37(.
Ата-аналар мәселелеріне ғана емес, айналадағы адамдарға да байланысты
бұл шағымдарды келесі топтарға біріктіруге болады:
1. Дамудың өсу қарқынын білмеу, тәрбиелік нұсқаманың және ұсыныстың
қателігі, әрдайым тіл алатын баланың нұсқамасы кең тарап, оның басқалардан
кереметтілігін көрсетіп тұратын баланың қоятын талаптарын көтермелеу кең
өріс алған. Осы орайда, баланың өсіп жетілуіне қажет жеке қабілеттері мен
ойнау әрекеттері бағаланбаған;
2. Ата-аналардың психологиялық мәселелері. Мысалы, әйелдің күйеуімен
ажырасуы көбінесе ұлына кері әсерін тигізетін терең келеңсіз жағдайларға
соқтырады. Бұл асыра сілтеген, немесе тіпті, ойдан шығарған жағдайларды
әйел оны әкесінен ауысқан тұқым қуалаушылық қасиет деп санайды;
3. Ата-аналардың жеке сипаттамалары: авторитарлық, өзімшілдік, толық
жетілмегендік, алаңдаушылық және т.б. – балалар мәселелерінеәкеліп
соқтырады. Бұл жағдайда, бала тәртібіне күдікпен қарау жобалау механизмімен
түсіндіріледі;
4. Ата-аналардың ұтымды үлес, күн тәртібі, бал тәртібіне шағым
түсірмейтін асыранды балаларды тәрбиелеу туралы ұсынымдарды қажет етуі.
Көптеген отбасылар мамандардан (психологтар, дефектологтар және т.б.)
көмек сұрағанда, дәрігердің ұсыныстарына ұқсас нақты жұмыс бағдарламасын
алғылары келеді. Олар әр ата-ананың өз кінәлары туралы бір мағыналы жауап
күтеді (немесе баланың тууы, өсуі немесе тәрбиеленуі жөнінде білетін
мамандардың, мекемелердің кінәсін тапқысы келеді), ал ең жақсысы – балалары
бірден айығатын рецепт іздейді. Ата-аналардың ойынша, олардан өз
балаларының өсуіне қатынасты еш нәрсе сұралынбайды. Бірақ олар көптеген
мәселелерді өздері шешетін болғандықтан қиналып қалады (37, 38, 39(.
Көп жағдайларға отбасының әлеуметтік-мәдени ерекшеліктері мен олардың
білімділік деңгейі әсер етеді. Қоғамның әртүрлі өкілдерінің кеңес алу
қатынастары әрқалай екені белгілі: білім деңгейі төмен адамдар маманданған
кеңесшілерге аса құрметпен қарайды да, ал өздеріне келгенде, сыпайы емес
бассыздық қарым-қатынасты қабылдай береді. Бірақ, қай жағдай болмасын, ата-
аналар мен кеңесшілердің қарым-қатынасын, кейін отбасы маманның айтуы
бойынша дұрыс шешім қабылдайтындай етіп ұйымдастыру керек. Кеңесшінің
көзқарасы, оның кеңес беру мәдениеті, ата-ананың баласының болашағын, ал
соңғы есепте - өз отбасының тағдырын шешудегі құқығын бұзбауы тиіс.
Жетілмей қалған баланың ата-анасымен жұмыс жүргізу. Мұндай баланың
тәртібі қисынға келмейтін болғандықтан, бұл жұмыс өте өзгеше болып
табылады. Оның жасаған іс-қимылдары үлкен адамның көзқарасымен алғанда да,
тіпті, бөтен адам тұрмақ өз жақындарына да түсініксіз болуы мүмкін.
Жетілмей қалған баланы түзету жұмысы, шын мәнінде, үлкен жігерлікті және
көп уақытты қажет етеді. Сол себептен, бірден нәтижеге жетпегендіктен, ата-
аналардың қолдары қағылып және беттері қайтып қалады. Сондықтан да оларға
баламен жұмыс істейтін, оның мінез-құлқын жақсы білетін және де істеген
қате әрекеттерінің себебін шешесіне, не әкесіне түсіндіре алатын үнемі
көмек беретін психолог немесе оқытушы қажет.
Көбінесе, жетілмеген бала маңайындағы басқа балаларды да, үлкендерді де
есепке алмай, жалғыз өзін ғана бар деп ұғынады. Тәрбиелеу мен оқытуға көп
күшін салушы ата-аналарға кері байланыс жасау үшін, баланың көңілі тоқ па,
жақындары тарапынан қосымша көмек керек пе және т.с.с. біліп тұрулары
керек. Алайда, бұл кері байланысты әрқашан жасап тұру мүмкін емес. Бұл
жағдайда, балаға ерекше көңілмен қарап, оның ішкі жан дүниесін, іс-
қимылдарын бақылап тұруды айту жөн. Кейде баланың айтқан бір сөзінен,
тіпті, бір дыбысынан, қозғалысынан оның ішкі уайымын, қажеттілігін,
қорқынышын білуге болады емес пе (10, 37, 39, 40(.
Балалар ұжымында бала өзін сенімді сезінуі үшін, балабақшаға немесе
сыныпқа ата-аналары немесе басқа туысқандары (әжесі, атасы) жиі-жиі қатысып
тұрғандары дұрыс. Мектептегі үзіліс кезінде олар баламен бірге болып,
сыныптастарымен байланысын реттеуге көмектесіп, немесе сабаққа олармен
бірге қатысуына да болады. Осындай жұмыс түрі ата-ана мен оқытушының
байланысын бекітіп, ой-өрісі дамып жетілмеген баламен қарым-қатынасын
күшейтеді.
Жетілмеген баланың ата-анасы оның керітартпа екенін, күн тәртібіндегі,
айналадағы, киіміндегі азғантай өзгерістер оны өзінен шығарып жіберетінін
әрдайым есте сақтаулары тиіс. Осы сияқты ушығулардан алшақ болу үшін,
балаға үйреншікті тәртіпті ұсынған жөн.
Дамудан кеш қалған бала үшін оның жанын тыныштандыратын және өзін
сенімді жасайтын отбасылық іс-шаралар өте тиімді. Мысалы, кезекпен келетін
келесі кешкі іс-қимылдар: кешкі серуен, шай ішу, бірлесіп кітап оқу, массаж-
қиын баланы төсек орнына жатқызып, тыныш ұйықтауын қамтамасыз етеді (39,
40(.
Жетілмеген баланы тәрбиелеудегінегізгі ережелер.
1. Баланың күн тәртібін сақтаңыз:
- балаға арналған күн тәртібін құрастырып жазып, оны көрнекті жерге іліп
қойыңыз.
2. Әр жағдайдағы баланың тәртіп таптаурынын қалыртастырыңыз:
- күнделікті іс жосықтарды нақты, бір уақытта және әрқашщан орындау –
киіну. Тамақтану, ұйқыға дайындалу және т.б.; киімге арнайы бір орынды
белгілеңіз, және де оларды ылғи да бір жолмен жинаңыз;
- ваннада айнаның алдына шомылуға керекті жабдықтарды қойып қоюға
болады;
- дайындалу немесе ойнау бұрышында ойыншықтар мен заттардың қалай
орналасуы керектігін сызып, іліп қоюға болады.
3. Балаға картамен, сызбамен және т.б. пайдалануды үйретіңіз (жұмыс
картасы – іс-қимылдардың кезегін салу, алгоритм, мысалы Серуенге қалай
жиналу);
- жұмыс картасын кезегімен оқып үйрену үшін бірқатар ойындар жүргізуге
болады.
4. Балаңыз өнер туындыларынан (музыкадан, театр және тағы басқаларынан)
әдемі әсер алуына тырысыңыз:
- бірлесіп музыка тыңдауды, теледидар көруді, циркке, музейге және т.б.
жерлерге баруды ұйымдастырыңыз.
Өзін ұстай алмайтын баланың ата-анасымен жұмыс.
Бұл балалардың ата-аналарымен жұмысты екі бағытта жүргізу орынды:
- шабуыл жасаудың шығу себептерін, оның өзіне және айналасындағыларға
қауіптілігін түсіндіру;
- баланы нәтижелі тәсілдерге үйрету. Егер баланың шешесі немесе әкесі
балаға түзету жұмыстарын жүргізу керек деп білсе, онда оған нәтиже беретін
тәсілдердіүйрету керек. Бұл жағдайда, ата-аналар дәрісті тыңдап қана
қоймай, балалар мен ата-аналардың қарым-қатынасы жөніндегі тренингтерге,
семинарларға, маңызды айтыстарға, қызықты ұйымдарға қатыса алады. Баланың
өзін жақсы ұстауына, тәртібін қадағалауына ата-ананың жігерлігі үлкен
кепілдік береді. Өкінішке орай, көптеген ата-аналар өзінің ашу-ызасын
басқара алмай қалады. Осындай тәрбиеден кейін олардың балаларының тәртібі
жақсы болатынына сенім жоқ. Төменде ата-аналардың ашу-ызасы балаларына кері
әсерін тигізбеу үшін пайдаланатын жалпы рецепттері көрсетілген (10, 11, 41,
42(.
1. Балаңыз өзін сізбен тыныш және сенімді ұстау үшін, онымен өзара қарым-
қатынасыңызды реттеңіз:
- өз балаңызды тыңдаңыз;
- онымен көп уақытты бірге өткізуге тырысыңыз;
- өз тәжірибеңізбен бөлісіңіз;
- өзіңіздің бала кезіңіз, балалық іс-әрекеттеріңіз, жеңістеріңіз бен
жеңілістеріңіз туралы әңгімелеңіз;
- егер жанұяда бірнеше бала болса, олардың бәріне жалпы ғана емес,
әрқайсысына бөлінбес жеке көңіл бөліңіз.
2. Тепе-теңдікті ұстай алмайтын күйіну кезіндегі минуттарда өзіңізге сақ
болғаныңыз жөн:
- өзіңіз бір қалыпқа түспегенше, баламен қатысты жұмыстарды қоя тұрыңыз;
- егер де бір жағдайға сіздің кірісуіңіз керек болса, теріс
қылықтарыңызды көрсетпей, балаға жайлап қараңыз;
- тітіркеніс кезінде балаға жақындамаңыз.
3. Егер көңіл-күйіңіз болмай тұрса, балалар бұл жағдайды білу қажет:
- балаларға өз сезімдеріңіз бен сұраныстарыңыз туралы тура айтыңыз:
Менің көңіл-күйім жоқ, қазір жалғыз болғым келеді. Басқа бөлмеге барып
ойнай қойшы немесе Жұмыстан қатты шаршап келдім. Біраз минуттан кейін
тынығып қаламын, ал қазір маған тиіспеші.
4. Егер де көңіл-күйіңіз болмай, не болмаса ашуланыптұрсаңыз, өзіңіздің
тыныштандыратын жағымды нәрсе жасаңыз: жылы ваннаға, душка түсу; шай ішу;
достарға телефон соғу; бетке арналған тыныштандырғыш маска жасау; диванда
жатып жай ғана демалу немесе сүйікті музыканы тыңдау.
5. Сіздің ашуыңызды шақыратын келеңсіз жағдайларды алдын-ала болжауға
және оны болдырмауға тырысыңыз:
- өзіңізге қымбат нәрселерді балаға ойнауға бермеңіз;
- өзіңізді тепе-теңдіктен шығаруға жол бермеңіз.
Жаман әсер боларын сезіп, өзіңізді сол жағдайдан ұстап қалыңыз (жағымды
нәрселерді ойлаған дұрыс).
6. Кейбір маңызды оқиғаларға алдын-ала дайындалған жөн. Мүмкін деген
жағдайларды қадағалап, баланы да дайындау керек:
- өз балаңыздың күші мен қабілеттерін байқыңыз;
- егер де бір жерге алғашқы сапармен бармақ болсаңыз (дәрігерге,
балабақшаға және т.б.) алдын-ала репитиция жасап алыңыз;
- егер бала қарны ашқан кезде мазасызданатын болса, ұзақ жолда қалай
тамақтандыратыныңызды ойластырып алыңыз.
Алаңдағыш баланың ата-анасымен жұмыс.
Осындай балалардың ата-аналары, көбінесе, олардан қолдарынан келмейтін
нәрселерді талап етеді. Кейде әке-шешелері өз жағдайларына қанағаттанбай,
жетпеген армандарына балаларын апарғылары келеді. Көтеріңкі талап қою басқа
да себептерге байланысты болуы мүмкін. Қоғамдағы жоғарғы игілікке қол
жеткізген ата-аналар, өз баласының жолы болмағыштығын көргілері келмей,
оны шамадан жоғары жұмыс істеуге итермелейді.
Кей жағдайда, үлкендердің талаптарына сай жұмыс істеуге шамасы келмеген
баланы қорқыныш билеп, олардың тосқандарын жасай алмай, өзін қор санайды.
Уақыт өте келе ол қолы қағылуға үйреніп, күнделікті жағдайларда да
қарсыласпай көне салады. Осыдан кейін, қандай да болмасын мәселелермен
жолыққысы келмейтін адам қалыптасады.
Кейбір ата-аналар, өз баласын кез келген нақты және әлсіз қауіп-қатерден
қорғауға тырысып, оны өмір қиыншылықтарына төзімсіз етіп қалыптастырады.
Осының бәрі баланың дұрыс өркендеуіне, шығармашылық қабілеттерінің жүзеге
асырылуына, үлкендермен және өз қатарларымен араласуына кедергі жасайды.
Ата-аналардың көбісі, өз іс-әрекеттерінің баланың мінез-құлқына әсер
ететінін біле бермейді. Бұл ата-аналармен түсіндіру шараларын жүргізіп,
оларға оқуға арнайы кітаптар ұсынып және оқытушылар мен психологтарға
жүгінуін талап ету керек (10, 11, 41, 42(.
Шын мәнінде, алаңдағыш балалардың ата-аналарының өздерінің де үрейлену
деңгейі жоғары келеді. Сондықтан да олар өзін төмен бағалауға бейім, және
өзіне де, өзқ істеріне де қанағаттанбайды. Мұндай адамдарға, ең алдымен,
өзін-өзі тәрбиелеу жұмысымен айналасу керек. Ол төмендегі өз бағасын
өзгертетін сегіз түрлі тәсілді үйреніп және оны өмірде қолданудан
басталады:
1. Өмірге айқын көзбен қарауға тырысыңыз
- ішкі диалог тек қана шынайы сөздерден тұратын болсын.
2. Егер сізде жағымсыз ойлар пайда болса, тез арада жағымдыларына
ауысуға тырысыңыз:
- адамдарға сіңірген еңбегіне қарай қарым-қатынас жасаңыз;
- әр адамның кемшіліктерін емес, жағымды жақтарын табуға тырысыңыз.
3. Өзіңізге құрметпен қараңыз:
- өзіңіздің адамгершілік қасиеттеріңізді жиынтығын жасаңыз;
- осындай қасиеттер сізде бар екеніне өзіңізді сендіріңіз.
4. Өзіңізге ұнамайтын қылықтардан арылуға тырысыңыз:
- айнаға жиі қарап: осыны өзгерту керек пе? – деген сұраққа жауап беріп
көріңіз;
- егер иә - десеңіз, онда кейінге қалдырмаңыз.
5. Өз бетіңізбен шешім қабылдауды бастаңыз:
- дұрыс немесе дұрыс емес шешімдер болмайтынын есте сақтаңыз;
- өзіңіз қабылданған шешімді сіз әрқашан мақұлдай және дәлелдей аласыз.
6. Сізге жағымды болған әсерлермен өзіңізді баурап алыңыз:
- сүйікті кіраптарыңызды, үнтаспаларыңызды сатып алыңыз;
- өзіңіздің әлсіз жерлеріңізді біліп, оны жақсы көріңіз.
7. Тәуекелге бел буыңыз:
- өзіңізге жауапкершілік жүктеңіз, алғашқы тәуекел үлесі көп болмауы
мүмкін.
8. Өз қалауыңыз бойынша сеніңіз: адамға, тағдырға, жағдайларға және
т.б.:
- өзіңізге ғана емес , үлкен мәні бар бір нәрсеге сену қиын мәселелерді
шешуге көмектесетін есте сақтаңыз;
- егер сіз болып жатқан оқиғаға еш әсер ете алмайтын болсаңыз, онда
шетке шыға тұрыңыз және жай ғана күтіңіз.
Алаңдауға бейім балалар көбінесе біреуді жақсы көріп, аймалауды қажет
ететін болғандықтан, үй жануарларын: мысықты, итті, ұядағы тышқанды немесе
тоты құсты ұстаған жөн. Сүйікті жануарларға бірлесіп қарау кезінде, ата-
анасы мен баланың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz