Абылай ханның ішкі саясаты
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
І ТАРАУ.
ХҮІІІ ҒАСЫРДЫҢ ОРТАСЫ - ХІХ ҒАСЫРДЫҢ БІРІНШІ ШИРЕГІНДЕГІ ОРТА ЖҮЗДЕГІ САЯСИ
ЖАҒДАЙ
1. Абылай ханның ішкі және сыртқы саясаты
2. ХҮІІІ ғасырдың 80-жылдары –1821 жылдардағы Орта Жүздегі саяси жағдай
І І ТАРАУ.
ОРТА ЖҮЗДЕГІ ХАН БИЛІГІН ЖОЮ
1. 1822 жылғы “Сібір қырғыздары туралы жарғы”
2. Орта Жүздегі патша реформаларына наразылық
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
XVIII-ХІХ ғасырлардағы Қазақстан тарихы алуан тағдырлы сипаттағы
оқиғаларға толы.
Ресей өзінің жаңа аумақтармен бірге көшпелі және отырықшы қанша халық
санына ие болғанын, олардың өмірінің экономикалық, саяси және құқықтық
жақтарының негізі мен ерекшеліктері қандай екенін және қазақ халқының
негізін құрайтын басқа да мәселелерді мықтап анықтап алуға тырысты
XVIII ғасырдың соңғы ширегінен бастап патша үкіметі Қазақстанда хан
билігін жойып, әкімшілік реформа жүргізуге ниеттенді. Бұл үрдіс әсіресе
1822— 1824 жылдары, Сібір қазақтары туралы жарғы мен Орынбор қазақтары
туралы жарғы бекітілген кезде ерекше белсенді жүргізілді, олар арқылы хан
билігі жойылып, Орта жүз және Ұлы жүздің бір бөлігі сыртқы округтерге
бөлінді, ал Кіші жүзде дистанциялық жүйе енгізілді. Қазақстан аумағының
ішкі отарға айналдырылуына қарай Ресей 1867—68 жылдардағы Уақытша ережелер
арқылы қазақтарды басқару және бағындыру жүйесін бір ізге келтірді
(Қазақстанның оңтүстігін жаулап алғаннан кейін). Әкімшілік өзгерістермен
бірге қазақтардың құқықтық және сот жүйесінде елеулі өзгерістер болды.
Қазақтардың дағдылы құқығының колданылу аясы күрт қысқарды, Ресей құқығы
басым мәнге ие болып, ол 1886, 1891 жылдардағы Ережелермен түпкілікті
баянды етілді. Өлкенің бүкіл жер қоры үстемдік етіп келген Шыңғыс ұрпақтары
хан-сұлтан тегінің қолынан алынып, Ресей империясының меншігіне көшті.
Диплом жұмысы екі тараудан, әр тарау екі мәселені қамтиды, әрине
кіріспе мен қорытынды болары сөзсіз.
Жұмыстың мазмұнындағы Орта жүздегі саяси жағдай тақырыптың мазмұнына
үйлеседі деп ойлаймын. Орта Жүзде хан билігін жоюға дейінгі саяси
үрдістерді танып-білу қажет. ХҮІІІ ғасырдың ортасы мен хан билігін жоюға
дейінгі кезеңді екі мәселеде баяндадым. Тақырыптың өзегі болатын 1822 жылғы
“Сібір қырғыздары туралы жарғы” өз алдына бір мәселе.
І ТАРАУ.
ХҮІІІ ҒАСЫРДЫҢ ОРТАСЫ - ХІХ ҒАСЫРДЫҢ БІРІНШІ ШИРЕГІНДЕГІ ОРТА ЖҮЗДЕГІ САЯСИ
ЖАҒДАЙ
1. Абылай ханның ішкі және сыртқы саясаты
XVI11 ғасырдың 70-жылдарының басында Қазақстанда жаңа жалпы казақ ханын
сайлауға барлық жағдайлар қалыптасты. Бірден-бір лайықты кандидатура
ықпалды Абылай сұлтан болатын, ол 1740 жылдың өзіндеақ, қазақ даласынын ең
беделді әміршісі болған еді. 1757 жылдың өзінде Цин империясымен ресми
жазысқан хаттарында ол өзін хан деп атаған. 1770 жылы әбден қартайған
Әбілмөмбет қайтыс болғаннан кейін Абылай Қазақ хандығының шын мәніндегі
бірден-бір билеушісіне айналды.
XVIII ғасырдын 60-жылдарының аяғына қарай Қазақ мемлекеті Абылайдың
белсенді сыртқы және ішкі саяси қызметі арқасында біршама мықты әрі
біртұтас мемлекетке айналды. 1770 жылы сұлтан қырғыз жерлеріне тағы бір
жорық жасады. Шату асуы арқылы Қызылсу және Шамси өзендерінің аңғарына
өтіп, қазақтар қырғыз жасақтарын ауыр жеңіліске ұшыратты. Көптеген
тұтқындар Орталық Қазақстанға көшіріліп, онда Абылайдың жеке вассалдары —
төленгіттері құқығымен қоныстандырылды. Ресей билігінен Жоңғарияға қашқан
еділ қалмақтарын талқандағаннан кейін сұлтанның беделі бұрынғысынан да арта
түсті. Ресейдің отаршыл өкімшілігі қазақтардан қалмақтардың қайтарылуына
жәрдем көрсетуді талап етті, алайда Абылайдың өз ойлағаны бар еді.
Сол кезде Абылай Қытай мен Ресейдің қолдауына қол жеткізуге тырысып,
халықаралық аренада белсенді әрекеттер жасады. 1768 жылдың өзінде-ақ ол цин
императорының өзін барлық қазақтар мен сұлтандардың бастығы деп тануына
қол жеткізген еді. Сонымен бірге 1769 жылдың аяғында ол Ресейден өзі үшін
10 мың адамдық армия бөлуді сұрап, оның орнына аманатқа өз балаларының
бірін ұсынды. Егер... бізге жау шабуыл жасаса, бізге бір сан (10 мың)
немесе кем дегенде мың немесе бес жүз адам көмек көрсетілетін болады. Ал
оның үстіне жоғарыда аталған бір сан әскер, менің тірі кезімде болсын
немесе менін балаларымның тірі кезінде болсын, былайша пайдаланылар еді:
алыстағы жаулар үшін — бір сан, жақындағылары үшін — мың, ал егер онша көп
болмаса — менің ішкі жауларыма қарсы — бес жүз.[1] Сол кезде Абылай өзінің
аманат баласын генерал етуді сұрады, аманаттар сұлтанның өз таңдауы бойынша
екі-үш жылдан соң алмастырылып отыратын. Әрине бұл талаптар ол кезенде іс
жүзінде орындалмайтын талаптар еді, мұны сұлтан жақсы түсінді. Бұл ретте
Абылай шекаралық әкімшілікке өзінің қытайлармен, түсініліп жүргеніндей,
әсте де онша жақын еместігін және Ресей протекторатынан әсте де бас
тартпақшы болып жүрмегендігін білдірген еді.
1771 жылы Абылайды жалпы қазақ ханы етіп сайлау үшін жағдай жасалды.
1771 жылдың күзінде ұзақ уақыт бойы ақылдасқаннан кейін барлық үш жүздің
өкілдері жана ханды сайлау үшін хандықтың ежелгі астанасы Түркістан
қаласына келді. Абылайға ықпалды жырау Бұқар Қалқаманұлы, Әбілпейіз және
Болат сұлтандар, Нұралы ханды қоспағанда, Кіші жүз қазақтарының
билеушілері,[2] Орта жүз бен ұлы жүздің өкілдері сөзсіз қолдау көрсетті.
Халық көп жиналған кезде қазақ дәстүрі бойынша Абылай ақ киізге көтеріліп,
үш жүздің ханы болып жарияланды. Ол оған (атақха) торғауыттарды жеңуі
арқылы және Әбілмәмбет қайтыс болғаннан кейін, барлық қырғыз-қазақ
ордаларының ғана емес, түркістандықтар мен ташкенттіктердің де сайлауы
арқылы ие болды.[3] Сөйтіп Абылай Қазақ хандығының бірлігін қалпына
келтіре алды.
Абылай ханның ішкі саясаты. Бүкіл халықтық мойындауға және үш жүздің
ханы атағына қарамастан, Абылайдың билігі шексіз билік болған жокқ.
Сұлтандардың едәуір бөлігі, әсіресе Барақ сұлтан мен Әбілмәмбет ханның
ұрпақтары Абылайды тақты заңсыз иеленді деп санады. Мәселен, Дайыр сұлтан
1781 жылы Орынбор губернаторына Абылай ханның кадір-қасиетін мүлде
әділетсіз иеленгенін, өзінің бала кезінде бауырларымен Түркістанда
болғанын, хандықтың барлық әділеттілік бойынша өзіне тиесілі екенін жазды.
Наймандардың билеушісі Әбілпейіз, иеліктері Обаған мен Есіл арасында
орналасқан Кұдайменде сұлтан тәуелсіз еді деуге болады. Түркістан мен
Сырдарияның ортаңғы ағысында билікті бөліскен Сәмекенің баласы Есім мен
Әбілмәмбеттің баласы Болат өздерін хан деп атай берді. Хан билігіне наразы
болған кейбір рубасылар оны тіпті әскери күшпен құлатуға да тырысты.
Дағдылы құқыкпен шектеулі Абылай, сұлтандар мен рубасылардың бетімен кетуін
ауыздықтауға ұмтылды. Абылайдың орасан зор беделі қазақтарды ханға
бағынышта ұстады. Абылай өзгерген сыртқы саяси жағдайда аман қалу үшін
Қазақ хандығының саяси жүйесін көбірек орталықтану жағына карай өзгерту
қажет екенін өте жақсы түсінді. Бұған жету үшін хан бірнеше бағытта әрекет
жасады.
Біріншіден, Абылай биліктің орталықтандырылуын нығайтуға ұмтылды. XVIII
ғасырдын бірінші ширегінде әрбір ру бірлестігі іс жүзінде автономиялы болды
жөне оларды өздерінің билері, рубасылары басқарды. Бұл жүйе жағдайында хан
көп жағынан билердің еркіне тәуелді болды және оның жекелеген рулар
деңгейінде шешім қабылдауға ықпал етуге үлкен мүмкіндіктері болмады. XVIII
ғасырдың 20—30-жылдарында бүл жүйе өзгере бастады, белгілі бір ру әскербасы
жөне саяси көшбасшы етіп шақырған сұлтандардың рөлі арта түсті. Абылай
жүздер мен үлкен бірлестіктерді басқаруға дәстүрлі қазақы кісілік рухы
негізінде бір орталық буындары элементтерін енгізуге ұмтылды. Ханның
көптеген балалары осындай билеушілер рөліне кірісті. 1774 жылы Әділ сұлтан
ұлы жүздің бір бөлігінін, билеушісі болып тағайындалды, оған арнап Абылай
Талас аңғарында қала салып, оған қаракалпақтарды қоныстандырды. Солтүстік-
шығыс Жетісуда оның басқа бір баласы Сүйік, Орталық Қазақстанда Қасым билік
етті. Орта жүзбен ұлы жүздің барлық дерлік жері ханның балалары арасында
бөлінді. Тек Кіші жүзде жөне Орта жүздін батыс бөлігінде Қайып ұрпактары,
Орталық Қазақстанның кейбір аудандарында -Барақтың ұрпақтары, ал Қытаймен
шекара өңіріне таяу жерлерде және Сырдарияда Әбілмәмбеттің ұрпақтары —
сұлтандар билік етті.
Орталык билікті күшейту үшін Абылай қолданған шаралардың екінші кешені
— бір тұлғаның қызметіне және оның тұлға ретіндегі қасиеттеріне сүйену.
Мәселен, дағдылы құқықтың дәстүрлі түсініктеріне қарамастан, Абылай хан
қылмыскерлерді өлім жазасына кесуге үкім шығару құқығын өзі алды. Бұл
міндет бұрын билер қазылығында ғана болатын. Билер кеңесі мен рубасы-
ақсақалдар съезінің құқықтары едәуір шектелді. Алайда дағдылы құқықтың
дәстүрлі болуы және басқарудың нақты тұтқаларындағы кемшілік Абылайға
хандықтың саяси жүйесіне реформаны ақырына дейін жүргізуге мүмкіндік
бермеді. Оның үстіне бүкіл басқару жүйесін соғыстар қиратып кетті деуге
болатын еді. Федерализм элементтері рулық басқару принциптерімен тығыз
ұштасып жатты, хан билігін бұрынғысынша билер мен сұлтандар едәуір дәрежеде
шектеп отырды. Мемлекеттік машинаның орнықтылығы түгелдей және толығымен
ханның өз беделіне, онын күрделі саяси проблемаларды шешу кезінде
ымыраластық таба білуіне байланысты болды.
Абылай ханның сыртқы саясаты. Абылайдың сыртқы саясаты да икемділігімен
және ымырашылдығымен сипатталды. Оның Ресей мен Қытай сияқты күшті
мемлекттермен қатынастарының Орта Азия мемлекеттерімен қатынастарынан
едәуір айырмашылығы болды. Отаршыл империялардың күш-қуатын өте жақсы
ұғынған хан, бір жағынан, Ресей протекторатын танудан бас тартпай, екінші
жағынан, өз иеліктерінде екі державаның да ықпалы күшеюіне жол бермей,
олармен қатынастарда барынша икемділдік көрсетуге тырысты. Қазақтар әуел
бастан-ақ екі жақтылықты ұстанды, — деді цин императоры өзінің 1779 жылғы
жарлығында, — ...Абылай бізге бағынған кезде Ресей Абылайдың өз боданы
екенін, сондықтан біздің оны өз бодандығымызға қабылдамауымыз керек екенін
мәлімдеп, наразылык жіберді. Біз сонда былай деп жауап қайтардық: Сіздер
Абылайды өз адамымыз дейсіздер. Егер сіздер оны жақсылап басқарсаңыздар, ол
ешбір жағдайда бізге бағынуға өтпеген болар еді... Ал сіздер, орыстар,
бұған қалай кедергі жасай аласыздар?.. Егер болашақта мұндай оқиға бола
қалса, сақтық жасау керек.[4] Бір жағынан, Абылай қытайдың өкімет
орындарын өзінің адалдығына үнемі иландырып отырды, екінші жағынан, ол
мәселені Ресей сарайына әлдеқайда ынталылықпен... ал қытай ханымен хат
жазысуды бір нөрсе үшін, оған бағынышты қырғыз-қайсақтарға қытайлардың
реніш көрсетіп, қысым жасамауы үшін жалғастырып отырған сияқты етіп
көрсетті.[5] Хан өз иеліктерін агрессияшыл көршілерінен осылайша
қауіпсіздендіріп қана қоймай, жекелеген пайда келтіруге де тырысты.
Мәселен, 1772 жылы ол Ресейден өзінің сыртқы және ішкі жауларына қарсы
күресу үшін тағы да әскер сұрады. Бұл орайда ол өзінің Қытаймен өзара
келісімі бар екенін былай деп хабарлады: Қай жақтан және Қандай да бір
патша бізге дұшпандық әрекет немесе арсыздық жасайтын болса, оған қарсы
тұратын болады және егер сол богдыханнан (Қытай императорынан) күш сұрасам,
ол менің талап етуім бойынша он мыңға деиін немесе жиырма мыңға дейін болса
да әскери адамдар берер еді....[6] Шынына келгенде, Абылайдың адалдығына
күмәнді Ресей де, Қытай да оған әскер бөлуден бас тартатын.
Ресейдің өкімет орындары Абылай ханды өзінің ықпал өрісінде ұстауға
ұмтылды, сондықтан да 1777 жылы хан жазбаша өтініш жасаған жағдайда оның
хан атағын тануға әзір екенін ресми түрде хабарлады. Мұндай дипломатиялық
қадам өзінің сыртқы саяси аренадағы беделін нығайта түсетінін түсінген
Абылай Петербургке өзінің баласы Тоғым бастаған елшілік жіберді. 1778 жылы
ғана II Екатерина оны хан деп және Орта жүздің ғана ханы деп бекіту туралы
грамотаға қол койып, оның Кіші жүз бен ұлы жүзге билігін танығысы келмеді.
Бұған ызаланған Абылай Орынборда, Троицкіде, тіпті Петропавлда да ант
беруден бас тартты. Отаршылдық өкімет орындары хан ордасына шенеунік
жіберуге де келісті, алайда хан мен өз дәрежеме халыктың сайлауымен
әлдеқашан-ақ бекітілгенмін деп мәлімдеп, ант беруден үзілді-кесілді бас
тартты.[7] Ханның мұндай мінез көрсетуін оның 1773—75 жылдардағы Пугачевтің
көтерілісінен кейін Ресей империясының күш-қуатына шүбәлана қарауымен
түсіндіруге болады, ал ол көтерілістің барысында Абылай жалған атақ
жамылушыны қолдап, тіпті онымен бірлесе отырып орыс бекіністеріне шабуыл
жасауға да ниеттенген еді.[8] Ханға ықпалын мүлдем жоғалтудан қорқып,
Ресейдің өкімет орындары 1779 жылы оған 300 сом және 200 пұт ұн мөлшерінде
жыл сайынғы жалақы тағайындады,[9] бірақ, 70-жылдардың аяғына қарай Абылай
Ресеймен қандай да болсын қатынастарының бәрін мүлде үзді.
Абылайдын оңтүстіктегі көршілерімен қатынастары басқаша болды. Абылайдың
күш салуы арқасында қайтадан қазақ аймағына айналған Жетісуда қырғыздармен
қақтығыстары жалғаса берді жөне Абылай оларға қарсы ара-тұра жорықтар жасап
тұрды. 1774 және 1779 жылдары сондай жорықтар жасалды. Соңғысы қырғыз
руларының бір бөлігінің Қазақ хандығына бағынуына жеткізді. Ташкентпен және
Ходжентпен соғыста Сайрам, Шымкент, Созақ және Ташкент қазақтарға
қайтарылды. Сонымен Абылай ханның XVIII ғасырдың 70-жылдарындағы сыртқы
саяси қызметі Қазақ мемлекетінің бірлігін уакытша қалпына келтіруге, онын
халықаралық аренадағы жағдайының нығаюына жеткізді.
Абылайға дейін де, одан кейін де бірде-бір қазақ ханының мұндай шексіз
билігі болған емес. Бұл ең алдымен оның билігінің сөзсіз құдіреттілік
сипатына байланысты еді. Ш. Уәлиханов былай деді: құрмет (ханға) әлдебір
мистикалык сипатта болды... Бұл хан уақыт қастерлі еткен еркін
женілдіктерге қарсы рақымсыздықпен әрекет ете отырып, өз әрекеттеріне
ұрпақтары оны әулие деп санайтындай сипат бере білді.[10] Көреген саясатшы
және шебер дипломат Абылай өзіне ергендердің сүйіспеншілігіне және
қарсыластарының құрметіне лайық бола білді. Бұған ханның жеке қасиеттері де
едәуір дөрежеде себепші болды. Текті әулеттен шыққанына қарамастан, балалық
шағында оның бақташы да, түйеші де болуына, жоңғарларға қарсы соғысқа
қатардағы жасақшы ретінде қатысуына және шайқаста батыр атағын алуына тура
келді. Абылай мұсылманша жақсы сауатты болды, оқып, жаза білді. Ол сирек
кездесетін саясатшы, тамаша қолбасшы және дипломат болды. Дегенмен де, ол
тарих көшін өзгерте де, көшпелі өркениеттің бұрыңғы күш-қуатын қайтадан
қалпына келтіреде алмады. Ол қайта түлеткен біртұтас Қзақ хандығы ханның
өзі қанша өмір сүрсе, сонша өмір сүрді. 1781 жылы шамамен 70 жасында Абылай
Ташкенттен Түркістанға келе жатқанда дүние салып, Қожа Ахмет Йасауи
кесенесіне жерленді.
2. ХҮІІІ ғасырдың 80-жылдары –1821 жылдардағы Орта Жүздегі
саяси жағдай
Абылай хан қайтыс болғаннан кейін Орта жүз бен Ұлы жүз аумағында ұзаққа
созылған саяси дағдарыс басталады, ол ақыр аяғында Қазақ хандығы саяси
жүйесінің ыдырауына және оның өз тәуелсіздігінен айырылуына әкеп соқты.
Бұл кезеңде Шаруалар соғысының сұмдықтарын бастан кешірген, Батыс
Еуропада да, Қара теңізде де өз жағдайын нығайтып алған Ресей империясы
едәуір күшейеді. 1768—1774 жылдардағы орыс-түрік соғысының барысында Ресей
әскерлері Қырым мен ноғай даласын басып алды, ал 1783 жылы Қырым хандығы
тіршілік етуін тоқтатты. Ресей Алтын Орданың мұрасына және Еуразияның
барлық халықтары арасындағы басты рөлге жеке-дара дәмелене бастады. Бұл
Ресейдің Орталық Азияға, соның ішіндегі Қазақстанға экспансияшылдық
саясатын жеңілдетті.
1781 жылы Абылай хан қайтыс болғаннан кейін күздігүні қазақ
қоныстарында оның үлкен баласы Уәлиді хан жариялауға дайындық басталды.
Онан басқа хан атағынан Барақ сұлтанның баласы, Абылайдың қызын алған,
Орталық Қазақстандағы көптеген руларды басқарып келген Дайыр және Кіші жүз
ханы Батырдың баласы, ол да Абылайдын күйеу баласы Құдайменде сұлтан
дәмеленді. Соңғысы Обаған мен Есіл арасындағы үлесті басқарды. Оңтүстік
Казақстанда Әбілмәмбет ханның баласы Болат сұлтан мен Шахмұхамедтің
(Сәмеке) баласы Есім сұлтан ықпалды болды, олар Сырдариядағы қалаларды
иеленді. Солтүстік-шығыс Жетісуда Әбілмөмбеттің басқа бір баласы, әбден
картайған Әбілпейіз сұлтан билік етті. Орта жүз бен ұлы жүздің басқа
жерлерінің бәрі Абылайдын балаларына бөліп берілген еді. Нақ солардың
қолдауы мен әкелерінің даусыз беделі Уөли сұлтанның таққа басқа
үміткерлерді жеңуін қамтамасыз етті.
1771 жылдың қарашасында хан жариялаудың ресми рәсіміне қазақ даласына
Цин империясының елшілігі келді. Бастапқыда бұл рөсімді Көкшетаудағы хан
ордасында өткізу жоспарланған еді, алайда кейіннен қытай елшілігімен
кездесетін орын шығысқа ауыстырылды. 1781 жылдың желтоқсанында Ханбаба
сұлтанның ауылында Уәли цин елшілерінің, сұлтандардын қатысуымен хан
жарияланып, ақ киізге көтерілді. Сол жерде Абылайға ас берілді, Орта жүздің
жаңа ханына көп сыйлықтар, сонын ішінде алтын жалатқан тақ, күміс ыдыс-аяқ,
көп мөлшерде жібек маталар мен қағаз ақша тарту етілді. Уәли сұлтанды ақ
киізге отырғызып, сонымен көтеріп, хан болуымен кұттықтады, — деп
хабарлады Сұлтанмүхамед сұлтан Сібір бекіністі шебі 272 әскерлерінің
командашысы генерал-майор Н. Г. Огаревке.[11] Сайлау рәсіміне әр түрлі
қазақ руларының бес жүздей өкілі қатысты, соның ішінде орыс елшісі Чучалов
та болды. 1782 жылдың басында Уәли Петропавл бекінісіне барып, Ресейге
адалдыққа ресми түрде ант берді және оны Ресей әкімшілігі таныды.
Уәлидің бір мезгілде Ресейге де, Қытайға да ант беруінің өзі-ақ оның
әкесінің саясатын жалғастыруға ұмтылғанын көрсетеді. Бір жағынан, ол II
Екатеринаға: Тірі тұрған кезімде, өз күшім жеткенше, ұлы мәртебелі Сізге
қызмет етуімді жалғастыра беремін, — деп мә-лімдеді.[12] Екінші жағынан,
хан аратұра Пекинге өз елшілерін жіберіп, цин императорын өзінің адалдығына
сендіріп отырды. Дегенмен де, оның билігі Абылай ханның қолында болғанындай
абсолютті билік болған жоқ. 80-жылдардың басында қаракесек және төртуыл
руларында Барақ сұлтанның баласы Дайыр хан болып жарияланды. Оны Нұра
өзенінің бойында арғын руларын басқарған Бөкей сұлтан қолдады. Уәлидің өзі
менде Қарауыл және Атығай сияқты шағын ғана екі болыс жағдайында күш көп
емес, ал үлкен болыстар... атап айтқанда: өздерінде атақты сұлтандары бар
Төртуыл, Қаракесек, Алтай және Найман болыстары, ал олардан менің ешқандай
кәсіпте үмітім жок, өйткені олар мені амалын тауып тыңдамай кетуі мүмкін
деп білді.[13]
1783 жылы қазақтарда тағы бір хан болды, ол Барақ сұлтанның баласы,
Әбілпейіз сүлтан қайтыс болғаннан кейін найманның қаракерей руы хан етіп
жарялаған және Қытай императоры сол құрметте таныған Ханқожа деп саналды.
Бірақ бұл жылы Ханқожаның хан атағы жайында әлі сөз бола қоймаған еді.
Сен, Ханқожа, Әбілпейіздің үлкен баласысың, саған өз әкеңнің мұраға калған
ван (яғни, кінәз) атағын рақымдылықпен береміз, делінген император Цянь-
лунның грамотасында.[14]
Дегенмен Ханқожа 1799 жылы өзі қайтыс болғанға дейін хан деп атала
берді. Деректемелерде Абылай қайтыс болғаннан кейін тәуелсіз болған және
1798 жылы Ташкентті, Түркістанды және басқа қалаларды Жүніс қожаның басып
алуы салдарынан биліктен айырылған Болат хан мен Есім ханның есімдері де
айтылады.
Дайыр хан 1786 жылы өлді, оның інісі Бөкей сайлануға қол жеткізе алмай,
өз иеліктеріне сұлтан атағымен билік ете берді. Сонымен XVIII ғасырдың
аяғында Орта жүзде екі хан — Уәли мен Ханқожа қалды.
Уәли ханның ішкі саясатын шекаралық шепке жақын жерде көшіп жүретін
сұлтандар мен ақсақалдардың бір бөлігінің орыстарды жақтайтын пиғылдары да
қиындата түсті. Соңғылары патша әкімшілігіне ханның озбырлығы мен қысым
көрсетуіне жиі шағым жасайтын. Нәтижесінде шекарада тұратын қазақтар орыс
иеліктеріне көшіп кетіп отырды. Мәселен, 1789 жылы Болат сұлтанның баласы
Тоғым сұлтан Орта жүздің өзіне бағынатын ауылдарымен Өскемен бекінісіне
қамқорлық көрсету туралы өтініш жасап, қоныстану үшін Ертістен жер алды.
Солай бола тұрса да, 1796 жылдың өзінде орыс елшісі Телятников оны
Түркістан түбінде кездестірген. 1795 жылдың қаңтарында тағыда екі сұлтан
мен 19 ақсақал өздерінің қоныстарын тікелей Ресейдің басқаруына қабылдауды
сұрап өтініш жасады. Бөкей және Құдайменде сұлтандар ашықтан-ашық Ресейге
бүйрегі бұратын көзқарас ұстанды. 90-жылдардың басында Уәли Оңтүстік
Қазақстанға бақылау жасаудан айырылады және Жетісудың өз бауырлары Сүйік
және Әділ сұлтандар билік еткен бөліктерінде ғана оның билігі сақталып
қалады. Ханның 1785 жылғы қырғыздармен соғысы осы аймақтағы тағы бір сәтсіз
сыртқы саяси әрекеті болды.
Қазақтар мен қырғыздар арасындағы әсіресе Абылай хан қайтыс болғаннан
кейін жиілей түскен бір-біріне шабуыл жасап, мал айдап әкету Уәлиді
қырғыздарға қарсы өз інілері Шыңғыс пен Қасым бастаған әскер жіберуге
мәжбүр етті. Барлау жасаған Қасым тұтқынға алынды, бірақ келіссөздерден
кейін босатып жіберілді. Дегенмен соғыс тоқтатылмады. Тыз сұлтан мен
Бердіқожа старшын жеке қолымен қырғыздарға шабуыл жасады. Тыз да
талқандалып, тұтқынға түсірілді, тек Бердіқожа ғана 1786 жылы қырғыздарды
талқандаудың сәтін түсірді. Келесі жылы ол да тұтқынға түсіп, өлтірілді.
Оның інілері мен балалары қырғыз қоныстарына сәтті шабуыл жасағанына
қарамастан, жанжал бітпей, шапқыншылық жалғастырыла берді.
Уәлидің Цин империясымен қатынастары неғүрлым тұрақты болды.
Қытайлардың Ресейге қарсы жоспарланып жатқан соғысына қатысудан оның 1785
жылы бас тартқанына қарамастан, үнемі елшіліктер алмасып отырды, 1789 жылы
Уәлидің өкілдері Бопы мен Әділ сұлтан императордың 80 жылдығына байланысты
Пекиндегі салтанаттарға қатысты, ол 1800 жылы ханның өтініші бойынша
имератор Цзяцин Ғаббас сұлтанды Уәлидің мирасқоры деп ресми түрде таныды.
Хан циндердің көмегімен қазақтарда қолданылып жүрген саяси жүйені өзгертіп,
сайланбалы биліктің орнына мұраға қалдырылатын билік орнатуға тырысты,
алайда оның бұл идеясы нақты орындалмаған күйінде қалды. Ғаббас Уәлидің
тірі кезінде өлді, онын басқа балалары не жас болды, не айтарлықтай беделі
болмады. Хан билігінің әлсіреуі Орталық Қазақстан қазақтарының 1816 жылы
Бөкейді өз билеушілері деп жариялауына әкеп соқты, оны орыс үкіметі ресми
түрде танып, сол арқылы У әлидің Орта жүзге ықпалын әлсіретуге тырысты.
1817 жылы Солтүстік-батыс Қазақстанда тағы екі хан пайда болды. Тобыл және
Аят алқаптарында көшіп жүретін қыпшақ руының қазақтары Қайып ханның ұрпағы,
ықпалды сұлтан Жантөрені, Торғайдағы, Тобыл мен Обағандағы арғын қауымдары
оның туысы Құдайменде сұлтанның баласы Жұмажанды хан етіп жариялады. 1819
жылы, Бөкей хан қайтыс болғаннан кейін, оның орнына Шыңғыс сайланды, алайда
оның Нұраның жоғарғы ағыстары мен Қарқаралы және Кент тауларының
төңірегінде көшіп жүретін бірнеше қауымдарға ғана билігі жүрді. Сонымен XIX
ғасырдың бірінші ширегінде Орта жүзде Уәлиден басқа оның билігіне таласқан
тағы да үш хан болды. Уәли өзінің баласы Ғүбайдолла сұлтанды мирасқоры деп
жариялап, 1821 жылы қайтыс болды.
Уәли хан мен оның бақталастары билік етуінің негізгі қорытындысы Қазақ
хандығының жалпы әлсіреуі еді. Басқарудың үлестік жүйесіне көшу - сүлтандар
ықпалынын өсуіне, ал XVIII ғасырдың аяғы — XIX ғасырдын басында орталық
биліктің бөлшектенуі іріткі салу сарынның күшеюіне және мемлекеттің іс
жүзінде ыдырауына әкеп соқты. Ресей шекаралық шебіне жақын маңда көшіп
жүретін руларды басқарған көптеген сұлтандар мен ақсақалдар орыстың өкімет
орындарынан қолдау іздеп, Уәли ханды орағытып өтіп, олармен белсенді
байланыстарды жолға қойды. Рубасылар шендерге, сыйлықтарға, олардың қазақ
қауымдарына билігін қолдау мен нығайтуға берілген уәделерге айырбастап,
Ресейге адалдыққа ант берді. Нақ осы жағдай XIX ғасырдың 20-жылдарында
Ресейдің Орта жүзде хан билігін жоюға әрекет жасауына және қазақтарды
тәуелсіздігінен айырып, Қазақстанды Ресей империясының бір бөлігіне
айналдыратын әкімшілік реформалар жүргізуіне мүмкіндік берді.
Ресейдің Орта жүздегі XVIII ғасырдың аяғы — XIX ғасырдың басындағы
саясаты. Абылай хан қайтыс болғаннан кейін Ресейдің Орта жүз жеріне
неғүрлым белсенді түрде енуіне жағдай қалыптасты. Сұлтандар мен
рубасылардың Уәли ханның үстінен шекаралық әкімшілікке жасаған шағымдары
Солтүстік және Шығыс Қазақстанның аумағын империя кұрамына қосу үшін
қолайлы сылтау ретінде пайдаланылды. Ол ол ма, үкімет мұндай жолданымдар
мен өтініштерді көтермелеуді, рубасыларды марапаттау, сыйлықтар мен шен
беру арқылы сатып алуды ұсынды. Қазақтарды егіншілікке, шөп шабуға және
солардың салдары ретінде отырықшылыкқа тарту жоспарланды. Бұл оларды
жақсырақ бақылауға және дала халқын ішкі губерниялардың тұрғындарына
жақындатуға мүмкіндік беретін еді. XVIII ғасырдың аяғында аймақта Ресей
билігін орнықтыру жөніндегі шаралар көзделетін бірқатар жобалар пайда
болады. XVIII ғасырдың 90-жылдарының орта шенінде әзірленген Я. Боувердің
жобасына сәйкес, саяси және экономикалық сипаттағы өзгерістердің тұтас
кешені көзделген. Біріншіден, Уәли ханның жанынан екі алқадан тұратын
Ақсақалдар кеңесін құру жорамалданды. Бас сот алқасы Петропавл бекінісінде,
екіншісі — хан ордасы жанында болуға тиіс еді. Сонымен бірге әрбір руда
билердің ауызша соты кұрылмақшы болды. Ең маңызды істер екінші алқада
қаралып, оның шешімін Петропавлда бекіту қарастырылды. Сөйтіп қазақтардың
сот жүйесі шекаралықөкімет орындарының бақылауында болар еді. Екіншіден,
Петропавл бекінісінде қазақ балаларына арналған мектеп және қазақ
болыстарында мешіттер ашып, оларға Ресей бодандарынан молдалар тағайындау
көзделді. Осы шаралар арқылы Ресей әкімшілігі қазақтардың рухани өмірін
бақылауға алуды жоспарлады. XIX ғасырдың басында Омбы мен Семейде қазақ
балаларын орысша сауат ашуға оқытуға арналған мектептер ашылды. Бұл оқу
орындары негізінен отаршылдық аппарат үшін қызметкерлер даярлады.
XVIII ғасырдың аяғы — XIX ғасырдың басында шекара өңіріндегі қазақтарды
тікелей басқаруды ұйымдастыру жөнінде шаралар қолданылды. 1798 жылы Орта
жүз руларына Ресей бодандығын қабылдауының өтеміне Ертіс алқабынан жер
бөлінді. XIX ғасырдың басында Томск губерниясының Бийск және Тюкалинск
округтерінде — 32,1 мың қазақ, Тобыл губерниясының Есіл және Қорған
округтерінде - 19,8 мың, Омбы округінде - 10 мың, Петропавлда — 23,6 мың,
Семейде — 32,5 мың, Өскеменде — 9,8 мың, Сібір шебінің дистанцияларында
11,4 мың адам тұрды. Ресейдің тікелей бодандығында Орта жүздің барлығы 140
мыңнан астам қазағы болды.
XIX ғасырдың басында шекаралық өкімет орындары әскери-барлау сипатында
бірқатар шаралар қолданды. 1815 жылы Усть-Уйск бекінісінен Торғайдың
жоғарғы ағысына подполковник Феофилатьевтің бастауымен 1617 адамнан, соның
ішінде 330 казактан, 1080-нен астам башқұрттан, екі зеңбірегі бар 100 жаяу
әскерден тұратын экспедиция жіберілді. Бұл экспедицияның басты мақсаты
қорғасын рудасы кеніштерін зерттеу жөне оларға апаратын колайлы Жолдарды
барлау еді. 1816жылы Ертіс шебінен И. Шангиннің басқаруымен 200 адамнан
тұратын осындай экспедиция және Пресногорьков бекінісінен 150 казактан
тұратын Ф. Набоковтың отряды жіберілді. Бұл экспедициялар ғылыми және
барлау мақсаттарына қоса, Ресей империясының әскери күші мен орыс
әскерлерінің Қазақстанның кез келген нүктесіне жету мүмкіндігін де
көрсетті.
Көріп отырғанымыздай, XIX ғасырдың басында Ресейдің Орта жүздегі
саясаты неғұрлым белсенді бола түскен. Мұны Уәли хан билік еткен кезде
Қазақ хандығының әлсіреуі, сондай-ақ Ресей империясының аймаққа ыкпалының
күшеюі туғызған еді. Отаршылдық өкімет орындарының барлық шаралары
Солтүстік және Шығыс Қазақстанды империя құрамына қосуға негіз дайындау
мақсатын көздеді.
І І ТАРАУ.
ОРТА ЖҮЗДЕГІ ХАН БИЛІГІН ЖОЮ
1. 1822 жылғы “Сібір қырғыздары туралы жарғы”
Россия империясы құрамына Қазақстанның қосылуы аяқталған жағдайда оның
орналасқан геосаяси жағдайы әскери жағынан алғанда әлсіз Қоқан және Хиуа
хандықтарын таптап тастап, бірінші отаршыл империя - Англияның Шығыс
Түркістан ауданына енуін жоққа шығаруға мүмкіндік беретін еді, ал бұған
Қазақ өлкесі кедергі болып қала берген. 1820 жылғы Қазақ даласы әскери-
топографиялық жағынан суреттелетін журналдан мыналарды оқуға болады: ұлы
Петр орыстардың белсенді саудасын кеңейтуге ұмтылып және өзі дүниеге
кеңінен қарай келіп, Үндістанға көз тоқтатты: екі жақты қатынастарды
түбірінен өзгерткісі келген ол сауда қатынастарын кеңейтуді ғана ойлап
қоймай, Хиуа, ал содан соң Бұхара билеушілерін, сондай-ақ өзі алтынға бай
құм табуға үміттенген Яркеть қаласын (қазіргі Жаркент қаласы) өз билігіне
бағындыру мақсатымен стратегиялық қадам жасауға бел байлады. Ресей
империясының экономикалық мүдделері, Петербургтің ғаламат саяси
жоспарларымен қатар, патшаның стратегиялық болжамдарын ұстана отырып, оның
Ортал Азияның түкпіріне қарай біртіндеп ілгерілеуін тездете түсті.
Жоғарыда атап өтілген мән-жайлармен қоса, үкіметтің оңтүстік-шығыс
Қазақстанныңсол кезге қарай саяси оқшаулығын сақтап қалған шекаралық
аудандары отарлық басып алу және байырғы халықтың ғасырлар бойы ірге тепкен
орындарынан ашықтан-ашық ығыстырылып шығарылуы себепті қытай жағына ауып
түсіп, боғдыханның бодандығын қабылдауы мүмкін деген қауіптері де хандық
институтының жойылуын тездетті. Бұл жөнінде белгілі тарихшы Н. Г. Аполлова
кезінде жазған: Орыс үкіметі, - деп атап өтті ол, - өзінің құбылмалы
бодандарының (казақтардың) дипломатиялық байланыстарын бақылай отырып,
олардың басқа бодандыққа ауысу мүмкіндіктерін барлық амалдармен болғызбауға
тырысты.[15]
1781 жылы Абылайдың қайтыс болуы, оның толып жатқан ұрпақтары
арасындағы кикілжіңдер хан билігін әлсіретті. Ол былай тұрсын, 1795 жылы
екі сұлтан, 19 ақсақал және 122360 қазақ императрица II Екатеринаның атына
Уәлиді хан тағынан тайдыру туралы өтініш жіберді. Үкімет ол кезде хан
билігін жою жөн емес деп тапты, алайда оны әлсірету мақсатымен біраз
кейініректе Орта жүзде бақуатты Уәлимен қатар екінші хан етіп Бөкей
сұлтанды тағайындады.
1810 жылғы 27 желтоқсанда Сібір әкімшілігі бодандыққа ант беруді
әзірлеп, Есіл, Верхнеиртышск, Алтай шептерінің барлық бекіністеріне
жіберді. Ол Ресей бодандығын қабылдаған қазақтарды Ресейге бағдар алуды
катаң ұстануға міндеттеді және ант бұзушылық үшін қатаң жазалау көзделді.
Мұндай пәрмендер Орта жүздегі жағдайды, керісінше, шиеленістіре түсті және
біршама тыныштыққа қарамастан, ең көреген сұлтандар, билер, ақсақалдар,
көптеген қазақ ауылдары төніп келе жатқан қауіпті сезініп, бөтен елдерге
әсіресе Шыңжаңға қашып, Орта Азия иеліктері шегіне көшіп кетті.[16]
Петербург сарайы аңысын аңдап, қос билеуші Бөкей мен Уәлиді қан төкпей
орындарынан алуға сылтау іздеді. Олардың екеуінде де кең-байтақ өлкені
басқаруға қажетті амалдары болмады. Ресей бөліп ал да, билей бер саясатын
жүргізіп, оларды бір-біріне айдап салды, сөйтіп кедейленген өркөкірек
хандармен өздерінің байлығы жөнінен бақталас ауқатты сұлтандарды өз жағына
тартып отырды. Табындарында 8-9 немесе тіпті 10 мың жылқысы, 400—500
түйесі, 20 мыңға тарта қойы бар қазақтар, мейлінше бай мал иеленуші —
сұлтандардың жағдайын көрсетеді. Байлық саяси салмақ берді, басқа ру
ауылдарының жеріне жиі көшуден күйзелген, бекіністердің әскери қызметінің
жандана түсуі және құнарлы аудандарға қазақ контингентінің қоныстандырылуы
салдарынан меншіктері мен жер алаптарынан айырылған адамдарды өзіне
тартатын құдіреті күшті қасиеттері бар деуге болатын. Оның үстіне қазақ
даласының орталық губерниялар мен үкіметтік мекемелерден едәуір алыстығы,
сол кезде-ақ империя құрамына енген Солтүстік-шығыс Қазақстанның орасан кең
аудандары бағынышты болған Батыс Сібір әкімшілігінің әскери-шенеуніктер
сословиесін қамтыған сыбайлас жемқорлык, басқа да жергілікті бұратаналар
сияқты, оларды да жергілікті отаршылдық өкімет орындары мен тойымсыз
шенеуніктердің бақылау дегенді білмейтін дерлік билігіне берді.
Ресейдің әкімшілік-аумақтық басқару нысанына жақын басқару нысанының
болмауы, Шыңғыс ұрпактарының хан билігінің сақталуы үкіметтің іс-қимылын
әлдеқалай тежеп отырды. 1817 жылы — Бөкей хан, ал екі жылдан соң Уәли
қайтыс болды. Петербург бір жақты қадамға — Орта жүзде енді хан
тағайындамауға және оның үстіне оларды Бүкіл әлемді ұлы тітіркентушінің —
Шыңғыс-ханның заманына барып тірелетін ертедегі ғүрып бойынша сайламауға
бел байлады.
Ресей билігі таралған аудандар жоғарғы билеушісіз қалып, нақты биліктің
қандай нысаны да болмаған ерсі жағдай орын алды. Хандық ықпалды
сұлтандармен көзбе-көз келіспей немесе алдын ала келіссөз жүргізілмей, іс
жүзінде жоғарғы жақтан жойып жіберілді.
Жаңа реформаны әзірлеуді патша сол жылдардағы белгілі либералдық
пиғылдағы қайраткер, өз дәуірінің аса білімді тұлғаларының бірі граф М. М.
Сперанскийге жүктеді. Оның сан қырлы қызметінің өзегі Орта жүзде дәстүрлі
хан мемлекеттілігін жойған жаңа заң актілерін енгізу болды.
Аз зерттелген аудандарды неғұрлым толық зерттеу және жинақтап көрсету
үшін М. М. Сперанский Сібір жерлерін мәлім етуді ұсынды.
Бұл жазбаны жасауға болашақ декабрист Г. С. Батюшков белсене қатысты.
Сонымен бірге ол Сібірді басқару туралы заң жобаларына бірқатар қосымша,
түсіндірмелік бөлімдер: құрғақтағы жол қатынастары, этаптар құру, жер
аударылған бұратаналар, Орта Орда даласына орыс билігін тарату
бөлімдерін әзірледі. Бұл жаңалықтар сақталып қалған жергілікті басқару
жүйесін жоққа шығарып, шексіз-шетсіз дала құрылысын ресейлік губерниялық
басқаруға біршама жақындатуға тиіс болды.
1822 жылғы 22 маусымда патша Сібір губернияларына арналған мекемелер,
Бұратаналарды басқару туралы жарғы, Қырғыз-қайсақтарды басқару туралы
жарғы, Этаптар туралы жарғы, Жер міндеткерлігі туралы ережелер, Астық
қорлары, шаруалар мен бұратаналар арасындағы борышкерлік міндеттемелер
туралы ережелер үшін негіз болған 10 заңды бекітті.[17]
Сібір... мекемелеріне сәйкес, азиялык Ресей 2 генерал-
губернаторлыққа: орталығы Тобыл болған Батыс Сібір, орталығы Иркутск болған
Шығыс Сібір генерал-губернаторлықтарына бөлінді. Біріншісіне Тобыл, Томск
губерниялары мен Омбы облысы жатқызылды;[18] Ресей бодандығында болған Орта
жүз аудандары соңғысының құрамына енгізілмекші болып ұйғарылды.
Орта жүздегі дәстүрлі мемлекеттілікті таратып, хан атағын мүлде артық
деп жойып жіберген үкімет Сібір қазақтары туралы жарғыға сүйеніп,
басқарудың жаңа нысанын енгізді. 3-параграфка сәйкес, географиялық жағынан
Оңтүстік-батыс Сібірді мекендеген қазақтар көшпелі бұратаналар сословиесі
болып есептелді және тең құкықтарды пайдаланды, ал сібір қазақтары елі ең
алдымен 1838 жылы Батыс Сібір қазақтарын шекаралық басқару құрылғанға дейін
Омбы облысына бағынып келген сыртқы округтерден құралды.
Өзгерістер қазақ руларының әкімшілік-аумақтық құрылымдарына қатысты
болды: даладағы жаңа үштаған — округ, болыс, ауыл бұрынғы рулық басқару
жұйесін іс жүзінде жоқ етіп жіберуге тиіс еді. 5-параграф арқылы жаңа
құрылым: ауыл — 50-ден 70-ке дейін шаңырақ, болыс — 10 ауылдан 12-ге дейін
ауыл, округ — 15 болыстан 20 болыска дейін болып белгіленді.[19]
Жарғыда округтерге тиесілі жер иеліктеріне меже енгізілді: оның үстіне
9-параграфпен көшпелілердің бір округтен екіншісіне өз еркімен ауысуы
шектелді, ол үшін жергілікті бастықтардың рұқсаты талап етілді. Бұл жер
алаптарын пайдаланудың қауымдық-патриархаттық дәстүрлерін қиратуды
білдірді. Енді қазақ ауылдарының көрші округ қоныстарына кірмей, өзінін
округтік аумағы шегінде ғана көшіп жүруіне рұқсат етілді.
Жарғының 15-параграфында округтердің жекелеген бөлімшелерін басқарудың
жаңа тәртібі белгіленді: ауылдарды — ауыл старшындары, болыстарды — болыс
сұлтандары, округтерді аға сұлтандар (ел билеушілері) басқаратын болды. Бұл
өзгерістер ерте кездерден бері әкімшілік пұрсаттылықтары болған Шыңғыс
ұрпактарының ықпалын әлсіретуге тиіс болатын; сонымен бірге болыстарды
басқармайтын сұлтандар бұрынғы сословиелік артықшылығын сақтап қалды,
дегенмен олардың округ бөлімшелерін басқару ісіне араласуына қатаң тыйым
салынды.
Аға сұлтандарға зор құқықтар берілді, онын, басшылығымен округтік
приказда өткізілетін отырыстарға облыстық бастық тағайындайтын ресейлік екі
заседатель және сайланып қойылатын екі құрметті қазақ қатысуға тиіс
болды.
Үкіметтің сеніміне кірген ықпалды Шыңғыс ұрпақтары арасынан сайланған
аға сұлтандар, олардың екі орынбасары - өздері онша түсінбеитін сайлау
рәсімінен өткен қазақтар, тағайындалатын басқа да екі шенеуніктермен бірге
алқалы басқару түрін көрсетті; көп кешікпей аға сұлтандар іс жүзінде
жергілікті отаршылдық әкімшіліктің айтқанынан шықпайтын құралдарына
айналды. Ал көп ұзамай, округтен жоғарыц қызметке өз өкілдерін сайлау
жолындағы ұзаққа созылған руаралық таиталас кезінде дала ақсүйектерінің бір
бөлігі өз қарсыластарын құлату мақсатымен омбы шенеуніктерінің оң көзбен
қарауына ұмтылып, екі жақты көзқарас ұстанды: сырт көзге үкімет саясатымен
ынтымақтастық көрсетіп, іштей бұрынғы хандықты қалпына келтіруден үмітін
үзбеді. Билердің, рубасылардың билігінде жүрген номадтар бұқарасын
айтпағанда, жана сайланған сұлтандардың иығына жабылатын оқалы шапандар да
“ел билеуші” деген құрметті атақтар да, күміс және алтын медальдар да рулық
ескі заман дәстүрлеріне берілгендік рухын жоя алмады.
Үіметтің жергілікті номадтар жөніндегі саясатында оларды егіншілікке
ынталандыру, бақташылық өмірді жою, олардың жер жыртуға көшуін көтермелеу
маңызды бағыт болды. 177, 178-параграфтарда отырықшылыққа көшкендерге 15
десятинаға дейін жер учаскесін бөліп беруге рұқсат етілді, сұлтандар үшін
үш есе, ал старшындарға екі есе жер бөлуге мүмкіндік берілді.
Отаршылдық өкімет орындары осы арқылы Ресейдің ықпалын әлсіреткен, хан
билігінің қалдықтарымен күресті қиындатқан барымтаны, руаралық қырқысты
жоюға тырысты.
Жарғымен міндеткерлік пен салықтардын жаңа санаттары енгізілді. Рас бұл
орайда М. Сперанский мен оның төңірегіндегілер әдеиі бес жылдық жеңілдік
белгіледі немесе көшпелі халықтың барлық санаттарын барлық алымдардан
босатты; мұндай бетбұрыс бұрынғы феодалдық жүйе бойынша міндеткерлік
атқаруға: көшпелі аудандарда зекет пен соғым, егіншілікті аудандарда үшыр
төлеуге дағдыланған халық наразылығының алдын алуға ұмтылысқа байланысты
болса керек.
Реформа Қазакстанда сауда-экономикалық үрдістің өсуі үшін оң алғы
шарттар туғызды. Патша өкіметінің бұған белгілі дәрежеде мүдделі болуын
экономикалық факторлармен қоса, оның көшпелілер арасында өзінің саяси
ықпалын нығайту ниетімен түсіндіру керек.
Сонау XIX ғасырдың ең басында-ақ патшалық өкімет орындарының
бақылауындағы аумақта көшіп жүру, бекіністер мен басқа да қыстақтарда мал
шаруашылығы өнімдерін кеңінен айырбастау мүмкіндігін іске асыру құқықтарын
талап ете отырып, екі жақты байланыстарды дамытуға жекелеген қазақ
сұлтандарының өздері бастама көрсеткен еді. Осыған байланысты 188-
параграфта қазақтарға өз тауарларын өз округі ішінде де, одан тыс жерлерде
де еш шектеусіз еркін өткізуге мүмкіндік берілді.
ХІХ ғасырдың басында Бұқтырма, Өскемен бекіністерінің, Петропавлдың,
Семейдің маңызы едәуір арта түсті.
Жарғының бірқатар параграфтарында 205-параграфка сәйкес үш санатқа:
қылмыстық, талап-арыздық және облыстық басқармаға шағымдар бойынша
сараланған сот жүйесіне түзетулер енгізілді. Қылмыстық істерге мемлекеттік
опасыздық, тонау, барымта, белгіленген билікке көрінеу бағынбаушылық
жатқызылды; оның үстіне барлық талап-арыз істері билердің қатысуымен
ауылдар мен болыстарда талқыланды; 216-параграфта тұтас алғанда қазақ
ғұрыптары мен заңдары бойынша дәстүрлі билер сотының мәні сақталды; ол
былай тұрсын, 220-параграфта билер істерді негізсіз шешкен жағдайда
оларды жауапка тарту көзделді, оның үстіне көшпелілердің төменгі сот
сатыларының шешімдеріне шағым жасау құқығы сақталды,[20] мұның өзі
қатардағы номадтарды шариғатты жергілікті түсіндірушілер тарапынан жасалуы
мүмкін озбырлықтан біршама қорғады; ережеде көшпелілердің сұлтандар жөнінде
де шағым ресімдеуіне жол берілді. Мұндай жағдайларда соттың істі қарауы
облыстық басқарманың отырысына көшірілді. Арнайы параграфта аға
сұлтандарға, округтік приказдардың заседателдеріне, сұлтандарға,
болыстардың басқарушыларына жалақы төлеу, кешегі жоғары текті Шыңғыс
ұрпактары мемлекеттік қызметшілер санатына көшіріліп, оларға империяның сол
кезде қолданылған заңдарын тарату жөнінде айтылды. Мұрағат құжаттары
округтік шенеуніктердін әрбір санатына қызметі үшін төленетін ақының
сомасын да мейлінше айқын анықтауға мүмкіндік береді, олар мынадай: аға
сұлтан жылына 1200 сом, әрбір ресейлік заседателдерге - 1000 сомнан, қазақ
заседателдеріне — 200 сомнан, тілмашка — 800, емшіге — 1000 сом, болыс
сұлтандарына — 150, іс жүргізушілерге — 300 сомнан төленді және т.б. Әрбір
округтік приказда барлығы 15-ке дейін штаттағы қызметкерлер болды. Сонымен
бірге Жарғыда аурухана ұстауға — 500 сом, жыл сайынғы мерекелерге - 3000,
мектептер мен училищелер құруға — 5000, қайырымдылықты қолдауға — 500
сом мөлшерінде қосымша шығыс баптарын белгіледі. Жыл сайынғы барлық
шығындар 31 000 сомнан аспауға тиіс болды.
Реформа Орта жүз халқын ағартуға арналған жағдайды кеңейтті: жеті
параграфта (243-249) сауаттылықты кең тарату көзделді: Жарғының 250-
параграфы округтік приказдарды өздеріне сеніп тапсырылған халыкқтың ешбірі
қайыршылыққа ұшырамауына және қамқорсыз калмауын барлық амалдармен
ойластыруға міндеттеді.[21] Бұдан кең-байтақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
І ТАРАУ.
ХҮІІІ ҒАСЫРДЫҢ ОРТАСЫ - ХІХ ҒАСЫРДЫҢ БІРІНШІ ШИРЕГІНДЕГІ ОРТА ЖҮЗДЕГІ САЯСИ
ЖАҒДАЙ
1. Абылай ханның ішкі және сыртқы саясаты
2. ХҮІІІ ғасырдың 80-жылдары –1821 жылдардағы Орта Жүздегі саяси жағдай
І І ТАРАУ.
ОРТА ЖҮЗДЕГІ ХАН БИЛІГІН ЖОЮ
1. 1822 жылғы “Сібір қырғыздары туралы жарғы”
2. Орта Жүздегі патша реформаларына наразылық
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
XVIII-ХІХ ғасырлардағы Қазақстан тарихы алуан тағдырлы сипаттағы
оқиғаларға толы.
Ресей өзінің жаңа аумақтармен бірге көшпелі және отырықшы қанша халық
санына ие болғанын, олардың өмірінің экономикалық, саяси және құқықтық
жақтарының негізі мен ерекшеліктері қандай екенін және қазақ халқының
негізін құрайтын басқа да мәселелерді мықтап анықтап алуға тырысты
XVIII ғасырдың соңғы ширегінен бастап патша үкіметі Қазақстанда хан
билігін жойып, әкімшілік реформа жүргізуге ниеттенді. Бұл үрдіс әсіресе
1822— 1824 жылдары, Сібір қазақтары туралы жарғы мен Орынбор қазақтары
туралы жарғы бекітілген кезде ерекше белсенді жүргізілді, олар арқылы хан
билігі жойылып, Орта жүз және Ұлы жүздің бір бөлігі сыртқы округтерге
бөлінді, ал Кіші жүзде дистанциялық жүйе енгізілді. Қазақстан аумағының
ішкі отарға айналдырылуына қарай Ресей 1867—68 жылдардағы Уақытша ережелер
арқылы қазақтарды басқару және бағындыру жүйесін бір ізге келтірді
(Қазақстанның оңтүстігін жаулап алғаннан кейін). Әкімшілік өзгерістермен
бірге қазақтардың құқықтық және сот жүйесінде елеулі өзгерістер болды.
Қазақтардың дағдылы құқығының колданылу аясы күрт қысқарды, Ресей құқығы
басым мәнге ие болып, ол 1886, 1891 жылдардағы Ережелермен түпкілікті
баянды етілді. Өлкенің бүкіл жер қоры үстемдік етіп келген Шыңғыс ұрпақтары
хан-сұлтан тегінің қолынан алынып, Ресей империясының меншігіне көшті.
Диплом жұмысы екі тараудан, әр тарау екі мәселені қамтиды, әрине
кіріспе мен қорытынды болары сөзсіз.
Жұмыстың мазмұнындағы Орта жүздегі саяси жағдай тақырыптың мазмұнына
үйлеседі деп ойлаймын. Орта Жүзде хан билігін жоюға дейінгі саяси
үрдістерді танып-білу қажет. ХҮІІІ ғасырдың ортасы мен хан билігін жоюға
дейінгі кезеңді екі мәселеде баяндадым. Тақырыптың өзегі болатын 1822 жылғы
“Сібір қырғыздары туралы жарғы” өз алдына бір мәселе.
І ТАРАУ.
ХҮІІІ ҒАСЫРДЫҢ ОРТАСЫ - ХІХ ҒАСЫРДЫҢ БІРІНШІ ШИРЕГІНДЕГІ ОРТА ЖҮЗДЕГІ САЯСИ
ЖАҒДАЙ
1. Абылай ханның ішкі және сыртқы саясаты
XVI11 ғасырдың 70-жылдарының басында Қазақстанда жаңа жалпы казақ ханын
сайлауға барлық жағдайлар қалыптасты. Бірден-бір лайықты кандидатура
ықпалды Абылай сұлтан болатын, ол 1740 жылдың өзіндеақ, қазақ даласынын ең
беделді әміршісі болған еді. 1757 жылдың өзінде Цин империясымен ресми
жазысқан хаттарында ол өзін хан деп атаған. 1770 жылы әбден қартайған
Әбілмөмбет қайтыс болғаннан кейін Абылай Қазақ хандығының шын мәніндегі
бірден-бір билеушісіне айналды.
XVIII ғасырдын 60-жылдарының аяғына қарай Қазақ мемлекеті Абылайдың
белсенді сыртқы және ішкі саяси қызметі арқасында біршама мықты әрі
біртұтас мемлекетке айналды. 1770 жылы сұлтан қырғыз жерлеріне тағы бір
жорық жасады. Шату асуы арқылы Қызылсу және Шамси өзендерінің аңғарына
өтіп, қазақтар қырғыз жасақтарын ауыр жеңіліске ұшыратты. Көптеген
тұтқындар Орталық Қазақстанға көшіріліп, онда Абылайдың жеке вассалдары —
төленгіттері құқығымен қоныстандырылды. Ресей билігінен Жоңғарияға қашқан
еділ қалмақтарын талқандағаннан кейін сұлтанның беделі бұрынғысынан да арта
түсті. Ресейдің отаршыл өкімшілігі қазақтардан қалмақтардың қайтарылуына
жәрдем көрсетуді талап етті, алайда Абылайдың өз ойлағаны бар еді.
Сол кезде Абылай Қытай мен Ресейдің қолдауына қол жеткізуге тырысып,
халықаралық аренада белсенді әрекеттер жасады. 1768 жылдың өзінде-ақ ол цин
императорының өзін барлық қазақтар мен сұлтандардың бастығы деп тануына
қол жеткізген еді. Сонымен бірге 1769 жылдың аяғында ол Ресейден өзі үшін
10 мың адамдық армия бөлуді сұрап, оның орнына аманатқа өз балаларының
бірін ұсынды. Егер... бізге жау шабуыл жасаса, бізге бір сан (10 мың)
немесе кем дегенде мың немесе бес жүз адам көмек көрсетілетін болады. Ал
оның үстіне жоғарыда аталған бір сан әскер, менің тірі кезімде болсын
немесе менін балаларымның тірі кезінде болсын, былайша пайдаланылар еді:
алыстағы жаулар үшін — бір сан, жақындағылары үшін — мың, ал егер онша көп
болмаса — менің ішкі жауларыма қарсы — бес жүз.[1] Сол кезде Абылай өзінің
аманат баласын генерал етуді сұрады, аманаттар сұлтанның өз таңдауы бойынша
екі-үш жылдан соң алмастырылып отыратын. Әрине бұл талаптар ол кезенде іс
жүзінде орындалмайтын талаптар еді, мұны сұлтан жақсы түсінді. Бұл ретте
Абылай шекаралық әкімшілікке өзінің қытайлармен, түсініліп жүргеніндей,
әсте де онша жақын еместігін және Ресей протекторатынан әсте де бас
тартпақшы болып жүрмегендігін білдірген еді.
1771 жылы Абылайды жалпы қазақ ханы етіп сайлау үшін жағдай жасалды.
1771 жылдың күзінде ұзақ уақыт бойы ақылдасқаннан кейін барлық үш жүздің
өкілдері жана ханды сайлау үшін хандықтың ежелгі астанасы Түркістан
қаласына келді. Абылайға ықпалды жырау Бұқар Қалқаманұлы, Әбілпейіз және
Болат сұлтандар, Нұралы ханды қоспағанда, Кіші жүз қазақтарының
билеушілері,[2] Орта жүз бен ұлы жүздің өкілдері сөзсіз қолдау көрсетті.
Халық көп жиналған кезде қазақ дәстүрі бойынша Абылай ақ киізге көтеріліп,
үш жүздің ханы болып жарияланды. Ол оған (атақха) торғауыттарды жеңуі
арқылы және Әбілмәмбет қайтыс болғаннан кейін, барлық қырғыз-қазақ
ордаларының ғана емес, түркістандықтар мен ташкенттіктердің де сайлауы
арқылы ие болды.[3] Сөйтіп Абылай Қазақ хандығының бірлігін қалпына
келтіре алды.
Абылай ханның ішкі саясаты. Бүкіл халықтық мойындауға және үш жүздің
ханы атағына қарамастан, Абылайдың билігі шексіз билік болған жокқ.
Сұлтандардың едәуір бөлігі, әсіресе Барақ сұлтан мен Әбілмәмбет ханның
ұрпақтары Абылайды тақты заңсыз иеленді деп санады. Мәселен, Дайыр сұлтан
1781 жылы Орынбор губернаторына Абылай ханның кадір-қасиетін мүлде
әділетсіз иеленгенін, өзінің бала кезінде бауырларымен Түркістанда
болғанын, хандықтың барлық әділеттілік бойынша өзіне тиесілі екенін жазды.
Наймандардың билеушісі Әбілпейіз, иеліктері Обаған мен Есіл арасында
орналасқан Кұдайменде сұлтан тәуелсіз еді деуге болады. Түркістан мен
Сырдарияның ортаңғы ағысында билікті бөліскен Сәмекенің баласы Есім мен
Әбілмәмбеттің баласы Болат өздерін хан деп атай берді. Хан билігіне наразы
болған кейбір рубасылар оны тіпті әскери күшпен құлатуға да тырысты.
Дағдылы құқыкпен шектеулі Абылай, сұлтандар мен рубасылардың бетімен кетуін
ауыздықтауға ұмтылды. Абылайдың орасан зор беделі қазақтарды ханға
бағынышта ұстады. Абылай өзгерген сыртқы саяси жағдайда аман қалу үшін
Қазақ хандығының саяси жүйесін көбірек орталықтану жағына карай өзгерту
қажет екенін өте жақсы түсінді. Бұған жету үшін хан бірнеше бағытта әрекет
жасады.
Біріншіден, Абылай биліктің орталықтандырылуын нығайтуға ұмтылды. XVIII
ғасырдын бірінші ширегінде әрбір ру бірлестігі іс жүзінде автономиялы болды
жөне оларды өздерінің билері, рубасылары басқарды. Бұл жүйе жағдайында хан
көп жағынан билердің еркіне тәуелді болды және оның жекелеген рулар
деңгейінде шешім қабылдауға ықпал етуге үлкен мүмкіндіктері болмады. XVIII
ғасырдың 20—30-жылдарында бүл жүйе өзгере бастады, белгілі бір ру әскербасы
жөне саяси көшбасшы етіп шақырған сұлтандардың рөлі арта түсті. Абылай
жүздер мен үлкен бірлестіктерді басқаруға дәстүрлі қазақы кісілік рухы
негізінде бір орталық буындары элементтерін енгізуге ұмтылды. Ханның
көптеген балалары осындай билеушілер рөліне кірісті. 1774 жылы Әділ сұлтан
ұлы жүздің бір бөлігінін, билеушісі болып тағайындалды, оған арнап Абылай
Талас аңғарында қала салып, оған қаракалпақтарды қоныстандырды. Солтүстік-
шығыс Жетісуда оның басқа бір баласы Сүйік, Орталық Қазақстанда Қасым билік
етті. Орта жүзбен ұлы жүздің барлық дерлік жері ханның балалары арасында
бөлінді. Тек Кіші жүзде жөне Орта жүздін батыс бөлігінде Қайып ұрпактары,
Орталық Қазақстанның кейбір аудандарында -Барақтың ұрпақтары, ал Қытаймен
шекара өңіріне таяу жерлерде және Сырдарияда Әбілмәмбеттің ұрпақтары —
сұлтандар билік етті.
Орталык билікті күшейту үшін Абылай қолданған шаралардың екінші кешені
— бір тұлғаның қызметіне және оның тұлға ретіндегі қасиеттеріне сүйену.
Мәселен, дағдылы құқықтың дәстүрлі түсініктеріне қарамастан, Абылай хан
қылмыскерлерді өлім жазасына кесуге үкім шығару құқығын өзі алды. Бұл
міндет бұрын билер қазылығында ғана болатын. Билер кеңесі мен рубасы-
ақсақалдар съезінің құқықтары едәуір шектелді. Алайда дағдылы құқықтың
дәстүрлі болуы және басқарудың нақты тұтқаларындағы кемшілік Абылайға
хандықтың саяси жүйесіне реформаны ақырына дейін жүргізуге мүмкіндік
бермеді. Оның үстіне бүкіл басқару жүйесін соғыстар қиратып кетті деуге
болатын еді. Федерализм элементтері рулық басқару принциптерімен тығыз
ұштасып жатты, хан билігін бұрынғысынша билер мен сұлтандар едәуір дәрежеде
шектеп отырды. Мемлекеттік машинаның орнықтылығы түгелдей және толығымен
ханның өз беделіне, онын күрделі саяси проблемаларды шешу кезінде
ымыраластық таба білуіне байланысты болды.
Абылай ханның сыртқы саясаты. Абылайдың сыртқы саясаты да икемділігімен
және ымырашылдығымен сипатталды. Оның Ресей мен Қытай сияқты күшті
мемлекттермен қатынастарының Орта Азия мемлекеттерімен қатынастарынан
едәуір айырмашылығы болды. Отаршыл империялардың күш-қуатын өте жақсы
ұғынған хан, бір жағынан, Ресей протекторатын танудан бас тартпай, екінші
жағынан, өз иеліктерінде екі державаның да ықпалы күшеюіне жол бермей,
олармен қатынастарда барынша икемділдік көрсетуге тырысты. Қазақтар әуел
бастан-ақ екі жақтылықты ұстанды, — деді цин императоры өзінің 1779 жылғы
жарлығында, — ...Абылай бізге бағынған кезде Ресей Абылайдың өз боданы
екенін, сондықтан біздің оны өз бодандығымызға қабылдамауымыз керек екенін
мәлімдеп, наразылык жіберді. Біз сонда былай деп жауап қайтардық: Сіздер
Абылайды өз адамымыз дейсіздер. Егер сіздер оны жақсылап басқарсаңыздар, ол
ешбір жағдайда бізге бағынуға өтпеген болар еді... Ал сіздер, орыстар,
бұған қалай кедергі жасай аласыздар?.. Егер болашақта мұндай оқиға бола
қалса, сақтық жасау керек.[4] Бір жағынан, Абылай қытайдың өкімет
орындарын өзінің адалдығына үнемі иландырып отырды, екінші жағынан, ол
мәселені Ресей сарайына әлдеқайда ынталылықпен... ал қытай ханымен хат
жазысуды бір нөрсе үшін, оған бағынышты қырғыз-қайсақтарға қытайлардың
реніш көрсетіп, қысым жасамауы үшін жалғастырып отырған сияқты етіп
көрсетті.[5] Хан өз иеліктерін агрессияшыл көршілерінен осылайша
қауіпсіздендіріп қана қоймай, жекелеген пайда келтіруге де тырысты.
Мәселен, 1772 жылы ол Ресейден өзінің сыртқы және ішкі жауларына қарсы
күресу үшін тағы да әскер сұрады. Бұл орайда ол өзінің Қытаймен өзара
келісімі бар екенін былай деп хабарлады: Қай жақтан және Қандай да бір
патша бізге дұшпандық әрекет немесе арсыздық жасайтын болса, оған қарсы
тұратын болады және егер сол богдыханнан (Қытай императорынан) күш сұрасам,
ол менің талап етуім бойынша он мыңға деиін немесе жиырма мыңға дейін болса
да әскери адамдар берер еді....[6] Шынына келгенде, Абылайдың адалдығына
күмәнді Ресей де, Қытай да оған әскер бөлуден бас тартатын.
Ресейдің өкімет орындары Абылай ханды өзінің ықпал өрісінде ұстауға
ұмтылды, сондықтан да 1777 жылы хан жазбаша өтініш жасаған жағдайда оның
хан атағын тануға әзір екенін ресми түрде хабарлады. Мұндай дипломатиялық
қадам өзінің сыртқы саяси аренадағы беделін нығайта түсетінін түсінген
Абылай Петербургке өзінің баласы Тоғым бастаған елшілік жіберді. 1778 жылы
ғана II Екатерина оны хан деп және Орта жүздің ғана ханы деп бекіту туралы
грамотаға қол койып, оның Кіші жүз бен ұлы жүзге билігін танығысы келмеді.
Бұған ызаланған Абылай Орынборда, Троицкіде, тіпті Петропавлда да ант
беруден бас тартты. Отаршылдық өкімет орындары хан ордасына шенеунік
жіберуге де келісті, алайда хан мен өз дәрежеме халыктың сайлауымен
әлдеқашан-ақ бекітілгенмін деп мәлімдеп, ант беруден үзілді-кесілді бас
тартты.[7] Ханның мұндай мінез көрсетуін оның 1773—75 жылдардағы Пугачевтің
көтерілісінен кейін Ресей империясының күш-қуатына шүбәлана қарауымен
түсіндіруге болады, ал ол көтерілістің барысында Абылай жалған атақ
жамылушыны қолдап, тіпті онымен бірлесе отырып орыс бекіністеріне шабуыл
жасауға да ниеттенген еді.[8] Ханға ықпалын мүлдем жоғалтудан қорқып,
Ресейдің өкімет орындары 1779 жылы оған 300 сом және 200 пұт ұн мөлшерінде
жыл сайынғы жалақы тағайындады,[9] бірақ, 70-жылдардың аяғына қарай Абылай
Ресеймен қандай да болсын қатынастарының бәрін мүлде үзді.
Абылайдын оңтүстіктегі көршілерімен қатынастары басқаша болды. Абылайдың
күш салуы арқасында қайтадан қазақ аймағына айналған Жетісуда қырғыздармен
қақтығыстары жалғаса берді жөне Абылай оларға қарсы ара-тұра жорықтар жасап
тұрды. 1774 және 1779 жылдары сондай жорықтар жасалды. Соңғысы қырғыз
руларының бір бөлігінің Қазақ хандығына бағынуына жеткізді. Ташкентпен және
Ходжентпен соғыста Сайрам, Шымкент, Созақ және Ташкент қазақтарға
қайтарылды. Сонымен Абылай ханның XVIII ғасырдың 70-жылдарындағы сыртқы
саяси қызметі Қазақ мемлекетінің бірлігін уакытша қалпына келтіруге, онын
халықаралық аренадағы жағдайының нығаюына жеткізді.
Абылайға дейін де, одан кейін де бірде-бір қазақ ханының мұндай шексіз
билігі болған емес. Бұл ең алдымен оның билігінің сөзсіз құдіреттілік
сипатына байланысты еді. Ш. Уәлиханов былай деді: құрмет (ханға) әлдебір
мистикалык сипатта болды... Бұл хан уақыт қастерлі еткен еркін
женілдіктерге қарсы рақымсыздықпен әрекет ете отырып, өз әрекеттеріне
ұрпақтары оны әулие деп санайтындай сипат бере білді.[10] Көреген саясатшы
және шебер дипломат Абылай өзіне ергендердің сүйіспеншілігіне және
қарсыластарының құрметіне лайық бола білді. Бұған ханның жеке қасиеттері де
едәуір дөрежеде себепші болды. Текті әулеттен шыққанына қарамастан, балалық
шағында оның бақташы да, түйеші де болуына, жоңғарларға қарсы соғысқа
қатардағы жасақшы ретінде қатысуына және шайқаста батыр атағын алуына тура
келді. Абылай мұсылманша жақсы сауатты болды, оқып, жаза білді. Ол сирек
кездесетін саясатшы, тамаша қолбасшы және дипломат болды. Дегенмен де, ол
тарих көшін өзгерте де, көшпелі өркениеттің бұрыңғы күш-қуатын қайтадан
қалпына келтіреде алмады. Ол қайта түлеткен біртұтас Қзақ хандығы ханның
өзі қанша өмір сүрсе, сонша өмір сүрді. 1781 жылы шамамен 70 жасында Абылай
Ташкенттен Түркістанға келе жатқанда дүние салып, Қожа Ахмет Йасауи
кесенесіне жерленді.
2. ХҮІІІ ғасырдың 80-жылдары –1821 жылдардағы Орта Жүздегі
саяси жағдай
Абылай хан қайтыс болғаннан кейін Орта жүз бен Ұлы жүз аумағында ұзаққа
созылған саяси дағдарыс басталады, ол ақыр аяғында Қазақ хандығы саяси
жүйесінің ыдырауына және оның өз тәуелсіздігінен айырылуына әкеп соқты.
Бұл кезеңде Шаруалар соғысының сұмдықтарын бастан кешірген, Батыс
Еуропада да, Қара теңізде де өз жағдайын нығайтып алған Ресей империясы
едәуір күшейеді. 1768—1774 жылдардағы орыс-түрік соғысының барысында Ресей
әскерлері Қырым мен ноғай даласын басып алды, ал 1783 жылы Қырым хандығы
тіршілік етуін тоқтатты. Ресей Алтын Орданың мұрасына және Еуразияның
барлық халықтары арасындағы басты рөлге жеке-дара дәмелене бастады. Бұл
Ресейдің Орталық Азияға, соның ішіндегі Қазақстанға экспансияшылдық
саясатын жеңілдетті.
1781 жылы Абылай хан қайтыс болғаннан кейін күздігүні қазақ
қоныстарында оның үлкен баласы Уәлиді хан жариялауға дайындық басталды.
Онан басқа хан атағынан Барақ сұлтанның баласы, Абылайдың қызын алған,
Орталық Қазақстандағы көптеген руларды басқарып келген Дайыр және Кіші жүз
ханы Батырдың баласы, ол да Абылайдын күйеу баласы Құдайменде сұлтан
дәмеленді. Соңғысы Обаған мен Есіл арасындағы үлесті басқарды. Оңтүстік
Казақстанда Әбілмәмбет ханның баласы Болат сұлтан мен Шахмұхамедтің
(Сәмеке) баласы Есім сұлтан ықпалды болды, олар Сырдариядағы қалаларды
иеленді. Солтүстік-шығыс Жетісуда Әбілмөмбеттің басқа бір баласы, әбден
картайған Әбілпейіз сұлтан билік етті. Орта жүз бен ұлы жүздің басқа
жерлерінің бәрі Абылайдын балаларына бөліп берілген еді. Нақ солардың
қолдауы мен әкелерінің даусыз беделі Уөли сұлтанның таққа басқа
үміткерлерді жеңуін қамтамасыз етті.
1771 жылдың қарашасында хан жариялаудың ресми рәсіміне қазақ даласына
Цин империясының елшілігі келді. Бастапқыда бұл рөсімді Көкшетаудағы хан
ордасында өткізу жоспарланған еді, алайда кейіннен қытай елшілігімен
кездесетін орын шығысқа ауыстырылды. 1781 жылдың желтоқсанында Ханбаба
сұлтанның ауылында Уәли цин елшілерінің, сұлтандардын қатысуымен хан
жарияланып, ақ киізге көтерілді. Сол жерде Абылайға ас берілді, Орта жүздің
жаңа ханына көп сыйлықтар, сонын ішінде алтын жалатқан тақ, күміс ыдыс-аяқ,
көп мөлшерде жібек маталар мен қағаз ақша тарту етілді. Уәли сұлтанды ақ
киізге отырғызып, сонымен көтеріп, хан болуымен кұттықтады, — деп
хабарлады Сұлтанмүхамед сұлтан Сібір бекіністі шебі 272 әскерлерінің
командашысы генерал-майор Н. Г. Огаревке.[11] Сайлау рәсіміне әр түрлі
қазақ руларының бес жүздей өкілі қатысты, соның ішінде орыс елшісі Чучалов
та болды. 1782 жылдың басында Уәли Петропавл бекінісіне барып, Ресейге
адалдыққа ресми түрде ант берді және оны Ресей әкімшілігі таныды.
Уәлидің бір мезгілде Ресейге де, Қытайға да ант беруінің өзі-ақ оның
әкесінің саясатын жалғастыруға ұмтылғанын көрсетеді. Бір жағынан, ол II
Екатеринаға: Тірі тұрған кезімде, өз күшім жеткенше, ұлы мәртебелі Сізге
қызмет етуімді жалғастыра беремін, — деп мә-лімдеді.[12] Екінші жағынан,
хан аратұра Пекинге өз елшілерін жіберіп, цин императорын өзінің адалдығына
сендіріп отырды. Дегенмен де, оның билігі Абылай ханның қолында болғанындай
абсолютті билік болған жоқ. 80-жылдардың басында қаракесек және төртуыл
руларында Барақ сұлтанның баласы Дайыр хан болып жарияланды. Оны Нұра
өзенінің бойында арғын руларын басқарған Бөкей сұлтан қолдады. Уәлидің өзі
менде Қарауыл және Атығай сияқты шағын ғана екі болыс жағдайында күш көп
емес, ал үлкен болыстар... атап айтқанда: өздерінде атақты сұлтандары бар
Төртуыл, Қаракесек, Алтай және Найман болыстары, ал олардан менің ешқандай
кәсіпте үмітім жок, өйткені олар мені амалын тауып тыңдамай кетуі мүмкін
деп білді.[13]
1783 жылы қазақтарда тағы бір хан болды, ол Барақ сұлтанның баласы,
Әбілпейіз сүлтан қайтыс болғаннан кейін найманның қаракерей руы хан етіп
жарялаған және Қытай императоры сол құрметте таныған Ханқожа деп саналды.
Бірақ бұл жылы Ханқожаның хан атағы жайында әлі сөз бола қоймаған еді.
Сен, Ханқожа, Әбілпейіздің үлкен баласысың, саған өз әкеңнің мұраға калған
ван (яғни, кінәз) атағын рақымдылықпен береміз, делінген император Цянь-
лунның грамотасында.[14]
Дегенмен Ханқожа 1799 жылы өзі қайтыс болғанға дейін хан деп атала
берді. Деректемелерде Абылай қайтыс болғаннан кейін тәуелсіз болған және
1798 жылы Ташкентті, Түркістанды және басқа қалаларды Жүніс қожаның басып
алуы салдарынан биліктен айырылған Болат хан мен Есім ханның есімдері де
айтылады.
Дайыр хан 1786 жылы өлді, оның інісі Бөкей сайлануға қол жеткізе алмай,
өз иеліктеріне сұлтан атағымен билік ете берді. Сонымен XVIII ғасырдың
аяғында Орта жүзде екі хан — Уәли мен Ханқожа қалды.
Уәли ханның ішкі саясатын шекаралық шепке жақын жерде көшіп жүретін
сұлтандар мен ақсақалдардың бір бөлігінің орыстарды жақтайтын пиғылдары да
қиындата түсті. Соңғылары патша әкімшілігіне ханның озбырлығы мен қысым
көрсетуіне жиі шағым жасайтын. Нәтижесінде шекарада тұратын қазақтар орыс
иеліктеріне көшіп кетіп отырды. Мәселен, 1789 жылы Болат сұлтанның баласы
Тоғым сұлтан Орта жүздің өзіне бағынатын ауылдарымен Өскемен бекінісіне
қамқорлық көрсету туралы өтініш жасап, қоныстану үшін Ертістен жер алды.
Солай бола тұрса да, 1796 жылдың өзінде орыс елшісі Телятников оны
Түркістан түбінде кездестірген. 1795 жылдың қаңтарында тағыда екі сұлтан
мен 19 ақсақал өздерінің қоныстарын тікелей Ресейдің басқаруына қабылдауды
сұрап өтініш жасады. Бөкей және Құдайменде сұлтандар ашықтан-ашық Ресейге
бүйрегі бұратын көзқарас ұстанды. 90-жылдардың басында Уәли Оңтүстік
Қазақстанға бақылау жасаудан айырылады және Жетісудың өз бауырлары Сүйік
және Әділ сұлтандар билік еткен бөліктерінде ғана оның билігі сақталып
қалады. Ханның 1785 жылғы қырғыздармен соғысы осы аймақтағы тағы бір сәтсіз
сыртқы саяси әрекеті болды.
Қазақтар мен қырғыздар арасындағы әсіресе Абылай хан қайтыс болғаннан
кейін жиілей түскен бір-біріне шабуыл жасап, мал айдап әкету Уәлиді
қырғыздарға қарсы өз інілері Шыңғыс пен Қасым бастаған әскер жіберуге
мәжбүр етті. Барлау жасаған Қасым тұтқынға алынды, бірақ келіссөздерден
кейін босатып жіберілді. Дегенмен соғыс тоқтатылмады. Тыз сұлтан мен
Бердіқожа старшын жеке қолымен қырғыздарға шабуыл жасады. Тыз да
талқандалып, тұтқынға түсірілді, тек Бердіқожа ғана 1786 жылы қырғыздарды
талқандаудың сәтін түсірді. Келесі жылы ол да тұтқынға түсіп, өлтірілді.
Оның інілері мен балалары қырғыз қоныстарына сәтті шабуыл жасағанына
қарамастан, жанжал бітпей, шапқыншылық жалғастырыла берді.
Уәлидің Цин империясымен қатынастары неғүрлым тұрақты болды.
Қытайлардың Ресейге қарсы жоспарланып жатқан соғысына қатысудан оның 1785
жылы бас тартқанына қарамастан, үнемі елшіліктер алмасып отырды, 1789 жылы
Уәлидің өкілдері Бопы мен Әділ сұлтан императордың 80 жылдығына байланысты
Пекиндегі салтанаттарға қатысты, ол 1800 жылы ханның өтініші бойынша
имератор Цзяцин Ғаббас сұлтанды Уәлидің мирасқоры деп ресми түрде таныды.
Хан циндердің көмегімен қазақтарда қолданылып жүрген саяси жүйені өзгертіп,
сайланбалы биліктің орнына мұраға қалдырылатын билік орнатуға тырысты,
алайда оның бұл идеясы нақты орындалмаған күйінде қалды. Ғаббас Уәлидің
тірі кезінде өлді, онын басқа балалары не жас болды, не айтарлықтай беделі
болмады. Хан билігінің әлсіреуі Орталық Қазақстан қазақтарының 1816 жылы
Бөкейді өз билеушілері деп жариялауына әкеп соқты, оны орыс үкіметі ресми
түрде танып, сол арқылы У әлидің Орта жүзге ықпалын әлсіретуге тырысты.
1817 жылы Солтүстік-батыс Қазақстанда тағы екі хан пайда болды. Тобыл және
Аят алқаптарында көшіп жүретін қыпшақ руының қазақтары Қайып ханның ұрпағы,
ықпалды сұлтан Жантөрені, Торғайдағы, Тобыл мен Обағандағы арғын қауымдары
оның туысы Құдайменде сұлтанның баласы Жұмажанды хан етіп жариялады. 1819
жылы, Бөкей хан қайтыс болғаннан кейін, оның орнына Шыңғыс сайланды, алайда
оның Нұраның жоғарғы ағыстары мен Қарқаралы және Кент тауларының
төңірегінде көшіп жүретін бірнеше қауымдарға ғана билігі жүрді. Сонымен XIX
ғасырдың бірінші ширегінде Орта жүзде Уәлиден басқа оның билігіне таласқан
тағы да үш хан болды. Уәли өзінің баласы Ғүбайдолла сұлтанды мирасқоры деп
жариялап, 1821 жылы қайтыс болды.
Уәли хан мен оның бақталастары билік етуінің негізгі қорытындысы Қазақ
хандығының жалпы әлсіреуі еді. Басқарудың үлестік жүйесіне көшу - сүлтандар
ықпалынын өсуіне, ал XVIII ғасырдың аяғы — XIX ғасырдын басында орталық
биліктің бөлшектенуі іріткі салу сарынның күшеюіне және мемлекеттің іс
жүзінде ыдырауына әкеп соқты. Ресей шекаралық шебіне жақын маңда көшіп
жүретін руларды басқарған көптеген сұлтандар мен ақсақалдар орыстың өкімет
орындарынан қолдау іздеп, Уәли ханды орағытып өтіп, олармен белсенді
байланыстарды жолға қойды. Рубасылар шендерге, сыйлықтарға, олардың қазақ
қауымдарына билігін қолдау мен нығайтуға берілген уәделерге айырбастап,
Ресейге адалдыққа ант берді. Нақ осы жағдай XIX ғасырдың 20-жылдарында
Ресейдің Орта жүзде хан билігін жоюға әрекет жасауына және қазақтарды
тәуелсіздігінен айырып, Қазақстанды Ресей империясының бір бөлігіне
айналдыратын әкімшілік реформалар жүргізуіне мүмкіндік берді.
Ресейдің Орта жүздегі XVIII ғасырдың аяғы — XIX ғасырдың басындағы
саясаты. Абылай хан қайтыс болғаннан кейін Ресейдің Орта жүз жеріне
неғүрлым белсенді түрде енуіне жағдай қалыптасты. Сұлтандар мен
рубасылардың Уәли ханның үстінен шекаралық әкімшілікке жасаған шағымдары
Солтүстік және Шығыс Қазақстанның аумағын империя кұрамына қосу үшін
қолайлы сылтау ретінде пайдаланылды. Ол ол ма, үкімет мұндай жолданымдар
мен өтініштерді көтермелеуді, рубасыларды марапаттау, сыйлықтар мен шен
беру арқылы сатып алуды ұсынды. Қазақтарды егіншілікке, шөп шабуға және
солардың салдары ретінде отырықшылыкқа тарту жоспарланды. Бұл оларды
жақсырақ бақылауға және дала халқын ішкі губерниялардың тұрғындарына
жақындатуға мүмкіндік беретін еді. XVIII ғасырдың аяғында аймақта Ресей
билігін орнықтыру жөніндегі шаралар көзделетін бірқатар жобалар пайда
болады. XVIII ғасырдың 90-жылдарының орта шенінде әзірленген Я. Боувердің
жобасына сәйкес, саяси және экономикалық сипаттағы өзгерістердің тұтас
кешені көзделген. Біріншіден, Уәли ханның жанынан екі алқадан тұратын
Ақсақалдар кеңесін құру жорамалданды. Бас сот алқасы Петропавл бекінісінде,
екіншісі — хан ордасы жанында болуға тиіс еді. Сонымен бірге әрбір руда
билердің ауызша соты кұрылмақшы болды. Ең маңызды істер екінші алқада
қаралып, оның шешімін Петропавлда бекіту қарастырылды. Сөйтіп қазақтардың
сот жүйесі шекаралықөкімет орындарының бақылауында болар еді. Екіншіден,
Петропавл бекінісінде қазақ балаларына арналған мектеп және қазақ
болыстарында мешіттер ашып, оларға Ресей бодандарынан молдалар тағайындау
көзделді. Осы шаралар арқылы Ресей әкімшілігі қазақтардың рухани өмірін
бақылауға алуды жоспарлады. XIX ғасырдың басында Омбы мен Семейде қазақ
балаларын орысша сауат ашуға оқытуға арналған мектептер ашылды. Бұл оқу
орындары негізінен отаршылдық аппарат үшін қызметкерлер даярлады.
XVIII ғасырдың аяғы — XIX ғасырдың басында шекара өңіріндегі қазақтарды
тікелей басқаруды ұйымдастыру жөнінде шаралар қолданылды. 1798 жылы Орта
жүз руларына Ресей бодандығын қабылдауының өтеміне Ертіс алқабынан жер
бөлінді. XIX ғасырдың басында Томск губерниясының Бийск және Тюкалинск
округтерінде — 32,1 мың қазақ, Тобыл губерниясының Есіл және Қорған
округтерінде - 19,8 мың, Омбы округінде - 10 мың, Петропавлда — 23,6 мың,
Семейде — 32,5 мың, Өскеменде — 9,8 мың, Сібір шебінің дистанцияларында
11,4 мың адам тұрды. Ресейдің тікелей бодандығында Орта жүздің барлығы 140
мыңнан астам қазағы болды.
XIX ғасырдың басында шекаралық өкімет орындары әскери-барлау сипатында
бірқатар шаралар қолданды. 1815 жылы Усть-Уйск бекінісінен Торғайдың
жоғарғы ағысына подполковник Феофилатьевтің бастауымен 1617 адамнан, соның
ішінде 330 казактан, 1080-нен астам башқұрттан, екі зеңбірегі бар 100 жаяу
әскерден тұратын экспедиция жіберілді. Бұл экспедицияның басты мақсаты
қорғасын рудасы кеніштерін зерттеу жөне оларға апаратын колайлы Жолдарды
барлау еді. 1816жылы Ертіс шебінен И. Шангиннің басқаруымен 200 адамнан
тұратын осындай экспедиция және Пресногорьков бекінісінен 150 казактан
тұратын Ф. Набоковтың отряды жіберілді. Бұл экспедициялар ғылыми және
барлау мақсаттарына қоса, Ресей империясының әскери күші мен орыс
әскерлерінің Қазақстанның кез келген нүктесіне жету мүмкіндігін де
көрсетті.
Көріп отырғанымыздай, XIX ғасырдың басында Ресейдің Орта жүздегі
саясаты неғұрлым белсенді бола түскен. Мұны Уәли хан билік еткен кезде
Қазақ хандығының әлсіреуі, сондай-ақ Ресей империясының аймаққа ыкпалының
күшеюі туғызған еді. Отаршылдық өкімет орындарының барлық шаралары
Солтүстік және Шығыс Қазақстанды империя құрамына қосуға негіз дайындау
мақсатын көздеді.
І І ТАРАУ.
ОРТА ЖҮЗДЕГІ ХАН БИЛІГІН ЖОЮ
1. 1822 жылғы “Сібір қырғыздары туралы жарғы”
Россия империясы құрамына Қазақстанның қосылуы аяқталған жағдайда оның
орналасқан геосаяси жағдайы әскери жағынан алғанда әлсіз Қоқан және Хиуа
хандықтарын таптап тастап, бірінші отаршыл империя - Англияның Шығыс
Түркістан ауданына енуін жоққа шығаруға мүмкіндік беретін еді, ал бұған
Қазақ өлкесі кедергі болып қала берген. 1820 жылғы Қазақ даласы әскери-
топографиялық жағынан суреттелетін журналдан мыналарды оқуға болады: ұлы
Петр орыстардың белсенді саудасын кеңейтуге ұмтылып және өзі дүниеге
кеңінен қарай келіп, Үндістанға көз тоқтатты: екі жақты қатынастарды
түбірінен өзгерткісі келген ол сауда қатынастарын кеңейтуді ғана ойлап
қоймай, Хиуа, ал содан соң Бұхара билеушілерін, сондай-ақ өзі алтынға бай
құм табуға үміттенген Яркеть қаласын (қазіргі Жаркент қаласы) өз билігіне
бағындыру мақсатымен стратегиялық қадам жасауға бел байлады. Ресей
империясының экономикалық мүдделері, Петербургтің ғаламат саяси
жоспарларымен қатар, патшаның стратегиялық болжамдарын ұстана отырып, оның
Ортал Азияның түкпіріне қарай біртіндеп ілгерілеуін тездете түсті.
Жоғарыда атап өтілген мән-жайлармен қоса, үкіметтің оңтүстік-шығыс
Қазақстанныңсол кезге қарай саяси оқшаулығын сақтап қалған шекаралық
аудандары отарлық басып алу және байырғы халықтың ғасырлар бойы ірге тепкен
орындарынан ашықтан-ашық ығыстырылып шығарылуы себепті қытай жағына ауып
түсіп, боғдыханның бодандығын қабылдауы мүмкін деген қауіптері де хандық
институтының жойылуын тездетті. Бұл жөнінде белгілі тарихшы Н. Г. Аполлова
кезінде жазған: Орыс үкіметі, - деп атап өтті ол, - өзінің құбылмалы
бодандарының (казақтардың) дипломатиялық байланыстарын бақылай отырып,
олардың басқа бодандыққа ауысу мүмкіндіктерін барлық амалдармен болғызбауға
тырысты.[15]
1781 жылы Абылайдың қайтыс болуы, оның толып жатқан ұрпақтары
арасындағы кикілжіңдер хан билігін әлсіретті. Ол былай тұрсын, 1795 жылы
екі сұлтан, 19 ақсақал және 122360 қазақ императрица II Екатеринаның атына
Уәлиді хан тағынан тайдыру туралы өтініш жіберді. Үкімет ол кезде хан
билігін жою жөн емес деп тапты, алайда оны әлсірету мақсатымен біраз
кейініректе Орта жүзде бақуатты Уәлимен қатар екінші хан етіп Бөкей
сұлтанды тағайындады.
1810 жылғы 27 желтоқсанда Сібір әкімшілігі бодандыққа ант беруді
әзірлеп, Есіл, Верхнеиртышск, Алтай шептерінің барлық бекіністеріне
жіберді. Ол Ресей бодандығын қабылдаған қазақтарды Ресейге бағдар алуды
катаң ұстануға міндеттеді және ант бұзушылық үшін қатаң жазалау көзделді.
Мұндай пәрмендер Орта жүздегі жағдайды, керісінше, шиеленістіре түсті және
біршама тыныштыққа қарамастан, ең көреген сұлтандар, билер, ақсақалдар,
көптеген қазақ ауылдары төніп келе жатқан қауіпті сезініп, бөтен елдерге
әсіресе Шыңжаңға қашып, Орта Азия иеліктері шегіне көшіп кетті.[16]
Петербург сарайы аңысын аңдап, қос билеуші Бөкей мен Уәлиді қан төкпей
орындарынан алуға сылтау іздеді. Олардың екеуінде де кең-байтақ өлкені
басқаруға қажетті амалдары болмады. Ресей бөліп ал да, билей бер саясатын
жүргізіп, оларды бір-біріне айдап салды, сөйтіп кедейленген өркөкірек
хандармен өздерінің байлығы жөнінен бақталас ауқатты сұлтандарды өз жағына
тартып отырды. Табындарында 8-9 немесе тіпті 10 мың жылқысы, 400—500
түйесі, 20 мыңға тарта қойы бар қазақтар, мейлінше бай мал иеленуші —
сұлтандардың жағдайын көрсетеді. Байлық саяси салмақ берді, басқа ру
ауылдарының жеріне жиі көшуден күйзелген, бекіністердің әскери қызметінің
жандана түсуі және құнарлы аудандарға қазақ контингентінің қоныстандырылуы
салдарынан меншіктері мен жер алаптарынан айырылған адамдарды өзіне
тартатын құдіреті күшті қасиеттері бар деуге болатын. Оның үстіне қазақ
даласының орталық губерниялар мен үкіметтік мекемелерден едәуір алыстығы,
сол кезде-ақ империя құрамына енген Солтүстік-шығыс Қазақстанның орасан кең
аудандары бағынышты болған Батыс Сібір әкімшілігінің әскери-шенеуніктер
сословиесін қамтыған сыбайлас жемқорлык, басқа да жергілікті бұратаналар
сияқты, оларды да жергілікті отаршылдық өкімет орындары мен тойымсыз
шенеуніктердің бақылау дегенді білмейтін дерлік билігіне берді.
Ресейдің әкімшілік-аумақтық басқару нысанына жақын басқару нысанының
болмауы, Шыңғыс ұрпактарының хан билігінің сақталуы үкіметтің іс-қимылын
әлдеқалай тежеп отырды. 1817 жылы — Бөкей хан, ал екі жылдан соң Уәли
қайтыс болды. Петербург бір жақты қадамға — Орта жүзде енді хан
тағайындамауға және оның үстіне оларды Бүкіл әлемді ұлы тітіркентушінің —
Шыңғыс-ханның заманына барып тірелетін ертедегі ғүрып бойынша сайламауға
бел байлады.
Ресей билігі таралған аудандар жоғарғы билеушісіз қалып, нақты биліктің
қандай нысаны да болмаған ерсі жағдай орын алды. Хандық ықпалды
сұлтандармен көзбе-көз келіспей немесе алдын ала келіссөз жүргізілмей, іс
жүзінде жоғарғы жақтан жойып жіберілді.
Жаңа реформаны әзірлеуді патша сол жылдардағы белгілі либералдық
пиғылдағы қайраткер, өз дәуірінің аса білімді тұлғаларының бірі граф М. М.
Сперанскийге жүктеді. Оның сан қырлы қызметінің өзегі Орта жүзде дәстүрлі
хан мемлекеттілігін жойған жаңа заң актілерін енгізу болды.
Аз зерттелген аудандарды неғұрлым толық зерттеу және жинақтап көрсету
үшін М. М. Сперанский Сібір жерлерін мәлім етуді ұсынды.
Бұл жазбаны жасауға болашақ декабрист Г. С. Батюшков белсене қатысты.
Сонымен бірге ол Сібірді басқару туралы заң жобаларына бірқатар қосымша,
түсіндірмелік бөлімдер: құрғақтағы жол қатынастары, этаптар құру, жер
аударылған бұратаналар, Орта Орда даласына орыс билігін тарату
бөлімдерін әзірледі. Бұл жаңалықтар сақталып қалған жергілікті басқару
жүйесін жоққа шығарып, шексіз-шетсіз дала құрылысын ресейлік губерниялық
басқаруға біршама жақындатуға тиіс болды.
1822 жылғы 22 маусымда патша Сібір губернияларына арналған мекемелер,
Бұратаналарды басқару туралы жарғы, Қырғыз-қайсақтарды басқару туралы
жарғы, Этаптар туралы жарғы, Жер міндеткерлігі туралы ережелер, Астық
қорлары, шаруалар мен бұратаналар арасындағы борышкерлік міндеттемелер
туралы ережелер үшін негіз болған 10 заңды бекітті.[17]
Сібір... мекемелеріне сәйкес, азиялык Ресей 2 генерал-
губернаторлыққа: орталығы Тобыл болған Батыс Сібір, орталығы Иркутск болған
Шығыс Сібір генерал-губернаторлықтарына бөлінді. Біріншісіне Тобыл, Томск
губерниялары мен Омбы облысы жатқызылды;[18] Ресей бодандығында болған Орта
жүз аудандары соңғысының құрамына енгізілмекші болып ұйғарылды.
Орта жүздегі дәстүрлі мемлекеттілікті таратып, хан атағын мүлде артық
деп жойып жіберген үкімет Сібір қазақтары туралы жарғыға сүйеніп,
басқарудың жаңа нысанын енгізді. 3-параграфка сәйкес, географиялық жағынан
Оңтүстік-батыс Сібірді мекендеген қазақтар көшпелі бұратаналар сословиесі
болып есептелді және тең құкықтарды пайдаланды, ал сібір қазақтары елі ең
алдымен 1838 жылы Батыс Сібір қазақтарын шекаралық басқару құрылғанға дейін
Омбы облысына бағынып келген сыртқы округтерден құралды.
Өзгерістер қазақ руларының әкімшілік-аумақтық құрылымдарына қатысты
болды: даладағы жаңа үштаған — округ, болыс, ауыл бұрынғы рулық басқару
жұйесін іс жүзінде жоқ етіп жіберуге тиіс еді. 5-параграф арқылы жаңа
құрылым: ауыл — 50-ден 70-ке дейін шаңырақ, болыс — 10 ауылдан 12-ге дейін
ауыл, округ — 15 болыстан 20 болыска дейін болып белгіленді.[19]
Жарғыда округтерге тиесілі жер иеліктеріне меже енгізілді: оның үстіне
9-параграфпен көшпелілердің бір округтен екіншісіне өз еркімен ауысуы
шектелді, ол үшін жергілікті бастықтардың рұқсаты талап етілді. Бұл жер
алаптарын пайдаланудың қауымдық-патриархаттық дәстүрлерін қиратуды
білдірді. Енді қазақ ауылдарының көрші округ қоныстарына кірмей, өзінін
округтік аумағы шегінде ғана көшіп жүруіне рұқсат етілді.
Жарғының 15-параграфында округтердің жекелеген бөлімшелерін басқарудың
жаңа тәртібі белгіленді: ауылдарды — ауыл старшындары, болыстарды — болыс
сұлтандары, округтерді аға сұлтандар (ел билеушілері) басқаратын болды. Бұл
өзгерістер ерте кездерден бері әкімшілік пұрсаттылықтары болған Шыңғыс
ұрпактарының ықпалын әлсіретуге тиіс болатын; сонымен бірге болыстарды
басқармайтын сұлтандар бұрынғы сословиелік артықшылығын сақтап қалды,
дегенмен олардың округ бөлімшелерін басқару ісіне араласуына қатаң тыйым
салынды.
Аға сұлтандарға зор құқықтар берілді, онын, басшылығымен округтік
приказда өткізілетін отырыстарға облыстық бастық тағайындайтын ресейлік екі
заседатель және сайланып қойылатын екі құрметті қазақ қатысуға тиіс
болды.
Үкіметтің сеніміне кірген ықпалды Шыңғыс ұрпақтары арасынан сайланған
аға сұлтандар, олардың екі орынбасары - өздері онша түсінбеитін сайлау
рәсімінен өткен қазақтар, тағайындалатын басқа да екі шенеуніктермен бірге
алқалы басқару түрін көрсетті; көп кешікпей аға сұлтандар іс жүзінде
жергілікті отаршылдық әкімшіліктің айтқанынан шықпайтын құралдарына
айналды. Ал көп ұзамай, округтен жоғарыц қызметке өз өкілдерін сайлау
жолындағы ұзаққа созылған руаралық таиталас кезінде дала ақсүйектерінің бір
бөлігі өз қарсыластарын құлату мақсатымен омбы шенеуніктерінің оң көзбен
қарауына ұмтылып, екі жақты көзқарас ұстанды: сырт көзге үкімет саясатымен
ынтымақтастық көрсетіп, іштей бұрынғы хандықты қалпына келтіруден үмітін
үзбеді. Билердің, рубасылардың билігінде жүрген номадтар бұқарасын
айтпағанда, жана сайланған сұлтандардың иығына жабылатын оқалы шапандар да
“ел билеуші” деген құрметті атақтар да, күміс және алтын медальдар да рулық
ескі заман дәстүрлеріне берілгендік рухын жоя алмады.
Үіметтің жергілікті номадтар жөніндегі саясатында оларды егіншілікке
ынталандыру, бақташылық өмірді жою, олардың жер жыртуға көшуін көтермелеу
маңызды бағыт болды. 177, 178-параграфтарда отырықшылыққа көшкендерге 15
десятинаға дейін жер учаскесін бөліп беруге рұқсат етілді, сұлтандар үшін
үш есе, ал старшындарға екі есе жер бөлуге мүмкіндік берілді.
Отаршылдық өкімет орындары осы арқылы Ресейдің ықпалын әлсіреткен, хан
билігінің қалдықтарымен күресті қиындатқан барымтаны, руаралық қырқысты
жоюға тырысты.
Жарғымен міндеткерлік пен салықтардын жаңа санаттары енгізілді. Рас бұл
орайда М. Сперанский мен оның төңірегіндегілер әдеиі бес жылдық жеңілдік
белгіледі немесе көшпелі халықтың барлық санаттарын барлық алымдардан
босатты; мұндай бетбұрыс бұрынғы феодалдық жүйе бойынша міндеткерлік
атқаруға: көшпелі аудандарда зекет пен соғым, егіншілікті аудандарда үшыр
төлеуге дағдыланған халық наразылығының алдын алуға ұмтылысқа байланысты
болса керек.
Реформа Қазакстанда сауда-экономикалық үрдістің өсуі үшін оң алғы
шарттар туғызды. Патша өкіметінің бұған белгілі дәрежеде мүдделі болуын
экономикалық факторлармен қоса, оның көшпелілер арасында өзінің саяси
ықпалын нығайту ниетімен түсіндіру керек.
Сонау XIX ғасырдың ең басында-ақ патшалық өкімет орындарының
бақылауындағы аумақта көшіп жүру, бекіністер мен басқа да қыстақтарда мал
шаруашылығы өнімдерін кеңінен айырбастау мүмкіндігін іске асыру құқықтарын
талап ете отырып, екі жақты байланыстарды дамытуға жекелеген қазақ
сұлтандарының өздері бастама көрсеткен еді. Осыған байланысты 188-
параграфта қазақтарға өз тауарларын өз округі ішінде де, одан тыс жерлерде
де еш шектеусіз еркін өткізуге мүмкіндік берілді.
ХІХ ғасырдың басында Бұқтырма, Өскемен бекіністерінің, Петропавлдың,
Семейдің маңызы едәуір арта түсті.
Жарғының бірқатар параграфтарында 205-параграфка сәйкес үш санатқа:
қылмыстық, талап-арыздық және облыстық басқармаға шағымдар бойынша
сараланған сот жүйесіне түзетулер енгізілді. Қылмыстық істерге мемлекеттік
опасыздық, тонау, барымта, белгіленген билікке көрінеу бағынбаушылық
жатқызылды; оның үстіне барлық талап-арыз істері билердің қатысуымен
ауылдар мен болыстарда талқыланды; 216-параграфта тұтас алғанда қазақ
ғұрыптары мен заңдары бойынша дәстүрлі билер сотының мәні сақталды; ол
былай тұрсын, 220-параграфта билер істерді негізсіз шешкен жағдайда
оларды жауапка тарту көзделді, оның үстіне көшпелілердің төменгі сот
сатыларының шешімдеріне шағым жасау құқығы сақталды,[20] мұның өзі
қатардағы номадтарды шариғатты жергілікті түсіндірушілер тарапынан жасалуы
мүмкін озбырлықтан біршама қорғады; ережеде көшпелілердің сұлтандар жөнінде
де шағым ресімдеуіне жол берілді. Мұндай жағдайларда соттың істі қарауы
облыстық басқарманың отырысына көшірілді. Арнайы параграфта аға
сұлтандарға, округтік приказдардың заседателдеріне, сұлтандарға,
болыстардың басқарушыларына жалақы төлеу, кешегі жоғары текті Шыңғыс
ұрпактары мемлекеттік қызметшілер санатына көшіріліп, оларға империяның сол
кезде қолданылған заңдарын тарату жөнінде айтылды. Мұрағат құжаттары
округтік шенеуніктердін әрбір санатына қызметі үшін төленетін ақының
сомасын да мейлінше айқын анықтауға мүмкіндік береді, олар мынадай: аға
сұлтан жылына 1200 сом, әрбір ресейлік заседателдерге - 1000 сомнан, қазақ
заседателдеріне — 200 сомнан, тілмашка — 800, емшіге — 1000 сом, болыс
сұлтандарына — 150, іс жүргізушілерге — 300 сомнан төленді және т.б. Әрбір
округтік приказда барлығы 15-ке дейін штаттағы қызметкерлер болды. Сонымен
бірге Жарғыда аурухана ұстауға — 500 сом, жыл сайынғы мерекелерге - 3000,
мектептер мен училищелер құруға — 5000, қайырымдылықты қолдауға — 500
сом мөлшерінде қосымша шығыс баптарын белгіледі. Жыл сайынғы барлық
шығындар 31 000 сомнан аспауға тиіс болды.
Реформа Орта жүз халқын ағартуға арналған жағдайды кеңейтті: жеті
параграфта (243-249) сауаттылықты кең тарату көзделді: Жарғының 250-
параграфы округтік приказдарды өздеріне сеніп тапсырылған халыкқтың ешбірі
қайыршылыққа ұшырамауына және қамқорсыз калмауын барлық амалдармен
ойластыруға міндеттеді.[21] Бұдан кең-байтақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz