Экологиялық химияның маңызы
МАЗМҰНЫ
бет
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...5
I ТАРАУ. ӘДЕБИЕТТІК ШОЛУ
1. Электронды оқулықтың дәстүрлі оқулықтан ерекшелігі және
мемлекеттік стандарт бойынша жасалу
талаптары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 4
1.2. “ Rinel-Lingo” бағдарламасына жалпы
түсініктеме ... ... ... ... ... ... ... ...13
1.3. Экологиялық химияның
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 14
II ТАРАУ. ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ.
Орта мектептегі экологиялық химияның бағдарлама өнімін құрастыру
2.1. Химиялық білімнен экологиялық білімге ауысу
жолы ... ... ... ... ... ... .19
2.2. Экологиялық химия бөліміне мультимедиялық
фрагменттердің жасалуын
бейнелеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
2.3. Пестицидтер тақырыбындағы сабақтың
үлгісі ... ... ... ... ... ... ... . ... .46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 57
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...58
КІРІСПЕ
Дәстүрі бойынша да, мәні мен маңызы жөнінен де сан алуан құралдары
ішінен электронды оқулықтардың алатын орны ерекше. Орта білім жүйесін
ақпараттандырудың негізгі бағыттарының бірі – жаңа буын оқулықтарын, яғни
бағдарламалық өнімдер жасау болып табылады. Өйткені орта мектеп оқушылары
мен оқытушыларына арналған электронды оқулықтар, әсіресе қазақ тілінде
жеткіліксіз.
Соған байланысты мен орта мектептегі экологиялық химияның бағдарлама
өнімін құрастырдым.
Мақсаты: оқушылар үшін экологиялық химияның бағдарламалық өнімін
құрастыру.
Міндеттері:
• бағдарламалық өнімді құрастырғанда мемлекеттік стандартқа сай
құрастыру;
• берілген тақырыпта ғылыми-әдістемелік әдебиеттерді зерттеу және оқу
материалын сұрыптау;
• өзін-өзі тексеру үшін тесттің түрлерін және бақылау сұрақтарын
енгізу;
• оқулық құрамына суреттер мен видиофрагменттер енгізу.
Өзектілігі:
• Оқыту еңбегінің рационалды ұйымыөндіріледі.
• Оқытылатын пәнге қызығушылық пайда болады.
• Оқушылардың өзіндік жұмыстары дамытылады.
• Бақылау мен өзін-өзі бақылау қалыптастырылады.
Электронды оқулық жалпы өз бетімен білім алуға, стационарлық оқуға
арналған әдістемелік және ақпараттық – мәлімет материалдар тәртіппен
орналасқан, өзіндік дидактикалық мәні бар жаңа ақпараттық оқыту жүйесі.
Электронды оқулықтың мультимедиалы болуы білім беру жүйесінің сапасын
жоғарлатады және де оқушылардың қызығушылығын арттырады. Кез келген сабақта
электронды оқулықты пайдалану оқушылардың танымдық белсенділігін және білім
сапасын арттырып ғана қоймай, логикалық ойлау жүйесін қалыптастыруға,
шығармашылықпен еңбек етуге жағдай жасайды. Сонымен қатар оқу материалының
интерактивті өзара әрекетін және оны индивидуалды игеру траекториясын
қамтамассыз етеді және кері байланыс принципін интенсивтендіреді.
Оқыту процесінде бағдарламалық өнімді қолдануда мынадай жалпы
дидактикалық мақсаттар іске асады:
• рационалды оқу еңбек ұйымдарын өндіру;
• оқылатын затқа назар аударту;
• оқушылардың өзіндік оқуын дамыту.
Бағдарламалық өнімді қолдану өзіндік оқылатын жұмыстарды күшейтугүлкен
қызмет атқарады. Осы аталмыш диплом жұмысымда келесі аспаптық және
техникалық мүмкіншіліктер қолданылынды: “ RinelLingoEditor” бағдарламасы
мультимедиалық сыныптар үшін “ Lingo” кітап құрастырады.
I ТАРАУ. ӘДЕБИЕТТІК ШОЛУ.
1. Электронды оқулықтың дәстүрлі оқулықтан
айырмашылығы және мемлекеттік стандарт бойынша жасалу жолдары.
Электронды оқулық – курста оқылылатын тараулар мен тақырыптарға қатысты
дәріс конспектісін қамтитын негізгі сарамандық және тәжірибелік
тапсырмаларды орындауға арналған қосымша материалдарға анықтама,
библиографиялық көмекші, аралық және қорытынды бақылыу сұрақтарынан тұратын
тест материалдарды дайындауда пайдаланылған әдебиеттер тізіміндері
бөлімдерін қамтиды.
Ақпаратты оқушыға компьютер арқылы әзірлеу мен тарату үрдісіне ерекше мән
беріледі. Себебі әр түрлі зерттеулерге қарағанда дәстүрлі оқыту кезінде кез
келген жақсы оқитын оқушы информатика заңдылықтарын тұжырымдайды, мысалдар
келтіреді. Оқушылардың көпшілігі алған білімдерін практикада қолдана алады.
Бұл оқушылардың оқу материалын формальды жағынан да жақсы білетіндігін
көрсетеді. Кез келген сабақта оқушылардың танымдық белсенділігін арттырып
қана қоймай, логикалық ойлау жүйесін қалыптастыруға, шығармашылықпен еңбек
етуге жағдай жасайды.
Электронды оқулық – білім беретін ортаның негізгі элементі болып
табылады. Ол өзіне дәстүрлі білім беру ресурстарын,басқада элеатронды
оқулықтарды, антропогендік факторды, мемлекеттерді, баспаларды және
таратушыларды енгізеді.
Электронды оқулықпен оқытудың негізгі мақсаты: оқыту үрдісін үздіксіз,
толық деңгейде бақылау, сонымен қатар өздігінен білім алуын жақсартады және
өзіндік тұрақтылығын арттырыды. Оның құраушы элементтері мұғалім, оқушы,
дидактикалық материалдар мен дербес компьютер. Бұл элементтердің барлығы да
бір-біріне өзара әсер ететін ақпараттар ағынымен байланысқан. Осы құрылымда
алғашқы маңызды аспект ролін мұғалім мен оқушының компьютерлік сауаттылығын
қамтамассыз етуі, яғни олардың компьютермен және оның сыртқы құрылымдарымен
жұмыс істей білу деңгейлері, компьютердің жалпы қызмет ету принциптерін
түсінуі, осы жүйенің жалпы мүмкіндіктерін ұғынуы саналады.
Дәстүрлі оқытуды меңгерудің төрт деңгейінің (репродуктивті, алгоритмдік,
эвристикалық, шығармашылық) тек алғашқы екеуін ғана қамтиды. Компьютердің
көмегімен тақырыпты оқу, зерттеу негізінде эвристикалық және шығармашылық
деңгейге жатқызуға болады. Оқушылар электронды оқулықтан оқығанын, көргенін
елестете отырып тақырыпқа берілген тест сұрақтарын шешеді. Қорыта айтқанда
компьютерді сабақта қолдану барысында оқушылар:
1. қарастырылып отырған тақырыптың мағынасын терең түсінеді;
2. оқушы жұмысты орындау барысында ғылыми зерттеу жұмысына тартылыды, оның
бойында зерттеушілік қабілет пен ынта қалыптаса бастайды.
Кез келген пән мұғалімін компьютерлік кабинетке тартып отырған не? Ең
бірінші кезекте сабақты түрлендіру және оқушылардың пәнге деген
қызығушылығын арттыру. Компьютерлік сыныпта өткен сабақта үйреншікті
тыныштық жоқ. Сабақ кезінде оқушылар мәселелерді талқылайды, сабақтың
барысын қызығушылықпен бақылайды. Бұл кезде мұғалім – оқушы арақашықтығын
ұстау болмайды [1].
Электронды оқулықтың типографиялық жолмен жасалған оқулықтан бірнеше
өзіндік ерекшеліктері бар:
1. Мультимедиалық мүмкіндіктер – электронды оқулықтың құрылысына
мультимедиа элементтерінің кіруі, бір уақытта әр түрлі деңгейдегі
ақпаратты жеткізуге мүмкіндік береді. Әдетте бұл мәтіннің,
дыбыстардың, графиктің, анимация мен мультимедианың сәйкестігін
көрсетеді.
2. Виртуалды шындықты қамтамассыз етеді. Көптеген процестер мен
электронды оқулықтарда объектілер өздерінің даму динамикасында
көрсетілуі мүмкін. Сондай-ақ екі, үш өлшеу моделінде болуы,
қолданушыларда шынайы көрсетілген объектінің қиалын тудырады.
3. Жоғары дәрежелі интерактивтілігі. Интерактивтілік ақпаратты
пайдаланушымен (оқушы) және оның негізін салушы (мұғалім) арасындағы
кері байланысты орнатуға жағдай туғызады.
4. Индивидуалды білім алуға мүмкіндік жасайды. Білім алушының жеке басына
индивидуалды қатынас психологиялық тест өткізілгеннен кейін ғана
мүмкін болады. Мұндай тестілеу білім алушыларды әр түрлі топтарға
бөлуге, оқу материалының адекватты моделін ұсынуға мүмкіндік береді.
Психологиялық тестілеу автоматты түрде жүзеге асады, егер тест
элементтері электронды оқулықтың бірінші бетінде орналасса немесе
материалды меңгеруден бұрын болса. Тестілеудің нәтижесі бойынша қолданушыға
оқулықтың сәйкес тарауларын оқуларына ұсыныс жасалады [2].
Электронды оқулықтың дәстүрлі оқулықтан кейбір артықшылықтары.
• Материалды меңгеруі уақытқа тәуелді болмауы (аудиториялық сабақтардың
сабақ кестесі).
• Оқушылардың өздігінен білімдерін жетілдіруге мүмкіндік береді.
• Оқулықтың құрылысы белгілі бір бөлімдегі тақырыпты оқуына, бақылау
жасауына жағдай жасайды.
• Электронды оқулықтың қағаз нұсқамен салыстырғанда қосымша
мүмкіндіктері бар. Ондай мүмкіндіктердің біріне гиперсілтемені
пайдалану жатады. Оның көмегімен бір бөлімнен екінші бөлімге жылдам
ауысуына болады.
Осыған қарамастан электронды оқулықты құру мұғалімдер мен
бағдарламашылардың еркін шығармашылық процессі болып табылады. Бірақта
кейбір әдістемелік талаптарды ұстану керек.
Электронды оқулықты құрастыру әдістемелік қойылатын талаптар:
1. оқу материалы блоктарға бөлінуі керек;
2. әрбір блок толық иллюстрациямен қамтылуы керек;
3. иллюстрация оқушыларға қиын қабылданатын материалдарды оңай және толық
жеткізу мақсатына сай таңдалуы керек;
4. блоктың негізгі материалы гиперсілтеменің көмегімен бір бүтін болып
біріктірілуі қажет. Гиперсілтемелер электронды оқулықтың жеке
блоктарында байланыстыра алады;
5. электронды оқулықты қосымша материалдармен толықтыру керек.
Электронды оқулықтың құрамы:
• аннотация;
• пән туралы қысқаша ақпарат;
• жұмыс бағдарламасы;
• электрондық оқулықпен және оның бөліктерімен жұмыс жасау туралы
әдістемелік нұсқаулар;
• ұсынылатын білім беру бағдарламалары;
• теориялық материалдар (лекция,конспектілер);
• теориялық материалдарға негізделген оқу құралы;
• сарамандық жұмыстарды орындауға негізделген оқу құралы;
• сарамандық жұмыс пен бақылау жұмыстарының тапсырмаларының тізімі;
• бақылыу тапсырмалары;
• зертханалық жұмыстардың әдістемелік нұсқалары;
• білімді бағалау критерийлерін айқындайтын тапсырмалар;
• бақылау тестілерінің жинағы;
• телекоммуникациялық құрылғыларды қолдану арқылы консультация түрлері
мен графигі;
• глоссарий;
• әдебиеттер тізімі және интернеттің ақпараттық ресурстарына сілтемелер;
• озат мұғалімдердің жасақтаған қосымша авторлық материалдары;
• үйренушінің жұмыс папкасы;
• мұғалімнің жұмыс папкасы;
• ұлы ғұлама ғалымдардың пікірлері;
• әлемдік деңгейде қабылданған келісім-шарттар;
• дүние жүзілік экологиялық мәселелер.
Кесте 1
Электронды оқулықты пайдаланудың тиімді және тиімсіз жақтары.
Тиімді жақтары Тиімсіз жақтары
Оқушының уақытын үнемдейді Психологиялық-педагогикалық
, оқу материалын іздеп отырмайды. талаптардың жоқтығы.
Оқушы оқулықты қажет Пән аралық байланыстың
етпей-ақ информатика негіздерінен аздығы.
кез келген мәліметті алып, оқып Көрнекілік материалдарда
үйренуіне болады. бірыңғай таңдау.
Тақырыптың үлкен, қиын Оқып үйренуге мамандық
бөліктерін өткенде қосымша бойынша бағыты ескерілмеген.
бейнехабар, клиптер, аудиохабарлардыМатериалдарды толық
пайдаланады. қамтуы немесе оқулықтарды толық
Таңдап алған хабарды көшіруге аудару.
мүмкіндік бар. Оқушының жеке ерекшелігі,
Сарамандық жұмыстар денсаулық жағдайы ескерілмеген.
жылдам түсіндіріледі. Берілген материалдағы
Бағдарламаны меңгеруге санитарлық-гигиеналық нормалардың
арналған тест сұрақтарымен сақталмауы.
қамтамассыз етілген. Компьютердің графикалық
Көрнекілік құралдарға деген мүмкіншілігінің қолданылуының
мұқтаждықты азайтады. нашарлығы және әліздігі.
Оқушының тіл мәдениетінің
төмендеуі тірі қарым-қатынасқа
түсе алмауы.
Жоғарыда айтылған тиімсіз жақтарды болдырмау үшін төмендегідей ұсыныс
жасауға болады:
1. компьютерді сабақтың белгілі бір кезеңінде ғана пайдалану;
2. компьютерді пайдалану уақытын сақтау;
3. компьютерді пайдалануда қауіпсіздік ережесін сақтау;
4. дәстүрлі және электронды оқытуды кіріктіру арқылы жүргізу. Себебі
электронды оқыту – оқу пәнінің негізгі ғылыми мазмұнын қамтитын
компьютерлік технологияға негізделген оқыту, бақылау, модельдеу, тестілеу
тағы басқа бағдарламалар жиынтығы. Электрондық оқулық жай оқулықтарға өте
тиімді қосымша мүмкіндіктер береді. Атап айтқанда:
• кері байланысты іс жүзінде тез арада қамтамассыз етеді;
• жай оқулықтағы кездеспейтін қосымша материалдарды электронды
оқулықтардан қысқа уақытта табуға болады;
• гипермәтінді түсіндірмелерге өту барысында уақытты үнемдеуге
көмектеседі.
Кез келген сабақ бойынша ең бастысы электронды оқулытарды дайындаудың
бір жүйеге келтірілген заңдылығы болуы керек.[3]
Осыған байланысты электронды оқулықтарды дайындауда мынандай
дидактикалық талаптарын ескерген жөн. Ғылымның қол жеткен табыстарын
дидактикалық талдау арқылы мына негіздерге сай анықталады және оқытылыды:
ғылымилығы, жүйелілігі, түсініктілігі, саналылығы мен белсенділігі,
көрнекілігі, теорияның сарамандылыққа байланыстылығы.
Ғылымилығы. Экологиялық химияның негізіне ғылымда шешімін тапқан
деректер мен көзқарастар кіреді. Олар ғылымдағы мәліметтерге толық сәйкес
келіп, заттар мен құбылыстар туралы ақиқатты бұрмаламай жеткізуі тиіс. Ол
үшін орта мектептегі экологиялық химиядан электронды оқулықтың құрамына
жетекші теориялардың орны дұрыс анықталып, жеткілікті деректі материалдың
негізінде енгізілуі керек.
Жүйелілігі. Оқу материалы ғылым логикасына сәйкес бірінен бірі
туындайтын ретпен орналастырылады. Экологиялық химия атмосфера, гидросфера,
литосферан және биосфераны бір жүйеге енгізіп қарастырады. Жүелік негізі,
әсіресе, пәннің негізгі ұғымын қалыптастырғанда ескеріледі.
Түсініктілігі. Бұл ғылыми негізге кереғар, жүйелілікке тура қатысты
болады. Оқу материалдарының түсінікті болуы көлеміне және ғылыми деңгейіне
байланысты, сондықтан электронды оқулықтағы кейбір ғылыми ақпарлар
оңайлатып беріледі. Орта мектеп оқушылары үшін электронды оқулық өте
түсінікті, қарапайым тілде жазылады.
Саналылық және белсенділік негізі – электронды оқулықпен білім алу
барысында мұғалім мен оқушы еңбегінің ара салмағын оқушылыр жағына
ауыстырып, олардың пәнге қызығуын және білім алудағы белсенділігін
арттырады. Ол үшін білімнің қажеттігі мен пайдасына оқушылардың көздерін
жеткізіп, электронды оқулықпен оқушыларды өздігінен жұмыс істей білуге
үйрету керек.
Электронды оқулықтың тілін меңгеруге байланысты саналылық негізінің
маңызы арта түседі. Оқушылар иллюстрация арқылы берілетін ұғымның негізгі
белгілерін, қажет жағдайда, зат атауының шығу төркінін, сол арқылы
белгіленген заттар мен құбылыстарды елестете білуі керек. Мұның өзі
оқушылар білімінің жаттанды және үстірт болмауын қамтамасыз етеді.
Көрнекілік принципі. Электронды оқулықтың негізгі көрнекілігіне
мультимедия, аудио, кестелер, суреттер, графиктер, кескіндер,
сызбанұсқалар, бақылыу сұрақтары, әр түрлі мазмұндағы тестілер жатады.
Оқушылар білімді заттар мен құбылыстарды тікелей қабылдау арқылы алуы тиіс.
Осының бәрінде оқушылар жан-жақты бақылау жасауға, әр көрнекіліктен барынша
мол ақпар алуға, бақылау нәтижелерін қорытындылап, түсіндіре білуге
үйренеді.
Теорияның сарамандыққа байланыстылығы. Бұл – оқушылардың электронды
оқулықтан алған білімдерін өмірмен, қоғамдық құрылыс сарамандығымен
ұштастыру арқылы жүзеге асырады. Осы принципті жүзеге асыру үшін оқушылар
экологиялық химиядан алған теориялық білімін сарамандық таным есептерін
шығаруға қолдана білуі тиіс. Бұл есептер өмірде, табиғатта, зертханаларда
және өндірісте жиі кездесетін құбылыстарға негізделіп құрастырылады [4].
Түрлі сабақтарда электронды оқулықпен жұмыс нәтижелерін бағалау үшін
түрлі диагностикалық зерттеу жұмыстарын жүргізуге мүмкіндік бар:
1. білім мониторингісі;
2. сауалнамалар;
3. түрліше тестілік бақылаулар;
4. жеке оқушылармен әңгіме, пікір алмасу;
5. оқушыларды сырттай бақылау;
6. мәселелік мазмұндау;
7. эвристикалық;
8. зерттеу.
Заман талабына сай жас ұрпаққа сапалы білім беруде электрондық
оқулықтарды пайдалану – оқытудың жаңа технологиясының бір түрі ретінде
қарастырады.
Қашықтықтықтан оқытуды ұйымдастыру технологиялары
Білім беру жүйесін ақпараттандырудың негізгі бағыты XXI ғасырдың
талаптарына сәйкес қоғамды дамытудың жоғары тиімділікті технологияларына
сүйенген жаңа білім стратегиясына көшу болып табылады.
Білім беру жүйесін ақпараттандыру бағыты жаңа ақпараттық технологияларды
пайдалану аркылы дамыта оқыту, кашыктыктан оқыту, дара тұлғаға бағыттап
окыту максаттарын жүзеге асыра отырып, оку-тәрбие үрдісінің барлық
деңгейлерінің тиімділігі мен сапасын жоғары-латуды көздейді.
Қашыктықтан оқыту ұғымын кең мағынада алсақ, бұл-тыңдаушылар мен
оқытушылардың бір-бірінен кеңістікте алыстатылған оқу формасы. Ал,
тармағынадағы қашықтықтан оқу ұғымы тындаушылар мен оқытушылар арасындағы,
сонымен қатар тыңдаушылардың өзара белсенді ақпаратпен алмасуын
қарастыратын және жоғаргы дәрежедегі қазіргі жаңа ақпаратгық
технологияларды (аудио-визуальды кұралдар, дербес компьютерлер,
телекоммуникация құралдары, т.б.) пайдаланатын белгілі бір тақырыптар, оқу
пәндері бойынша ұйымдастырылатьш оқу процесі.
Қашыктықтан оқытуды ұйымдастырудың әр түрлі технологиялары бар:
Кейс-технология - оқытушы-тьюторлардың дәстүрлі және қашықтықтан
консультацияларды үйымдастыру кезінде мәтіндік, аудиовизуальды және
мультимедиалық оқу-әдістемелік материалдарды жинау және оларды
пайдаланушылардың өз бетінше меңгеруі үшін жіберуге негізделген.
Кейс технологиясы (ағылшынның сasе—портфель) оқытуда жасалынған
әдістемелік материалдармен іске асырылады.
Кейс-технология арналған материалдар түрлері мыналар:
1. Әдістемелік нұсқалар. Оқу құралдары мен глоссарий. Оқушыларға оқу
жоспарындағы пәндер бойынша әлектрондық тасымалдауышта (CD-ROM) оқу-
әдістемелік материалдардың кешені (кейс) беріледі. Кешенді даярлауда
ұжымдық әдістер, жобалау әдістері пайдаланылады. Мұндай әдістер
тыңдаушылардың белсенділігін арттыруға, шығармашылық қабілеттерін
белсендіруге
2. Жұмыс дәптері.
3. Анықтама.
4. Оқу, аудио, бейне материалдары.
5. Бақылау және емтихан материалдары.
Қашықтықтықтан оқытуға арналған кейстердің сапалық қасиеттері:
• курстың терминдер мен ұғымдарына арналған гипертекстік құрылымы;
• пайдаланушыға ыңғайлы құрылым – мұғалім материалды беру реті мен
бейнелеудің бірнеше түрін таңдай алады. Сол арқылы бір оқу материалын
әр түрлі аудитория үшін әдістемелік қажеттілік болса әр түрлі түрде
беру мүмкіндігі бар.
• Кейстің құрамына белгілі бір нормативті талаптар жоқ. Кең таралған
документтер мен дыбыс, анимация, графикалық кірістірулер, слайд-шоу
пайдаланылады.
• Оқушы оқулықтың кез келген бетін қағазға шығара алады.
• Оқушы оқу материалдарына кез келген әдіспен қол жеткізе алады
(Интернет, CD-ROM).
• Оқулыққа кіріктірілген білімді тексеру жүйесі бар.
• Оқулық бетінен Интернет ресурстарына қол жеткізуге болады.
Желілік –технология - білім алушы, оқытушылар, әкімшілік арасындағы
интерактивті өзара әсері мен оның оқу-әдістемелік қүралдармен жабдықталуын
қамтамасыз етуде телекоммуникациялық желіні қолдануға негізделген;
Оқытудың желілік –технологиясына жатады:
• Интернет желісін пайдалану;
• Әлектрондық почтаны пайдалану;
• Телекоммуникациялық құрылғыларды пайдалану;
• Мультимедиамен жабдықталған, Интернетке шығу мүмкіндігі бар
желелік компьютерлік класс;
Электронды почта тыңдаушыларға курстың негізгі мәселелері бойынша
конфиденциалды хат жазысуға мүмкіндік береді. Электронды почта арқылы
ақпаратты жоғары жылдамдықпен жіберу мүмкіндігінің арқасында тыңдаушыға
көмек дер кезіңде, сұранысты алған соң бірден көрсетіледі. Интернет
көмегімен тыңдаушылармен кері байланыс орнатып қана қоймай, олардың оқу
қызметін бақылауға, бағалауға болады.
Қашықтықтан оқыту технологиясы бойынша оқытушының негізгі міндеті білім
алушының келесі түрдегі орындалатын өз бетінше жұмысын басқару болып
табылады: туындайтын мәселелерді қарастыру; мақсат пен міндеттерді қою;
білім, тәжірибелерді беру; ұйымдастыру қызметі; білім алушылардың арасында
өзара байланысты ұйымдастыру; оқу процесін бақылау. Тыңдаушылар қашықтықтан
оқыту кезінде білім беру процесінің негізін қолайлы уақытта, ыңғайлы
орында, тиімді темптегі өз бетінше жұмыс құрайды. Сондықтан тындаушылар
өз бетінше жұмыстың
техникасы мен әдістемесін, жоғарғы деңгейде білімді өз бетімен толықтыру
негіздерін меңгеруі қажет. Сонымен бірге нәтижелі түрде оқу үшін жаңа
ақпараттық технологияның кұралдарымен жұмыс істей білуі тиіс.
Сонымен, қашықтықтан оқыту — адамның білім алуға және ақпарат алуға деген
құқықтарын іске асыратын үздіксіз білім беру жүйесі нысандарының бірі
ретінде мамандардын негізгі қызметін атқара жүріп білімін, біліктілігін
арттыруға мүмкіндік береді.
2. Rinel-Lingo бағдарламасына жалпы түсініктеме.
Rinel-Lingo бағдарламасы мультимедиялық- лингофонды комплектімен
қамтылған компьютерлік сыныптарды басқаруға арналған.
Rinel-Lingo бағдарламасының құрамына келесі бағдарламалар кіреді:
Rinel-Lingo Teacher – мұғалімнің жұмыс орнындағы бағдарламасы. Мұғалімнің
жұмыс орнында орнатылған.
• Rinel-Lingo Pupi – білім алушылардың жұмыс бағдарламасы. Білім
алушылардың жұмыс орнында орнатылады.
• Rinel-Lingo Editor – Lingo-кітап мультимедиалық- лингофонды курстарын
редактирлеуге және құруға арналған бағдарлама.
• Rinel-Lingo Viewer – дайын Lingo – кітап мультимедиалық-лингофонды
курстарды толтыруға және көруге арналған бағдарлама. Білім алушылар
мен мұғалімнің жұмыс орнында орнатылады.
Rinel-Lingo бағдарламасын мазмұндағанда қолданылатын түсініктемелер.
Виртуалды аудитория – Rinel-Lingo Audioмультимедиалық-лингофонды
комплектінің көмегімен барлық дыбыстарды бір өріске келтіретін жұмыс
орнындарының жүйесі.
Экранды активті көру – тышқан мен клавиатурамен басқарылатын мүмкіндігі
бар жұмыс орнындағы компьютерден экранды көру.
Экранның демонстрациясы – бұл виртуальды аудиторияға қосылған бір
жүйедегі компьютердің немесе басқа жердегі компьютерден компьютердің
экранының демонстрациясы.
Сабақ – оқу процесінде қолданылатын кез келген бағдарламамен қамтамассыз
етілген немесе файлдағы мағлұматтар. Rinel-Lingo бағдарламасының
көзқарасымен қарағанда сабақ – кітаптағы атаулары мен сабақтың атауы
кіретін файлдар мен каталогтардың жиынтығы. Бұл каталог сабақ каталогі деп
аталады. Каталогтағы файлдың ішіндегі бір сабақ іске қосылған болуы керек.
Бір уақытта бір немесе әртүрлі жұмыс орнындарында сабақтарды орнатуға,
өшіруге, жіберуге болады. Егер сабақтар каталогында “book. rlb” деген файл
болса, онда бұл сабақты жібергенде оны Rinel-Lingo бағдарламасы Lingo-кітап
түрінде қарастырып, Rinel-Lingo Viewer бағдарламасының көмегімен көреді.
Егер сабақтар каталогында “book. rlb” файлы жоқ болса, онда міндетті түрде
Rinel-Lingo жүйесінде қандай файл іске қосылатынын көрсету керек.
Курс – ортақ тиматикамен біріктірілген және курс каталогында орналасқан
сабақтар жиынтығы. Курс каталогы – курстын атауымен аттас еркін каталог.
Орнатылған сабақ – Мастер уроков көмегімен білім алушылардың барлық
жұмыс орнында орнатылған сабақ. Мұғалім Rinel-Lingo Teacher бағдарламасының
көмегімен орналасқан сабақты оқушылардың, өзінің жұмыс орнында іске қосып,
өшіре алады. Білім алушылар орналасқан сабақты өздерінің жұмыс орнында іске
қоса алмайды.
Lingo – кітап – Rinel компаниясы енгізген оқу курстарының компьютерде
ыңғайлы түрде көрсетілген мағлұматтардың форматы.
Lingo – кітап қолданушылардың көз қарасымен қарағанда беттер жиынтығынан
тұратын және олар экран мониторына шығарылып, қолданушылар көруге, тыңдауға
немесе Rinel-Lingo Viewer бағдарламасының көмегімен таңдаған беттерін
толтыруға мүмкіндіктері бар ыңғайлы құрал.
Жүйеге қойылатын талаптар.
Rinel-Lingo бағдарламасымен дұрыс жұмыс атқару үшін аппаратты және
бағдарламалық қамтамассыз етуге келесі кішкентай талаптар қойылады:
Аппаратты қамтамассыз етуге қойылатын талаптар:
Компьютерлер өзара мультимедиалы-лингофонды Rinel-Lingo Audio
комплектімен, Ethernet 10 немесе 100 Mb есептеу жүйесімен байланысып
келесідей конфигурацияға ие болуы тиіс:
• CP, Rentiurn II ден төмен емес;
• SDRAM 128 Mb;
• HDD 20 Mb;
• SB 16 bit;
• Торлы картасы;
• Monitor 15.
Rinel-Lingo бағдарламасыменжұмыс жасау үшін мұғалімнің мжұмыс орнында
электронды кілт орнатылуы керек. Электронды кілтті Rinel-Lingo Audio
комплектісіне қосады. Білім алушылардың компьютерінде гарнитуралар
қолданылуы керек, ал мұғалімнің компьютерінде – гарнитуралар, стационарлы
микрофонды колонкалар және де міндетті түрде СР- приводы болуы қажет.
Бағдарламаларға қойылатын талаптар.
Әрбір жұмыс орнында орнатылуы керек:
• Windows 2000 және Windows XP операциялық жүйесі;
• Торлы картанын драйвері;
• Дыбыс картасының драйвері;
• TCPIP торлы протоколдың драйвері.
Бағдарламамен жұмыс істегенде нұсқауларды пайдалану үшін мұғалімнің
жұмыс орнында Internet browser MS және Internet Exploren 5.0 орнатылуы
керек [5].
1.3. Экологиялық химияның маңызы
Жоғары техникалық дамыған қоғам мен табиғат арасындағы гармоникалық
әрекеттесулер осы уақытқа дейін XXI ғасырдың маңызды мәселелерінің бірі
болып келеді. Бізді қоршаған әлем – химиялық қосылыстар әлемі. Ауа, су,
азық-түлік, киім, жиһаз, үйлер және біздің бәріміз – бұл әр түрлі
деңгейдегі химиялық жүйе.
Қазіргі кездегі биосфераның күйін анықтайтын процестердің негізіне,
атмосферадағы, гидросферадағы, литосферадағы физико-химиялық айналымдар
жатады. Қоршаған ортада болып жатқан табиғи және антропогенді факторлардың
әсерінен туындаған глобальді процестер, жаңа ғылыми зерттеу объектісіне
айналып отыр. 1970 жылдары туындаған Қоршаған ортаның химиясы,
Экологиялық химия сияқты тағы басқа бағыттар.
Қазіргі уақытта мемлекеттік білім беру стандартына сәйкес шебер білім
беруге сәйкес қоршаған ортаны қорғау және табиғи ресурстарды рациональды
пайдалануға оқушыларды дайындау үшін Экологиялық химия пәнінің маңызы зор
[6].
Қазақстандағы экологиялық апат аймақтары
Республикамыздағы экологиялық апатты аймақтарға Семей полигоны, Арал
теңізінің жағдайы, Каспий теңізінің суының көтерілуі мен теңіз суының
ластануы, Батыс Қазақстан облысындағы Азғыр, Капустин ядролық сынақ
полигондары, Байқоңыр жатады.
Семей ядролық полигоны. Семейдегі полигон 1949 жылы құрылып, 1989 жылға
дейін ядролық сынақ әуеде, жер бетінде жүргізіліп келгені ешкімгеқұпия
емес. Полигон аймағы Абай, Май, Жаңасемейаудандарының аумағында жатыр.
Ядролық сынақ, негізінен, полигонның Абай ауданына қарасты бөлігінде
жүргізілген. Полигон құрыларда аудан таратылып, оның халқы қауіпсіз аумаққа
көшірілген.
Ядролық полигон адамға, біріншіден, психологиялық тұрғыдан әсер етеді.
Оны ғылым тілінде радиофобия деп атайды. Екіншіден адамдардың денсаулығына
әсер етеді. Полигон маңайында тұрған адамдарда қатерлі ісік аурулары,
балалардың кемтар болып туылуы көптеп кездеседі. Сонымен қатар мал төлдері
де кемтар болып туылған жайлар бар.
Ядролық сынақтар жүргізілген жердің бірі – Азғыр полигоны. Батыс
Қазақстан облысының тұрғындары техногендік және табиғи сипаттағы
экологиялық проблемаларды бастан кешіріп отыр. Азғыр кентінің ауданында
1970-1980 жылдары 17 жер асты жарылысы болған. Соның салдарынан бұл аумақта
бүлінген жердің ауданы артып, демографиялық жағдай ауырлап кетті. Онда
бұрыңғы Кеңес әскерінің ауыр және орташа зымырандарының сынақтары
өткізілген.
Осындай мәселелер Байқоңыр маңайында да орын алуда. Қарағанды облысының
далалық жерлері зымыранның қалдықтарымен ластанған. Ол радиациялық
қалдықтар ауаны, топырақты, суды ластауда. Мұның бәрі сол жерде тұратын
адамдардың денсаулығына кері әсерін тигізуде.
Арал теңізінің экологиялық жағдайы. Арал теңізінің экологиялық апат
аймағында қазір 4 млн-ға жуық халық аса ауыр жағдайда тіршілік етіп жатыр.
Арал аймағының дағдарысы, ең алдымен тұрғындардың денсаулығына әсер етті.
Соңғы 10жылдың ішінде адамдардың, соның ішінде балалардың өлімі 20% - ға
өсті. Жұқпалы аурулар, өкпе, қатерлі ісік ауруларымен ауыратын адам саны
арта түсуде. Теңіз суының таязданып кетуінің салдарынан Арал маңайында
шаңды борандар болып тұрады. арал теңізінің кеуіп кеткен түбінен мыңдаған
тонна тұз жел арқылы көтеріліп, бірнеше шақырымға таралады. Арал маңының
тұрғындарының 3%-ы ғана ауыз су ретінде су құбырының суын пайдаланады.
Қалғаны ластанған құдықтардың, арналардың және өзендердің суын пайдалануға
мәжбүр болып отыр. Кей жерлерге су тіптен су таситын машиналармен
жеткізіледі.
Сырдария өзендерінің суы түрлі тыңайтқыштармен және өндіріс
қалдықтарымен ластанғаны соншалықты, оны тіптен ішуге болмайды. Жер асты
сулары да ластанған [7].
Жуырда Алматыда Халықаралық Аралды құтқару қорының құрылтайшы мемлекет
басшыларының саммиті өтті. Биылдан бастап үш жыл бойы Қазақстан Халықаралық
Аралды құтқару қорына төрағалық етеді.
2002 жылы Душанбеде өткен кезекті мемлекет басшылырының самитінде Арал
теңіз бассейінде 2003-2010 жылдары экологиялық және әлеуметтік-экономикалық
ахуалды жақсартудың нақты әрекеттері бағдарламасының негізгі бағыттары
бекітілген болатын.
Біз Арал теңізі мен Сырдария алабындағы экологиялық, әлеуметтік-
экономикалық ахуалды жақсарту бойынша 2003 жылдан бері не жасалды деген
сұраққа жауап іздегенде, тек өз еліміздің тарапынан тындырылған істерді
ғана тізе аламыз. Оның ішіндегі ең маңыздысы – Қазақсиан тарабы Аралдың
Қазақстан аумағында жатқан солтүстік бөлігін құтқарып қалуға 1997 жылдан
бері табандап іске кіріскенінің арқасында ауыз толтырып айтарлық
нәтижелерге жетті
Қазірде Сырдария өзенінің теңізге құяр сағасындағы көлдер жүйесін суға
толтыру бағытында жұмыстар атқарылуда, оған қоса екінші кезеңде Аралдың
суын 46 метрлік деңгейге көтеріп, Аралкентінен теңізге шығатын арна
салынбақшы. Елбасының осы самите айтқанына сенсек, оған қосымша 191 миллион
доллар қаражат керек. Халықаралық Аралды құтқару қоры атқарушы комитеті
төрағасының орынбасары Демесін Шералыұлының айтуынша, Бұл тек Қазақстан
тарапына жұмсалатын қаржы.
Жалпы бес мемлекеттің президенттерінің, ғалымдарының басын қосқан бұл
жолғы саммит – Аралды құтқару жолындағы жаңа бастамаларға асу болды. Егер
бұрын-соңды Арал апатын – ғаламдық-экологиялық проблема екенін сезе тұрса
да, аса назар аудармаған әлемдік қауымдастық барлық проблеманы ортақтасып
көтеруге, үндеуге мүмкіншілік алды.
Елбасы мына мәселені айтты Енді теңізді дәл бұрынғыдай қалпына келтіру
мүмкін емес, сондықтан тым болмағанда аймақтағы егіс алаңдарына неғұрлым
суды аз пайдаланатын дақылдар өсіру, суды, өзен аңғарларын тазалау және
ймақтағы тұрғындарға таза ауыз су беру мәселесі өзекті болып тұр. Бұл
әрине барлық мемлекттерге қатысты. Өйткені Арал бойындағы елді мекендерге
су жеткізу құбырлары түгелдей дерлік тозған, сондықтан да жергілікті
тұрғындар пестицидтермен бүлінген, тұзды су ішуге мәжбүр. Нәтижесінде, ауру
асқынуда.
Ал екінші мәселе су ресурстарын бөлуде трансшекаралық өзендер көктеп
өтетін, Аралдыңалабындағы бес мемлекет – Өзбекстан, Тәжікстае, Түркменстан,
Қырғызстан, Қазақстан арасында әлі де алауыздық бар. Себебі, Өзбекстан,
Түркіменстан, Қазақстанға су ауылшаруашылығы үшін қжет, ал Қырғызстан мен
Тәжікстанға өздерінің гидроэнегетикалық жобаларын дамыту үшін қажет (Сурет
1).
Сурет 1. Аралдың қазіргі көрінісі
Каспий теңізінің экологиялық жағдайы. Соңғы жылдары су деңгейінің
көтерілуіне байланысты Каспий теңізінің экологиялық жағдайы нашарлап отыр.
1977 жылдан бастап теңіз деңгейі көтеріліп, 70 км жерді басып қалған. 1995
жылы 35 мың тұрғыны бар 7 кент, 127 мұнай құбыры су астында қалған.
Теңіз суы мұнай өнімдерінің ластанған. Пустьнное кен орнының апаты
кезінде теңізге 1,12 т шикі мұнай түскен. Теңіз суының мұнаймен ластануы
онда тіршілік ететін құстарға, балықтарға кері әсер етуде. Теңіз суының
мұнай қалдықтарымен ластануынан итбалықтар мен балықтар да көптеп қырылуда.
Міне, қарап отырсаң, адамның іс-әрекеті мен табиғи апат салдарынан
қоршаған ортаға қаншама зиян келіп жатыр. Қоршаған ортаның ластануы
экологиялық жағдайды нашарлатып, адамға, жануарларға, өсімдіктерге әсер
етіп, ауаны, суды және топырақты орны толмас өзгерістерге ұшыратып отыр.
Осындай адам тағдыры үшін аса қауіпті табиғи апаттардың салдарын азайту
үшін экологиялық химияның маңызы зор.
Балқаш көлінің экологиясы. Балқаш көлі – Қазақстандағы ең ірі
экожүйелердің бірі. Көл Балқаш-Алакөл ойысында орналасқан. Ұзақ жылдар
тіршілігі тұрақты болып келген су айдынының қалыпты жағдайы өзгере бастады.
Балқаш көлінің экологиялық жағдайының нашарлау себебі: Қаратал, Лепсі, Ақсу
өзендерінің мол суының Балқаш көліне жетпей суармалы егістерге жұмсалуынан.
Оның үстіне бұрыңғы кездерге Аягөз, Сарқанд және Басқан өзендері Балқашқа
құйып, оның табиғи су деңгейін сақтап отырған. Ал қазір бұл өзендер
балқашқа құймайды.
Іле–Балқаш алабының ауыл шаруашылығында барынша пайдаланылуымен 1965-
1990 жылдар аралығында Балқашқа құятын судың көлемі 25%-ға азайды. Іле-
Балқаш экожүесіндегі өзгерістер өте сирек кездесетін Іле тоғайын, өзен
жағасындағы шұрайлы жайылымдар мен оның сағасындағы қамыс-қоғанның
жойылуына себепші болды [7].
II ТАРАУ. ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ.
ОРТА МЕКТЕГІ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ХИМИЯНЫҢ БАҒДАРЛАМА ӨНІМІН ҚҰРАСТЫРУ
2.1. Химиялық білімнен экологиялық білімге ауысу жолы
Экологиялық дағдарыс сияқты бүкіләлемдік мәселені болдырмау үшін ғылым
мен техниканың жетістіктеріне сүйенген адамдардың мақсаты, саналы әрекет
қажет. Сондықтан әр адам табиғатта болатын экологиялық ұстанымдардың өзін
реттеуінен басқа қоршаған ортаға тікелей және жанама әрекетінің әсерін білу
керек. Қазіргі экологиялық жағдай адамзаттың экологиялық сана ұғымына
ойлы қажеттілікпен әрекетті сәйкес деңгейге келтіруді талап етеді.
Жаратылыстану кешенінің ішінде химия қоршаған ортаны қорғауда,плнетада
экологиялық апаттарды болрырмауда, адамзаттың денсаулығын жақсартуда үлкен
рөл атқарады. Химияны оқып білу табиғаттың заңын аның түсінуге, материя
қозғалысының химиялық формасы түралы ойын қалыптастыруда, заттардың құрамы,
құрылысы және олардың табиғаттағы айналымы, реагенттердің табиғаттағы
айналымындағы үрдістердің механизмін ашуда,кеңейтілген және оны тереңдетуде
айнала қоршаған ортадағы шекті құбылыстарды болрырмауға мүмкіндік береді.
Экологиялық тәрбие беру мен экологиялық білім алу туралы мәселенің
қазіргі алатын рөлі ерекше. Оқушыларға экологиялық білім берудің негізгі
аспектісі – экологиялық ұғымдарды меңгеру. Химияны оқытуда негізгі орын
алатын экологиялық ұғымдар арқылы оқушыларға экологиялық білім беруге және
оларды тәрбиелеуге болады.
Химияны оқытуда оқушыларға экологиялық білім берудің тиімді жолы –
химиялық білімнен экологиялық білімге ауысу. Бұл әдісті сабақтан тыс
жұмыстар ішінде пәнаралық байланыс арқылы іс жүзіне асыруға болады, яғни,
белгілі бір сыныпқа мазмұндалатын сабақтың жүйелік опалымын құрауға болады.
Алдымен химия курсында экологияға байланысты тақырыптарды бір жүйеге
келтіреді.
Мектеп курсында оқытылатын химия пәнінің бағдарламасы, оқу-әдәстемелік
әдебиеттердің сараптамасы,құрылысы мен мазмұны химиялық элемент, зат,
химиялық реакция, химиялық өндіріс атты негізгі ұғымды айқындауға
мүмкіндік береді. Бұл ұғымдар химиялық білімді қалыптастырудың жолын
анықтайды. Химия курсында табиғаттағы заттардың айналымын қарастыратын
болғандықтан, ал экологияда бұл заңдылық орталық орында тұрғандықтан
заттардың құрамын бірден химиялық құрғысынан (заттардың айналуы,энергия)
сол сияқты экологиялық тұрғыдан (затттардың биогеохимиялық айналымы)
қарастыруға болады.
Экологиялық ұғымдарды таңдау кезінде өмір сүру деңгейлерін ұйымдастыру
тұжырымдамасы алынды. Осы тұжырымда негізінде тірі ағза (тірі
материалдарды сипаттайтын белгілердің қосындысы) , экологиялық жүйе
немесе экожүйе (қосылыс сипаты бар қайталана беретін заттардың
табиғаттағы айналуы мен орын ауыстыру үрдістері), экологиялық факторлар
(қоршаған ортаның тірі ағзаларға әсер ететін абиотикалық, биотикалық және
антропогендік факторлары), қоршаған орта (адамның өмір сүретін,
өндірістік қызмет атқаратын, өзара байланысты, өзара тәуелді табиғи және
антропогенді нысандар мен көріністердің бүтін жүйесі ретінде қарастыруға
болады) деген түсініктер таңдалып алынды.
Өз кезегінде химиялық, экологиялық және табиғатты қорғау ұғымдары өзара
байланысты. Мысалы, химиялық элемент деген ұғым тірі және өлі табиғаттың
ашық сапалық құрамын анықтауға мүмкіндік береді; биогенді элементтер
(тірі ағзалардың өмір сүруіне қажетті элементтер) деген ұғымды енгізеді;
микро және макроэлементтер, олардың биологиялық қызметі түралы түсінікті
қалыптастырды; табиғаттағы элементтердің өзара ауыстырылуы туралы ұғымдар
ашуға (қоршаған ортаның тез ластану жағдайында) және осы үрдістің жайсыз
жағдайын сақтауға, табиғаттағы элементтердің биогеохимиялық айналымы деген
экологияның негізгі ұғымын қалыптастыруға, осы ұғымды атом-молекулалық,
электрон және иондық деңгейде қарастыруға, сондай-ақ биогеохимиялық
айналыстардың бұзылу себептерін анықтауға мүмкіндік алынады.
Химиялық элемент ұғымының мазмұны
Элемменттердің периодтық → атомның → элементтің → элементтердің қасиеті
жүйедегі орны биогендігі
табиғаттағы биогеохимиялық қатысуы
↓ ↓
↓ ↓
Ортаның радиоактивті табиғатта макро-
микроэлемент
ластануы таралуы элемент
↓ ↓
↓ ↓
Табиғатты қорғау ← ортаның
биологиялық
іс-шаралары антропогенді
қызметтер
ластануы
Дәстүрлі заттардың құрылысы,қасиеттері және құрамы туралы ұғымдардың
басқа оқушылардың назарын заттардың кейбір биологиялық қызметіне, заттардың
экожүйедегі концентрациясына байланысты екі жақты рөлі (бір заттың
жетіспеушілігі немесе артық мөлшері тірі ағзаларға әртүрлі әсер етеді),
табиғи қоршаған ортаның ластануы туралы және ластаушылардың көзі туралы ,
ШШК(шегі шектеулі концентрация) деген жаңа ұғымға аударуға болады. Табиғи
қоршаған ортаны ластауға бағытталған табиғатты қорғау іс-шараларына және
зиянды химиялық қосылыстарды зиянсыздандыру, тірі ағзалардың өмір сүру
ортасын ластауды ескертетін табиғи циклдердің тұрақтылығына көңіл аударуға
болады.Төмендегі сызбанұсқада Зат ұғымының мазмұны берілген.
Заттардың концентрациясына байланысты табиғаттағы екі жақты рөлі
Құрамы →
↓ ↑
Құрылысы → Зат→Тірі ағза→Экожүйе→Биосфера
↓ ↓ ↑
↓
Қасиеті → Ластаушы(шшк)→ластаушы
көздер→табиғатты қорғай-
↓
тын іс-шаралар
Биологиялық қызметі →
Химиялық реакция деген ұғым биосферадағы химиялық және кейбір
биохимиялық үрдістердің механизмін ашуға көмектеседі. Осыған байланысты
биокаталитикалық үрдістер және каталитикалық реациялар туралы ұғым
кеңейтіледі. Ось жерде айналымдардың бұзылуына әкелетін және биосфераның
ластану үрдісіне байланысты заттардың негізгі биогеохимиялық айналымындағы
өзгерістер туралы ойды қалыптастыру маңызды. Бұндай өзгерістердің маңызы
табиғатқа тән ферменттердің пайда болуына немесе әрекеттесуші заттардың
концентрациясының өзгеруіне байланысты заттардың негізгі биокаталитикалық
үрдістерді (күшеюі не нашарлауы) жүргізу жолын бұзатындығында. Осы арада
биосферадағы химиялық және биологиялық шарттарды теңестіруге бағытталған іс-
шаралар туралы айтып кетуге болады. Келесі сызбанұсқада Химиялық реакция
ұғымының мазмұны көрсетілген.
Химиялық реакциялар
↓ ↓
↓
Табиғи ортада антропогенді факторлар
табиғатты қорғау
жүретін реакциялар себепті жүретін реакциялар іс-
шаралар негізінде
жүретін реакциялар
↓ ↓
Биогеохимиялық циклдер зат айналымының негізгі
циклдерін
негізінде жүретін реакциялар ← болдыратын химиялық үрдістер
Химиялық өндіріс ұғымы бүкіл биосферадағы жіне экожүйедегі табиғат
теңдестіктерінің бұзылу себептері, ластаушылар және ластаушы көздер туралы
ұғымдарды дамытуға, химиялық өндірістердің қалдықтары мен олардың заттардың
табиғи айналымына қосылуының нәтижелерін сараптауға мүмкіндік береді.
Химиялық өндіріс ұғымының мазмұны
→ шикізат → шикізатты өңдеу, тасымалдау, сақтау
және өңдеу
(байыту) кезіндегі шығыны
Химиялық → → негізгі үрдістердің → аралық реакциялардың → табиғатты
химизімі, өндіріс жанама
өнімдері,негіз- қорғайтын
тиімді жағдайды гі өнімді тастау
іс-шаралар
таңдау
→ өндірістік аппарат- → технологиялардың
жетілдірілмегендік-
тардың жұмысы терінен қоршаған
ортаның ластануы
және олардың құ- технолнгиялық
режимдердің және аппа-
рылымдарының раттардың
герметизацияларының бұзы-
ұстанымдары луы
Табиғаттағы элементтердің қасиеттері, олардың табиғатта мүмкін болатын
қосылыстары және олардың қасиеттері, биосфераның әр түрлі бөліктерінде
біртіндеп заттардың бір-бірімен әрекеттесуі, зат айналымының себептері,
заттарды шаруашылыққа пайдалану мүмкіндіктері, осыған байланысты айналаны
қорғауға арналған іс-шаралардың өткізілуі туралы түсініктердің аясын
кеңейтіп түсіндіруге болады. Өндіріс орындарынан бөлінген эксотоксиканттар
метеорологиялық фактордың әсерінен атмосферада, суда және топырақта кең
таралып, тірі ағзалардың тіршілік әрекетіне кері әсер етеді.Зиянды қалдық
заттардың қоршаған ортаға түсуін, жиналуы мен миграциясын зерттеу олардың
тірі ағзаларға әсерін дұрыс бағалауға мүмкіндік береді.
Табиғаттағы заттардың айналымы ұғымының түсініктері
↓ ↓
↓
Элементтің және оның химиялық реакция-
заттардың таби-
қосылыстарының тірі лардың (биохимиялық)
ғаттағы айналымы
ағзалардағы рөлі өту жағдайлары
↓ ↓
Химиялық элементтің → элементтің биосфераның әр түрлі зат
айналымының
периодтық жүйедегі қасиеті бөліктерінде біртіндеп
бұзылу себептері
орны заттардың айналуы
және оның нәтиже-
↓
↑ сі ↓
Табиғаттағы элементтің мүмкін бола- заттарды ауыл →
табиғатты қорғау ↑
тын қосылыстары және олардың химия- шаруашылығында іс-шаралары
лық қасиеттері пайдалану
Химиядан экологиялық білім беру үшін материалдарды сұрыптағанда,
қоршаған ортадағы болып жатқан әр түрлі құбылыстарды жалпы және жеке заңдар
негізінде түсіндіруден бастаса жоғары сынып оқушыларында қоршаған орта
жүйесіндегі түрлі үрдістерге танымдық көзқарасы жетіліп, ол жалпы білімнен
заңдық таңдауға қатысты кәсіби білімге ұласа алады.
Қоғам сұранысына сай жоғары сынып оқушыларының жеке тұлғасын
қалыптастыру мәселесі үшін химия сабақтарында олардың танымдық
іздемпаздығын ашуға бағытталған шығармашылық сипаттағы тапсырмалар жүйесін
жасаудың үлесі зор. Оқу үрдісінде іскерлік, рөлдік, қисынды ойындарды,
өзіндік жұмыс істерін және қалыптасқан оқу жұмыстарын жетілдіре отырып,
сабақты түрлендіріп маңызды нәтижеге жеткізеді.
Жаңа әлеуметтік экономикалық жағдайда экологиялық білімді жетілдіруді
талап етуінің маңыздылығы ғылым мен техниканың жаңа жетістіктерін жоғары
сатыда жылдам да түбегейлі меңгеретін,табиғат заңдылықтарымен санаса
білетін мамандар даярлау болып табылады [8].
Экологиялық білім – химияны оқыту үрдісінде
Әлемдік қоғамда қазіргі көкейкесті мәселелердің ішінен адам өмір сүріп
отырған сапасының төмендеуі ерекше орын алып отыр.
Айналндағы ортаның ластану дәрежесі күннен күнге өсіп келеді және ол
адамдардың сын көзқарастарын тудыруда. Бірақ бұл сын пікірлердің көпшілігі
дәйексіз болып келеді. Көпшіліктің кері пікірі негізінен химияға
бағытталуда.
Бұл жағдайда ортаның ластену аймағының ұлғаюы және техникалық немесе
биологиялық, химиялық қосылыстарды бақылаусыз қолдану себебінен нақты
талдау жүргізу керек. Қазіргі кезде бұл мәселелердің негізі екі себебін
бөлуге болады.
Біріншіден, қоғамдағы экономика дамуындағы аласапыран мен қарама-
қайшылық екіншіден, адамның өзі, оның бүгінгі қол жеткен жетістіктерімізді
өндіріс пен күнделікті тұрмыста пайдалануға дайындық деңгейінің төмендігі.
Бұл күндері екінің бірі адамға белгілі мөлшерде зиянды әсері бар заттармен
жұмыс істейтіндіктен халықтың қарапайым химиялық дайындық деңгейін көтеру
өте маңызды. Күнделікті тұрмыста адам дәрі-дәрмек, парфюмериялық заттар,
бояғыш заттар, жанар-жағар майдың әр түрін, тыңайтқыштарды пайдаланады.
Сондықтан бүгін жалпы білім беретін мектепке жеке тұлғаны
қалыптастыруда қоршаған ортаға деген жаңа экологиялық көзқарас пен тәрбиені
енгізу жүктеліп отыр.
Мектепте экологиялық білім беру жолдары әр түрлі болуы мүмкін: мектеп
оқулықтарын экологияландыру, кіріктірілген курстар, оқыту үрдісіне
экология мен айналадағы ортаны ластанудан қорғау мәселелерін қарастыратын
арнайы пән енгізу.
Химияны VIII-IX сыныптарда оқытқанда айналадағы ортаны химиялық
ластанудан қорғау мәселелерін қарастыру өте маңызды.
Экологияландырудың негізіне заттардың құрамы, қасиеттері, құрылысы және
биологиялық функциясының арасындағы байланыс, олардың тірі табиғаттағы
екіжақты рөлі туралы түсінік;химялық өзара орын алмасуы және осы үрдістің
организмге тигізер әсері, биогеохимиялық циклдердің бұзылу себебі жатады.
Мектептегі химия курсының X-XI сыныптарындағы қорытындылаушы сатысында
биосфераны құрайтын компоненттер арасындағы өзара зат алмасу үрдістерінің
үздіксіздігі мен циклділігі сияқты маңызды экологиялық заңдылықтарды
түсінуге баспалдақ жасалу керек.
Осы орайда химия курсын оқытуда экологиялық білімді кіріктіру мақсатында
VIII- XI сыныптарға оқу бағдарламасы талданды.Бұл үлгі бағдарламада
негізінен климаттық орасан жылынуы, стратосфералық озон қабатының жұқаруы,
қышқыл жаңбырлар, топырақта улы металдар мен пестицидтердің жинақталуы,
ғаламшардағы табиғи ресурстардың азаюы сияқты айналадағы ортаның ластануын
тудыратын маңызды мәселелерге баса назар аударылды [9].
Ауыл шарушылығын химияландырудың
экологиялық аспектілері
XX ғасырдың екінші жартысында ауыл шаруашылығына пайдаланатын жерлер
үздіксіз айналымға түскендіктен, топырақ сапасы төмендей бастады.Әсіресе
ауыл шаруашылығын химияландыру науқаны күшейіп, оның зардабы адамдар арқылы
біліне бастады.Бұл экологиялық жағдайлар дүние жүзінің көптеген
мемлекетінде жаппай сипат алды.Статистикалық мәліметтер бойынша, жыл сайын
дүниеге келген сәбилердің 11.2%-ының денсаулығы нашар және ақыл-есі кем
болатыны анықталған.Дүние келген 100 мың нәрестенің әрбір 11-12 мыңы
онкологиялық ауруларға ұшыраған.
Ауыл шаруашылығын химияландыру 1960-1990 жылдары өзінің шарықтау шегіне
жетті.Егер 1960 жылдары адам басына шаққанда 5кг химиялық өнім келсе, ал
1990 жылдары ол 35кг-ға жеткен.Бұл химиялық заттарды қолдануды қолданудың
еселеп өскенін көрсетеді.Яғни, ауру қарқыны 1960 жылдары 0.74% - дан 1990
жылы 30% - ға дейін өскен. 1990-1999 жылдары ауыл шарушылығын химияландыру
біздің республикамызда бәсеңдей бастады.Оның көптеген факторлары бар.Бұл
жағдай біршама экологиялық таза өнім алуға мүмкіндік берген, екінші жағынан
барлық дақылдардың түрінен алынатын өнім азая бастады.Мәселен, Қазақстанда
1990 жылы шамамен 67.2122 мың т минералды тыңайтқыштар қолданылса, оның
ішінде , 42.3% азот, 55.4% фосфор және 2.3%-ы кальцийдің үлесіне
тиген.Органикалық тыңайтқыштар шамамен 22445.3 мың т-ға жеткен.Ал 1999
жылдары бұл көрсеткіштер 4-5 есе кеміген.
Пестицидтерді қолдану 1990 жылдары елімізде 20.9 млн га жерді қамтып,
1999 жылдары оның көлемі 8млн га-ға кеміген.Бұл факторлар ауыл
шаруашылығына, халықтың әлеуметтік – экономикалық жағдайына түрліше әсер
етті.
Пестицидтер - зиянкес тірі организмдерге қарсы қолданылатын химиялық
препараттар.Химиялық препараттарды құрамы мен құрылымына қарай:
хлорорганикалық, фосфорорганикалық, сынапорганикалық, мырышорганикалық,
несепнәр(мочевина) өнімдері және т.б мыс препараты, фенол өнімдері, күкірт,
оның қосылыстары деп жіктейді.
Химиялық препараттарды қолдану сипатына қарай: акарицидтер(кенеге
қарсы),
альгицидтер(суөсімдіктеріне),анисеп тиктер(микроорганизмдерге),бактериц идтер
(бактерия қоздырғыштарына), зооцидтер(кеміргіштерге), инсектицидтер
(жәндіктерге), нематицидтер (жұмырқұрттарға), гербицидтер (арамшөптерге
қарсы) деп жіктейді.
Аталған пестицидтердің әсер ету нысанына қарай жаппай әсер ететін және
белгілі бір зиянкесті немесе арамшөпті ғана жоятын түрлері бар.Сол сияқты
химиялық препараттардың кейбір жәндіктерді, кеміргіштерді және қан сорғыш
жәндіктерді өлтірмей, үркітіп жіберетін түрлері бар.Оларды репелленттер
(үркіткіштер) дейді.Ал енді бір түрлері керісінше зиянкес организмдерді
өзіне еліктіріп жинап алады.Оларды аттрактанттар (еліктіргіштер)
дейді.Бұлда зиянкестерден қорғану жолдарына жатады.
Пестицидтерді жіктеу. Пестицидтерді химиялық табиғатына және зардапты
(патогенді) қасиетіне қарай (адам мен жылы қанды жануарларға қатысты);
гигиеналық, химиялық және өндірістік деп бөледі.
Гигиеналық жіктеу кезінде пестицидтің нысанына уыттылығы және ортадағы
айналымдары ескеріледі.Қауіптік деңгейі удың күшіне, тұрақтылығы мен
сіңімділігіне ибайланысты болады.
Улылық күші оның әрекет ету дозасына қарай анықталады.Оның организм
массасына қатысты - мг∕кг, мг∕г немесе мг∕г3 өлшемі алынады.Препараттың
қауіпті дозасы тәжірибеде организмдерді өлтіру күшіне байланысты
анықталады.Мәселен, препарат қолданған тәжірибелік организмдердің 50%-ы
өлген жағдайы алынады. Пестицидтерді улылығына қарай: күшті, орташа және
қалыпты деп бөледі.
Пестицидтердің организмдерге әсер ету аясы мен мақсатына қарай
бөлінеді. Мәселен, организмге сыртқы орта, тыныс алу мүшелері арқылы әрекет
етеді.
Пестицидтерді жіктегенде ыдырау жылдамдығына қарай: өте тұрақты(ыдырау
мерзімі – 2жыл); тұрақты(0,5-1жыл); орташа(1-6ай) және тұрақсыз (1ай) деп
жіктейді.
Пестицидтер организмге ену сипатына қарай: ішек-қарындық,контактілік,
фумигантты және жүйелі әсер етушілер деп бөлінеді.Біріншісінде олар қорек
арқылы еніп зиянкесті өлтірсе, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
бет
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...5
I ТАРАУ. ӘДЕБИЕТТІК ШОЛУ
1. Электронды оқулықтың дәстүрлі оқулықтан ерекшелігі және
мемлекеттік стандарт бойынша жасалу
талаптары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 4
1.2. “ Rinel-Lingo” бағдарламасына жалпы
түсініктеме ... ... ... ... ... ... ... ...13
1.3. Экологиялық химияның
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 14
II ТАРАУ. ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ.
Орта мектептегі экологиялық химияның бағдарлама өнімін құрастыру
2.1. Химиялық білімнен экологиялық білімге ауысу
жолы ... ... ... ... ... ... .19
2.2. Экологиялық химия бөліміне мультимедиялық
фрагменттердің жасалуын
бейнелеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
2.3. Пестицидтер тақырыбындағы сабақтың
үлгісі ... ... ... ... ... ... ... . ... .46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 57
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...58
КІРІСПЕ
Дәстүрі бойынша да, мәні мен маңызы жөнінен де сан алуан құралдары
ішінен электронды оқулықтардың алатын орны ерекше. Орта білім жүйесін
ақпараттандырудың негізгі бағыттарының бірі – жаңа буын оқулықтарын, яғни
бағдарламалық өнімдер жасау болып табылады. Өйткені орта мектеп оқушылары
мен оқытушыларына арналған электронды оқулықтар, әсіресе қазақ тілінде
жеткіліксіз.
Соған байланысты мен орта мектептегі экологиялық химияның бағдарлама
өнімін құрастырдым.
Мақсаты: оқушылар үшін экологиялық химияның бағдарламалық өнімін
құрастыру.
Міндеттері:
• бағдарламалық өнімді құрастырғанда мемлекеттік стандартқа сай
құрастыру;
• берілген тақырыпта ғылыми-әдістемелік әдебиеттерді зерттеу және оқу
материалын сұрыптау;
• өзін-өзі тексеру үшін тесттің түрлерін және бақылау сұрақтарын
енгізу;
• оқулық құрамына суреттер мен видиофрагменттер енгізу.
Өзектілігі:
• Оқыту еңбегінің рационалды ұйымыөндіріледі.
• Оқытылатын пәнге қызығушылық пайда болады.
• Оқушылардың өзіндік жұмыстары дамытылады.
• Бақылау мен өзін-өзі бақылау қалыптастырылады.
Электронды оқулық жалпы өз бетімен білім алуға, стационарлық оқуға
арналған әдістемелік және ақпараттық – мәлімет материалдар тәртіппен
орналасқан, өзіндік дидактикалық мәні бар жаңа ақпараттық оқыту жүйесі.
Электронды оқулықтың мультимедиалы болуы білім беру жүйесінің сапасын
жоғарлатады және де оқушылардың қызығушылығын арттырады. Кез келген сабақта
электронды оқулықты пайдалану оқушылардың танымдық белсенділігін және білім
сапасын арттырып ғана қоймай, логикалық ойлау жүйесін қалыптастыруға,
шығармашылықпен еңбек етуге жағдай жасайды. Сонымен қатар оқу материалының
интерактивті өзара әрекетін және оны индивидуалды игеру траекториясын
қамтамассыз етеді және кері байланыс принципін интенсивтендіреді.
Оқыту процесінде бағдарламалық өнімді қолдануда мынадай жалпы
дидактикалық мақсаттар іске асады:
• рационалды оқу еңбек ұйымдарын өндіру;
• оқылатын затқа назар аударту;
• оқушылардың өзіндік оқуын дамыту.
Бағдарламалық өнімді қолдану өзіндік оқылатын жұмыстарды күшейтугүлкен
қызмет атқарады. Осы аталмыш диплом жұмысымда келесі аспаптық және
техникалық мүмкіншіліктер қолданылынды: “ RinelLingoEditor” бағдарламасы
мультимедиалық сыныптар үшін “ Lingo” кітап құрастырады.
I ТАРАУ. ӘДЕБИЕТТІК ШОЛУ.
1. Электронды оқулықтың дәстүрлі оқулықтан
айырмашылығы және мемлекеттік стандарт бойынша жасалу жолдары.
Электронды оқулық – курста оқылылатын тараулар мен тақырыптарға қатысты
дәріс конспектісін қамтитын негізгі сарамандық және тәжірибелік
тапсырмаларды орындауға арналған қосымша материалдарға анықтама,
библиографиялық көмекші, аралық және қорытынды бақылыу сұрақтарынан тұратын
тест материалдарды дайындауда пайдаланылған әдебиеттер тізіміндері
бөлімдерін қамтиды.
Ақпаратты оқушыға компьютер арқылы әзірлеу мен тарату үрдісіне ерекше мән
беріледі. Себебі әр түрлі зерттеулерге қарағанда дәстүрлі оқыту кезінде кез
келген жақсы оқитын оқушы информатика заңдылықтарын тұжырымдайды, мысалдар
келтіреді. Оқушылардың көпшілігі алған білімдерін практикада қолдана алады.
Бұл оқушылардың оқу материалын формальды жағынан да жақсы білетіндігін
көрсетеді. Кез келген сабақта оқушылардың танымдық белсенділігін арттырып
қана қоймай, логикалық ойлау жүйесін қалыптастыруға, шығармашылықпен еңбек
етуге жағдай жасайды.
Электронды оқулық – білім беретін ортаның негізгі элементі болып
табылады. Ол өзіне дәстүрлі білім беру ресурстарын,басқада элеатронды
оқулықтарды, антропогендік факторды, мемлекеттерді, баспаларды және
таратушыларды енгізеді.
Электронды оқулықпен оқытудың негізгі мақсаты: оқыту үрдісін үздіксіз,
толық деңгейде бақылау, сонымен қатар өздігінен білім алуын жақсартады және
өзіндік тұрақтылығын арттырыды. Оның құраушы элементтері мұғалім, оқушы,
дидактикалық материалдар мен дербес компьютер. Бұл элементтердің барлығы да
бір-біріне өзара әсер ететін ақпараттар ағынымен байланысқан. Осы құрылымда
алғашқы маңызды аспект ролін мұғалім мен оқушының компьютерлік сауаттылығын
қамтамассыз етуі, яғни олардың компьютермен және оның сыртқы құрылымдарымен
жұмыс істей білу деңгейлері, компьютердің жалпы қызмет ету принциптерін
түсінуі, осы жүйенің жалпы мүмкіндіктерін ұғынуы саналады.
Дәстүрлі оқытуды меңгерудің төрт деңгейінің (репродуктивті, алгоритмдік,
эвристикалық, шығармашылық) тек алғашқы екеуін ғана қамтиды. Компьютердің
көмегімен тақырыпты оқу, зерттеу негізінде эвристикалық және шығармашылық
деңгейге жатқызуға болады. Оқушылар электронды оқулықтан оқығанын, көргенін
елестете отырып тақырыпқа берілген тест сұрақтарын шешеді. Қорыта айтқанда
компьютерді сабақта қолдану барысында оқушылар:
1. қарастырылып отырған тақырыптың мағынасын терең түсінеді;
2. оқушы жұмысты орындау барысында ғылыми зерттеу жұмысына тартылыды, оның
бойында зерттеушілік қабілет пен ынта қалыптаса бастайды.
Кез келген пән мұғалімін компьютерлік кабинетке тартып отырған не? Ең
бірінші кезекте сабақты түрлендіру және оқушылардың пәнге деген
қызығушылығын арттыру. Компьютерлік сыныпта өткен сабақта үйреншікті
тыныштық жоқ. Сабақ кезінде оқушылар мәселелерді талқылайды, сабақтың
барысын қызығушылықпен бақылайды. Бұл кезде мұғалім – оқушы арақашықтығын
ұстау болмайды [1].
Электронды оқулықтың типографиялық жолмен жасалған оқулықтан бірнеше
өзіндік ерекшеліктері бар:
1. Мультимедиалық мүмкіндіктер – электронды оқулықтың құрылысына
мультимедиа элементтерінің кіруі, бір уақытта әр түрлі деңгейдегі
ақпаратты жеткізуге мүмкіндік береді. Әдетте бұл мәтіннің,
дыбыстардың, графиктің, анимация мен мультимедианың сәйкестігін
көрсетеді.
2. Виртуалды шындықты қамтамассыз етеді. Көптеген процестер мен
электронды оқулықтарда объектілер өздерінің даму динамикасында
көрсетілуі мүмкін. Сондай-ақ екі, үш өлшеу моделінде болуы,
қолданушыларда шынайы көрсетілген объектінің қиалын тудырады.
3. Жоғары дәрежелі интерактивтілігі. Интерактивтілік ақпаратты
пайдаланушымен (оқушы) және оның негізін салушы (мұғалім) арасындағы
кері байланысты орнатуға жағдай туғызады.
4. Индивидуалды білім алуға мүмкіндік жасайды. Білім алушының жеке басына
индивидуалды қатынас психологиялық тест өткізілгеннен кейін ғана
мүмкін болады. Мұндай тестілеу білім алушыларды әр түрлі топтарға
бөлуге, оқу материалының адекватты моделін ұсынуға мүмкіндік береді.
Психологиялық тестілеу автоматты түрде жүзеге асады, егер тест
элементтері электронды оқулықтың бірінші бетінде орналасса немесе
материалды меңгеруден бұрын болса. Тестілеудің нәтижесі бойынша қолданушыға
оқулықтың сәйкес тарауларын оқуларына ұсыныс жасалады [2].
Электронды оқулықтың дәстүрлі оқулықтан кейбір артықшылықтары.
• Материалды меңгеруі уақытқа тәуелді болмауы (аудиториялық сабақтардың
сабақ кестесі).
• Оқушылардың өздігінен білімдерін жетілдіруге мүмкіндік береді.
• Оқулықтың құрылысы белгілі бір бөлімдегі тақырыпты оқуына, бақылау
жасауына жағдай жасайды.
• Электронды оқулықтың қағаз нұсқамен салыстырғанда қосымша
мүмкіндіктері бар. Ондай мүмкіндіктердің біріне гиперсілтемені
пайдалану жатады. Оның көмегімен бір бөлімнен екінші бөлімге жылдам
ауысуына болады.
Осыған қарамастан электронды оқулықты құру мұғалімдер мен
бағдарламашылардың еркін шығармашылық процессі болып табылады. Бірақта
кейбір әдістемелік талаптарды ұстану керек.
Электронды оқулықты құрастыру әдістемелік қойылатын талаптар:
1. оқу материалы блоктарға бөлінуі керек;
2. әрбір блок толық иллюстрациямен қамтылуы керек;
3. иллюстрация оқушыларға қиын қабылданатын материалдарды оңай және толық
жеткізу мақсатына сай таңдалуы керек;
4. блоктың негізгі материалы гиперсілтеменің көмегімен бір бүтін болып
біріктірілуі қажет. Гиперсілтемелер электронды оқулықтың жеке
блоктарында байланыстыра алады;
5. электронды оқулықты қосымша материалдармен толықтыру керек.
Электронды оқулықтың құрамы:
• аннотация;
• пән туралы қысқаша ақпарат;
• жұмыс бағдарламасы;
• электрондық оқулықпен және оның бөліктерімен жұмыс жасау туралы
әдістемелік нұсқаулар;
• ұсынылатын білім беру бағдарламалары;
• теориялық материалдар (лекция,конспектілер);
• теориялық материалдарға негізделген оқу құралы;
• сарамандық жұмыстарды орындауға негізделген оқу құралы;
• сарамандық жұмыс пен бақылау жұмыстарының тапсырмаларының тізімі;
• бақылыу тапсырмалары;
• зертханалық жұмыстардың әдістемелік нұсқалары;
• білімді бағалау критерийлерін айқындайтын тапсырмалар;
• бақылау тестілерінің жинағы;
• телекоммуникациялық құрылғыларды қолдану арқылы консультация түрлері
мен графигі;
• глоссарий;
• әдебиеттер тізімі және интернеттің ақпараттық ресурстарына сілтемелер;
• озат мұғалімдердің жасақтаған қосымша авторлық материалдары;
• үйренушінің жұмыс папкасы;
• мұғалімнің жұмыс папкасы;
• ұлы ғұлама ғалымдардың пікірлері;
• әлемдік деңгейде қабылданған келісім-шарттар;
• дүние жүзілік экологиялық мәселелер.
Кесте 1
Электронды оқулықты пайдаланудың тиімді және тиімсіз жақтары.
Тиімді жақтары Тиімсіз жақтары
Оқушының уақытын үнемдейді Психологиялық-педагогикалық
, оқу материалын іздеп отырмайды. талаптардың жоқтығы.
Оқушы оқулықты қажет Пән аралық байланыстың
етпей-ақ информатика негіздерінен аздығы.
кез келген мәліметті алып, оқып Көрнекілік материалдарда
үйренуіне болады. бірыңғай таңдау.
Тақырыптың үлкен, қиын Оқып үйренуге мамандық
бөліктерін өткенде қосымша бойынша бағыты ескерілмеген.
бейнехабар, клиптер, аудиохабарлардыМатериалдарды толық
пайдаланады. қамтуы немесе оқулықтарды толық
Таңдап алған хабарды көшіруге аудару.
мүмкіндік бар. Оқушының жеке ерекшелігі,
Сарамандық жұмыстар денсаулық жағдайы ескерілмеген.
жылдам түсіндіріледі. Берілген материалдағы
Бағдарламаны меңгеруге санитарлық-гигиеналық нормалардың
арналған тест сұрақтарымен сақталмауы.
қамтамассыз етілген. Компьютердің графикалық
Көрнекілік құралдарға деген мүмкіншілігінің қолданылуының
мұқтаждықты азайтады. нашарлығы және әліздігі.
Оқушының тіл мәдениетінің
төмендеуі тірі қарым-қатынасқа
түсе алмауы.
Жоғарыда айтылған тиімсіз жақтарды болдырмау үшін төмендегідей ұсыныс
жасауға болады:
1. компьютерді сабақтың белгілі бір кезеңінде ғана пайдалану;
2. компьютерді пайдалану уақытын сақтау;
3. компьютерді пайдалануда қауіпсіздік ережесін сақтау;
4. дәстүрлі және электронды оқытуды кіріктіру арқылы жүргізу. Себебі
электронды оқыту – оқу пәнінің негізгі ғылыми мазмұнын қамтитын
компьютерлік технологияға негізделген оқыту, бақылау, модельдеу, тестілеу
тағы басқа бағдарламалар жиынтығы. Электрондық оқулық жай оқулықтарға өте
тиімді қосымша мүмкіндіктер береді. Атап айтқанда:
• кері байланысты іс жүзінде тез арада қамтамассыз етеді;
• жай оқулықтағы кездеспейтін қосымша материалдарды электронды
оқулықтардан қысқа уақытта табуға болады;
• гипермәтінді түсіндірмелерге өту барысында уақытты үнемдеуге
көмектеседі.
Кез келген сабақ бойынша ең бастысы электронды оқулытарды дайындаудың
бір жүйеге келтірілген заңдылығы болуы керек.[3]
Осыған байланысты электронды оқулықтарды дайындауда мынандай
дидактикалық талаптарын ескерген жөн. Ғылымның қол жеткен табыстарын
дидактикалық талдау арқылы мына негіздерге сай анықталады және оқытылыды:
ғылымилығы, жүйелілігі, түсініктілігі, саналылығы мен белсенділігі,
көрнекілігі, теорияның сарамандылыққа байланыстылығы.
Ғылымилығы. Экологиялық химияның негізіне ғылымда шешімін тапқан
деректер мен көзқарастар кіреді. Олар ғылымдағы мәліметтерге толық сәйкес
келіп, заттар мен құбылыстар туралы ақиқатты бұрмаламай жеткізуі тиіс. Ол
үшін орта мектептегі экологиялық химиядан электронды оқулықтың құрамына
жетекші теориялардың орны дұрыс анықталып, жеткілікті деректі материалдың
негізінде енгізілуі керек.
Жүйелілігі. Оқу материалы ғылым логикасына сәйкес бірінен бірі
туындайтын ретпен орналастырылады. Экологиялық химия атмосфера, гидросфера,
литосферан және биосфераны бір жүйеге енгізіп қарастырады. Жүелік негізі,
әсіресе, пәннің негізгі ұғымын қалыптастырғанда ескеріледі.
Түсініктілігі. Бұл ғылыми негізге кереғар, жүйелілікке тура қатысты
болады. Оқу материалдарының түсінікті болуы көлеміне және ғылыми деңгейіне
байланысты, сондықтан электронды оқулықтағы кейбір ғылыми ақпарлар
оңайлатып беріледі. Орта мектеп оқушылары үшін электронды оқулық өте
түсінікті, қарапайым тілде жазылады.
Саналылық және белсенділік негізі – электронды оқулықпен білім алу
барысында мұғалім мен оқушы еңбегінің ара салмағын оқушылыр жағына
ауыстырып, олардың пәнге қызығуын және білім алудағы белсенділігін
арттырады. Ол үшін білімнің қажеттігі мен пайдасына оқушылардың көздерін
жеткізіп, электронды оқулықпен оқушыларды өздігінен жұмыс істей білуге
үйрету керек.
Электронды оқулықтың тілін меңгеруге байланысты саналылық негізінің
маңызы арта түседі. Оқушылар иллюстрация арқылы берілетін ұғымның негізгі
белгілерін, қажет жағдайда, зат атауының шығу төркінін, сол арқылы
белгіленген заттар мен құбылыстарды елестете білуі керек. Мұның өзі
оқушылар білімінің жаттанды және үстірт болмауын қамтамасыз етеді.
Көрнекілік принципі. Электронды оқулықтың негізгі көрнекілігіне
мультимедия, аудио, кестелер, суреттер, графиктер, кескіндер,
сызбанұсқалар, бақылыу сұрақтары, әр түрлі мазмұндағы тестілер жатады.
Оқушылар білімді заттар мен құбылыстарды тікелей қабылдау арқылы алуы тиіс.
Осының бәрінде оқушылар жан-жақты бақылау жасауға, әр көрнекіліктен барынша
мол ақпар алуға, бақылау нәтижелерін қорытындылап, түсіндіре білуге
үйренеді.
Теорияның сарамандыққа байланыстылығы. Бұл – оқушылардың электронды
оқулықтан алған білімдерін өмірмен, қоғамдық құрылыс сарамандығымен
ұштастыру арқылы жүзеге асырады. Осы принципті жүзеге асыру үшін оқушылар
экологиялық химиядан алған теориялық білімін сарамандық таным есептерін
шығаруға қолдана білуі тиіс. Бұл есептер өмірде, табиғатта, зертханаларда
және өндірісте жиі кездесетін құбылыстарға негізделіп құрастырылады [4].
Түрлі сабақтарда электронды оқулықпен жұмыс нәтижелерін бағалау үшін
түрлі диагностикалық зерттеу жұмыстарын жүргізуге мүмкіндік бар:
1. білім мониторингісі;
2. сауалнамалар;
3. түрліше тестілік бақылаулар;
4. жеке оқушылармен әңгіме, пікір алмасу;
5. оқушыларды сырттай бақылау;
6. мәселелік мазмұндау;
7. эвристикалық;
8. зерттеу.
Заман талабына сай жас ұрпаққа сапалы білім беруде электрондық
оқулықтарды пайдалану – оқытудың жаңа технологиясының бір түрі ретінде
қарастырады.
Қашықтықтықтан оқытуды ұйымдастыру технологиялары
Білім беру жүйесін ақпараттандырудың негізгі бағыты XXI ғасырдың
талаптарына сәйкес қоғамды дамытудың жоғары тиімділікті технологияларына
сүйенген жаңа білім стратегиясына көшу болып табылады.
Білім беру жүйесін ақпараттандыру бағыты жаңа ақпараттық технологияларды
пайдалану аркылы дамыта оқыту, кашыктыктан оқыту, дара тұлғаға бағыттап
окыту максаттарын жүзеге асыра отырып, оку-тәрбие үрдісінің барлық
деңгейлерінің тиімділігі мен сапасын жоғары-латуды көздейді.
Қашыктықтан оқыту ұғымын кең мағынада алсақ, бұл-тыңдаушылар мен
оқытушылардың бір-бірінен кеңістікте алыстатылған оқу формасы. Ал,
тармағынадағы қашықтықтан оқу ұғымы тындаушылар мен оқытушылар арасындағы,
сонымен қатар тыңдаушылардың өзара белсенді ақпаратпен алмасуын
қарастыратын және жоғаргы дәрежедегі қазіргі жаңа ақпаратгық
технологияларды (аудио-визуальды кұралдар, дербес компьютерлер,
телекоммуникация құралдары, т.б.) пайдаланатын белгілі бір тақырыптар, оқу
пәндері бойынша ұйымдастырылатьш оқу процесі.
Қашыктықтан оқытуды ұйымдастырудың әр түрлі технологиялары бар:
Кейс-технология - оқытушы-тьюторлардың дәстүрлі және қашықтықтан
консультацияларды үйымдастыру кезінде мәтіндік, аудиовизуальды және
мультимедиалық оқу-әдістемелік материалдарды жинау және оларды
пайдаланушылардың өз бетінше меңгеруі үшін жіберуге негізделген.
Кейс технологиясы (ағылшынның сasе—портфель) оқытуда жасалынған
әдістемелік материалдармен іске асырылады.
Кейс-технология арналған материалдар түрлері мыналар:
1. Әдістемелік нұсқалар. Оқу құралдары мен глоссарий. Оқушыларға оқу
жоспарындағы пәндер бойынша әлектрондық тасымалдауышта (CD-ROM) оқу-
әдістемелік материалдардың кешені (кейс) беріледі. Кешенді даярлауда
ұжымдық әдістер, жобалау әдістері пайдаланылады. Мұндай әдістер
тыңдаушылардың белсенділігін арттыруға, шығармашылық қабілеттерін
белсендіруге
2. Жұмыс дәптері.
3. Анықтама.
4. Оқу, аудио, бейне материалдары.
5. Бақылау және емтихан материалдары.
Қашықтықтықтан оқытуға арналған кейстердің сапалық қасиеттері:
• курстың терминдер мен ұғымдарына арналған гипертекстік құрылымы;
• пайдаланушыға ыңғайлы құрылым – мұғалім материалды беру реті мен
бейнелеудің бірнеше түрін таңдай алады. Сол арқылы бір оқу материалын
әр түрлі аудитория үшін әдістемелік қажеттілік болса әр түрлі түрде
беру мүмкіндігі бар.
• Кейстің құрамына белгілі бір нормативті талаптар жоқ. Кең таралған
документтер мен дыбыс, анимация, графикалық кірістірулер, слайд-шоу
пайдаланылады.
• Оқушы оқулықтың кез келген бетін қағазға шығара алады.
• Оқушы оқу материалдарына кез келген әдіспен қол жеткізе алады
(Интернет, CD-ROM).
• Оқулыққа кіріктірілген білімді тексеру жүйесі бар.
• Оқулық бетінен Интернет ресурстарына қол жеткізуге болады.
Желілік –технология - білім алушы, оқытушылар, әкімшілік арасындағы
интерактивті өзара әсері мен оның оқу-әдістемелік қүралдармен жабдықталуын
қамтамасыз етуде телекоммуникациялық желіні қолдануға негізделген;
Оқытудың желілік –технологиясына жатады:
• Интернет желісін пайдалану;
• Әлектрондық почтаны пайдалану;
• Телекоммуникациялық құрылғыларды пайдалану;
• Мультимедиамен жабдықталған, Интернетке шығу мүмкіндігі бар
желелік компьютерлік класс;
Электронды почта тыңдаушыларға курстың негізгі мәселелері бойынша
конфиденциалды хат жазысуға мүмкіндік береді. Электронды почта арқылы
ақпаратты жоғары жылдамдықпен жіберу мүмкіндігінің арқасында тыңдаушыға
көмек дер кезіңде, сұранысты алған соң бірден көрсетіледі. Интернет
көмегімен тыңдаушылармен кері байланыс орнатып қана қоймай, олардың оқу
қызметін бақылауға, бағалауға болады.
Қашықтықтан оқыту технологиясы бойынша оқытушының негізгі міндеті білім
алушының келесі түрдегі орындалатын өз бетінше жұмысын басқару болып
табылады: туындайтын мәселелерді қарастыру; мақсат пен міндеттерді қою;
білім, тәжірибелерді беру; ұйымдастыру қызметі; білім алушылардың арасында
өзара байланысты ұйымдастыру; оқу процесін бақылау. Тыңдаушылар қашықтықтан
оқыту кезінде білім беру процесінің негізін қолайлы уақытта, ыңғайлы
орында, тиімді темптегі өз бетінше жұмыс құрайды. Сондықтан тындаушылар
өз бетінше жұмыстың
техникасы мен әдістемесін, жоғарғы деңгейде білімді өз бетімен толықтыру
негіздерін меңгеруі қажет. Сонымен бірге нәтижелі түрде оқу үшін жаңа
ақпараттық технологияның кұралдарымен жұмыс істей білуі тиіс.
Сонымен, қашықтықтан оқыту — адамның білім алуға және ақпарат алуға деген
құқықтарын іске асыратын үздіксіз білім беру жүйесі нысандарының бірі
ретінде мамандардын негізгі қызметін атқара жүріп білімін, біліктілігін
арттыруға мүмкіндік береді.
2. Rinel-Lingo бағдарламасына жалпы түсініктеме.
Rinel-Lingo бағдарламасы мультимедиялық- лингофонды комплектімен
қамтылған компьютерлік сыныптарды басқаруға арналған.
Rinel-Lingo бағдарламасының құрамына келесі бағдарламалар кіреді:
Rinel-Lingo Teacher – мұғалімнің жұмыс орнындағы бағдарламасы. Мұғалімнің
жұмыс орнында орнатылған.
• Rinel-Lingo Pupi – білім алушылардың жұмыс бағдарламасы. Білім
алушылардың жұмыс орнында орнатылады.
• Rinel-Lingo Editor – Lingo-кітап мультимедиалық- лингофонды курстарын
редактирлеуге және құруға арналған бағдарлама.
• Rinel-Lingo Viewer – дайын Lingo – кітап мультимедиалық-лингофонды
курстарды толтыруға және көруге арналған бағдарлама. Білім алушылар
мен мұғалімнің жұмыс орнында орнатылады.
Rinel-Lingo бағдарламасын мазмұндағанда қолданылатын түсініктемелер.
Виртуалды аудитория – Rinel-Lingo Audioмультимедиалық-лингофонды
комплектінің көмегімен барлық дыбыстарды бір өріске келтіретін жұмыс
орнындарының жүйесі.
Экранды активті көру – тышқан мен клавиатурамен басқарылатын мүмкіндігі
бар жұмыс орнындағы компьютерден экранды көру.
Экранның демонстрациясы – бұл виртуальды аудиторияға қосылған бір
жүйедегі компьютердің немесе басқа жердегі компьютерден компьютердің
экранының демонстрациясы.
Сабақ – оқу процесінде қолданылатын кез келген бағдарламамен қамтамассыз
етілген немесе файлдағы мағлұматтар. Rinel-Lingo бағдарламасының
көзқарасымен қарағанда сабақ – кітаптағы атаулары мен сабақтың атауы
кіретін файлдар мен каталогтардың жиынтығы. Бұл каталог сабақ каталогі деп
аталады. Каталогтағы файлдың ішіндегі бір сабақ іске қосылған болуы керек.
Бір уақытта бір немесе әртүрлі жұмыс орнындарында сабақтарды орнатуға,
өшіруге, жіберуге болады. Егер сабақтар каталогында “book. rlb” деген файл
болса, онда бұл сабақты жібергенде оны Rinel-Lingo бағдарламасы Lingo-кітап
түрінде қарастырып, Rinel-Lingo Viewer бағдарламасының көмегімен көреді.
Егер сабақтар каталогында “book. rlb” файлы жоқ болса, онда міндетті түрде
Rinel-Lingo жүйесінде қандай файл іске қосылатынын көрсету керек.
Курс – ортақ тиматикамен біріктірілген және курс каталогында орналасқан
сабақтар жиынтығы. Курс каталогы – курстын атауымен аттас еркін каталог.
Орнатылған сабақ – Мастер уроков көмегімен білім алушылардың барлық
жұмыс орнында орнатылған сабақ. Мұғалім Rinel-Lingo Teacher бағдарламасының
көмегімен орналасқан сабақты оқушылардың, өзінің жұмыс орнында іске қосып,
өшіре алады. Білім алушылар орналасқан сабақты өздерінің жұмыс орнында іске
қоса алмайды.
Lingo – кітап – Rinel компаниясы енгізген оқу курстарының компьютерде
ыңғайлы түрде көрсетілген мағлұматтардың форматы.
Lingo – кітап қолданушылардың көз қарасымен қарағанда беттер жиынтығынан
тұратын және олар экран мониторына шығарылып, қолданушылар көруге, тыңдауға
немесе Rinel-Lingo Viewer бағдарламасының көмегімен таңдаған беттерін
толтыруға мүмкіндіктері бар ыңғайлы құрал.
Жүйеге қойылатын талаптар.
Rinel-Lingo бағдарламасымен дұрыс жұмыс атқару үшін аппаратты және
бағдарламалық қамтамассыз етуге келесі кішкентай талаптар қойылады:
Аппаратты қамтамассыз етуге қойылатын талаптар:
Компьютерлер өзара мультимедиалы-лингофонды Rinel-Lingo Audio
комплектімен, Ethernet 10 немесе 100 Mb есептеу жүйесімен байланысып
келесідей конфигурацияға ие болуы тиіс:
• CP, Rentiurn II ден төмен емес;
• SDRAM 128 Mb;
• HDD 20 Mb;
• SB 16 bit;
• Торлы картасы;
• Monitor 15.
Rinel-Lingo бағдарламасыменжұмыс жасау үшін мұғалімнің мжұмыс орнында
электронды кілт орнатылуы керек. Электронды кілтті Rinel-Lingo Audio
комплектісіне қосады. Білім алушылардың компьютерінде гарнитуралар
қолданылуы керек, ал мұғалімнің компьютерінде – гарнитуралар, стационарлы
микрофонды колонкалар және де міндетті түрде СР- приводы болуы қажет.
Бағдарламаларға қойылатын талаптар.
Әрбір жұмыс орнында орнатылуы керек:
• Windows 2000 және Windows XP операциялық жүйесі;
• Торлы картанын драйвері;
• Дыбыс картасының драйвері;
• TCPIP торлы протоколдың драйвері.
Бағдарламамен жұмыс істегенде нұсқауларды пайдалану үшін мұғалімнің
жұмыс орнында Internet browser MS және Internet Exploren 5.0 орнатылуы
керек [5].
1.3. Экологиялық химияның маңызы
Жоғары техникалық дамыған қоғам мен табиғат арасындағы гармоникалық
әрекеттесулер осы уақытқа дейін XXI ғасырдың маңызды мәселелерінің бірі
болып келеді. Бізді қоршаған әлем – химиялық қосылыстар әлемі. Ауа, су,
азық-түлік, киім, жиһаз, үйлер және біздің бәріміз – бұл әр түрлі
деңгейдегі химиялық жүйе.
Қазіргі кездегі биосфераның күйін анықтайтын процестердің негізіне,
атмосферадағы, гидросферадағы, литосферадағы физико-химиялық айналымдар
жатады. Қоршаған ортада болып жатқан табиғи және антропогенді факторлардың
әсерінен туындаған глобальді процестер, жаңа ғылыми зерттеу объектісіне
айналып отыр. 1970 жылдары туындаған Қоршаған ортаның химиясы,
Экологиялық химия сияқты тағы басқа бағыттар.
Қазіргі уақытта мемлекеттік білім беру стандартына сәйкес шебер білім
беруге сәйкес қоршаған ортаны қорғау және табиғи ресурстарды рациональды
пайдалануға оқушыларды дайындау үшін Экологиялық химия пәнінің маңызы зор
[6].
Қазақстандағы экологиялық апат аймақтары
Республикамыздағы экологиялық апатты аймақтарға Семей полигоны, Арал
теңізінің жағдайы, Каспий теңізінің суының көтерілуі мен теңіз суының
ластануы, Батыс Қазақстан облысындағы Азғыр, Капустин ядролық сынақ
полигондары, Байқоңыр жатады.
Семей ядролық полигоны. Семейдегі полигон 1949 жылы құрылып, 1989 жылға
дейін ядролық сынақ әуеде, жер бетінде жүргізіліп келгені ешкімгеқұпия
емес. Полигон аймағы Абай, Май, Жаңасемейаудандарының аумағында жатыр.
Ядролық сынақ, негізінен, полигонның Абай ауданына қарасты бөлігінде
жүргізілген. Полигон құрыларда аудан таратылып, оның халқы қауіпсіз аумаққа
көшірілген.
Ядролық полигон адамға, біріншіден, психологиялық тұрғыдан әсер етеді.
Оны ғылым тілінде радиофобия деп атайды. Екіншіден адамдардың денсаулығына
әсер етеді. Полигон маңайында тұрған адамдарда қатерлі ісік аурулары,
балалардың кемтар болып туылуы көптеп кездеседі. Сонымен қатар мал төлдері
де кемтар болып туылған жайлар бар.
Ядролық сынақтар жүргізілген жердің бірі – Азғыр полигоны. Батыс
Қазақстан облысының тұрғындары техногендік және табиғи сипаттағы
экологиялық проблемаларды бастан кешіріп отыр. Азғыр кентінің ауданында
1970-1980 жылдары 17 жер асты жарылысы болған. Соның салдарынан бұл аумақта
бүлінген жердің ауданы артып, демографиялық жағдай ауырлап кетті. Онда
бұрыңғы Кеңес әскерінің ауыр және орташа зымырандарының сынақтары
өткізілген.
Осындай мәселелер Байқоңыр маңайында да орын алуда. Қарағанды облысының
далалық жерлері зымыранның қалдықтарымен ластанған. Ол радиациялық
қалдықтар ауаны, топырақты, суды ластауда. Мұның бәрі сол жерде тұратын
адамдардың денсаулығына кері әсерін тигізуде.
Арал теңізінің экологиялық жағдайы. Арал теңізінің экологиялық апат
аймағында қазір 4 млн-ға жуық халық аса ауыр жағдайда тіршілік етіп жатыр.
Арал аймағының дағдарысы, ең алдымен тұрғындардың денсаулығына әсер етті.
Соңғы 10жылдың ішінде адамдардың, соның ішінде балалардың өлімі 20% - ға
өсті. Жұқпалы аурулар, өкпе, қатерлі ісік ауруларымен ауыратын адам саны
арта түсуде. Теңіз суының таязданып кетуінің салдарынан Арал маңайында
шаңды борандар болып тұрады. арал теңізінің кеуіп кеткен түбінен мыңдаған
тонна тұз жел арқылы көтеріліп, бірнеше шақырымға таралады. Арал маңының
тұрғындарының 3%-ы ғана ауыз су ретінде су құбырының суын пайдаланады.
Қалғаны ластанған құдықтардың, арналардың және өзендердің суын пайдалануға
мәжбүр болып отыр. Кей жерлерге су тіптен су таситын машиналармен
жеткізіледі.
Сырдария өзендерінің суы түрлі тыңайтқыштармен және өндіріс
қалдықтарымен ластанғаны соншалықты, оны тіптен ішуге болмайды. Жер асты
сулары да ластанған [7].
Жуырда Алматыда Халықаралық Аралды құтқару қорының құрылтайшы мемлекет
басшыларының саммиті өтті. Биылдан бастап үш жыл бойы Қазақстан Халықаралық
Аралды құтқару қорына төрағалық етеді.
2002 жылы Душанбеде өткен кезекті мемлекет басшылырының самитінде Арал
теңіз бассейінде 2003-2010 жылдары экологиялық және әлеуметтік-экономикалық
ахуалды жақсартудың нақты әрекеттері бағдарламасының негізгі бағыттары
бекітілген болатын.
Біз Арал теңізі мен Сырдария алабындағы экологиялық, әлеуметтік-
экономикалық ахуалды жақсарту бойынша 2003 жылдан бері не жасалды деген
сұраққа жауап іздегенде, тек өз еліміздің тарапынан тындырылған істерді
ғана тізе аламыз. Оның ішіндегі ең маңыздысы – Қазақсиан тарабы Аралдың
Қазақстан аумағында жатқан солтүстік бөлігін құтқарып қалуға 1997 жылдан
бері табандап іске кіріскенінің арқасында ауыз толтырып айтарлық
нәтижелерге жетті
Қазірде Сырдария өзенінің теңізге құяр сағасындағы көлдер жүйесін суға
толтыру бағытында жұмыстар атқарылуда, оған қоса екінші кезеңде Аралдың
суын 46 метрлік деңгейге көтеріп, Аралкентінен теңізге шығатын арна
салынбақшы. Елбасының осы самите айтқанына сенсек, оған қосымша 191 миллион
доллар қаражат керек. Халықаралық Аралды құтқару қоры атқарушы комитеті
төрағасының орынбасары Демесін Шералыұлының айтуынша, Бұл тек Қазақстан
тарапына жұмсалатын қаржы.
Жалпы бес мемлекеттің президенттерінің, ғалымдарының басын қосқан бұл
жолғы саммит – Аралды құтқару жолындағы жаңа бастамаларға асу болды. Егер
бұрын-соңды Арал апатын – ғаламдық-экологиялық проблема екенін сезе тұрса
да, аса назар аудармаған әлемдік қауымдастық барлық проблеманы ортақтасып
көтеруге, үндеуге мүмкіншілік алды.
Елбасы мына мәселені айтты Енді теңізді дәл бұрынғыдай қалпына келтіру
мүмкін емес, сондықтан тым болмағанда аймақтағы егіс алаңдарына неғұрлым
суды аз пайдаланатын дақылдар өсіру, суды, өзен аңғарларын тазалау және
ймақтағы тұрғындарға таза ауыз су беру мәселесі өзекті болып тұр. Бұл
әрине барлық мемлекттерге қатысты. Өйткені Арал бойындағы елді мекендерге
су жеткізу құбырлары түгелдей дерлік тозған, сондықтан да жергілікті
тұрғындар пестицидтермен бүлінген, тұзды су ішуге мәжбүр. Нәтижесінде, ауру
асқынуда.
Ал екінші мәселе су ресурстарын бөлуде трансшекаралық өзендер көктеп
өтетін, Аралдыңалабындағы бес мемлекет – Өзбекстан, Тәжікстае, Түркменстан,
Қырғызстан, Қазақстан арасында әлі де алауыздық бар. Себебі, Өзбекстан,
Түркіменстан, Қазақстанға су ауылшаруашылығы үшін қжет, ал Қырғызстан мен
Тәжікстанға өздерінің гидроэнегетикалық жобаларын дамыту үшін қажет (Сурет
1).
Сурет 1. Аралдың қазіргі көрінісі
Каспий теңізінің экологиялық жағдайы. Соңғы жылдары су деңгейінің
көтерілуіне байланысты Каспий теңізінің экологиялық жағдайы нашарлап отыр.
1977 жылдан бастап теңіз деңгейі көтеріліп, 70 км жерді басып қалған. 1995
жылы 35 мың тұрғыны бар 7 кент, 127 мұнай құбыры су астында қалған.
Теңіз суы мұнай өнімдерінің ластанған. Пустьнное кен орнының апаты
кезінде теңізге 1,12 т шикі мұнай түскен. Теңіз суының мұнаймен ластануы
онда тіршілік ететін құстарға, балықтарға кері әсер етуде. Теңіз суының
мұнай қалдықтарымен ластануынан итбалықтар мен балықтар да көптеп қырылуда.
Міне, қарап отырсаң, адамның іс-әрекеті мен табиғи апат салдарынан
қоршаған ортаға қаншама зиян келіп жатыр. Қоршаған ортаның ластануы
экологиялық жағдайды нашарлатып, адамға, жануарларға, өсімдіктерге әсер
етіп, ауаны, суды және топырақты орны толмас өзгерістерге ұшыратып отыр.
Осындай адам тағдыры үшін аса қауіпті табиғи апаттардың салдарын азайту
үшін экологиялық химияның маңызы зор.
Балқаш көлінің экологиясы. Балқаш көлі – Қазақстандағы ең ірі
экожүйелердің бірі. Көл Балқаш-Алакөл ойысында орналасқан. Ұзақ жылдар
тіршілігі тұрақты болып келген су айдынының қалыпты жағдайы өзгере бастады.
Балқаш көлінің экологиялық жағдайының нашарлау себебі: Қаратал, Лепсі, Ақсу
өзендерінің мол суының Балқаш көліне жетпей суармалы егістерге жұмсалуынан.
Оның үстіне бұрыңғы кездерге Аягөз, Сарқанд және Басқан өзендері Балқашқа
құйып, оның табиғи су деңгейін сақтап отырған. Ал қазір бұл өзендер
балқашқа құймайды.
Іле–Балқаш алабының ауыл шаруашылығында барынша пайдаланылуымен 1965-
1990 жылдар аралығында Балқашқа құятын судың көлемі 25%-ға азайды. Іле-
Балқаш экожүесіндегі өзгерістер өте сирек кездесетін Іле тоғайын, өзен
жағасындағы шұрайлы жайылымдар мен оның сағасындағы қамыс-қоғанның
жойылуына себепші болды [7].
II ТАРАУ. ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ.
ОРТА МЕКТЕГІ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ХИМИЯНЫҢ БАҒДАРЛАМА ӨНІМІН ҚҰРАСТЫРУ
2.1. Химиялық білімнен экологиялық білімге ауысу жолы
Экологиялық дағдарыс сияқты бүкіләлемдік мәселені болдырмау үшін ғылым
мен техниканың жетістіктеріне сүйенген адамдардың мақсаты, саналы әрекет
қажет. Сондықтан әр адам табиғатта болатын экологиялық ұстанымдардың өзін
реттеуінен басқа қоршаған ортаға тікелей және жанама әрекетінің әсерін білу
керек. Қазіргі экологиялық жағдай адамзаттың экологиялық сана ұғымына
ойлы қажеттілікпен әрекетті сәйкес деңгейге келтіруді талап етеді.
Жаратылыстану кешенінің ішінде химия қоршаған ортаны қорғауда,плнетада
экологиялық апаттарды болрырмауда, адамзаттың денсаулығын жақсартуда үлкен
рөл атқарады. Химияны оқып білу табиғаттың заңын аның түсінуге, материя
қозғалысының химиялық формасы түралы ойын қалыптастыруда, заттардың құрамы,
құрылысы және олардың табиғаттағы айналымы, реагенттердің табиғаттағы
айналымындағы үрдістердің механизмін ашуда,кеңейтілген және оны тереңдетуде
айнала қоршаған ортадағы шекті құбылыстарды болрырмауға мүмкіндік береді.
Экологиялық тәрбие беру мен экологиялық білім алу туралы мәселенің
қазіргі алатын рөлі ерекше. Оқушыларға экологиялық білім берудің негізгі
аспектісі – экологиялық ұғымдарды меңгеру. Химияны оқытуда негізгі орын
алатын экологиялық ұғымдар арқылы оқушыларға экологиялық білім беруге және
оларды тәрбиелеуге болады.
Химияны оқытуда оқушыларға экологиялық білім берудің тиімді жолы –
химиялық білімнен экологиялық білімге ауысу. Бұл әдісті сабақтан тыс
жұмыстар ішінде пәнаралық байланыс арқылы іс жүзіне асыруға болады, яғни,
белгілі бір сыныпқа мазмұндалатын сабақтың жүйелік опалымын құрауға болады.
Алдымен химия курсында экологияға байланысты тақырыптарды бір жүйеге
келтіреді.
Мектеп курсында оқытылатын химия пәнінің бағдарламасы, оқу-әдәстемелік
әдебиеттердің сараптамасы,құрылысы мен мазмұны химиялық элемент, зат,
химиялық реакция, химиялық өндіріс атты негізгі ұғымды айқындауға
мүмкіндік береді. Бұл ұғымдар химиялық білімді қалыптастырудың жолын
анықтайды. Химия курсында табиғаттағы заттардың айналымын қарастыратын
болғандықтан, ал экологияда бұл заңдылық орталық орында тұрғандықтан
заттардың құрамын бірден химиялық құрғысынан (заттардың айналуы,энергия)
сол сияқты экологиялық тұрғыдан (затттардың биогеохимиялық айналымы)
қарастыруға болады.
Экологиялық ұғымдарды таңдау кезінде өмір сүру деңгейлерін ұйымдастыру
тұжырымдамасы алынды. Осы тұжырымда негізінде тірі ағза (тірі
материалдарды сипаттайтын белгілердің қосындысы) , экологиялық жүйе
немесе экожүйе (қосылыс сипаты бар қайталана беретін заттардың
табиғаттағы айналуы мен орын ауыстыру үрдістері), экологиялық факторлар
(қоршаған ортаның тірі ағзаларға әсер ететін абиотикалық, биотикалық және
антропогендік факторлары), қоршаған орта (адамның өмір сүретін,
өндірістік қызмет атқаратын, өзара байланысты, өзара тәуелді табиғи және
антропогенді нысандар мен көріністердің бүтін жүйесі ретінде қарастыруға
болады) деген түсініктер таңдалып алынды.
Өз кезегінде химиялық, экологиялық және табиғатты қорғау ұғымдары өзара
байланысты. Мысалы, химиялық элемент деген ұғым тірі және өлі табиғаттың
ашық сапалық құрамын анықтауға мүмкіндік береді; биогенді элементтер
(тірі ағзалардың өмір сүруіне қажетті элементтер) деген ұғымды енгізеді;
микро және макроэлементтер, олардың биологиялық қызметі түралы түсінікті
қалыптастырды; табиғаттағы элементтердің өзара ауыстырылуы туралы ұғымдар
ашуға (қоршаған ортаның тез ластану жағдайында) және осы үрдістің жайсыз
жағдайын сақтауға, табиғаттағы элементтердің биогеохимиялық айналымы деген
экологияның негізгі ұғымын қалыптастыруға, осы ұғымды атом-молекулалық,
электрон және иондық деңгейде қарастыруға, сондай-ақ биогеохимиялық
айналыстардың бұзылу себептерін анықтауға мүмкіндік алынады.
Химиялық элемент ұғымының мазмұны
Элемменттердің периодтық → атомның → элементтің → элементтердің қасиеті
жүйедегі орны биогендігі
табиғаттағы биогеохимиялық қатысуы
↓ ↓
↓ ↓
Ортаның радиоактивті табиғатта макро-
микроэлемент
ластануы таралуы элемент
↓ ↓
↓ ↓
Табиғатты қорғау ← ортаның
биологиялық
іс-шаралары антропогенді
қызметтер
ластануы
Дәстүрлі заттардың құрылысы,қасиеттері және құрамы туралы ұғымдардың
басқа оқушылардың назарын заттардың кейбір биологиялық қызметіне, заттардың
экожүйедегі концентрациясына байланысты екі жақты рөлі (бір заттың
жетіспеушілігі немесе артық мөлшері тірі ағзаларға әртүрлі әсер етеді),
табиғи қоршаған ортаның ластануы туралы және ластаушылардың көзі туралы ,
ШШК(шегі шектеулі концентрация) деген жаңа ұғымға аударуға болады. Табиғи
қоршаған ортаны ластауға бағытталған табиғатты қорғау іс-шараларына және
зиянды химиялық қосылыстарды зиянсыздандыру, тірі ағзалардың өмір сүру
ортасын ластауды ескертетін табиғи циклдердің тұрақтылығына көңіл аударуға
болады.Төмендегі сызбанұсқада Зат ұғымының мазмұны берілген.
Заттардың концентрациясына байланысты табиғаттағы екі жақты рөлі
Құрамы →
↓ ↑
Құрылысы → Зат→Тірі ағза→Экожүйе→Биосфера
↓ ↓ ↑
↓
Қасиеті → Ластаушы(шшк)→ластаушы
көздер→табиғатты қорғай-
↓
тын іс-шаралар
Биологиялық қызметі →
Химиялық реакция деген ұғым биосферадағы химиялық және кейбір
биохимиялық үрдістердің механизмін ашуға көмектеседі. Осыған байланысты
биокаталитикалық үрдістер және каталитикалық реациялар туралы ұғым
кеңейтіледі. Ось жерде айналымдардың бұзылуына әкелетін және биосфераның
ластану үрдісіне байланысты заттардың негізгі биогеохимиялық айналымындағы
өзгерістер туралы ойды қалыптастыру маңызды. Бұндай өзгерістердің маңызы
табиғатқа тән ферменттердің пайда болуына немесе әрекеттесуші заттардың
концентрациясының өзгеруіне байланысты заттардың негізгі биокаталитикалық
үрдістерді (күшеюі не нашарлауы) жүргізу жолын бұзатындығында. Осы арада
биосферадағы химиялық және биологиялық шарттарды теңестіруге бағытталған іс-
шаралар туралы айтып кетуге болады. Келесі сызбанұсқада Химиялық реакция
ұғымының мазмұны көрсетілген.
Химиялық реакциялар
↓ ↓
↓
Табиғи ортада антропогенді факторлар
табиғатты қорғау
жүретін реакциялар себепті жүретін реакциялар іс-
шаралар негізінде
жүретін реакциялар
↓ ↓
Биогеохимиялық циклдер зат айналымының негізгі
циклдерін
негізінде жүретін реакциялар ← болдыратын химиялық үрдістер
Химиялық өндіріс ұғымы бүкіл биосферадағы жіне экожүйедегі табиғат
теңдестіктерінің бұзылу себептері, ластаушылар және ластаушы көздер туралы
ұғымдарды дамытуға, химиялық өндірістердің қалдықтары мен олардың заттардың
табиғи айналымына қосылуының нәтижелерін сараптауға мүмкіндік береді.
Химиялық өндіріс ұғымының мазмұны
→ шикізат → шикізатты өңдеу, тасымалдау, сақтау
және өңдеу
(байыту) кезіндегі шығыны
Химиялық → → негізгі үрдістердің → аралық реакциялардың → табиғатты
химизімі, өндіріс жанама
өнімдері,негіз- қорғайтын
тиімді жағдайды гі өнімді тастау
іс-шаралар
таңдау
→ өндірістік аппарат- → технологиялардың
жетілдірілмегендік-
тардың жұмысы терінен қоршаған
ортаның ластануы
және олардың құ- технолнгиялық
режимдердің және аппа-
рылымдарының раттардың
герметизацияларының бұзы-
ұстанымдары луы
Табиғаттағы элементтердің қасиеттері, олардың табиғатта мүмкін болатын
қосылыстары және олардың қасиеттері, биосфераның әр түрлі бөліктерінде
біртіндеп заттардың бір-бірімен әрекеттесуі, зат айналымының себептері,
заттарды шаруашылыққа пайдалану мүмкіндіктері, осыған байланысты айналаны
қорғауға арналған іс-шаралардың өткізілуі туралы түсініктердің аясын
кеңейтіп түсіндіруге болады. Өндіріс орындарынан бөлінген эксотоксиканттар
метеорологиялық фактордың әсерінен атмосферада, суда және топырақта кең
таралып, тірі ағзалардың тіршілік әрекетіне кері әсер етеді.Зиянды қалдық
заттардың қоршаған ортаға түсуін, жиналуы мен миграциясын зерттеу олардың
тірі ағзаларға әсерін дұрыс бағалауға мүмкіндік береді.
Табиғаттағы заттардың айналымы ұғымының түсініктері
↓ ↓
↓
Элементтің және оның химиялық реакция-
заттардың таби-
қосылыстарының тірі лардың (биохимиялық)
ғаттағы айналымы
ағзалардағы рөлі өту жағдайлары
↓ ↓
Химиялық элементтің → элементтің биосфераның әр түрлі зат
айналымының
периодтық жүйедегі қасиеті бөліктерінде біртіндеп
бұзылу себептері
орны заттардың айналуы
және оның нәтиже-
↓
↑ сі ↓
Табиғаттағы элементтің мүмкін бола- заттарды ауыл →
табиғатты қорғау ↑
тын қосылыстары және олардың химия- шаруашылығында іс-шаралары
лық қасиеттері пайдалану
Химиядан экологиялық білім беру үшін материалдарды сұрыптағанда,
қоршаған ортадағы болып жатқан әр түрлі құбылыстарды жалпы және жеке заңдар
негізінде түсіндіруден бастаса жоғары сынып оқушыларында қоршаған орта
жүйесіндегі түрлі үрдістерге танымдық көзқарасы жетіліп, ол жалпы білімнен
заңдық таңдауға қатысты кәсіби білімге ұласа алады.
Қоғам сұранысына сай жоғары сынып оқушыларының жеке тұлғасын
қалыптастыру мәселесі үшін химия сабақтарында олардың танымдық
іздемпаздығын ашуға бағытталған шығармашылық сипаттағы тапсырмалар жүйесін
жасаудың үлесі зор. Оқу үрдісінде іскерлік, рөлдік, қисынды ойындарды,
өзіндік жұмыс істерін және қалыптасқан оқу жұмыстарын жетілдіре отырып,
сабақты түрлендіріп маңызды нәтижеге жеткізеді.
Жаңа әлеуметтік экономикалық жағдайда экологиялық білімді жетілдіруді
талап етуінің маңыздылығы ғылым мен техниканың жаңа жетістіктерін жоғары
сатыда жылдам да түбегейлі меңгеретін,табиғат заңдылықтарымен санаса
білетін мамандар даярлау болып табылады [8].
Экологиялық білім – химияны оқыту үрдісінде
Әлемдік қоғамда қазіргі көкейкесті мәселелердің ішінен адам өмір сүріп
отырған сапасының төмендеуі ерекше орын алып отыр.
Айналндағы ортаның ластану дәрежесі күннен күнге өсіп келеді және ол
адамдардың сын көзқарастарын тудыруда. Бірақ бұл сын пікірлердің көпшілігі
дәйексіз болып келеді. Көпшіліктің кері пікірі негізінен химияға
бағытталуда.
Бұл жағдайда ортаның ластену аймағының ұлғаюы және техникалық немесе
биологиялық, химиялық қосылыстарды бақылаусыз қолдану себебінен нақты
талдау жүргізу керек. Қазіргі кезде бұл мәселелердің негізі екі себебін
бөлуге болады.
Біріншіден, қоғамдағы экономика дамуындағы аласапыран мен қарама-
қайшылық екіншіден, адамның өзі, оның бүгінгі қол жеткен жетістіктерімізді
өндіріс пен күнделікті тұрмыста пайдалануға дайындық деңгейінің төмендігі.
Бұл күндері екінің бірі адамға белгілі мөлшерде зиянды әсері бар заттармен
жұмыс істейтіндіктен халықтың қарапайым химиялық дайындық деңгейін көтеру
өте маңызды. Күнделікті тұрмыста адам дәрі-дәрмек, парфюмериялық заттар,
бояғыш заттар, жанар-жағар майдың әр түрін, тыңайтқыштарды пайдаланады.
Сондықтан бүгін жалпы білім беретін мектепке жеке тұлғаны
қалыптастыруда қоршаған ортаға деген жаңа экологиялық көзқарас пен тәрбиені
енгізу жүктеліп отыр.
Мектепте экологиялық білім беру жолдары әр түрлі болуы мүмкін: мектеп
оқулықтарын экологияландыру, кіріктірілген курстар, оқыту үрдісіне
экология мен айналадағы ортаны ластанудан қорғау мәселелерін қарастыратын
арнайы пән енгізу.
Химияны VIII-IX сыныптарда оқытқанда айналадағы ортаны химиялық
ластанудан қорғау мәселелерін қарастыру өте маңызды.
Экологияландырудың негізіне заттардың құрамы, қасиеттері, құрылысы және
биологиялық функциясының арасындағы байланыс, олардың тірі табиғаттағы
екіжақты рөлі туралы түсінік;химялық өзара орын алмасуы және осы үрдістің
организмге тигізер әсері, биогеохимиялық циклдердің бұзылу себебі жатады.
Мектептегі химия курсының X-XI сыныптарындағы қорытындылаушы сатысында
биосфераны құрайтын компоненттер арасындағы өзара зат алмасу үрдістерінің
үздіксіздігі мен циклділігі сияқты маңызды экологиялық заңдылықтарды
түсінуге баспалдақ жасалу керек.
Осы орайда химия курсын оқытуда экологиялық білімді кіріктіру мақсатында
VIII- XI сыныптарға оқу бағдарламасы талданды.Бұл үлгі бағдарламада
негізінен климаттық орасан жылынуы, стратосфералық озон қабатының жұқаруы,
қышқыл жаңбырлар, топырақта улы металдар мен пестицидтердің жинақталуы,
ғаламшардағы табиғи ресурстардың азаюы сияқты айналадағы ортаның ластануын
тудыратын маңызды мәселелерге баса назар аударылды [9].
Ауыл шарушылығын химияландырудың
экологиялық аспектілері
XX ғасырдың екінші жартысында ауыл шаруашылығына пайдаланатын жерлер
үздіксіз айналымға түскендіктен, топырақ сапасы төмендей бастады.Әсіресе
ауыл шаруашылығын химияландыру науқаны күшейіп, оның зардабы адамдар арқылы
біліне бастады.Бұл экологиялық жағдайлар дүние жүзінің көптеген
мемлекетінде жаппай сипат алды.Статистикалық мәліметтер бойынша, жыл сайын
дүниеге келген сәбилердің 11.2%-ының денсаулығы нашар және ақыл-есі кем
болатыны анықталған.Дүние келген 100 мың нәрестенің әрбір 11-12 мыңы
онкологиялық ауруларға ұшыраған.
Ауыл шаруашылығын химияландыру 1960-1990 жылдары өзінің шарықтау шегіне
жетті.Егер 1960 жылдары адам басына шаққанда 5кг химиялық өнім келсе, ал
1990 жылдары ол 35кг-ға жеткен.Бұл химиялық заттарды қолдануды қолданудың
еселеп өскенін көрсетеді.Яғни, ауру қарқыны 1960 жылдары 0.74% - дан 1990
жылы 30% - ға дейін өскен. 1990-1999 жылдары ауыл шарушылығын химияландыру
біздің республикамызда бәсеңдей бастады.Оның көптеген факторлары бар.Бұл
жағдай біршама экологиялық таза өнім алуға мүмкіндік берген, екінші жағынан
барлық дақылдардың түрінен алынатын өнім азая бастады.Мәселен, Қазақстанда
1990 жылы шамамен 67.2122 мың т минералды тыңайтқыштар қолданылса, оның
ішінде , 42.3% азот, 55.4% фосфор және 2.3%-ы кальцийдің үлесіне
тиген.Органикалық тыңайтқыштар шамамен 22445.3 мың т-ға жеткен.Ал 1999
жылдары бұл көрсеткіштер 4-5 есе кеміген.
Пестицидтерді қолдану 1990 жылдары елімізде 20.9 млн га жерді қамтып,
1999 жылдары оның көлемі 8млн га-ға кеміген.Бұл факторлар ауыл
шаруашылығына, халықтың әлеуметтік – экономикалық жағдайына түрліше әсер
етті.
Пестицидтер - зиянкес тірі организмдерге қарсы қолданылатын химиялық
препараттар.Химиялық препараттарды құрамы мен құрылымына қарай:
хлорорганикалық, фосфорорганикалық, сынапорганикалық, мырышорганикалық,
несепнәр(мочевина) өнімдері және т.б мыс препараты, фенол өнімдері, күкірт,
оның қосылыстары деп жіктейді.
Химиялық препараттарды қолдану сипатына қарай: акарицидтер(кенеге
қарсы),
альгицидтер(суөсімдіктеріне),анисеп тиктер(микроорганизмдерге),бактериц идтер
(бактерия қоздырғыштарына), зооцидтер(кеміргіштерге), инсектицидтер
(жәндіктерге), нематицидтер (жұмырқұрттарға), гербицидтер (арамшөптерге
қарсы) деп жіктейді.
Аталған пестицидтердің әсер ету нысанына қарай жаппай әсер ететін және
белгілі бір зиянкесті немесе арамшөпті ғана жоятын түрлері бар.Сол сияқты
химиялық препараттардың кейбір жәндіктерді, кеміргіштерді және қан сорғыш
жәндіктерді өлтірмей, үркітіп жіберетін түрлері бар.Оларды репелленттер
(үркіткіштер) дейді.Ал енді бір түрлері керісінше зиянкес организмдерді
өзіне еліктіріп жинап алады.Оларды аттрактанттар (еліктіргіштер)
дейді.Бұлда зиянкестерден қорғану жолдарына жатады.
Пестицидтерді жіктеу. Пестицидтерді химиялық табиғатына және зардапты
(патогенді) қасиетіне қарай (адам мен жылы қанды жануарларға қатысты);
гигиеналық, химиялық және өндірістік деп бөледі.
Гигиеналық жіктеу кезінде пестицидтің нысанына уыттылығы және ортадағы
айналымдары ескеріледі.Қауіптік деңгейі удың күшіне, тұрақтылығы мен
сіңімділігіне ибайланысты болады.
Улылық күші оның әрекет ету дозасына қарай анықталады.Оның организм
массасына қатысты - мг∕кг, мг∕г немесе мг∕г3 өлшемі алынады.Препараттың
қауіпті дозасы тәжірибеде организмдерді өлтіру күшіне байланысты
анықталады.Мәселен, препарат қолданған тәжірибелік организмдердің 50%-ы
өлген жағдайы алынады. Пестицидтерді улылығына қарай: күшті, орташа және
қалыпты деп бөледі.
Пестицидтердің организмдерге әсер ету аясы мен мақсатына қарай
бөлінеді. Мәселен, организмге сыртқы орта, тыныс алу мүшелері арқылы әрекет
етеді.
Пестицидтерді жіктегенде ыдырау жылдамдығына қарай: өте тұрақты(ыдырау
мерзімі – 2жыл); тұрақты(0,5-1жыл); орташа(1-6ай) және тұрақсыз (1ай) деп
жіктейді.
Пестицидтер организмге ену сипатына қарай: ішек-қарындық,контактілік,
фумигантты және жүйелі әсер етушілер деп бөлінеді.Біріншісінде олар қорек
арқылы еніп зиянкесті өлтірсе, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz