Отбасы және мектеп тәрбиесінің бала дамуында алатын орны
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .3
І тарау. Отбасы тәрбиесі және педагогикалық ұжым мен отбасының бірлескен іс-
әрекетінің ғылыми теориялық негіздері
1.1. Отбасы және мектеп тәрбиесінің бала дамуында алатын
орны ... ... ... ... . 6
1.2. Отбасындағы қарым-қатынас және оның бала дамуына тигізетін
ықпалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
1.3. Отбасы мен мектеп – балаға тәрбие берудің негізгі ошақтары
1.4.Педагогикалық ұжым мен отбасының бірлескен іс-әрекеті және оның бала
тәрбиесі мен ата-аналардың мәдениетін көтерудегі маңызы ... ... ... ... ...
25
1.5. Оқу сапасын арттырудағы педагогикалық ұжым мен отбасының бірлескен
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... . 46
ІІ тарау. Отбасылық қарым-қатынаста ата-ана ықпалын арттырудың
педагогикалық шарттарын тексеру бойынша тәжірибелік-эксперименттік жұмыс
мазмұны
2.1. Педагогикалық ұжым мен отбасының бірлескен қызметі негізінде ата-
аналардың педагогикалық білімін арттыру бойынша жүргізілген
жұмыстар ... ... ... ... . 52
2.2. Ата-аналардың педагогикалық білімін арттыру бойынша жүргізілген
жұмыстар
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... .. . .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Тақырыптың көкейкестілігі
Жалпы қоғамдағы тәрбие мазмұны - тұлғаның сенімі, дағды,
көзқарас сапасы, қасиеттері, мінез-құлқының орнықты әдеттерінің жүйесі -
тәрбиеленушіні өмірдегі басты үш нәрсе:
азамат, маман-қызметкер, отбасы иесін дайындау екені белгілі.
Тәрбие мазмұнының негізі-жалпы адамзаттық құндылықтар: Жер, Отан, отбасы,
еңбек, білім, мәдениет, әлем, Адам. Сондай-ақ, тәрбие мазмұны-тұлғаның
бақытты болу қабілетін дамыту (тәрбие феликсологиясы-бақыт әкелуші-лат.)
Ал адам осыларға тек отбасылық тәрбие мен қоғамдық жүйелердің бірлігінде
ғана ие бола алады. Отбасы құндылығы – біздің мемлекетіміз ұстанып
отырған басты саясат. Шаңырақтағы ата-ана, бала үштағанының үйлесімді дамуы
мемлекеттің іргетасының берік болуына қызмет етеді. Ана мен баланың өмірі
мен денсаулығын барлық ер-азамат, бүкіл қоғам, күллі ел болып қорғау арқылы
жаны сау отбасын қалыптастыра аламыз. Елбасының елге арнаған Жолдауында да
отбасылық құндылықтарды сақтау, бала тәрбиесі мәселесін дәріптеу, ата-
аналарға балаларының қамқорлығы алу мәселелері сөз болған еді.
Оқу – тәрбие ісі де отбасы құндылықтарын жандандыратын, болашақ
елдің ертеңін - оқушыларды тәрбиелейтін мұғалімнің- ұлттық, адамгершілік
рухани құндылықтары, өздік ойлау қабілеті жоғары, білімді өз бетінше
іздеуге, өз бетінше білім алуға дағдылана алатын, бәсекеге қабілетті
маман қалыптастыратын үрдіс. Осы ретте әке көрген оқ жонар, шеше
көрген тон пішер деген аталы сөздің мән-мағынасы анықталады. Себебі,
отбасынан адамгершілік, имандылық , адамдық парасат, білімге құштарлық
көріп, тәрбие алып келген жастар біздің оқу-тәрбие үрдісінде қанатын кеңге
самғап, көлде жүзген аққудай еркін де жан-жақты дами алатындығы айқын. Бұл
жөнінде В.А. Сухомлинский:
Бала - жанұяның айнасы; су тамшысындағы күннің бейнесі сияқты,
балалар да әкесі мен шешесінің адамгершік тазалығының бейнесі,-деген
екен.[17]
Отбасының негiзi баланы өмiрге келтiру ғана емес, оған мәдени -
әлеуметтiк ортаның құндылығын қабылдату, ұрпақтың, ата-бабалардың,
ұлылардың ақыл-кеңес тәжiрибесiн бойына сiңiру, қоршаған орта, адамзатқа,
өз қоғамына пайдалы етiп тәрбиелеу секілді үлкен ұрпақтың тәжiрибесi,
өмiрдегi беделi, ақыл-кеңестерi, ата-ананың өз борышын мүлтiксiз орындауы,
бiр-бiрiн құрметтеуi – үлкен тәрбие мектебi.
Отбасының негiзi баланы өмiрге келтiру ғана емес, оған мәдени -
әлеуметтiк ортаның құндылығын қабылдату, ұрпақтың, ата-бабалардың,
ұлылардың ақыл-кеңес тәжiрибесiн бойына сiңiру, қоршаған орта, адамзатқа,
өз қоғамына пайдалы етiп тәрбиелеу.
Үлкен ұрпақтың тәжiрибесi, өмiрдегi беделi, ақыл-кеңестерi, ата-
ананың өз борышын мүлтiксiз орындауы, бiр-бiрiн құрметтеуi – үлкен тәрбие
мектебi. М.Әуезовтың Ел болам десең, бесігіңді түзе – деген нақыл сөзі
отбасы тәрбиесінің мән- мағынасын анықтайды.[12]
Баланың ата – ана және құрбыларымен қарым – қатынаста болуы
әлеуметпен кездесуге дайындық болып табылады. Осылайша, отбасы оларға
белгілі бір әлеуметтік мінез – құлық үлгісін құрап, әлеуметтік өзара қимыл
тәсілдеріне үйретеді. Қазіргі кезде баланың әлеуметтенуі оның құрбы –
құрдастарымен қарым – қатынасы және мектеп, қоршаған орта туралы түсінігі
басты рөлге ие екендігі мойындалып отыр. Қалай десек те, қоршаған ортада
болып жатқан жағдайларды бала бағалай отырып, бәрінен бұрын өзінің ең жақын
туыстарының тәжірибесіне сүйенеді. Осылайша, баланың отбасында маңызды
мөлшерде меңгерген іс - әрекет үлгілері, оның келесі бір әлеуметтік
тәжірибесін айқындайды.
Отбасы дамуы процесс барысында бірыңғай жүйе ретінде бірнеше
кезеңдерден өтеді. Отбасы дамуы некелік одақтың құрылуынан басталады да,
бірінші баланың туылуы, келесі баламен жалғасуы,осылайша жаңа деңгейлерге
өте береді. Алғашқы жылдарда отбасының өмір сүруі кішкентай балаларды күтіп
– бағумен тығыз байланысты. Баланың мектепке баруы, ата – анамен бала
арасында қашықтықты орнатады және ол тез арада ұлғаяды. Бала өз өміріне
ата – ана тарапынан тәуелсіздік алу процесіне, оның мәні мен міндеттерін
қайта қарастыруға мәжбүр болады.
Қазақстан Республикасы Ата Заңының 27-бап, 2-тармағында Балаларына
қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу – ата - ананың табиғи құқығы, әрi
парызы" делiнсе, .[1] "Қазақстан –2030" бағдарламасында " Әкелер мен
аналардың, аталар мен әжелердiң өз балалары мен немерелерi алдындағы
жауапкершiлiгiн күнделiктi есте ұстауға тиiспiз. Бiз өз балаларымыз бен
немерелерiмiздi сонау алыс болашақта, олар бiздiң жасымызға жеткен кезде
қандай күйде көргiмiз келедi..." делiнiп, ұрпақ тағдыры айтылады.[2] Бала
тәрбиесiнде отбасының орны ерекше. Оны қоғамдық тәрбиенiң қандай саласы
болса да алмастыра алмайды. Отбасының негiзi баланы өмiрге келтiру ғана
емес, оған мәдени - әлеуметтiк ортаның құндылығын қабылдату, ұрпақтың, ата-
бабалардың, ұлылардың ақыл-кеңес тәжiрибесiн бойына сiңiру, қоршаған орта,
адамзатқа, өз қоғамына пайдалы етiп тәрбиелеу. Үлкен ұрпақтың тәжiрибесi,
өмiрдегi беделi, ақыл-кеңестерi, ата-ананың өз борышын мүлтiксiз орындауы,
бiр-бiрiн құрметтеуi – үлкен тәрбие мектебi.
Бұл мәселе ешқашан күн тәртібінен түспеген, сондықтан да күні бүгін де
көкейтесті мәселелердің бастысы болып табылады.
Кез келген баланы ата-ана, мұғалім, балалар ортасы тәрбиелейді. Оған
өмірдің түрліше жағдайлары әсер етеді. Тәрбиешілердің әсері оның ой
сезімін, қимыл – шешімін тез оятады. Ендеше бұл – тек оны ғана тәрбиелеп
қоймайды, сонымен бірге ол өзін-өзі де тәрбиелейді деген сөз. Өзін-өзі
тәрбиелеу әрқашанда тәрбиенің маңызды рөлі болып табылады.
Егер мектептің үйрететін шындығы отбасында үйретілген шындықпен үйлесіп
келетін болса, оқушы мұғалімдерге, жолдастарына сенеді, оның өз ата-анасы
мен жалпы адам баласын жақсы көруі артады. Қазіргі заманда отбасы
тәрбиесінің жағдайына әлемдік деңгейде мән беріліп отыр. Оған дәлел 1989
жылы Біріккен Ұлттар Ұйымы қабылдаған, кейіннен 1995 жылы Қазақстанда
қабылданған Баланың құқығы туралы Конвенция бола алады. [2] Онда Бала
толық және гармониялы дамуы үшін, ол мейірім мен өзара түсіністігі бар,
қызығушылыққа көп көңіл бөлетін бақытты ахуалдық ортасы бар отбасында өсуі
қажет. Сондай-ақ, бала әлі де ақыл-ой жағынан толлыққанды жетілмегендіктен,
олар туылғанға дейін де, туылғаннан кейін де ерекше мейірімділіккен,
қамқорлыққа, әсіресе, құқықтық қамқорлыққа мұқтаж делінген.
Мектептің ұйымдастырушы тәртіп орталығы ретіндегі қызметінің ең маңызды
бағыттарының бірі мектептің, отбасының және жұртшылықтың күшін біріктіру.
Бұл жұмыстың мазмұны, әдістері мен түрлеріне қарай өзіндік ерекшелігі
болады. Онда педагогикалық процестің объективті заңдылықтарын білу; қазіргі
жағдайдағы мектептің әлеуметтік қызметіне қанық болу; Қазіргі отбасының
ерекшеліктері мен даму тенденцияларын түсіну, мұғалімнің, ата-аналар,
жұртшылық өкілдерімен жас ұрпақ тәрбиесіне байланысты жұмысқа практикалық
тұрғыдан дайын болуы. Мектептің, отбасының және жұртшылықтың тәрбиелік
қызметінің біртұтастығы мектептің мақсатты түрде жүргізген жүйелі
жұмыстарының нәтижесі.
Белгілі педагог В.А.Сухомлинскийдің еңбектерінде мектептік – отбасылық
тәрбие ұғымы кең қолданылады. Оның пікірінше тәрбиені мектептік немесе
отбасылық деп қарастыруға болмайды, өйткені бала тұлғасы біртұтас және оны
қалыптастыру процесі де біртұтас сипат алады. Міне, осындай біртұтас тәрбие
процесінде мектеп жетекші орын алады. [17,18]
Зерттеу мақсаты:
Мектеп, отбасы мен жұртшылық іс-әрекетінің инновациялық бағыттарын зерттеу.
Зерттеу міндеттері:
- Тәрбие берудің негізгі ошағы – отбасы мен мектептің негізгі іс-
әрекеттерін қарастыру.
-Мектептің ата-аналармен бірлескен жұмысының жолдарын айқындау.
-Мектептің отбасымен атқаратын жұмыс формаларын көрсету.
Зерттеу объектісі: Мектеп, отбасы мен жұртшылықтың бірлесе атқаратын іс-
әрекеттері. Атырау мектептеріндегі оқу-тәрбие процесі, оқушылар-мұғалімдер-
ата-аналар ынтымақтастығы.
Зерттеу болжамы: Отбасы оқыту мен тәрбие жұмысындағы мектептің одақтасы
болса, ол бала тәрбиесі жөнінде мектеппен тығыз байланысты болуды өте жақсы
түсінеді, өйткені, бала тәрбиесінің отбасында, мектепте нәтижелі болуы
осындай ынтымақтастыққа негізделеді. Жақсы отбасынан жақсы адам тәрбиеленіп
шығады, әсіресе ата-әжеден тәрбие алған бала олардың мейіріміне негізделіп,
жанұяда ұрпақтар сабақтастығы жалғана бермек.
Зерттеу әдістері: Ғылыми педагогикалық әдебиеттер, баспасөз материалдары,
озат педегогикалық тәжірибелер, жаңа педагогикалық технологиялар, бақылау
қорытындылары.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, ІІ бөлімнен, қорытындыдан,пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен және қосымша тіркемелерден тұрады.
І тарау. Отбасы тәрбиесі және педагогикалық ұжым мен отбасының бірлескен іс-
әрекетінің ғылыми теориялық негіздері
1.1. Отбасы және мектеп тәрбиесінің бала дамуында алатын
орны ... ... ... ... .
Кез келген баланы ата-ана, мұғалім, балалар ортасы тәрбиелейді. Оған
өмірдің түрліше жағдайлары әсер етеді. Тәрбиешілердің әсері оның ой
сезімін, қимыл – шешімін тез оятады. Ендеше бұл – тек оны ғана тәрбиелеп
қоймайды, сонымен бірге ол өзін-өзі де тәрбиелейді деген сөз. Өзін-өзі
тәрбиелеу әрқашанда тәрбиенің маңызды рөлі болып табылады.
Егер мектептің үйрететін шындығы отбасында үйретілген шындықпен
үйлесіп келетін болса, оқушы мұғалімдерге, жолдастарына сенеді, оның өз ата-
анасы мен жалпы адам баласын жақсы көруі артады. Мектеп, отбасы мен
жұртшылықтың одағы – бала тәрбиесінің табысты болуының кепілі.
Қазіргі заманда отбасы тәрбиесінің жағдайына әлемдік деңгейде мән
беріліп отыр. Оған дәлел 1989 жылы Біріккен Ұлттар Ұйымы қабылдаған,
кейіннен 1995 жылы Қазақстанда қабылданған Баланың құқығы туралы
Конвенция [2] бола алады. Онда Бала толық және гармониялы дамуы үшін, ол
мейірім мен өзара түсіністігі бар, қызығушылыққа көп көңіл бөлетін бақытты
ахуалдық ортасы бар отбасында өсуі қажет. Сондай-ақ, бала әлі де ақыл-ой
жағынан толлыққанды жетілмегендіктен, олар туылғанға дейін де, туылғаннан
кейін де ерекше мейірімділіккен, қамқорлыққа, әсіресе, құқықтық қамқорлыққа
мұқтаж делінген.
Мектептің ұйымдастырушы тәртіп орталығы ретіндегі қызметінің ең
маңызды бағыттарының бірі мектептің, отбасының және жұртшылықтың күшін
біріктіру. Бұл жұмыстың мазмұны, әдістері мен түрлеріне қарай өзіндік
ерекшелігі болады. Онда педагогикалық процестің объективті заңдылықтарын
білу; қазіргі жағдайдағы мектептің әлеуметтік қызметіне қанық болу.
Қазіргі отбасының ерекшеліктері мен даму тенденцияларын түсіну,
мұғалімнің, ата-аналар, жұртшылық өкілдерімен жас ұрпақ тәрбиесіне
байланысты жұмысқа практикалық тұрғыдан дайын болуы. Мектептің, отбасының
және жұртшылықтың тәрбиелік қызметінің біртұтастығы мектептің мақсатты
түрде жүргізген жүйелі жұмыстарының нәтижесі. Белгілі педагог
В.А.Сухомлинскийдің еңбектерінде мектептік – отбасылық тәрбие ұғымы кең
қолданылады. Оның пікірінше тәрбиені мектептік немесе отбасылық деп
қарастыруға болмайды, өйткені бала тұлғасы біртұтас және оны қалыптастыру
процесі де біртұтас сипат алады. Міне, осындай біртұтас тәрбие процесінде
мектеп жетекші орын алады. Қазіргі кезеңде де бұл мәселе күн тәртібінен
түскен жоқ.
2011 жылғы 25 тамыз айында өткен Отбасы , мектеп , қоғам – игілікті
болашақ үшін бірге! атты республикалық педагогикалық форумда ҚР Білім және
ғылым министрі Б.Т.Жұмағұловтың сөйлеген сөзінде:
Біріншіден, отбасының бала тәрбиесіндегі рөлін арттыру. Білім беруге
ата-аналардың қатысуы мектеп өміріне белсенді қатысу ғана емес, олардың
міндеті – балаларды отбасында дұрыс тәрбиелеу. Бұл туралы Елбасы Н.Ә.
Назарбаев Нұр Отан партиясының 13-съезінде бала тәрбиесі – бұл ата-
аналардың ерекше азаматтық борышы деген болатын. Өкінішке орай, көп ата-
аналар өз жауапкершіліктерін толық сезінбейді. Сондықтан отбасылық ағарту,
педагогтерді, психологтарды, отбасылық дәрігерлерді, учаскелік полиция
инспекторларын ата-аналармен жұмыс істеу бойынша оқыту жүйесін құру қажет
Жеке тұлға тәрбиесінде отбасының ролі зор. Отбасы тәрбиесі туралы
алғашқы түсініктер мен идеялар бастауын халықтық педагогикадан алады.
Отбасы тәрбиесі проблемаларына байланысты Дж.Локк, К.Д.Ушинский,
П.Ф.Лесгафт өз еңбектерінде от басы тәрбиесінің маңызына, от басы
тәрбиесінде даралық ерекшеліктерді, бейімдіктерді, дене күші мен психикалық
процестерді дамыту қажеттігіне көңіл бөлген. Н.К.Крупская, А.С.Макаренко,
В.А.Сухомлинский отбасы тәрбиесі теориясының негізін қалаған. А.С.Макаренко
ата-аналар беделі туралы еңбегінде беделді төмендегі түрлерге бөледі:
қорқытуға негізделген бедел, ара қашықтықты сақтауға негізделген бедел,
өркөкіректікке негізделген бедел, педанттық бедел, ақылгөйлік бедел, ерекше
жақсы көру беделі, мейірімділік беделі, достық беделі, сатып алу беделі.
Отбасы мәселелері ТМД елдерінің ғалымдары В. И. Зацепин, В. Д.
Цимбалюк, Г. К. Матвеев , Ю. И. Семенов, Н. Е. Соловьев, А. Г. Хрипкова, З.
Я. Янкова, ал Қазақстанда С.Қалиев, М.Жарықбаев, Ж.Б. Қоянбаев, К.
Бейсенбиева, М. Тажин, Б. Аяғанова секілді ғалымдардың еңбектерінде
қарастырылған. Бұл ғалымдардың тұжырымдалары бойынша отбасы - адамдардың,
яғни некелік негізде қосылған еркек пен әйелдің, олардың туған немесе
тумаған балаларының, кей кезде басқа да бірге тұратын жақын адамдарының
қарым-қатынастық, бірлестік формасы. Авторлардың ойынша бұл анықтама барлық
отбасының кез келген даму кезеңдерінің мәні мен сипаттарын қарастырады.
Дүниежүзіндегі әрбір халықтың өзіне тән отбасы тарихы бар. Сол
сияқты, қазақ отбасы да өзіне тән ерекшеліктермен сипатталады. Қазақтың
отбасы мәселесіне байланысты бұрын-соңғы жазылып, кезінде баспа жүзін
көрген үлкенді-кішілі ғылыми мақалалар мен монографиялық еңбектер, әдеттік
құқық туралы жинақтар мен қазақтың ауыз әдебиеті - фольклор деректері де
көптеп табылады. Мәселен, орта ғасырлық ғұлама ойшылдар Сағди, Науаи, Кей
Каустың отбасы мәселесі төңірегінде айтқан құнды пікірлерінің баға жетпес
еңбек екендігіне ешқандай күмән жоқ. Мұнда отбасында балаларды тәрбиелеуге
маңыз беріледі. Отбасындағы тәрбие әміршілдік қағидаларға негізделіп, ата-
ананың балаға деген қатынасын анықтайды. Отбасының бірлігі оның мүшелерінің
бір-біріне адамгершілік, экономикалық, құқықтық т.с.с. өзара
жауапкершіліктеріне, түсініктеріне, сонымен қатар эмоцианалдық (сезімдік)
жақындықтарына негізделеді. Бір жағынан отбасы - адамдардың өзінің ішкі
өмірін, құпияларын, сырларын, қарсы тұрған сыртқы әсерлерден қызғанышпен
қорғайтын тұйық бірлестік. Егер отбасының ішкі өмірін қоғамға ашық етсе,
онда ол бірден ыдырап, күйзеліске ұшырауы мүмкін, ал екінші жағынан, отбасы
адамдардың қоршаған ортаға, қоғамға ашық, айқын бірлестігі. Мұндай отбасыда
өз мәселелері қоғам мәселелерімен қатар қарастырылып, шешімі де ыдырамайды.
Керісінше, отбасының дамуына қауіпсіздік және сақтану сезімдерін қамтамасыз
ететін мүмкіндік туғызады.
Қандай да тұйық, жабық отбасы болғанымен ол қоғамсыз өмір сүре
алмайды. Өйткені оның мүшелері жан-жақты әлеуметтік топтарға, яғни
өндірістік, оқу ұжымдарына, балалар ұйымдарына, қоғамдық ұйымдарға, сонымен
қатар сауда, денсаулық орындарына қатысты, ондағы адамдармен тығыз
байланыста болады.
Сонымен қатар отбасы қоғамдық қарым-қатынасқа оның барлық өмірінің
үрдісіне ықпалын тигізе алады. Отбасы адамдарға қажеттілігін
қанағаттандырып қана қоймай, бірқатар әлеуметтік функциялар орындалып,
қоғамның әлеуметтік құрылымы, бір элементі болып табылады.
Отбасы мүшелелері бір-бірімен тығыз байланыста, ерекше жанашырлық,
сүйіспеншілік сезімде болады. Олар бір-бірінің өміріне, тағдырына елеулі ат
салыса алады. Бұл жерде бір немесе бірнеше ұрпақ отбасы болып іріктелінеді.
Екі ұрпақты отбасыда: әйелі мен ерінің, әке мен шешенің, балалардың,
ағалардың және қарындас, сіңлілердің рөлі негізделеді. Ал, үш ұрпақтық
отбасыда ата мен әженің, ене мен атаның, күйеу бала мен келіннің, қайнылар
мен балдыздардың рөлі қосылады.
Отбасындағы ата мен баланың қарым-қатынасына ешкімнің күмәні жоқ. Ана
баланы өмірге әкеледі, ақ сүтімен тамақтандырып, әлдилейді, өсіреді. Ал,
әке мен бала арасындағы қарым-қатынасқа әртүрлі көзқарастар мен тұжырымдар
бар. Біреулер-балаға әкесі әйелі арқылы байланысады десе, екіншілері әке
мен баланың байланысы тек экономикалық және эмоционалдық көмекте дейді, ал
үшіншілері Әкенің баласына деген ниеті, жасаған жақсылығы- олардың анасын
сүюі деген ойда. Қалай болса да әкенің рөлі ананың рөлінен кем болмауы
керек. Ол тек әр адамның жауапкершілік сезіміне байланысты болады.
Ғалым-педагогтар мен психологтардың ойынша балаға әке-шешесінің қарым-
қатынасы мен олардың берген тәрбиесіне жететін өмір жоқ. Балалардың дұрыс
қалыптасуы олардың отбасындағы сүйіспеншілік, кішіпейілділік, сыйластық,
жауапкершілік, қайырымдылық, сезімталдық, т.б. адамгершілік қасиеттерінің
даму негізіне байланысты болады.
Сонымен отбасының өзіндік даму тарихы бар. Отбасы - кішігірім
мемлекет, әлеуметтік топ. Ол алғашқы адам баласы пайда болған кезеңнен бері
қарай дамуда. Ертеде отбасын құру - күнкөріс қамынан, ерлі-зайып
қатынасынан, ұрпақ әкелуден туындаған.
Отбасы туралы философ, педагог, психолог, әлеуметтанушы,
мәдениеттанушы, т.б. ғалымдар анықтама беріп, еңбектер жазып, осы
проблеманың негізін қалаған.
Отбасы – некеге және туыстық қатынастар негізінде бірлесе өмір сүретін
шағын әлеуметтік топ. Отбасының атқаратын негізгі қызметтері:
- репродуктивті (ұрпақ әкелу.)
- экономикалық (ортақ шаруашылық, қаржының болуы, сол негізде еңбекке
жарамсыздарды асы рау);
- тәрбиелік (әрбір мүшесінің тұлғасын қалыптасуға жағдай жасау);
- қарым-қатынас орнату (отбасы мүшелерімен);
- шаруашылық-, басқа адамдармен, отбасылармен, әлеуметтік топтармен
байланысу);
- рекративті (бос уақытты ұйымдастыру, отбасы мүшелерінің күш қуат,
денсаулығын қалпына келтіруге жағдай жасау)
Ел боламын десең, бесігіңді түзе деген ұлы ғұлама М.Әуезовтың пікірі
отбасының тұлға қалыптастырудағы орнын дәлелдейді. Отбасы тәрбиесінің
ерекшеліктері туралы төмендегідей қорытындылар жасауға болады:
- отбасының тәрбиелік ықпалы шексіз, жас ұлғаюымен ықпал бәсеңдеуі
мүмкін, бірақ өз маңызын жоймайды;
- отбасының тәрбиелік ықпалы үздіксіз, тұрақты, жүйелі болады;
- отбасы тәрбиесі туыстық сезімге, сүйіспеншілікке, сенімге және өзара
жауапкершілікке негізделеді;
- отбасы тәрбиесінде әр жастағы, әр түрлі ерекшеліктегі адамдардың
бірлесе әрекет етуінен бірін-бірі толықтыру мүмкіндігі кеңейеді;
- отбасы мүшелерінің әрқайсысының жеке қабілеттері, психологиялық жай-
күйін есепке алу мүмкіндігі мол;
- отбасы тұлғаның әлеуметтенуін қамтамасыз етеді, қоғамның азаматы
отбасында дәстүр жалғастығын қамтамасыз етеді;
- кәсіп таңдауға да ықпалы зор;
Қоғаммен, бүкіл қоғамдық қатынастарының жүйесімен тығыз байланыста
болғанымен, отбасы – қоғамдық өмірмен салыстыра қарағанда адамдардың
биологиялық жағынан ең жақын, өз алдына дербес те сырлас тобы. Отбасы өмірі
материалдық және рухани үрдістермен сипатталады.
Отбасы - өмірге адам әкелу, оның қажеттілігін өтеу, өмірге жан-жақты
даярлау, яғни әлеуметтендіру, сол сияқты тәрбиенің барлық түріне бағыт
берумен айналысатын әлеуметтік институт.
Орыс тіліндегі семья сөзінің қазақша баламасы әлімсақтан отбасы
екендігі аян. Бұқаралық ақпарат құралдарында ғасырлар бойы тілімізде
орныққан отбасы - ошақ қасы тіркесіндегі төмендету сипатында айтылған
мағынасынан алыстай алмай , жанұя сөзімен ауыстырып қолданылса деген
пікірлер жиі айтылып жүр. жан мен ұя сөйлем ішінде, синонимді түрде
семья сөзінің стильдік қызметін атқарғанымен, дәлме-дәл терминдік
мағынасына адекватты нұсқа бола алмайды.Сол сияқты үй-ел-мен ұғымдарының
жиынтығынан тұратын үйелмен сөзі де жанұя сөзі іспетті баламалық рөл
атқарады. Бұл біздің тілдік қолданымыздың аясын кеңейте түседі. Отбасы –
некеге және туыстық қатынастар негізінде бірлесе өмір сүретін шағын
әлеуметтік топ.
Қоғамның негізгі мақсаты – адамдарды бақытты ету, ал мұның өзі терезесі
тең, берік отбасына байланысты. Көшпелі және рулық -тайпалық негізде
құрылған халықтарда туыстық байланыстар қоғамдық қарым-қатынастың негізін
қалайды. Рулас ағайын, туыс, аталас, бір ата баласы, бір әке баласы туыстық
байланыстан туындайтын парыз бен қарыз міндеттер өте көп. Олар қазақтың
ғұрыптық заң- салттарымен бекітілген.
Халық педагогикасы – адамның жан – дүниесін тәрбиелейтін білім. Сондықтан
оны түсіну үшін, жер бетіндегі тіршіліктің пайда болуына кеткен уақыт пен
оның тікелей адамның тегімен болып жатқаны жайында қысқаша шолу жасау
ауадай қажет.
Ата-ананың, басқа да отбасы мүшелерінің өмір сүру тәжірибесі, жүріс-тұрысы,
өз міндеттерін таза атқару, бір-бірін құрметтеп сыйлауы – бәрі де үлкен
мектеп, тәрбиелік мәселе. Отбасынан тыс та тәрбие бар.
Қазақ Ұлың өссе, ұлы жақсымен, қызың өссе, қызы жақсымен ауылдас,
көршілес бол,- дейді.
Балалардың үздіксіз дамуы, шығармашылық қабілетін іске асыруы отбасынан
басталады. Әке-шеше балаларына жақсы тәрбие беруге қоғам алдында жауапкер.
Кейінгі кезде қалыптасқан білім мектептен басталады - деген көзқарас
дұрыс емес. Бұл процесс отбасынан басталуы керек .Отбасынан ұлттық салт-
дәстүрді, ұлттық мәдениетті, ұлттық құндылықтарды бала бойына сіңіру,
отбасы мүшелерінің барлығының кітапқа деген сүйіспеншілігі, кітап оқу
әдеті, кітап оқудан алатын қанағаттанушылық және кітапсыз өмір сүре алмауға
баулу – нағыз отбасылық дүние. Қазіргі ақпараттық технологияның даму,
Интернеттің өмірімізде жаппай кең өріс алу кезеңінде Мұның қажеті не? -
деген сұрақ туары сөзсіз. Өте дамыған мемлекеттердің барлығы дерлік
балалардың кітап оқуға деген сүйіспеншілігін тәрбиелеуге көп көңіл
бөлуде.Өйткені, қазақы тәрбие негізі көркем әдебиет пен салт-дәстүрлерде
толық сақталды. Күнделікті өмірде өркениеттің әсері, өзгенің жылтырағы
көп.
Бүгінгі танда шаңырақ көтеріп отбасын құруға дайындалу кезеңіндегі –
халықтың тегін сақтайтын дәстүр – салт пен ұрық тазалығын қамтамасыз етумен
қоса, бір ескерілетін басты мәселе ата – ана мен бала арасындағы сыйластық
болып табылады.
Жастар өзі туған ата – анасы түгіл, бүкіл жасы үлкен буынның алдынан
кесе көлденең өтпеуді кісіліктің келбетіндей түсінетін. Осының нақты
дәлеліндей, қазақ елінің халық педагогикасының асыл мұраты: Малым –
жанымның садағасы, жаным – арымның садағасы! – дейтін ұлағатты ұғымды
айтуға болады. Бұрынғы ата – бабаларымыздың салып кеткен жолы бойынша ата –
ана мен бала арасындағы сыйластық, аса үлкен этикалық заңдылықтарға
бағынатындықтан, ұрпақ – ұрпаққа жалғасып жатқан қадыр – қасиетімен өзара
үндесіп жататын. Олардың әрқайсысының өз орнында тиісті міндеттерін дұрыс
атқаруынан, екі жағы да ләззаты мол имандылығы терең тіршіліктерінің
рахатын көретін... Әкеге қарап ұл өсер, шешеге қарап қыз өсер дейтін
қазақ қыз балаларының тәрбиесіне аса үлкен назар аударды. Кәмелетке
толғанға дейін бойжеткен болашақ отбасы өмірінің басты міндеттерінен сабақ
алды. Ол ерінің адал жары, ана болу, отбасы беріктігін сақтаушы қызметіне,
шаруашылықтың барлық жақтарын игеріп жүргізуге, қонақты лайықты қарсы
алуға, туыстарын сыйлап қадірлеуге дайындық тәрбиесі. Көргенді отбасылары
қыз баланы қонақ деп мәпелеп, қадірлеп өсірген. Қыз баланың тәрбиесіне ең
бірінші анасы жауапты болған. Сондықтан қазақ Шешесіне қарап қызын ал -
деген. Қазақ отбасында өз баласын мейірімділікке, имандылыққа баулып
өсірген. Үнемі жанұясында осылай тәрбие көрген бала ақырында, өздігінен тіл
алғыш, адал, тиянақты, ұқыпты болып шыға келеді.
Ал, осы мәселелердің қазіргі кездегі күйі қандай? Қазіргі отбасындағы
ата-аналар қазақы тәлім-тәрбиені қалай береді? Берсе, қайырымсыз, салғырт,
безбүйрек жастар қайдан шығуда?
Күнделікті кездесетін бір мысалды ғана алатын болсақ, жастардың
автобустарда үлкен кісі болсын, ол аяғы ауыр әйел адам болсын, олардың
бірде - біреуіне орын бермей, қайта оларға телміре тесіле қарап отыруы
жүректі қынжылтады. Бұл жағдайды көріп отырып, қоғам өзгерді ме, әлде заман
ағымына қарай жастардың сана сезімі уланды ма деген күй кешесің. Ата –
аналары мен балаларының арасындағы қайшылықтардың сыры неде?.. Әрине, бұл
сауалдың тамыры тереңде жатыр. Сондықтан да, ата – ана мен бала арасындағы
қатынастар бүгінгі таңдағы ең ауыр зауалға айналып отыр. Соның кеселінен,
тұрмыстағы ауыр оқиғаларға да жиі ұшырап жүргендерін жасыра алмаймыз.
Жастардың бойындағы өзім білемдік, ешбір сын көтермейтін жағдайларға жетіп
отыр. Көпшілік жағдайда жастар жағы, ата – аналардың пікірлерімен
санаспайтындықты әдетке айналдырып барады. Міне, бұл қазақ халқының
дәстүрінде бұрын – сонды болып көрмеген құбылыстар екені де рас. Ендеше,
осы кінәраттың түп төркінін анықтауға тырысып көрелік.
Халқымыз өзі өмір сүрген ұзақ тарихында небір кезеңдерді басынан
өткізіп, аяздай қарыған замана дауылының үскіріктеріне ұшыраған сәттері
көп. Әсіресе, соңғы үш ғасырға жуық уақыттың ішінде, аса күрделі де
аласапыран кезеңдерді бастарынан өткізді. Ақырында өзінің мемлекетінен
де, билігінен де ажырап қалған халық, бұратана күйімен азып – тозып кетуіне
көптеген себептер ықпал етті. Егер осы себептерді іріктей жұптап қарасақ,
төмендегідей болып жіктелген үш түрлі мәселелер басы ашылады:
1. Өз еркіндіктері жоқ, басқа жұрттың боданы болып келген елдерде ғана
қалыптасатын – топастана бастайтын тоғышар орта;
2. Тағдыр тауқыметінің салдарынан ата – баба дәстүрінен адасып, оның
үстіне арақкештікке салынғандықтан парасаттылықтан айрыла бастаған ата
– аналардың бой көрсетуі;
3. Ата дәстүрінің құндағында өспей, ана тілінің уызына қанбаған – жас
ұрпақтың әсіреқызылға еліктеген есер қылықтары;
Міне, осылайша шартты түрде себептен шыққан салдарды топтарға болатын
тәрізді. Оның үстіне замана ағымына қарай, халқымыздың ежелден келе
жатқан дархан мінездерін – дарақылыққа, жомарт пейілдерін ысырапшылдыққа
айырбастай жайсыз мінездерінің белең алуынан, қарапайым жұртымыздың ішкі
мәдениеті мен адамшылық сипаттары көмескіленіп кетті. Егер осынау халықтың
басындағы боданның темір ноқтасы, ары қарай жалғаса берген жағдайда ата –
бабасының жерінде жалданбалы тіршілікке мойын ұсына бастаған жұртымыздың
келешек өмірлері қалайда, соңғы жылдардағы халықтық дәстүр – салттарын
ұмыта бастаған, ана тілінен мақұрым болып өсіп келе жатқан соңғы буын,
жұртының келешегіне күмәндана бастаған зиялы топтардың шарасыздығы тәрізді
көптеген көңіл көзін тұмшалайтын қара дақтар көбейіп бара жатты.
Қазіргі замана өзгерістері өшкенімізді жандырып, өлгенімізді тірілтіп
қана қойған жоқ сонымен қоса аңсап жүрген арманымызды оятып, көңіл түбінде
сөнуге айналған үмітіміздің шырағданын жаққандай болды. Ендеше ата- анамен
бала арасындағы сыйластыққа сызат түсірген жоғардағы айтылған үш түрлі
мәселелердің орнына кеп оңалар уақыты да жетер. Өз еркіндігінің дәмін
татқан ел тоғышарлықтан да жүйеленіп, ана тілін қастерлей алмаған
топастығынан да серитіндігіне сенгіміз келеді.
Болашақ ұрпағымыздың тәрбиесін халық педагогикасының құндағымен өсіру
үшін бұрын – соңды ғылыми түрде зерттелмеген ата – баба тәліміне білім
нәрін бермек боп талпынуға тиіспіз.
Қазіргі кезде өркениетті елдерде мәдени тұтастанудың: адам – отбасы
– мәдени шағын топ – этномәдениет – үлкен өркениет – адамзат жүйесі бар.
Осыған тең келетін қазақ шежіресіне тән жүйе: ата баласы – ру – тайпа –
жүз – ұлт.
Қазақ отбасылары – Қазақстан Республикасының негізгі
тұрғындары, әлемдегі жалпы саны 13 миллионнан асады, исламдық дамыған
өркениеттің солтүстік шығыс жағын мекендейді. Діні жағынан ханафи – суннит
мұсылмандар.
Халқымыздың этнопедагогикасының әдіснамалық негізін салушы
педагогика ғылымдарының докторы, профессор Қожахметова К.Ж. Мектептің
ұлттық тәрбие жүйесі атты оқу құралында төмендегіше толықтырылған отбасы
ережесін ұсынады: .[20]
1.Балаға жақсы ат қою;
2.Баланың тілін-ойын дамыту;
3.Денсаулықты сақтауға көңіл қою;
4.Отбасында балаға қатысты мерекелерді қалдырмай тойлау;
5.Отбасылық құндылықтарды бағалауға тәрбиелеу;
6.Баланың жынысына қарай тәрбиелеу;
7.Білім алуына мүмкіндік жасау;
8.Жауапкершілігін қалыптастыру;
9.Дүниетанымын қалыптастыруға үйрету;
10. Қабілетін шыңдап, дарындылығын дамыту;
11.Баламен оңаша болуды естен шығармау;
12.Келеңсіздікті балаға естіртпеу;
13.Басқаларды үлгі ету;
14.Туысқандық сыйластықты ұғындыру;
15.Көршімен тату болуға үйрету;
16. Баланың киіміне мән беру;
17. Айтқанды тыңдауға, бағыну заңына үйрету;
18.Үй шаруасының барлық түріне баулу;
19.Қонақ күту, қонаққа бару;
20. Отбасында ата-бабадан келе жатқан салт-дәстүрді
қалыптастыру.,т.б.
Қоғам ауысқан сайын оның өзіне тән құндылықтары мен тәрбие жолдары
өзгеретіні белгілі. Қазақ халқы өзіне лайық ұрпақ өсіруді,оның бойына
адалдық, тазалық ,қоғамның болашағына еңбек етуге құштарлық сияқты мінез-
құлықты дамытуды,ата-ана мен дәстүрді сыйлауды әуелден –ақ өзіне мұрат
тұтқан. Алайда өзгеріп жатқан заман,қоғам жаңалықтары жас ұрпаққа әр қилы
ықпал ететіні, содан тәрбиенің міндеттері де күрделене түсетіні де айқын.
Жас ұрпақ бойында адамдық құндылықты, отаншылдықты, ұлтжандылықты
қалыптастыру міндеті тұр. Әрине, адам да, қоғам да, өмір де бір қалыпты
тұрмайды. Сондықтан да біздің басты міндетіміз қазіргі жастар бойындағы
ұлттық әдептілікті, сұлулықты, мінезділікті, батырлық, жігерлікті
сақтап,жаңғырта білу, жаңа заман жастарына білім беруде, рухани өсуіне
ұлттық санамен ұштастыра білу. Ұлт ұрпағының тәрбиесі –жалпы ұлттық
тәрбиенің ішіндегі ең күрделісі және қиыны.
Бүкіл ғасырлар Қазақ отбасы негізінен үш ұрпақтан тұрады. Ол – ата, әке,
бала.
Аталар мен әжелер ауыл-аймақ, ағайын арасының берекесі, ақылшысы болып
келеді. Олардың әрқашанда мәртебесі биік болып, сый-құрметке бөленген.
Өйткені, үлкенді сыйлауды қадір тұтқан қазақ салты бойынша көргені мен
тұрмыста түйгені көп, тәжірибесі мол адамның сыйға бөленуі заңды құбылыс
деп танылған. Үлкенді сыйлау, ақылын тыңдау көргенділік деп есептеледі.
Дәстүрлі қоғамда ата-әженің тәрбиесін көрмей өскен бала болмаған. Ата-
әжелер жыр, дастан, ертегі айтып немере-шөберелерін рухани байытып
тәрбиелеп отырған. Қазақтың ежелгі дәстүрі бойынша тұңғыш немересін атасы
мен әжесі өз қолына алып, немере ыстық болғандықтан балаларынан да артық
көріп, тәрбиелеген. Тұңғыш немерелер ата-апасын өз әке-шешесіндей санап,
туған әке-шешесін тек қана өскеннен кейін де танып жатады. Кейде тұңғыш
немересі кенже ұлының орнына, атасының қара шаңырағына ие болып та қалатын
жәйт кездеседі. Әке - әулет басшысы, отбасы мүшелерінің тірегі, асырап
сақтаушысы, қамқоршысы. Отбасындағы ұл тәрбиесінде әке мен апалардың орны
ерекше.
Әке үйі барлық балалары үшін үлкен үй, қара шаңырақ деген киелі ұғымдармен
сыйлы да құрметті. Қара шаңырақ, үлкен үй деп атайтын әкенің үйіне
болашақта кенже ұл ие болып, қарттарды бағып-қағатын, көне салт бүгінгі
қазақ отбасыларында да сақталған. Ал үлкендері үйленіп үй болысымен
еншілерін алып, бөлек шыққан. Жасы кіші болса да кенже иеленген үлкен үй
басқа жасы үлкен туыстары үшін де қадірлі, қасиетті үй ретінде саналған.
Қазақ қоғамындағы әйелдердің орны жайлы әңгімелегенде, Орта Азияны
мекендеген басқа халықтардың әйелдерімен салыстырғанда қазақ қыздары мен
әйелдерінің анағұрлым еркін болғанын айтқан жөн. Олар жүздерін
жамылғылармен бүркемей, ашық өмір сүрген. Дегенмен, қазақ әйелдері үшін
басты міндет – отбасы беріктігін сақтау, бала тәрбиелеу, ерлерін барынша
сыйлау, рухани қолдау көрсету болып табылады.
Қазақстан Республикасын мызғымас, біртұтас мемлекет ретінде
көру мұратымыз болса, онда бақытты отбасылық өмірге жасөспірімдерді баулу
да басты мақсат болатыны сөзсіз. Қазақ халқының өзіне сай ұлттық жаһандану
кезеңіне өз ерекшелігімен жетіліп, кемелденіп жетеді деген мүддені алға
ұстанғанымыз жөн.
Олай болса, отбасындағы қыз бала тәрбиесі мен ер бала тәрбиесін өзін
қоршаған ортадағы, олардың бір-біріне деген сыйластығы, ата-ана мен туған-
туыс арасындағы қарым-қатынаста жүзеге асуын қарастырамыз.
Отбасы мүшелерінің жас шамасы әр түрлі болса да, олардың арасында бір-
бірімен рухани жақындығы, мақсат ынтымақтастығы бар. Атақты қазақ ақыны
Қасым Аманжолов өзінің жарына арнаған бір өлеңінде:
Отбасы – шағын мемлекет,
Мен – президент, сен – премьер, - дегені бар. Қазақ отбасында әуелі әке,
содан кейін шеше, бұлар – жанұя мектебінің ұстаздары болады.
1.2. Отбасындағы қарым-қатынас және оның бала дамуына тигізетін ықпалы
Отбасындағы әлеуметтік рөлдер
Әке мен шешенің баласына қоятын ең бірінші басты талап-тілектері –
баланың әдепті бала болып өсуі. Сондықтан қазақ жанұясы әрдайым: Әдепті
бол, тәрбиесіздік етпе, көргенсіз болма деген сияқты сөздерді балаларының
құлағына құйып өсірген.
Қазақ отбасында өз баласын мейірімділікке, имандылыққа баулып өсірген.
Үнемі жанұясында осылай тәрбие көрген бала ақырында, өздігінен тіл алғыш,
адал, тиянақты, ұқыпты болып шыға келеді. Тәрбие басы әдептілік деп білген
ата-ана әуелі баласына өздерін сыйлап-құрметтеуді, өзгелерге, әсіресе
үлкендерге, сыпайылық танытуды, ешкімді мұқатпауды үйреткен. Сонымен қатар,
балаларының ер-азамат болып, халқына еңбек етулерін басты міндет етіп
қойған.
Әке- шаңырақ иесі. Отбасы мүшелерінің жауапкершілігі толығымен ер азаматқа
жүктеледі. Отағасы деп аталуының себебі де осында болса керек. Үйге табыс
кіргізу, жан басы мен мал басының қамқорлығы, өз балаларын өсіріп-
тәрбиелеуге мүмкіндік жасау, ағайын-туыс арасындағы байланыс ер адамның
басшылығымен жүзеге асырылуы тиіс.
Отбасының ұйытқысы, берекесі, мейір-шапағат көзі - Ана. Әйелдің бұл рөлі
отағасының жамағатына, бала-шағаның анаға деген сүйіспеншілігімен,
қамқорлығымен, ана жанын қас-қабағынан, жанарынан танығыштықпен нығая,
биіктей береді. Әрине, әйел де өзінің аналық борышын ұмытпағанда, әсіресе,
ерімен қабағы жарасып, тату – сүйіспеншілікте тұрғанда мәртебесі арта
түспек. Әйелдің еріне қарым-қатынасы балалардың әкеге көзқарасының сипатын
анықтайтыны берік есте болуға тиіс. Мұның өзі, бір жағынан, үй ішіндегі
әдептің бастау көзі екені анық. Демек, балалар үшін әке беделі аналарының
сөзі, іс-қимылы, қас-қабағы арқылы қалыптасады. Мысалы, ерлі-зайыптылар
балалар көзінше бір-біріне қатты, балағат сөздер айтыспақ түгіл, дауыс
көтеріп, керісуге тиіс емес. Олай еткенде, өз беделдерін жоғалтудың, бала –
шағаның жүрегін шошытып, зәресін ұшырудың үстіне, олардың жанына кейін
өздері үй болғанда, алдарынан шығатын жаман әдеттің ұрығын егеді. Бұл
жағынан аналардың балаларға: әкеңмен ақылдас, әкең біледі, әкеңнің
айтқанын істе т.б. сияқты дәстүрімізде бар сөздерді айтып отыруы қандай
ғанибет .Ата-ананың бір-бірінің қадір-қасиетін осылайша ардақтап, беделін
өсіруі, араларында өкпе-наз, кикілжің туа қалғанда, оны балалардан оңашада,
екеу ара шешіп отыруы – шынайы инабаттылық, әдептілік.
Сайып келгенде, қоғамда әдеп-инабат өлшемдерінің терең тамырланып, кең
жайылуында отбасының маңызы орасан зор. Әрбір ұяның қос тіреуі – ерлі-
зайыптылар өздеріне қатысты әдеп-адамгершілік талаптарын, құқықтары мен
міндеттерін мүлтіксіз орындаса, бүкіл қоғамда, елде бейбіт те берекелі
тұрмысқа негіз қаланбақ, демек, ұрпақтарына құтты қоныс, жайлы болашақ
қамтамасыз етілмек.
Ата- беделі жағынан әкеден жоғары, өмірлік тәжірибесі бай, эмоциялық
мейірімділік тұрғыда тәрбие беруді меңгерген, отбасының тірегі. Әже
–жанұядағы қарым-қатынасты реттейтін, балаларды өмірге бейімдеудің
қарапайым түрлерін мейірім арқылы жеткізе білетін ақылшы, отбасының алтын
қазығы.
Ата мен әже педагогикасы арқылы отбасында тәлім алған, өмірлік дағдылары
қалыптасқан баланың жан-жақты әлеуметтенгендігі мен әлеуметтік рольдерге
бейімделгендігі адамгершілік сипаттарымен көрініс береді. Отбасындағы ер
баланың рөлі үйде басқа балалардың болуына қарай, ата-ананың талабына сай
жүктеледі. Ұлдың үлкені отбасындағы балаларға жаппай қамқорлық жасайды.
Ұлдың кенжесі – қара шаңырақ иесі. Ата-анаға етене жақын өседі, себебі:
өскенде ата-анамен бірге тұратын – кенже ұл. Үйдегі жалғыз ұл анасынан
әлпештеу көргенімен, әкенің бірден-бір сенімді көмекшісі болуы керек.Ол
сырттың жұмыстары: тұрмыстық жұмыстарға араласады.
Қыз бала табиғатынан-ақ отбасылық жұмыстардың атқаруға бейім болып келеді.
Сәби жасынан қуыршақпен ойнатудың маңызы зор. Өз ыдысын жинап үйренгеннен
бастап, дастархан мәзірін, үй тазалығы, кір жуу, т.б. қызға тікелей
қатысты.
Отбасындағы келіннің рөлі өзінің келген ортасын сыйлау, құрметтеу арқылы үй-
ішінің тірліктерін атқаруды меңгерумен басталып, отбасылық қарым-қатынастың
реттелуі келіннің іс-әрекетінен көрініс табады. Қайын жұрттың атын атамау,
ат тергеу, үлкенге құрмет көрсету, бата алу, сәлем жасап –алғыс алу сияқты
сыйластық кілті келінде болуға тиісті. Басты мақсат: келген жерінде орнын
табу, сыйлай білу, сыйымды болу арқылы өз тамырын жайып, өсіп-өну.
Қазақ отбасындағы күйеу баланың рөлін алып жүрудің де өзіндік қыры
бар. Күйеу балаға қатысты қайын-жұрттың үлкенінен- кішісіне дейін тіл
табысу, көңілінен шығу – құдалық қарым-қатынасты реттеудің басты факторы.
Үлкен жиындарда күйеу балаға тапсырылатын жұмыстар оның қарымдылығына сай
жүктеледі.
Өмір бойы адам баласы отбасы тәрбиесінің құралы болып келеді. Сондықтан ол
адам үшін ең жақын әлеуметтік орта.
Отбасы белгілі дәстүрлердің, жағымды өнегелердің, мұралардың
сақтаушысы. Онда бала алғашқы рет өмір жолымен танысады, моральдық
нормаларды игереді. Сондықтан үйелмендік өмір жеке адамның азамат болып
өсуінің негізі.
Отбасы оқыту мен тәрбие жұмысындағы мектептің одақтасы. Ол бала
тәрбиесі жөнінде мектеппен тығыз байланысты болуды өте жақсы түсінеді.
өйткені, бала тәрбиесінің отбасында, мектепте нәтижелі болуы осындай
ынтымақтастыққа негізделеді.
Отбасы тәрбиесі – бұл қоғамдық тәрбиенің бір бөлігі, мемлекет
алдындағы ата-аналардың борышы. Өкімет отбасына үнемі қамқорлық жасауда.
Оған дәлел: балалар мекемелері жөнінде халықтың қажеттілігін толық
қанағаттандыру, балалардың еңбек, спорт лагерлерьлерінің, жас натуралистер
станцияларының, ғылыми-техникалық және көркем шығармашылық үйірмелерінің
жүйесін кеңейту; ананы, балалық шақты қорғауға ерекше көңіл бөлу; отбасы
мүшелерінің дамуы үшін санаторийлердің, демалыс үйлерінің жүйесін кеңейту;
аналар жағдайын еске алып, әйелдердің халық шаруашылығына қатысуын
үйлестіру.
Отбасындағы басты мәселелердің бірі – баланың тіршілік әрекетін
ұйымдастыру. Бұған баланың күн ырғағы, міндеттері, қойылатын талаптар, оның
үй еңбегіне қатысуы, оқу-әрекеті бос уақытын ұйымдастыру жатады.
Бала өмірін және іс-әрекетін ұйымдастыруда негізгі жағдайлардың
бірі – ұтымды ырғақ жасау. Күн ырғағы өмір тәртібі, еңбекпен демалыстың
парасаттылықпен, кезектесіп өтуі, талаптарды орындау, жақсы әдеттерді
қалыптастыру.
Балалардың күн ырғағы И.П. Павловтың іліміне негізделеді ол жұмыс
қабілетін толық сақтау үшін еңбек пен демалыстың кезектесіп өтуінің қажет
екендігін көрсетті.
Күн ырғағы баланы жинақтылыққа, тіл алғыштыққа, дәлдікке,
мұқияттылыққа үйретеді, денсаулығын нығайтады, еңбек қабілетін жақсартады.
Күн ырғағын ата-ана баланың жасын, үй жағдайын, денсаулығын, мұғалімдер мен
сынып жетекшілерінің кеңесін, отбасы мен мектеп ырғағының бірлігін еске
алуы тиіс. Үйелменде күн ырғағының негізгі құрамды элементтері – еңбек,
демалыс, ойын сабаққа дайындалу, тамақтану, ұйқы, т.б. дұрыс алмасып отыруы
қажет. Күн ырғағын сақтау негізінде мидың үлкен жарты шарының қабында
шартты рефлекстер жүйесі (динамикалық стереотип) пайда болады. Мысалы, бала
белгілі бір уақытта ұйықтатуға үйренсе, оның ми қабында тежелу процесі
басым болады да тез ұйқыға кіріседі. Сондықтан ата-аналар балаларын белгілі
бір уақытта сабаққа дайындалуға, ұйықтауға, тұруға үйретулері, яғни, ырғақ
элементтері берік орындалуы тиіс.
Сонымен, дұрыс ұйымдастырылған күн ырғағы белгілі дағдыға үйретеді,
дағды әдетке айналады, ал әдет келешекте бала қажетін қанағаттандырады.
Отбасы жағдайын және баланың жас ерекшелігін ескере отырып, оны ата-
аналар түрлі еңбек іс-әрекеттеріне үйретулері қажет. Бала отбасы мүшесі,
оның өз міндетін адалниетпен орындауы зор қуаныш. Үйелменнің бала еңбегіне
артық салмақ түсірмей парасатты ұйымдастырғаны жн. Үйге берілетін оқу
тапсырмаларын үнемі орындап отыруға бақылау жасау, көмектесу, балаларды өз
бетімен жұмыс істей білуге үйрету.
Балалардың бос уақыты – бұл шығармашылық елігу, қызығу дүниесі. Бала
бос уақытында қоғамдық пайдалы істерге, спорт ойындарына, кинофильмдерге,
спектакльдерге қатысады. Көптеген отбасыларында ата-аналардың балаларымен
бірігіп серуендеуі ізгі дәстүрге айналды. Егер ата-аналар қоршаған табиғат
және өз өлкесін көз тартарлық көрнекі орындары жөнінде әңгіме өткізсе,
мұндай серуендердің танымдық маңызы зор болады.
Отбасылық тәрбиенің басты жағдайларының бірі – бұл ерлі-зайыптының
өзара махаббатына, көзқарастарының, мүдделерінің, сенімділіктерінің және
ұжымдық іс-әрекеттерінің бірлігіне негізделген татулық. Мұндай ортада
қиыншылықты жеңе білетін қабілетті, байсалды, ақжарқын адамдар өседі. Олар
ұжымда жеке басының қамын ойламайды, басқа адамдар үшін де өмір сүре алады.
Отбасында балалардың тәрбие процесіне табысты ықпал жасауда басқа да
жағдайларды сипаттайтын белгілерді атауға болады. Оларға мына мәселелер
жатады:
1. Отбасының этикалық құрамы және құрылымы: толық емес отбасы, бір
балалы, көп балалы отбасы, бір ұлттық, көп ұлттық отбасы.
2. Тіршілік әрекетінің және ортаның жағдайлары: отбасы мүшелерінің білім
дәрежесі, еңбектену, кәсіптік құрамы, бюджеті, жалпы материалдық әл-
ауқаты, селолық және қалалық отбасы.
3. Отбасының мәдени потенциалы: күнделікті тұрмыстың жалпы мәдениеті, күн
ырғағы, демалыс, оның формалары, кітапхананы, телидидарды, музыка
аспаптарын пайдалана білу, спортпен айналысу, отбасылық дәстүрлі
мерекелер.
4. Ішкі отбасылық қатынастар отбасы микроклиматының сипаттамасы,
отбасында көзқарастың бірлігі және айырмашылығы, отбасы мүшелерінің өз
міндеттеріне көзқарасы.
5. Қоғамға көзқарасы: еңбек және қоғамдық міндеттерге, қоғамдық тәрбие
институттарына қатысы.
6. Отбасының тәрбиелік потенциалы: отбасы тәрбиесі, қолданылатын әдістер,
ата-аналардың және басқа мүшелердің педагогикалық мәдени дәрежесі.
Отбасының осы көрсетіліп отырған ерекше белгілерінің тәрбиелік
ықпалы өте күшті, оларды тәрбие барысында ескеру қажет.
Отбасы өзіне тән ерекше функциялары бар. Олар: халықтың өсуі,
адамзат ұрпағын әрі қарай жалғастыру, қажеттік-шаруашылық функциясы,
отбасының тәрбиелік функциясы, отбасы мүшелерінің өзара және туған-
туысқандарымен қарым-қатынас жасау функциясы. Отбасылық тәрбие
бірқалыпты жағдайда іске асырылып отырмайды. Зерттеу мәліметтеріне
қарағанда үйілмендік тәрбиенің сәтсіздікке ұшырауының басты себебі – үлкен
адамдардың педагогикалық көзқарастарының қауқарсыздығынан болады.
Отбасында болатын өктемдік баланы өзін-өзі билеушілігінен айырады,
әрбір қадамына бақылау жасайды, ол өз күшіне мүмкіншілігіне сенімсіз және
ішкі жәй-күйі төмен болады. Және де баланы еркелетушілік, бетімен
жіберушілік ата-аналардың бәрін кешірушілік сүйіспеншілігіне байланысты.
Баланың жетегіне түсіп еркіне жіберушілік өзімшілдікке тәрбиелейді. Сонымен
қатар, әке мен ананың және басқа отбасы мүшелерінің тарапынан бірыңғай
талаптың жоқтығы. Осының нәтижесінде ата-аналарды немесе ересек отбасы
мүшелерінің көзқарастарындағы алалықты пайдаланып, бала екіжүзді және
жағымсыз нәрсеге бейім болып өседі. Кейбір ата-аналар балаларды еркімен
қарым-қатынас жасаудан, өмірден аулақтауға тырысады, бөгет жасайды. Бұл
баланың қалыптасуына, дамуына залалды әсер етеді. Ал егер әке мен ана өз
баласының іс-әрекетіне немқұрайды, жауапсыздықпен қараса, онда соны
пайдаланып, кездейсоқ, күмәнді адамдармен танысуға мүмкіндік алады.
Осымен бірге тәрбие процесінде жалған беделдер де кездеседі. А.С.
Макаренко олардың бірнеше түрін көрсетті: Басу беделі, Мейірімділік
беделі, Менмендік беделі т.б. .[13,10]
Отбасы тәрбиесінде халқымыздың ғасырлар бойы қалыптасқан
тәжірибесін, ұлттық ерекшелігін есепке алу өте қажет. Үйелменге қатысы бар
адамдардың әлеуметтік орны біздің халықта өте терең жіктелген, мысалы, ата
мен әже, әке мен шеше, аға мен апа, іні мен қарындас, немере, шөпшек,
жиен, т.б. жеті ата мен одан тарайтын шаңырақтар, ру, жүз, т.с.с.
Біздің халқымыздың отбасында жас-ұрпақ тәрбиесіндегі жетекші буын
ата мен әже іс-әрекетінің төңірегіне шоғырланған. Себебі, үйілменде әке мен
шеше негізгі еңбек иелері, отбасы қажеттілігін қамтамасыз етушілер. Ал ата
мен әженің өмір тәжірибесі өз дәрежесінде даналық ақыл-ойдың, орынды
дүниетанымның, талғамның, денсаулық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .3
І тарау. Отбасы тәрбиесі және педагогикалық ұжым мен отбасының бірлескен іс-
әрекетінің ғылыми теориялық негіздері
1.1. Отбасы және мектеп тәрбиесінің бала дамуында алатын
орны ... ... ... ... . 6
1.2. Отбасындағы қарым-қатынас және оның бала дамуына тигізетін
ықпалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
1.3. Отбасы мен мектеп – балаға тәрбие берудің негізгі ошақтары
1.4.Педагогикалық ұжым мен отбасының бірлескен іс-әрекеті және оның бала
тәрбиесі мен ата-аналардың мәдениетін көтерудегі маңызы ... ... ... ... ...
25
1.5. Оқу сапасын арттырудағы педагогикалық ұжым мен отбасының бірлескен
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... . 46
ІІ тарау. Отбасылық қарым-қатынаста ата-ана ықпалын арттырудың
педагогикалық шарттарын тексеру бойынша тәжірибелік-эксперименттік жұмыс
мазмұны
2.1. Педагогикалық ұжым мен отбасының бірлескен қызметі негізінде ата-
аналардың педагогикалық білімін арттыру бойынша жүргізілген
жұмыстар ... ... ... ... . 52
2.2. Ата-аналардың педагогикалық білімін арттыру бойынша жүргізілген
жұмыстар
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... .. . .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Тақырыптың көкейкестілігі
Жалпы қоғамдағы тәрбие мазмұны - тұлғаның сенімі, дағды,
көзқарас сапасы, қасиеттері, мінез-құлқының орнықты әдеттерінің жүйесі -
тәрбиеленушіні өмірдегі басты үш нәрсе:
азамат, маман-қызметкер, отбасы иесін дайындау екені белгілі.
Тәрбие мазмұнының негізі-жалпы адамзаттық құндылықтар: Жер, Отан, отбасы,
еңбек, білім, мәдениет, әлем, Адам. Сондай-ақ, тәрбие мазмұны-тұлғаның
бақытты болу қабілетін дамыту (тәрбие феликсологиясы-бақыт әкелуші-лат.)
Ал адам осыларға тек отбасылық тәрбие мен қоғамдық жүйелердің бірлігінде
ғана ие бола алады. Отбасы құндылығы – біздің мемлекетіміз ұстанып
отырған басты саясат. Шаңырақтағы ата-ана, бала үштағанының үйлесімді дамуы
мемлекеттің іргетасының берік болуына қызмет етеді. Ана мен баланың өмірі
мен денсаулығын барлық ер-азамат, бүкіл қоғам, күллі ел болып қорғау арқылы
жаны сау отбасын қалыптастыра аламыз. Елбасының елге арнаған Жолдауында да
отбасылық құндылықтарды сақтау, бала тәрбиесі мәселесін дәріптеу, ата-
аналарға балаларының қамқорлығы алу мәселелері сөз болған еді.
Оқу – тәрбие ісі де отбасы құндылықтарын жандандыратын, болашақ
елдің ертеңін - оқушыларды тәрбиелейтін мұғалімнің- ұлттық, адамгершілік
рухани құндылықтары, өздік ойлау қабілеті жоғары, білімді өз бетінше
іздеуге, өз бетінше білім алуға дағдылана алатын, бәсекеге қабілетті
маман қалыптастыратын үрдіс. Осы ретте әке көрген оқ жонар, шеше
көрген тон пішер деген аталы сөздің мән-мағынасы анықталады. Себебі,
отбасынан адамгершілік, имандылық , адамдық парасат, білімге құштарлық
көріп, тәрбие алып келген жастар біздің оқу-тәрбие үрдісінде қанатын кеңге
самғап, көлде жүзген аққудай еркін де жан-жақты дами алатындығы айқын. Бұл
жөнінде В.А. Сухомлинский:
Бала - жанұяның айнасы; су тамшысындағы күннің бейнесі сияқты,
балалар да әкесі мен шешесінің адамгершік тазалығының бейнесі,-деген
екен.[17]
Отбасының негiзi баланы өмiрге келтiру ғана емес, оған мәдени -
әлеуметтiк ортаның құндылығын қабылдату, ұрпақтың, ата-бабалардың,
ұлылардың ақыл-кеңес тәжiрибесiн бойына сiңiру, қоршаған орта, адамзатқа,
өз қоғамына пайдалы етiп тәрбиелеу секілді үлкен ұрпақтың тәжiрибесi,
өмiрдегi беделi, ақыл-кеңестерi, ата-ананың өз борышын мүлтiксiз орындауы,
бiр-бiрiн құрметтеуi – үлкен тәрбие мектебi.
Отбасының негiзi баланы өмiрге келтiру ғана емес, оған мәдени -
әлеуметтiк ортаның құндылығын қабылдату, ұрпақтың, ата-бабалардың,
ұлылардың ақыл-кеңес тәжiрибесiн бойына сiңiру, қоршаған орта, адамзатқа,
өз қоғамына пайдалы етiп тәрбиелеу.
Үлкен ұрпақтың тәжiрибесi, өмiрдегi беделi, ақыл-кеңестерi, ата-
ананың өз борышын мүлтiксiз орындауы, бiр-бiрiн құрметтеуi – үлкен тәрбие
мектебi. М.Әуезовтың Ел болам десең, бесігіңді түзе – деген нақыл сөзі
отбасы тәрбиесінің мән- мағынасын анықтайды.[12]
Баланың ата – ана және құрбыларымен қарым – қатынаста болуы
әлеуметпен кездесуге дайындық болып табылады. Осылайша, отбасы оларға
белгілі бір әлеуметтік мінез – құлық үлгісін құрап, әлеуметтік өзара қимыл
тәсілдеріне үйретеді. Қазіргі кезде баланың әлеуметтенуі оның құрбы –
құрдастарымен қарым – қатынасы және мектеп, қоршаған орта туралы түсінігі
басты рөлге ие екендігі мойындалып отыр. Қалай десек те, қоршаған ортада
болып жатқан жағдайларды бала бағалай отырып, бәрінен бұрын өзінің ең жақын
туыстарының тәжірибесіне сүйенеді. Осылайша, баланың отбасында маңызды
мөлшерде меңгерген іс - әрекет үлгілері, оның келесі бір әлеуметтік
тәжірибесін айқындайды.
Отбасы дамуы процесс барысында бірыңғай жүйе ретінде бірнеше
кезеңдерден өтеді. Отбасы дамуы некелік одақтың құрылуынан басталады да,
бірінші баланың туылуы, келесі баламен жалғасуы,осылайша жаңа деңгейлерге
өте береді. Алғашқы жылдарда отбасының өмір сүруі кішкентай балаларды күтіп
– бағумен тығыз байланысты. Баланың мектепке баруы, ата – анамен бала
арасында қашықтықты орнатады және ол тез арада ұлғаяды. Бала өз өміріне
ата – ана тарапынан тәуелсіздік алу процесіне, оның мәні мен міндеттерін
қайта қарастыруға мәжбүр болады.
Қазақстан Республикасы Ата Заңының 27-бап, 2-тармағында Балаларына
қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу – ата - ананың табиғи құқығы, әрi
парызы" делiнсе, .[1] "Қазақстан –2030" бағдарламасында " Әкелер мен
аналардың, аталар мен әжелердiң өз балалары мен немерелерi алдындағы
жауапкершiлiгiн күнделiктi есте ұстауға тиiспiз. Бiз өз балаларымыз бен
немерелерiмiздi сонау алыс болашақта, олар бiздiң жасымызға жеткен кезде
қандай күйде көргiмiз келедi..." делiнiп, ұрпақ тағдыры айтылады.[2] Бала
тәрбиесiнде отбасының орны ерекше. Оны қоғамдық тәрбиенiң қандай саласы
болса да алмастыра алмайды. Отбасының негiзi баланы өмiрге келтiру ғана
емес, оған мәдени - әлеуметтiк ортаның құндылығын қабылдату, ұрпақтың, ата-
бабалардың, ұлылардың ақыл-кеңес тәжiрибесiн бойына сiңiру, қоршаған орта,
адамзатқа, өз қоғамына пайдалы етiп тәрбиелеу. Үлкен ұрпақтың тәжiрибесi,
өмiрдегi беделi, ақыл-кеңестерi, ата-ананың өз борышын мүлтiксiз орындауы,
бiр-бiрiн құрметтеуi – үлкен тәрбие мектебi.
Бұл мәселе ешқашан күн тәртібінен түспеген, сондықтан да күні бүгін де
көкейтесті мәселелердің бастысы болып табылады.
Кез келген баланы ата-ана, мұғалім, балалар ортасы тәрбиелейді. Оған
өмірдің түрліше жағдайлары әсер етеді. Тәрбиешілердің әсері оның ой
сезімін, қимыл – шешімін тез оятады. Ендеше бұл – тек оны ғана тәрбиелеп
қоймайды, сонымен бірге ол өзін-өзі де тәрбиелейді деген сөз. Өзін-өзі
тәрбиелеу әрқашанда тәрбиенің маңызды рөлі болып табылады.
Егер мектептің үйрететін шындығы отбасында үйретілген шындықпен үйлесіп
келетін болса, оқушы мұғалімдерге, жолдастарына сенеді, оның өз ата-анасы
мен жалпы адам баласын жақсы көруі артады. Қазіргі заманда отбасы
тәрбиесінің жағдайына әлемдік деңгейде мән беріліп отыр. Оған дәлел 1989
жылы Біріккен Ұлттар Ұйымы қабылдаған, кейіннен 1995 жылы Қазақстанда
қабылданған Баланың құқығы туралы Конвенция бола алады. [2] Онда Бала
толық және гармониялы дамуы үшін, ол мейірім мен өзара түсіністігі бар,
қызығушылыққа көп көңіл бөлетін бақытты ахуалдық ортасы бар отбасында өсуі
қажет. Сондай-ақ, бала әлі де ақыл-ой жағынан толлыққанды жетілмегендіктен,
олар туылғанға дейін де, туылғаннан кейін де ерекше мейірімділіккен,
қамқорлыққа, әсіресе, құқықтық қамқорлыққа мұқтаж делінген.
Мектептің ұйымдастырушы тәртіп орталығы ретіндегі қызметінің ең маңызды
бағыттарының бірі мектептің, отбасының және жұртшылықтың күшін біріктіру.
Бұл жұмыстың мазмұны, әдістері мен түрлеріне қарай өзіндік ерекшелігі
болады. Онда педагогикалық процестің объективті заңдылықтарын білу; қазіргі
жағдайдағы мектептің әлеуметтік қызметіне қанық болу; Қазіргі отбасының
ерекшеліктері мен даму тенденцияларын түсіну, мұғалімнің, ата-аналар,
жұртшылық өкілдерімен жас ұрпақ тәрбиесіне байланысты жұмысқа практикалық
тұрғыдан дайын болуы. Мектептің, отбасының және жұртшылықтың тәрбиелік
қызметінің біртұтастығы мектептің мақсатты түрде жүргізген жүйелі
жұмыстарының нәтижесі.
Белгілі педагог В.А.Сухомлинскийдің еңбектерінде мектептік – отбасылық
тәрбие ұғымы кең қолданылады. Оның пікірінше тәрбиені мектептік немесе
отбасылық деп қарастыруға болмайды, өйткені бала тұлғасы біртұтас және оны
қалыптастыру процесі де біртұтас сипат алады. Міне, осындай біртұтас тәрбие
процесінде мектеп жетекші орын алады. [17,18]
Зерттеу мақсаты:
Мектеп, отбасы мен жұртшылық іс-әрекетінің инновациялық бағыттарын зерттеу.
Зерттеу міндеттері:
- Тәрбие берудің негізгі ошағы – отбасы мен мектептің негізгі іс-
әрекеттерін қарастыру.
-Мектептің ата-аналармен бірлескен жұмысының жолдарын айқындау.
-Мектептің отбасымен атқаратын жұмыс формаларын көрсету.
Зерттеу объектісі: Мектеп, отбасы мен жұртшылықтың бірлесе атқаратын іс-
әрекеттері. Атырау мектептеріндегі оқу-тәрбие процесі, оқушылар-мұғалімдер-
ата-аналар ынтымақтастығы.
Зерттеу болжамы: Отбасы оқыту мен тәрбие жұмысындағы мектептің одақтасы
болса, ол бала тәрбиесі жөнінде мектеппен тығыз байланысты болуды өте жақсы
түсінеді, өйткені, бала тәрбиесінің отбасында, мектепте нәтижелі болуы
осындай ынтымақтастыққа негізделеді. Жақсы отбасынан жақсы адам тәрбиеленіп
шығады, әсіресе ата-әжеден тәрбие алған бала олардың мейіріміне негізделіп,
жанұяда ұрпақтар сабақтастығы жалғана бермек.
Зерттеу әдістері: Ғылыми педагогикалық әдебиеттер, баспасөз материалдары,
озат педегогикалық тәжірибелер, жаңа педагогикалық технологиялар, бақылау
қорытындылары.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, ІІ бөлімнен, қорытындыдан,пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен және қосымша тіркемелерден тұрады.
І тарау. Отбасы тәрбиесі және педагогикалық ұжым мен отбасының бірлескен іс-
әрекетінің ғылыми теориялық негіздері
1.1. Отбасы және мектеп тәрбиесінің бала дамуында алатын
орны ... ... ... ... .
Кез келген баланы ата-ана, мұғалім, балалар ортасы тәрбиелейді. Оған
өмірдің түрліше жағдайлары әсер етеді. Тәрбиешілердің әсері оның ой
сезімін, қимыл – шешімін тез оятады. Ендеше бұл – тек оны ғана тәрбиелеп
қоймайды, сонымен бірге ол өзін-өзі де тәрбиелейді деген сөз. Өзін-өзі
тәрбиелеу әрқашанда тәрбиенің маңызды рөлі болып табылады.
Егер мектептің үйрететін шындығы отбасында үйретілген шындықпен
үйлесіп келетін болса, оқушы мұғалімдерге, жолдастарына сенеді, оның өз ата-
анасы мен жалпы адам баласын жақсы көруі артады. Мектеп, отбасы мен
жұртшылықтың одағы – бала тәрбиесінің табысты болуының кепілі.
Қазіргі заманда отбасы тәрбиесінің жағдайына әлемдік деңгейде мән
беріліп отыр. Оған дәлел 1989 жылы Біріккен Ұлттар Ұйымы қабылдаған,
кейіннен 1995 жылы Қазақстанда қабылданған Баланың құқығы туралы
Конвенция [2] бола алады. Онда Бала толық және гармониялы дамуы үшін, ол
мейірім мен өзара түсіністігі бар, қызығушылыққа көп көңіл бөлетін бақытты
ахуалдық ортасы бар отбасында өсуі қажет. Сондай-ақ, бала әлі де ақыл-ой
жағынан толлыққанды жетілмегендіктен, олар туылғанға дейін де, туылғаннан
кейін де ерекше мейірімділіккен, қамқорлыққа, әсіресе, құқықтық қамқорлыққа
мұқтаж делінген.
Мектептің ұйымдастырушы тәртіп орталығы ретіндегі қызметінің ең
маңызды бағыттарының бірі мектептің, отбасының және жұртшылықтың күшін
біріктіру. Бұл жұмыстың мазмұны, әдістері мен түрлеріне қарай өзіндік
ерекшелігі болады. Онда педагогикалық процестің объективті заңдылықтарын
білу; қазіргі жағдайдағы мектептің әлеуметтік қызметіне қанық болу.
Қазіргі отбасының ерекшеліктері мен даму тенденцияларын түсіну,
мұғалімнің, ата-аналар, жұртшылық өкілдерімен жас ұрпақ тәрбиесіне
байланысты жұмысқа практикалық тұрғыдан дайын болуы. Мектептің, отбасының
және жұртшылықтың тәрбиелік қызметінің біртұтастығы мектептің мақсатты
түрде жүргізген жүйелі жұмыстарының нәтижесі. Белгілі педагог
В.А.Сухомлинскийдің еңбектерінде мектептік – отбасылық тәрбие ұғымы кең
қолданылады. Оның пікірінше тәрбиені мектептік немесе отбасылық деп
қарастыруға болмайды, өйткені бала тұлғасы біртұтас және оны қалыптастыру
процесі де біртұтас сипат алады. Міне, осындай біртұтас тәрбие процесінде
мектеп жетекші орын алады. Қазіргі кезеңде де бұл мәселе күн тәртібінен
түскен жоқ.
2011 жылғы 25 тамыз айында өткен Отбасы , мектеп , қоғам – игілікті
болашақ үшін бірге! атты республикалық педагогикалық форумда ҚР Білім және
ғылым министрі Б.Т.Жұмағұловтың сөйлеген сөзінде:
Біріншіден, отбасының бала тәрбиесіндегі рөлін арттыру. Білім беруге
ата-аналардың қатысуы мектеп өміріне белсенді қатысу ғана емес, олардың
міндеті – балаларды отбасында дұрыс тәрбиелеу. Бұл туралы Елбасы Н.Ә.
Назарбаев Нұр Отан партиясының 13-съезінде бала тәрбиесі – бұл ата-
аналардың ерекше азаматтық борышы деген болатын. Өкінішке орай, көп ата-
аналар өз жауапкершіліктерін толық сезінбейді. Сондықтан отбасылық ағарту,
педагогтерді, психологтарды, отбасылық дәрігерлерді, учаскелік полиция
инспекторларын ата-аналармен жұмыс істеу бойынша оқыту жүйесін құру қажет
Жеке тұлға тәрбиесінде отбасының ролі зор. Отбасы тәрбиесі туралы
алғашқы түсініктер мен идеялар бастауын халықтық педагогикадан алады.
Отбасы тәрбиесі проблемаларына байланысты Дж.Локк, К.Д.Ушинский,
П.Ф.Лесгафт өз еңбектерінде от басы тәрбиесінің маңызына, от басы
тәрбиесінде даралық ерекшеліктерді, бейімдіктерді, дене күші мен психикалық
процестерді дамыту қажеттігіне көңіл бөлген. Н.К.Крупская, А.С.Макаренко,
В.А.Сухомлинский отбасы тәрбиесі теориясының негізін қалаған. А.С.Макаренко
ата-аналар беделі туралы еңбегінде беделді төмендегі түрлерге бөледі:
қорқытуға негізделген бедел, ара қашықтықты сақтауға негізделген бедел,
өркөкіректікке негізделген бедел, педанттық бедел, ақылгөйлік бедел, ерекше
жақсы көру беделі, мейірімділік беделі, достық беделі, сатып алу беделі.
Отбасы мәселелері ТМД елдерінің ғалымдары В. И. Зацепин, В. Д.
Цимбалюк, Г. К. Матвеев , Ю. И. Семенов, Н. Е. Соловьев, А. Г. Хрипкова, З.
Я. Янкова, ал Қазақстанда С.Қалиев, М.Жарықбаев, Ж.Б. Қоянбаев, К.
Бейсенбиева, М. Тажин, Б. Аяғанова секілді ғалымдардың еңбектерінде
қарастырылған. Бұл ғалымдардың тұжырымдалары бойынша отбасы - адамдардың,
яғни некелік негізде қосылған еркек пен әйелдің, олардың туған немесе
тумаған балаларының, кей кезде басқа да бірге тұратын жақын адамдарының
қарым-қатынастық, бірлестік формасы. Авторлардың ойынша бұл анықтама барлық
отбасының кез келген даму кезеңдерінің мәні мен сипаттарын қарастырады.
Дүниежүзіндегі әрбір халықтың өзіне тән отбасы тарихы бар. Сол
сияқты, қазақ отбасы да өзіне тән ерекшеліктермен сипатталады. Қазақтың
отбасы мәселесіне байланысты бұрын-соңғы жазылып, кезінде баспа жүзін
көрген үлкенді-кішілі ғылыми мақалалар мен монографиялық еңбектер, әдеттік
құқық туралы жинақтар мен қазақтың ауыз әдебиеті - фольклор деректері де
көптеп табылады. Мәселен, орта ғасырлық ғұлама ойшылдар Сағди, Науаи, Кей
Каустың отбасы мәселесі төңірегінде айтқан құнды пікірлерінің баға жетпес
еңбек екендігіне ешқандай күмән жоқ. Мұнда отбасында балаларды тәрбиелеуге
маңыз беріледі. Отбасындағы тәрбие әміршілдік қағидаларға негізделіп, ата-
ананың балаға деген қатынасын анықтайды. Отбасының бірлігі оның мүшелерінің
бір-біріне адамгершілік, экономикалық, құқықтық т.с.с. өзара
жауапкершіліктеріне, түсініктеріне, сонымен қатар эмоцианалдық (сезімдік)
жақындықтарына негізделеді. Бір жағынан отбасы - адамдардың өзінің ішкі
өмірін, құпияларын, сырларын, қарсы тұрған сыртқы әсерлерден қызғанышпен
қорғайтын тұйық бірлестік. Егер отбасының ішкі өмірін қоғамға ашық етсе,
онда ол бірден ыдырап, күйзеліске ұшырауы мүмкін, ал екінші жағынан, отбасы
адамдардың қоршаған ортаға, қоғамға ашық, айқын бірлестігі. Мұндай отбасыда
өз мәселелері қоғам мәселелерімен қатар қарастырылып, шешімі де ыдырамайды.
Керісінше, отбасының дамуына қауіпсіздік және сақтану сезімдерін қамтамасыз
ететін мүмкіндік туғызады.
Қандай да тұйық, жабық отбасы болғанымен ол қоғамсыз өмір сүре
алмайды. Өйткені оның мүшелері жан-жақты әлеуметтік топтарға, яғни
өндірістік, оқу ұжымдарына, балалар ұйымдарына, қоғамдық ұйымдарға, сонымен
қатар сауда, денсаулық орындарына қатысты, ондағы адамдармен тығыз
байланыста болады.
Сонымен қатар отбасы қоғамдық қарым-қатынасқа оның барлық өмірінің
үрдісіне ықпалын тигізе алады. Отбасы адамдарға қажеттілігін
қанағаттандырып қана қоймай, бірқатар әлеуметтік функциялар орындалып,
қоғамның әлеуметтік құрылымы, бір элементі болып табылады.
Отбасы мүшелелері бір-бірімен тығыз байланыста, ерекше жанашырлық,
сүйіспеншілік сезімде болады. Олар бір-бірінің өміріне, тағдырына елеулі ат
салыса алады. Бұл жерде бір немесе бірнеше ұрпақ отбасы болып іріктелінеді.
Екі ұрпақты отбасыда: әйелі мен ерінің, әке мен шешенің, балалардың,
ағалардың және қарындас, сіңлілердің рөлі негізделеді. Ал, үш ұрпақтық
отбасыда ата мен әженің, ене мен атаның, күйеу бала мен келіннің, қайнылар
мен балдыздардың рөлі қосылады.
Отбасындағы ата мен баланың қарым-қатынасына ешкімнің күмәні жоқ. Ана
баланы өмірге әкеледі, ақ сүтімен тамақтандырып, әлдилейді, өсіреді. Ал,
әке мен бала арасындағы қарым-қатынасқа әртүрлі көзқарастар мен тұжырымдар
бар. Біреулер-балаға әкесі әйелі арқылы байланысады десе, екіншілері әке
мен баланың байланысы тек экономикалық және эмоционалдық көмекте дейді, ал
үшіншілері Әкенің баласына деген ниеті, жасаған жақсылығы- олардың анасын
сүюі деген ойда. Қалай болса да әкенің рөлі ананың рөлінен кем болмауы
керек. Ол тек әр адамның жауапкершілік сезіміне байланысты болады.
Ғалым-педагогтар мен психологтардың ойынша балаға әке-шешесінің қарым-
қатынасы мен олардың берген тәрбиесіне жететін өмір жоқ. Балалардың дұрыс
қалыптасуы олардың отбасындағы сүйіспеншілік, кішіпейілділік, сыйластық,
жауапкершілік, қайырымдылық, сезімталдық, т.б. адамгершілік қасиеттерінің
даму негізіне байланысты болады.
Сонымен отбасының өзіндік даму тарихы бар. Отбасы - кішігірім
мемлекет, әлеуметтік топ. Ол алғашқы адам баласы пайда болған кезеңнен бері
қарай дамуда. Ертеде отбасын құру - күнкөріс қамынан, ерлі-зайып
қатынасынан, ұрпақ әкелуден туындаған.
Отбасы туралы философ, педагог, психолог, әлеуметтанушы,
мәдениеттанушы, т.б. ғалымдар анықтама беріп, еңбектер жазып, осы
проблеманың негізін қалаған.
Отбасы – некеге және туыстық қатынастар негізінде бірлесе өмір сүретін
шағын әлеуметтік топ. Отбасының атқаратын негізгі қызметтері:
- репродуктивті (ұрпақ әкелу.)
- экономикалық (ортақ шаруашылық, қаржының болуы, сол негізде еңбекке
жарамсыздарды асы рау);
- тәрбиелік (әрбір мүшесінің тұлғасын қалыптасуға жағдай жасау);
- қарым-қатынас орнату (отбасы мүшелерімен);
- шаруашылық-, басқа адамдармен, отбасылармен, әлеуметтік топтармен
байланысу);
- рекративті (бос уақытты ұйымдастыру, отбасы мүшелерінің күш қуат,
денсаулығын қалпына келтіруге жағдай жасау)
Ел боламын десең, бесігіңді түзе деген ұлы ғұлама М.Әуезовтың пікірі
отбасының тұлға қалыптастырудағы орнын дәлелдейді. Отбасы тәрбиесінің
ерекшеліктері туралы төмендегідей қорытындылар жасауға болады:
- отбасының тәрбиелік ықпалы шексіз, жас ұлғаюымен ықпал бәсеңдеуі
мүмкін, бірақ өз маңызын жоймайды;
- отбасының тәрбиелік ықпалы үздіксіз, тұрақты, жүйелі болады;
- отбасы тәрбиесі туыстық сезімге, сүйіспеншілікке, сенімге және өзара
жауапкершілікке негізделеді;
- отбасы тәрбиесінде әр жастағы, әр түрлі ерекшеліктегі адамдардың
бірлесе әрекет етуінен бірін-бірі толықтыру мүмкіндігі кеңейеді;
- отбасы мүшелерінің әрқайсысының жеке қабілеттері, психологиялық жай-
күйін есепке алу мүмкіндігі мол;
- отбасы тұлғаның әлеуметтенуін қамтамасыз етеді, қоғамның азаматы
отбасында дәстүр жалғастығын қамтамасыз етеді;
- кәсіп таңдауға да ықпалы зор;
Қоғаммен, бүкіл қоғамдық қатынастарының жүйесімен тығыз байланыста
болғанымен, отбасы – қоғамдық өмірмен салыстыра қарағанда адамдардың
биологиялық жағынан ең жақын, өз алдына дербес те сырлас тобы. Отбасы өмірі
материалдық және рухани үрдістермен сипатталады.
Отбасы - өмірге адам әкелу, оның қажеттілігін өтеу, өмірге жан-жақты
даярлау, яғни әлеуметтендіру, сол сияқты тәрбиенің барлық түріне бағыт
берумен айналысатын әлеуметтік институт.
Орыс тіліндегі семья сөзінің қазақша баламасы әлімсақтан отбасы
екендігі аян. Бұқаралық ақпарат құралдарында ғасырлар бойы тілімізде
орныққан отбасы - ошақ қасы тіркесіндегі төмендету сипатында айтылған
мағынасынан алыстай алмай , жанұя сөзімен ауыстырып қолданылса деген
пікірлер жиі айтылып жүр. жан мен ұя сөйлем ішінде, синонимді түрде
семья сөзінің стильдік қызметін атқарғанымен, дәлме-дәл терминдік
мағынасына адекватты нұсқа бола алмайды.Сол сияқты үй-ел-мен ұғымдарының
жиынтығынан тұратын үйелмен сөзі де жанұя сөзі іспетті баламалық рөл
атқарады. Бұл біздің тілдік қолданымыздың аясын кеңейте түседі. Отбасы –
некеге және туыстық қатынастар негізінде бірлесе өмір сүретін шағын
әлеуметтік топ.
Қоғамның негізгі мақсаты – адамдарды бақытты ету, ал мұның өзі терезесі
тең, берік отбасына байланысты. Көшпелі және рулық -тайпалық негізде
құрылған халықтарда туыстық байланыстар қоғамдық қарым-қатынастың негізін
қалайды. Рулас ағайын, туыс, аталас, бір ата баласы, бір әке баласы туыстық
байланыстан туындайтын парыз бен қарыз міндеттер өте көп. Олар қазақтың
ғұрыптық заң- салттарымен бекітілген.
Халық педагогикасы – адамның жан – дүниесін тәрбиелейтін білім. Сондықтан
оны түсіну үшін, жер бетіндегі тіршіліктің пайда болуына кеткен уақыт пен
оның тікелей адамның тегімен болып жатқаны жайында қысқаша шолу жасау
ауадай қажет.
Ата-ананың, басқа да отбасы мүшелерінің өмір сүру тәжірибесі, жүріс-тұрысы,
өз міндеттерін таза атқару, бір-бірін құрметтеп сыйлауы – бәрі де үлкен
мектеп, тәрбиелік мәселе. Отбасынан тыс та тәрбие бар.
Қазақ Ұлың өссе, ұлы жақсымен, қызың өссе, қызы жақсымен ауылдас,
көршілес бол,- дейді.
Балалардың үздіксіз дамуы, шығармашылық қабілетін іске асыруы отбасынан
басталады. Әке-шеше балаларына жақсы тәрбие беруге қоғам алдында жауапкер.
Кейінгі кезде қалыптасқан білім мектептен басталады - деген көзқарас
дұрыс емес. Бұл процесс отбасынан басталуы керек .Отбасынан ұлттық салт-
дәстүрді, ұлттық мәдениетті, ұлттық құндылықтарды бала бойына сіңіру,
отбасы мүшелерінің барлығының кітапқа деген сүйіспеншілігі, кітап оқу
әдеті, кітап оқудан алатын қанағаттанушылық және кітапсыз өмір сүре алмауға
баулу – нағыз отбасылық дүние. Қазіргі ақпараттық технологияның даму,
Интернеттің өмірімізде жаппай кең өріс алу кезеңінде Мұның қажеті не? -
деген сұрақ туары сөзсіз. Өте дамыған мемлекеттердің барлығы дерлік
балалардың кітап оқуға деген сүйіспеншілігін тәрбиелеуге көп көңіл
бөлуде.Өйткені, қазақы тәрбие негізі көркем әдебиет пен салт-дәстүрлерде
толық сақталды. Күнделікті өмірде өркениеттің әсері, өзгенің жылтырағы
көп.
Бүгінгі танда шаңырақ көтеріп отбасын құруға дайындалу кезеңіндегі –
халықтың тегін сақтайтын дәстүр – салт пен ұрық тазалығын қамтамасыз етумен
қоса, бір ескерілетін басты мәселе ата – ана мен бала арасындағы сыйластық
болып табылады.
Жастар өзі туған ата – анасы түгіл, бүкіл жасы үлкен буынның алдынан
кесе көлденең өтпеуді кісіліктің келбетіндей түсінетін. Осының нақты
дәлеліндей, қазақ елінің халық педагогикасының асыл мұраты: Малым –
жанымның садағасы, жаным – арымның садағасы! – дейтін ұлағатты ұғымды
айтуға болады. Бұрынғы ата – бабаларымыздың салып кеткен жолы бойынша ата –
ана мен бала арасындағы сыйластық, аса үлкен этикалық заңдылықтарға
бағынатындықтан, ұрпақ – ұрпаққа жалғасып жатқан қадыр – қасиетімен өзара
үндесіп жататын. Олардың әрқайсысының өз орнында тиісті міндеттерін дұрыс
атқаруынан, екі жағы да ләззаты мол имандылығы терең тіршіліктерінің
рахатын көретін... Әкеге қарап ұл өсер, шешеге қарап қыз өсер дейтін
қазақ қыз балаларының тәрбиесіне аса үлкен назар аударды. Кәмелетке
толғанға дейін бойжеткен болашақ отбасы өмірінің басты міндеттерінен сабақ
алды. Ол ерінің адал жары, ана болу, отбасы беріктігін сақтаушы қызметіне,
шаруашылықтың барлық жақтарын игеріп жүргізуге, қонақты лайықты қарсы
алуға, туыстарын сыйлап қадірлеуге дайындық тәрбиесі. Көргенді отбасылары
қыз баланы қонақ деп мәпелеп, қадірлеп өсірген. Қыз баланың тәрбиесіне ең
бірінші анасы жауапты болған. Сондықтан қазақ Шешесіне қарап қызын ал -
деген. Қазақ отбасында өз баласын мейірімділікке, имандылыққа баулып
өсірген. Үнемі жанұясында осылай тәрбие көрген бала ақырында, өздігінен тіл
алғыш, адал, тиянақты, ұқыпты болып шыға келеді.
Ал, осы мәселелердің қазіргі кездегі күйі қандай? Қазіргі отбасындағы
ата-аналар қазақы тәлім-тәрбиені қалай береді? Берсе, қайырымсыз, салғырт,
безбүйрек жастар қайдан шығуда?
Күнделікті кездесетін бір мысалды ғана алатын болсақ, жастардың
автобустарда үлкен кісі болсын, ол аяғы ауыр әйел адам болсын, олардың
бірде - біреуіне орын бермей, қайта оларға телміре тесіле қарап отыруы
жүректі қынжылтады. Бұл жағдайды көріп отырып, қоғам өзгерді ме, әлде заман
ағымына қарай жастардың сана сезімі уланды ма деген күй кешесің. Ата –
аналары мен балаларының арасындағы қайшылықтардың сыры неде?.. Әрине, бұл
сауалдың тамыры тереңде жатыр. Сондықтан да, ата – ана мен бала арасындағы
қатынастар бүгінгі таңдағы ең ауыр зауалға айналып отыр. Соның кеселінен,
тұрмыстағы ауыр оқиғаларға да жиі ұшырап жүргендерін жасыра алмаймыз.
Жастардың бойындағы өзім білемдік, ешбір сын көтермейтін жағдайларға жетіп
отыр. Көпшілік жағдайда жастар жағы, ата – аналардың пікірлерімен
санаспайтындықты әдетке айналдырып барады. Міне, бұл қазақ халқының
дәстүрінде бұрын – сонды болып көрмеген құбылыстар екені де рас. Ендеше,
осы кінәраттың түп төркінін анықтауға тырысып көрелік.
Халқымыз өзі өмір сүрген ұзақ тарихында небір кезеңдерді басынан
өткізіп, аяздай қарыған замана дауылының үскіріктеріне ұшыраған сәттері
көп. Әсіресе, соңғы үш ғасырға жуық уақыттың ішінде, аса күрделі де
аласапыран кезеңдерді бастарынан өткізді. Ақырында өзінің мемлекетінен
де, билігінен де ажырап қалған халық, бұратана күйімен азып – тозып кетуіне
көптеген себептер ықпал етті. Егер осы себептерді іріктей жұптап қарасақ,
төмендегідей болып жіктелген үш түрлі мәселелер басы ашылады:
1. Өз еркіндіктері жоқ, басқа жұрттың боданы болып келген елдерде ғана
қалыптасатын – топастана бастайтын тоғышар орта;
2. Тағдыр тауқыметінің салдарынан ата – баба дәстүрінен адасып, оның
үстіне арақкештікке салынғандықтан парасаттылықтан айрыла бастаған ата
– аналардың бой көрсетуі;
3. Ата дәстүрінің құндағында өспей, ана тілінің уызына қанбаған – жас
ұрпақтың әсіреқызылға еліктеген есер қылықтары;
Міне, осылайша шартты түрде себептен шыққан салдарды топтарға болатын
тәрізді. Оның үстіне замана ағымына қарай, халқымыздың ежелден келе
жатқан дархан мінездерін – дарақылыққа, жомарт пейілдерін ысырапшылдыққа
айырбастай жайсыз мінездерінің белең алуынан, қарапайым жұртымыздың ішкі
мәдениеті мен адамшылық сипаттары көмескіленіп кетті. Егер осынау халықтың
басындағы боданның темір ноқтасы, ары қарай жалғаса берген жағдайда ата –
бабасының жерінде жалданбалы тіршілікке мойын ұсына бастаған жұртымыздың
келешек өмірлері қалайда, соңғы жылдардағы халықтық дәстүр – салттарын
ұмыта бастаған, ана тілінен мақұрым болып өсіп келе жатқан соңғы буын,
жұртының келешегіне күмәндана бастаған зиялы топтардың шарасыздығы тәрізді
көптеген көңіл көзін тұмшалайтын қара дақтар көбейіп бара жатты.
Қазіргі замана өзгерістері өшкенімізді жандырып, өлгенімізді тірілтіп
қана қойған жоқ сонымен қоса аңсап жүрген арманымызды оятып, көңіл түбінде
сөнуге айналған үмітіміздің шырағданын жаққандай болды. Ендеше ата- анамен
бала арасындағы сыйластыққа сызат түсірген жоғардағы айтылған үш түрлі
мәселелердің орнына кеп оңалар уақыты да жетер. Өз еркіндігінің дәмін
татқан ел тоғышарлықтан да жүйеленіп, ана тілін қастерлей алмаған
топастығынан да серитіндігіне сенгіміз келеді.
Болашақ ұрпағымыздың тәрбиесін халық педагогикасының құндағымен өсіру
үшін бұрын – соңды ғылыми түрде зерттелмеген ата – баба тәліміне білім
нәрін бермек боп талпынуға тиіспіз.
Қазіргі кезде өркениетті елдерде мәдени тұтастанудың: адам – отбасы
– мәдени шағын топ – этномәдениет – үлкен өркениет – адамзат жүйесі бар.
Осыған тең келетін қазақ шежіресіне тән жүйе: ата баласы – ру – тайпа –
жүз – ұлт.
Қазақ отбасылары – Қазақстан Республикасының негізгі
тұрғындары, әлемдегі жалпы саны 13 миллионнан асады, исламдық дамыған
өркениеттің солтүстік шығыс жағын мекендейді. Діні жағынан ханафи – суннит
мұсылмандар.
Халқымыздың этнопедагогикасының әдіснамалық негізін салушы
педагогика ғылымдарының докторы, профессор Қожахметова К.Ж. Мектептің
ұлттық тәрбие жүйесі атты оқу құралында төмендегіше толықтырылған отбасы
ережесін ұсынады: .[20]
1.Балаға жақсы ат қою;
2.Баланың тілін-ойын дамыту;
3.Денсаулықты сақтауға көңіл қою;
4.Отбасында балаға қатысты мерекелерді қалдырмай тойлау;
5.Отбасылық құндылықтарды бағалауға тәрбиелеу;
6.Баланың жынысына қарай тәрбиелеу;
7.Білім алуына мүмкіндік жасау;
8.Жауапкершілігін қалыптастыру;
9.Дүниетанымын қалыптастыруға үйрету;
10. Қабілетін шыңдап, дарындылығын дамыту;
11.Баламен оңаша болуды естен шығармау;
12.Келеңсіздікті балаға естіртпеу;
13.Басқаларды үлгі ету;
14.Туысқандық сыйластықты ұғындыру;
15.Көршімен тату болуға үйрету;
16. Баланың киіміне мән беру;
17. Айтқанды тыңдауға, бағыну заңына үйрету;
18.Үй шаруасының барлық түріне баулу;
19.Қонақ күту, қонаққа бару;
20. Отбасында ата-бабадан келе жатқан салт-дәстүрді
қалыптастыру.,т.б.
Қоғам ауысқан сайын оның өзіне тән құндылықтары мен тәрбие жолдары
өзгеретіні белгілі. Қазақ халқы өзіне лайық ұрпақ өсіруді,оның бойына
адалдық, тазалық ,қоғамның болашағына еңбек етуге құштарлық сияқты мінез-
құлықты дамытуды,ата-ана мен дәстүрді сыйлауды әуелден –ақ өзіне мұрат
тұтқан. Алайда өзгеріп жатқан заман,қоғам жаңалықтары жас ұрпаққа әр қилы
ықпал ететіні, содан тәрбиенің міндеттері де күрделене түсетіні де айқын.
Жас ұрпақ бойында адамдық құндылықты, отаншылдықты, ұлтжандылықты
қалыптастыру міндеті тұр. Әрине, адам да, қоғам да, өмір де бір қалыпты
тұрмайды. Сондықтан да біздің басты міндетіміз қазіргі жастар бойындағы
ұлттық әдептілікті, сұлулықты, мінезділікті, батырлық, жігерлікті
сақтап,жаңғырта білу, жаңа заман жастарына білім беруде, рухани өсуіне
ұлттық санамен ұштастыра білу. Ұлт ұрпағының тәрбиесі –жалпы ұлттық
тәрбиенің ішіндегі ең күрделісі және қиыны.
Бүкіл ғасырлар Қазақ отбасы негізінен үш ұрпақтан тұрады. Ол – ата, әке,
бала.
Аталар мен әжелер ауыл-аймақ, ағайын арасының берекесі, ақылшысы болып
келеді. Олардың әрқашанда мәртебесі биік болып, сый-құрметке бөленген.
Өйткені, үлкенді сыйлауды қадір тұтқан қазақ салты бойынша көргені мен
тұрмыста түйгені көп, тәжірибесі мол адамның сыйға бөленуі заңды құбылыс
деп танылған. Үлкенді сыйлау, ақылын тыңдау көргенділік деп есептеледі.
Дәстүрлі қоғамда ата-әженің тәрбиесін көрмей өскен бала болмаған. Ата-
әжелер жыр, дастан, ертегі айтып немере-шөберелерін рухани байытып
тәрбиелеп отырған. Қазақтың ежелгі дәстүрі бойынша тұңғыш немересін атасы
мен әжесі өз қолына алып, немере ыстық болғандықтан балаларынан да артық
көріп, тәрбиелеген. Тұңғыш немерелер ата-апасын өз әке-шешесіндей санап,
туған әке-шешесін тек қана өскеннен кейін де танып жатады. Кейде тұңғыш
немересі кенже ұлының орнына, атасының қара шаңырағына ие болып та қалатын
жәйт кездеседі. Әке - әулет басшысы, отбасы мүшелерінің тірегі, асырап
сақтаушысы, қамқоршысы. Отбасындағы ұл тәрбиесінде әке мен апалардың орны
ерекше.
Әке үйі барлық балалары үшін үлкен үй, қара шаңырақ деген киелі ұғымдармен
сыйлы да құрметті. Қара шаңырақ, үлкен үй деп атайтын әкенің үйіне
болашақта кенже ұл ие болып, қарттарды бағып-қағатын, көне салт бүгінгі
қазақ отбасыларында да сақталған. Ал үлкендері үйленіп үй болысымен
еншілерін алып, бөлек шыққан. Жасы кіші болса да кенже иеленген үлкен үй
басқа жасы үлкен туыстары үшін де қадірлі, қасиетті үй ретінде саналған.
Қазақ қоғамындағы әйелдердің орны жайлы әңгімелегенде, Орта Азияны
мекендеген басқа халықтардың әйелдерімен салыстырғанда қазақ қыздары мен
әйелдерінің анағұрлым еркін болғанын айтқан жөн. Олар жүздерін
жамылғылармен бүркемей, ашық өмір сүрген. Дегенмен, қазақ әйелдері үшін
басты міндет – отбасы беріктігін сақтау, бала тәрбиелеу, ерлерін барынша
сыйлау, рухани қолдау көрсету болып табылады.
Қазақстан Республикасын мызғымас, біртұтас мемлекет ретінде
көру мұратымыз болса, онда бақытты отбасылық өмірге жасөспірімдерді баулу
да басты мақсат болатыны сөзсіз. Қазақ халқының өзіне сай ұлттық жаһандану
кезеңіне өз ерекшелігімен жетіліп, кемелденіп жетеді деген мүддені алға
ұстанғанымыз жөн.
Олай болса, отбасындағы қыз бала тәрбиесі мен ер бала тәрбиесін өзін
қоршаған ортадағы, олардың бір-біріне деген сыйластығы, ата-ана мен туған-
туыс арасындағы қарым-қатынаста жүзеге асуын қарастырамыз.
Отбасы мүшелерінің жас шамасы әр түрлі болса да, олардың арасында бір-
бірімен рухани жақындығы, мақсат ынтымақтастығы бар. Атақты қазақ ақыны
Қасым Аманжолов өзінің жарына арнаған бір өлеңінде:
Отбасы – шағын мемлекет,
Мен – президент, сен – премьер, - дегені бар. Қазақ отбасында әуелі әке,
содан кейін шеше, бұлар – жанұя мектебінің ұстаздары болады.
1.2. Отбасындағы қарым-қатынас және оның бала дамуына тигізетін ықпалы
Отбасындағы әлеуметтік рөлдер
Әке мен шешенің баласына қоятын ең бірінші басты талап-тілектері –
баланың әдепті бала болып өсуі. Сондықтан қазақ жанұясы әрдайым: Әдепті
бол, тәрбиесіздік етпе, көргенсіз болма деген сияқты сөздерді балаларының
құлағына құйып өсірген.
Қазақ отбасында өз баласын мейірімділікке, имандылыққа баулып өсірген.
Үнемі жанұясында осылай тәрбие көрген бала ақырында, өздігінен тіл алғыш,
адал, тиянақты, ұқыпты болып шыға келеді. Тәрбие басы әдептілік деп білген
ата-ана әуелі баласына өздерін сыйлап-құрметтеуді, өзгелерге, әсіресе
үлкендерге, сыпайылық танытуды, ешкімді мұқатпауды үйреткен. Сонымен қатар,
балаларының ер-азамат болып, халқына еңбек етулерін басты міндет етіп
қойған.
Әке- шаңырақ иесі. Отбасы мүшелерінің жауапкершілігі толығымен ер азаматқа
жүктеледі. Отағасы деп аталуының себебі де осында болса керек. Үйге табыс
кіргізу, жан басы мен мал басының қамқорлығы, өз балаларын өсіріп-
тәрбиелеуге мүмкіндік жасау, ағайын-туыс арасындағы байланыс ер адамның
басшылығымен жүзеге асырылуы тиіс.
Отбасының ұйытқысы, берекесі, мейір-шапағат көзі - Ана. Әйелдің бұл рөлі
отағасының жамағатына, бала-шағаның анаға деген сүйіспеншілігімен,
қамқорлығымен, ана жанын қас-қабағынан, жанарынан танығыштықпен нығая,
биіктей береді. Әрине, әйел де өзінің аналық борышын ұмытпағанда, әсіресе,
ерімен қабағы жарасып, тату – сүйіспеншілікте тұрғанда мәртебесі арта
түспек. Әйелдің еріне қарым-қатынасы балалардың әкеге көзқарасының сипатын
анықтайтыны берік есте болуға тиіс. Мұның өзі, бір жағынан, үй ішіндегі
әдептің бастау көзі екені анық. Демек, балалар үшін әке беделі аналарының
сөзі, іс-қимылы, қас-қабағы арқылы қалыптасады. Мысалы, ерлі-зайыптылар
балалар көзінше бір-біріне қатты, балағат сөздер айтыспақ түгіл, дауыс
көтеріп, керісуге тиіс емес. Олай еткенде, өз беделдерін жоғалтудың, бала –
шағаның жүрегін шошытып, зәресін ұшырудың үстіне, олардың жанына кейін
өздері үй болғанда, алдарынан шығатын жаман әдеттің ұрығын егеді. Бұл
жағынан аналардың балаларға: әкеңмен ақылдас, әкең біледі, әкеңнің
айтқанын істе т.б. сияқты дәстүрімізде бар сөздерді айтып отыруы қандай
ғанибет .Ата-ананың бір-бірінің қадір-қасиетін осылайша ардақтап, беделін
өсіруі, араларында өкпе-наз, кикілжің туа қалғанда, оны балалардан оңашада,
екеу ара шешіп отыруы – шынайы инабаттылық, әдептілік.
Сайып келгенде, қоғамда әдеп-инабат өлшемдерінің терең тамырланып, кең
жайылуында отбасының маңызы орасан зор. Әрбір ұяның қос тіреуі – ерлі-
зайыптылар өздеріне қатысты әдеп-адамгершілік талаптарын, құқықтары мен
міндеттерін мүлтіксіз орындаса, бүкіл қоғамда, елде бейбіт те берекелі
тұрмысқа негіз қаланбақ, демек, ұрпақтарына құтты қоныс, жайлы болашақ
қамтамасыз етілмек.
Ата- беделі жағынан әкеден жоғары, өмірлік тәжірибесі бай, эмоциялық
мейірімділік тұрғыда тәрбие беруді меңгерген, отбасының тірегі. Әже
–жанұядағы қарым-қатынасты реттейтін, балаларды өмірге бейімдеудің
қарапайым түрлерін мейірім арқылы жеткізе білетін ақылшы, отбасының алтын
қазығы.
Ата мен әже педагогикасы арқылы отбасында тәлім алған, өмірлік дағдылары
қалыптасқан баланың жан-жақты әлеуметтенгендігі мен әлеуметтік рольдерге
бейімделгендігі адамгершілік сипаттарымен көрініс береді. Отбасындағы ер
баланың рөлі үйде басқа балалардың болуына қарай, ата-ананың талабына сай
жүктеледі. Ұлдың үлкені отбасындағы балаларға жаппай қамқорлық жасайды.
Ұлдың кенжесі – қара шаңырақ иесі. Ата-анаға етене жақын өседі, себебі:
өскенде ата-анамен бірге тұратын – кенже ұл. Үйдегі жалғыз ұл анасынан
әлпештеу көргенімен, әкенің бірден-бір сенімді көмекшісі болуы керек.Ол
сырттың жұмыстары: тұрмыстық жұмыстарға араласады.
Қыз бала табиғатынан-ақ отбасылық жұмыстардың атқаруға бейім болып келеді.
Сәби жасынан қуыршақпен ойнатудың маңызы зор. Өз ыдысын жинап үйренгеннен
бастап, дастархан мәзірін, үй тазалығы, кір жуу, т.б. қызға тікелей
қатысты.
Отбасындағы келіннің рөлі өзінің келген ортасын сыйлау, құрметтеу арқылы үй-
ішінің тірліктерін атқаруды меңгерумен басталып, отбасылық қарым-қатынастың
реттелуі келіннің іс-әрекетінен көрініс табады. Қайын жұрттың атын атамау,
ат тергеу, үлкенге құрмет көрсету, бата алу, сәлем жасап –алғыс алу сияқты
сыйластық кілті келінде болуға тиісті. Басты мақсат: келген жерінде орнын
табу, сыйлай білу, сыйымды болу арқылы өз тамырын жайып, өсіп-өну.
Қазақ отбасындағы күйеу баланың рөлін алып жүрудің де өзіндік қыры
бар. Күйеу балаға қатысты қайын-жұрттың үлкенінен- кішісіне дейін тіл
табысу, көңілінен шығу – құдалық қарым-қатынасты реттеудің басты факторы.
Үлкен жиындарда күйеу балаға тапсырылатын жұмыстар оның қарымдылығына сай
жүктеледі.
Өмір бойы адам баласы отбасы тәрбиесінің құралы болып келеді. Сондықтан ол
адам үшін ең жақын әлеуметтік орта.
Отбасы белгілі дәстүрлердің, жағымды өнегелердің, мұралардың
сақтаушысы. Онда бала алғашқы рет өмір жолымен танысады, моральдық
нормаларды игереді. Сондықтан үйелмендік өмір жеке адамның азамат болып
өсуінің негізі.
Отбасы оқыту мен тәрбие жұмысындағы мектептің одақтасы. Ол бала
тәрбиесі жөнінде мектеппен тығыз байланысты болуды өте жақсы түсінеді.
өйткені, бала тәрбиесінің отбасында, мектепте нәтижелі болуы осындай
ынтымақтастыққа негізделеді.
Отбасы тәрбиесі – бұл қоғамдық тәрбиенің бір бөлігі, мемлекет
алдындағы ата-аналардың борышы. Өкімет отбасына үнемі қамқорлық жасауда.
Оған дәлел: балалар мекемелері жөнінде халықтың қажеттілігін толық
қанағаттандыру, балалардың еңбек, спорт лагерлерьлерінің, жас натуралистер
станцияларының, ғылыми-техникалық және көркем шығармашылық үйірмелерінің
жүйесін кеңейту; ананы, балалық шақты қорғауға ерекше көңіл бөлу; отбасы
мүшелерінің дамуы үшін санаторийлердің, демалыс үйлерінің жүйесін кеңейту;
аналар жағдайын еске алып, әйелдердің халық шаруашылығына қатысуын
үйлестіру.
Отбасындағы басты мәселелердің бірі – баланың тіршілік әрекетін
ұйымдастыру. Бұған баланың күн ырғағы, міндеттері, қойылатын талаптар, оның
үй еңбегіне қатысуы, оқу-әрекеті бос уақытын ұйымдастыру жатады.
Бала өмірін және іс-әрекетін ұйымдастыруда негізгі жағдайлардың
бірі – ұтымды ырғақ жасау. Күн ырғағы өмір тәртібі, еңбекпен демалыстың
парасаттылықпен, кезектесіп өтуі, талаптарды орындау, жақсы әдеттерді
қалыптастыру.
Балалардың күн ырғағы И.П. Павловтың іліміне негізделеді ол жұмыс
қабілетін толық сақтау үшін еңбек пен демалыстың кезектесіп өтуінің қажет
екендігін көрсетті.
Күн ырғағы баланы жинақтылыққа, тіл алғыштыққа, дәлдікке,
мұқияттылыққа үйретеді, денсаулығын нығайтады, еңбек қабілетін жақсартады.
Күн ырғағын ата-ана баланың жасын, үй жағдайын, денсаулығын, мұғалімдер мен
сынып жетекшілерінің кеңесін, отбасы мен мектеп ырғағының бірлігін еске
алуы тиіс. Үйелменде күн ырғағының негізгі құрамды элементтері – еңбек,
демалыс, ойын сабаққа дайындалу, тамақтану, ұйқы, т.б. дұрыс алмасып отыруы
қажет. Күн ырғағын сақтау негізінде мидың үлкен жарты шарының қабында
шартты рефлекстер жүйесі (динамикалық стереотип) пайда болады. Мысалы, бала
белгілі бір уақытта ұйықтатуға үйренсе, оның ми қабында тежелу процесі
басым болады да тез ұйқыға кіріседі. Сондықтан ата-аналар балаларын белгілі
бір уақытта сабаққа дайындалуға, ұйықтауға, тұруға үйретулері, яғни, ырғақ
элементтері берік орындалуы тиіс.
Сонымен, дұрыс ұйымдастырылған күн ырғағы белгілі дағдыға үйретеді,
дағды әдетке айналады, ал әдет келешекте бала қажетін қанағаттандырады.
Отбасы жағдайын және баланың жас ерекшелігін ескере отырып, оны ата-
аналар түрлі еңбек іс-әрекеттеріне үйретулері қажет. Бала отбасы мүшесі,
оның өз міндетін адалниетпен орындауы зор қуаныш. Үйелменнің бала еңбегіне
артық салмақ түсірмей парасатты ұйымдастырғаны жн. Үйге берілетін оқу
тапсырмаларын үнемі орындап отыруға бақылау жасау, көмектесу, балаларды өз
бетімен жұмыс істей білуге үйрету.
Балалардың бос уақыты – бұл шығармашылық елігу, қызығу дүниесі. Бала
бос уақытында қоғамдық пайдалы істерге, спорт ойындарына, кинофильмдерге,
спектакльдерге қатысады. Көптеген отбасыларында ата-аналардың балаларымен
бірігіп серуендеуі ізгі дәстүрге айналды. Егер ата-аналар қоршаған табиғат
және өз өлкесін көз тартарлық көрнекі орындары жөнінде әңгіме өткізсе,
мұндай серуендердің танымдық маңызы зор болады.
Отбасылық тәрбиенің басты жағдайларының бірі – бұл ерлі-зайыптының
өзара махаббатына, көзқарастарының, мүдделерінің, сенімділіктерінің және
ұжымдық іс-әрекеттерінің бірлігіне негізделген татулық. Мұндай ортада
қиыншылықты жеңе білетін қабілетті, байсалды, ақжарқын адамдар өседі. Олар
ұжымда жеке басының қамын ойламайды, басқа адамдар үшін де өмір сүре алады.
Отбасында балалардың тәрбие процесіне табысты ықпал жасауда басқа да
жағдайларды сипаттайтын белгілерді атауға болады. Оларға мына мәселелер
жатады:
1. Отбасының этикалық құрамы және құрылымы: толық емес отбасы, бір
балалы, көп балалы отбасы, бір ұлттық, көп ұлттық отбасы.
2. Тіршілік әрекетінің және ортаның жағдайлары: отбасы мүшелерінің білім
дәрежесі, еңбектену, кәсіптік құрамы, бюджеті, жалпы материалдық әл-
ауқаты, селолық және қалалық отбасы.
3. Отбасының мәдени потенциалы: күнделікті тұрмыстың жалпы мәдениеті, күн
ырғағы, демалыс, оның формалары, кітапхананы, телидидарды, музыка
аспаптарын пайдалана білу, спортпен айналысу, отбасылық дәстүрлі
мерекелер.
4. Ішкі отбасылық қатынастар отбасы микроклиматының сипаттамасы,
отбасында көзқарастың бірлігі және айырмашылығы, отбасы мүшелерінің өз
міндеттеріне көзқарасы.
5. Қоғамға көзқарасы: еңбек және қоғамдық міндеттерге, қоғамдық тәрбие
институттарына қатысы.
6. Отбасының тәрбиелік потенциалы: отбасы тәрбиесі, қолданылатын әдістер,
ата-аналардың және басқа мүшелердің педагогикалық мәдени дәрежесі.
Отбасының осы көрсетіліп отырған ерекше белгілерінің тәрбиелік
ықпалы өте күшті, оларды тәрбие барысында ескеру қажет.
Отбасы өзіне тән ерекше функциялары бар. Олар: халықтың өсуі,
адамзат ұрпағын әрі қарай жалғастыру, қажеттік-шаруашылық функциясы,
отбасының тәрбиелік функциясы, отбасы мүшелерінің өзара және туған-
туысқандарымен қарым-қатынас жасау функциясы. Отбасылық тәрбие
бірқалыпты жағдайда іске асырылып отырмайды. Зерттеу мәліметтеріне
қарағанда үйілмендік тәрбиенің сәтсіздікке ұшырауының басты себебі – үлкен
адамдардың педагогикалық көзқарастарының қауқарсыздығынан болады.
Отбасында болатын өктемдік баланы өзін-өзі билеушілігінен айырады,
әрбір қадамына бақылау жасайды, ол өз күшіне мүмкіншілігіне сенімсіз және
ішкі жәй-күйі төмен болады. Және де баланы еркелетушілік, бетімен
жіберушілік ата-аналардың бәрін кешірушілік сүйіспеншілігіне байланысты.
Баланың жетегіне түсіп еркіне жіберушілік өзімшілдікке тәрбиелейді. Сонымен
қатар, әке мен ананың және басқа отбасы мүшелерінің тарапынан бірыңғай
талаптың жоқтығы. Осының нәтижесінде ата-аналарды немесе ересек отбасы
мүшелерінің көзқарастарындағы алалықты пайдаланып, бала екіжүзді және
жағымсыз нәрсеге бейім болып өседі. Кейбір ата-аналар балаларды еркімен
қарым-қатынас жасаудан, өмірден аулақтауға тырысады, бөгет жасайды. Бұл
баланың қалыптасуына, дамуына залалды әсер етеді. Ал егер әке мен ана өз
баласының іс-әрекетіне немқұрайды, жауапсыздықпен қараса, онда соны
пайдаланып, кездейсоқ, күмәнді адамдармен танысуға мүмкіндік алады.
Осымен бірге тәрбие процесінде жалған беделдер де кездеседі. А.С.
Макаренко олардың бірнеше түрін көрсетті: Басу беделі, Мейірімділік
беделі, Менмендік беделі т.б. .[13,10]
Отбасы тәрбиесінде халқымыздың ғасырлар бойы қалыптасқан
тәжірибесін, ұлттық ерекшелігін есепке алу өте қажет. Үйелменге қатысы бар
адамдардың әлеуметтік орны біздің халықта өте терең жіктелген, мысалы, ата
мен әже, әке мен шеше, аға мен апа, іні мен қарындас, немере, шөпшек,
жиен, т.б. жеті ата мен одан тарайтын шаңырақтар, ру, жүз, т.с.с.
Біздің халқымыздың отбасында жас-ұрпақ тәрбиесіндегі жетекші буын
ата мен әже іс-әрекетінің төңірегіне шоғырланған. Себебі, үйілменде әке мен
шеше негізгі еңбек иелері, отбасы қажеттілігін қамтамасыз етушілер. Ал ата
мен әженің өмір тәжірибесі өз дәрежесінде даналық ақыл-ойдың, орынды
дүниетанымның, талғамның, денсаулық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz