Сақ өнерінің кейбір белгілері
Мазмұны
Кіріспе:
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І. Ою-өрнектің генезисі және
эволюциясы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.1. Анықтамасы және атқаратын
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.2. Шығу тарихы және даму
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
1.3. Қалыптасуы мен дамуына әсер еткен
факторлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
1.4. Мазмұндық ерекшеліктері мен жіктелімі
(классификациясы) ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .39
ІІ. Қазақ ою-өрнектерінің негізгі түрлері және олардың символдық
мағыналары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
2.1. Қазақтың зооморфтық ою-өрнектері және олардың символдық
мағыналары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
2.2. Қазақтың геометриялық және өсімдік тектес ою-өрнектері және олардың
символдық
мағыналары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..64
2.3. Қазақтың космогониялық ою-өрнектері және олардың символдық
мағыналары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..76
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 78
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..81
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ халқының ұлттық ою-өрнектері – ұлттық
мәдениетіміздің ең байырғы мәдени мұраларының бірі. Қазақ ою-өрнектерінің
өзіне тән шығу және даму тарихы, сондай-ақ терең мазмұны мен бай тәжірибесі
бар. Қазақ ұлттық ою-өрнектерінің өн бойында халықтың дүниетанымы, түйсік-
талғамы, арман-мүддесі көрініс тапқан.
Ою-өрнек ғасырдан-ғасырға, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан ата-
бабамыздан мирас болып қалған шын мәніндегі халық ескерткіштерінің ең
қомақты бөлігі. Халқымызда жазу болмағанда ою-өрнек болды. Сол ою-өрнек
арқылы халқымыз өз тыныс-тіршілігін, мәдениетін, өнерін, мәдени
құндылықтарын, жоғары деңгейде дамыған тұрмыстық қажеттіліктерді ұрпақтан-
ұрпаққа жеткізіп, дамытып отырды.
Қай халықтың болса да рухани әлемі ең алдымен, оның дәстүрлі өнерінен
көрінетіні мәлім. Қазақ халқының тұрмыс-тіршілігі құз-шыңдары кең-байтақ
даласымен жалғасып жатқандықтан болар, дүниеге көзқарасы, оны қабылдап,
ұғыну қабілеті ассоциациялық ой-өрісі тұрғысында еркін өсіп-даму арқылы
үнемі қозғалыста, көркемдік тұтастықтағы өнер үлгісі болып қалыптасты.
Қазақ ою-өрнек өнері халықпен бірге жасасып, оның рухани және
материалдық игілігіне айналып келген. Оюлар халқымыздың тарихи дамуында
және көркемдік белесінде белгілі дәрежеде мәдени үлесі бар ұлттық асыл
қазынаның бірі және халықтың мәдени мұрасы.
Ою бізге өзіндік ерекшелігін жоғалтпай жетті. Оның негізін табиғат пен
қоршаған ортаны жіті бақылаудан туған белгі символдар, әшекейлі әуендер
құрайтыны тегін емес. Ою-өрнек ғасырлар бойы үздіксіз дамып, халық
шеберлерінің ой елегінен өтіп, арман-мүддесімен ұштасып, сұрыпталды.
Ою-өрнекті көзбен көріп қана әсерленбей, оның атауларының мазмұнын,
шығу тарихын, даму кезеңдерін білудің, тұспалды ойын, символдық мағынасын
түсінудің маңызы зор. Себебі ою-өрнек өнері бір елдің тілімен жазылған
мәдени шежіре. Сондықтан да менің дипломдық жұмысым қазақ халқының мәдени
асыл қазынасы болған және халқымыздың ұлттық келбетін айқындап бейнелейтін
осы өнер түріне арналады.
Халықтың биік мұраты мен асыл арманы, бейбіт өмірді аңсаған асқақ
үміті, қуанышы мен шаттығы, ел мен ер басына түскен қиындықтары қазақ ою-
өрнегінің басты тақырыбы. Ою-өрнек қазақ халқының мәдени шежіресі ғана
емес, бейнелеу өнерінде сезімді сергітетін, эстетикалық тәлімі мол өнер
саласы. Ою-өрнек тілімен бейнеленген көріністерде уақыт, заман тынысы
сезіледі. Шеберлер қолөнердегі құнды дүниелерді оюмен бейнелей отырып,
заман тынысын өрнек тілімен халыққа жеткізіп отырған.
Ою-өрнек өнері қазақ халқының мәдениетіне тән өте ертеден келе жатқан
халықтық мұра және қазақ халықының өз тұрмыс-салтына орай өзіндік
қайталанбас қолтаңбасы бар екені белгілі. Сондықтан да ою-өрнекті зерттеу
барысында қазақ елінің тұрмысы мен шаруашылығын, ұлттық ерекшелігін
анықтауға мүмкіндік туады.
Өнертанушы В.Чепелев Қазақтар тек ою-өрнектер әлемінде өмір сүретін
секілді [1] дегеніндей, қазақ халқының рухани және әлеуметтік өмірінде
маңызды роль атқаратын бұл өнер түрін зерттеудегі басты мақсатым – осы ою-
өрнектің генезисін, эволюциясын, символикалық мағынасын, мән-маңызын,
тарихи дамуын жан-жақты саралау, зерттеу.
Осы мақсатқа жету үшін мен алдыма мынандай міндеттер қойдым:
- қазақ ұлттық ою-өрнектерінің өзіндік ерекшеліктерін ашып көрсету;
-қазақ оюларының дамуына әсер еткен факторларды айқындау;
-оюлардың символдық мән-мағынасын ашу;
Зерттелу деңгейі.
Қазақ халқының ою-өрнек өнерін жан-жақты зерттеуге ғалымдар мен өнер
танушылар, тарихшылар мен этнографтар ат салысты. Ал еуропа, орыс
өнертанушы ғалымдары бұл туындыларды ХІХ ғасырға дейін зерттеп, көп ғылыми
еңбектер қалдырды.
Қазан төңкерісіне дейін қазақ халқының қолөнерін, оның ішінде ою-
өрнекті негізінде Батыс Еуропа, орыс ғалымдары зерттеп келді, әрі ол арнайы
сала болып зерттелген жоқ. Орта Азия халықтарының этнографиясы, тарихы,
өнері бойынша жазылған кейбір еңбектерде қазақ өрнектері жайлы да біршама
пікірлер айтылған. Бұл еңбектер қатарында Н.И. Городсковтың,
А.Бобринскийдің, А.А. Боголюбовтың, А.Фелькерзамның зерттеулерін жатқызуға
болады.
А.Фелькерзам қазақ текеметтеріндегі ою-өрнекті зерттеді. Ол Старые
ковры Средней Азии атты еңбектің авторы. А.Фелькерзам 20 шақты текемет ою-
өрнектерін сипаттады, алайда оның жазбаларында бұл өрнектердің атаулары
қатты бұрмаланған.
Қазақтың көркемдік бұйымдарын жинауда Г.П. Потаниннің еңбегі зор. Ол ою-
өрнектердің нұсқаларын жинап оны атақты өнер тарихшысы В.В. Стасовқа және
сондай-ақ Омск мен Томскінің мұражайларына жіберді [2].
Қазан төңкерісінен кейін қазақтың ою-өрнек өнері өз алдына дәстүрлі
өнердің бір саласы ретінде зерттеле бастады. Төл өнерімізді зерттеуге
В.Вансалов, А.Хедона, саяхатшы Дженкинсон, Р.Карутц, С.Дудин, В.Радлов,
В.Бартольд, Е.Шнейдер, М.В. Рындин т.б. сол сияқты көптеген орыс және
Еуропа ғалымдары мен жиһанкездері елеулі үлес қосты. Олар қазақтың ою-
өрнектерін ғылыми тұрғыдан талдап, шығу тегіне сипаттама беруге
тырысқанымен, олардың жасаған тұжырымының бәрі де қазақ ою-өрнектерінің
ішкі ұлттық табиғатын, мазмұнын аша алмаған еді. Бұл орайда қазақ ою-
өрнегін зерттеген алғашқы қазақ ғалымы Т.Бәсенов былай дейді: Қазақ ою-
өрнегін зерттеуде әр уақыттың, әр саланың ғалымдары көп еңбек етті. Бірақ
бұл зерттеушілер халық ою-өрнегінің жұмбақ тілін жете түсіне, шынайы сырына
үңіле алмады. Олар өз ойларын халқымыздың өнер кілтін ашатын тума тілде
емес, буржуазиялық жат тілде, өзге халыққа деген астамшылық көзқараспен
саралады. Өнерін зерттеп отырған халықтың тілі мен зерттеушінің ойы мен
тілінің үндестік таппауы көптеген бұрмалаушылықтарға, тіпті елеулі
ағаттықтарға әкеліп соқтырды [3]. Көптеген зерттеушілер кеңестік кезеңге
дейін Қазақстанның халықтық өнерін, атап айтқанда, ою-өрнектерін зерттеуге
экзотика немесе құрып бара жатқан мәдени мұра ретінде қарады. Мұның
астарында жалпы алғанда, дамудың сарқылмас қайнарларын түсінбеу жатқан еді.
ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында бірнеше жылдар бойы қазақ
халқының өнерін зерттеген ірі ғалым, өнертанушының бірі С.М. Дудин. Ол үш
мекеме құрамында: Көркемсурет Академиясы, Ғылым Академиясы, Орта және Шығыс
Азия бойынша зерттеу Комитетінде жұмыс істеді. Сондай-ақ ол 1894 жылы В.В.
Бартольдтың экспедициясы құрамында болған уақытта Сырдария мен Талас, Шу
мен барлық Жетісу өңірі қазақтарының қолданбалы өнерін, сонымен қатар
қырғыздар мен өзбектердің де қолөнерін кеңінен зерттеуге мүмкіндік алды.
Көркемсурет Академиясының президенті атына жазған өтінішінде С.М.Дудин:
Орта Азияға шыққан сапарда жолшыбай осы елді мекендейтін халықтың ою-
өрнегі бойынша көлемді материал жинадым, деп жазады. С.М.Дудин – Орат Азия
халықтары бойынша ең ірі өнер тарихшысы мен теоретиктерінің бірі. 1901 жылы
Зодчий журналында оның Резьба по дереву у киргизов деген еңбегі басылып
шықты. Ал 1905 жылы ағашқа безендірілген өрнектер мен көркем суреттерге
байланысты еңбектері жарияланды [4]. Революциядан кейін С.М. Дудин қазақ
халқының өрнегі туралы көп жылғы зерттеуінің нәтежиесі болған – Казахский
орнамент атты теориялық жұмысын жариялады. Ол қазақ халқының ою-
өрнектеріне арналған тұңғыш зерттеу болып табылады. Мұнда автор қазақ
шеберлерінің талғамының жоғарылығын бағалап, қазақ ою-өрнектеріне тән
кейбір ерекшеліктерді саралайды.
Ал сол кезеңде қазақ ою-өрнектері бойынша жарық көрген тағы бір ірі
еңбек – Е.Р. Шнейдердің Казахская орнаментика атты зерттеуі. Е.Р. Шнейдер
қазақ ою-өрнектері жөнінде біршама дұрыс пікірлер айта отырып, мынадай
жаңсақ қорытындыға жол беріп алған: Қазақ ою-өрнектері қазақ халқының
өнеріне жатпайды, ол Иран мәдениетінің бір саласы болып табылады. [5].
Яғни қазақ ою-өрнегінің негізі Иран өнерінен шықты деген тұжырымын қазақтың
геометриялық оюлары Иран халқында дәстүрге айналған ағаш және құс салу
мотивінен шыққан деп дәлелдемек болады. Е.Р. Шнейдердің бұл қате ұғымын
қазақ ою-өрнегін зерттеушілер Т.К. Бәсенов, В.Чепелев, М.С. Мұқанов және
т.б. қатты сынға алып, қазақтың ұлттық өнерінің төркіні – ою-өрнегі екенін
дәлелдейді: Қазақтың ең көп тараған өнерінің бірі – ою-өрнек өнері [6].
Сондай-ақ бұл тұста В.Чепелевтің Об искусстве казахского народа,
Б.Веймарнның Искусство Средней Азии, В.Мошкованың Ковры народов Средней
Азии атты еңбектерінде де қазақ ою-өрнектері біршама тереңірек сөз болады.
Өнертанушы В.М. Чепелев Об искусстве казахского народа атты мақаланың
авторы. В.М. Чепелев бойынша қазақ халқы өнерінің қайнар көзі скиф-ғұндық,
әсіресе алтайлық өнер ортасы болып табылады. Оның пікірінше, қазақ халқы
көркемдік өнер мәдениетін Қазақстан территориясында көптеген ескерткіштер
қалдырған өздерінің ата-бабаларынан мирас етіп алды. В.М.Чепелев ертедегі
қазақ орнаменттерін, соның ішінде киіз бұйымдардағы ою-өрнектерді, Ноин Ұлы
мен Пазырық қорғандарынан табылған киіз кілемдер мен маталардағы ежелгі ою-
өрнектерді қарастырды.
В.М. Чепелевті, әсіресе, түсті киіздер мен тоқыма кілемдердегі ою-
өрнектер қызықтырды. Ол тоқыма кілемдердің бірнеше түрін, олардың ішіндегі
қоңыр, қоңыр қызғылт түсті жануарлардың суреті салынған сегіз бұрышты
оюларды бөліп көрсетті. Бұндай түстегі кілем 1936 жылы болған қазақ өнері
көрмесінің он күндігінде таныстырылды [7].
Сырмақ тәрізді мозаикалық үлгідегі киіз төсеніш кілемдер мен қабырғаға
ілетін түскиіз, кілемдердегі ою-өрнектерді Б.В. Веймарн мен И.М. Сысоев
зерттеді. Кейін олардың зерттеулерін қазақстандық ғалымдар Э.Масанов,
Х.Арғынбаев, И.Захарова, Р.Ходжаев және т.б. жалғастырды [8].
Ою-өрнекті жан-жақты зерделеген белгілі суретші М.В.Рындиннің Фрунзе
қаласында Киргизский орнамент атты альбомы басылып шықты. Ол қырғыз
оюларының шығу тарихына қырғыз қолөнер шеберлерінен естігендерін негіз
етті. Суретші ою-өрнек түрлерін қазақтікі немесе қырғыздікі деп бөлмей,
айтылған деректердің бәрін өз қолжазбасына түсіріп, оның бәрін қырғыз
оюларының нұсқасы деп қарастырған. Оның еңбегінен қазақ ою-өрнектерінің
атауларын көптеп кездестіруге болады [9]. Олар – мүйіз, жартыай,
текемүйіз, бұғы, арқармүйіз, жылқы қартасы, итқұйрық,
қарғатырнақ, жыланбас, гүл, бүркіт, көбелек, айгүл,
қызғалдақ, жүзім, омыртқа, айбалта, шынжыр, қабырғы, моншақ,
бадам ою-өрнектері. Қазан төңкерісіне дейін қырғыз және қазақ халықтарын
қырғыз деп атағаны белгілі. Демек, М.В. Рындиннің ғылыми еңбегін екі
халыққа ортақ дүние деп қарауымыз қажет. Түркі халықтары ою-өрнектерінен,
мәдени құндылықтарынан олардың арасында көптеген ұқсастық бар екеніне көз
жеткізуге болады. Көрші халықтардың нұсқалары бір-біріне етене жақын ал
саны жағынан қазақ оюлары басым, оның үстіне қазақ ою элементтері дара
түрінде қолданыла береді.
Е.А. Клодт Омск мұражайының тапсырмасымен 1927, 1930, 1934, 1935 жылдар
аралығында Солтүстік, Батыс Қазақстан аудандарында болған экспедиция
кезінде қазақ оюларының көптеген түрлерін көшіріп алды. Әрине, Е.А. Клодт
қазақ оюларының атауын, мағынасын, шығу тегін т.б. зерттеген жоқ. Дегенмен,
қазақ өнерін үйренуде құнды еңбек қалдырды. Мұны біз 1939 жылы Казахский
орнамент деген атпен шыққан альбомнан байқаймыз. Осы альбом толықтырылып
жоғарыда аталған атпен 1958 жылы Қазақ мемлекеттік баспасынан қайта шықты.
Жалпы қазақ халқының қолөнері 50-60-жылдардан бастап қазақстандық
ғалымдардың арнаулы зерттеу нысанасына айналды. Бұған 1957-1958 жылдарды
шыққан қазақ ою-өрнегін алғаш зерттеген ғалымдардың бірі Т.К. Бәсеновтің
Казахский народный орнамент атты еңбегін жатқызуға болады.
Академик Ә.Марғұлан мұражайлардағы көнеден қалған экспонаттарды жинап,
альбом етіп шығарса, Т.К. Бәсенов негізінен ел арасынан жиналған қолөнер
туындыларын альбом етіп шығарды. Сондай-ақ ол оюлардың даму тарихын
зерделеп, өсімдік тектес ою-өрнектердің жаңа үлгілерін сызды. Оның
пайымдауынша, ою элементтері аса көп емес, сол бірнеше мүйіз элементтерін
түрлендіріп, оюлардың шексіз түрлерін жасауға болады.
Қазақтың ұлттық ою-өрнектерінің түпкі негізін іздестіру ісінде
Т.К.Бәсеновтің Орнамент Казахстана в архитектуре деген кітабы көптеген
құнды материалдарға толы. Кітапта халық ою-өрнек өнерінің шығуы, оның
қандай ұғымда туып, қалай дамығандығы, ерте кездегі қауымдардың
мекендестігі, кәсібі мен әдет-ғұрпы жайында өте толық айтылған. Автор ою-
өрнек элементтерінің даму тарихын көрсете келіп, оларды түр-түрге
ажыратады. Т.Бәсеновтің осы кітабында архитектуралық өрнектер де
көрсетілген. Т.Бәсеновтің еңбектерінде қазақтың архитектуралық ою-өрнектері
алғаш рет зерттеледі, қазақ ою-өрнектерінің шығу тегі, дамуы,
классификациясы және қолданылуы жөнінде құнды пікірлер айтылады. Ғалымның
тұжырымы орыс, Еуропа ғалымдарының зерттеулеріне үлкен соққы болды, яғни
қазақ халқында бұрында сәулет өнері, бейнелеу және кескіндеме өнері болған
жоқ деген қате тұжырымдарын теріске шығарады.
Қолөнер дәстүрлерін қамқорлықпен сақтап, дамытуға Кеңес өкіметі тұсында
да мән берілгенін айта кету керек. Оған СССР Министрлер Советінің 1966,
1968, 1975, 1986 жылдары халықтың көркемөнер кәсібін дамыту мәселесіне
арналған қаулылары, сондай-ақ республикамызда 1975 жылдың 25-наурызында
қабылданған Қазақ ССР-інде халық көркем қолөнерін одан әрі өркендету
шаралары туралы қаулы дәлел.
Аталған қаулыларда дәстүрлі қолөнерлерді әрі қарай дамытудың жолдары
көрсетіліп, сирек кездесетін көркем шығармалар жасау жайына тоқтала келіп,
жергілікті жерлерде халықтың қолөнері кәсіпорындарын тиянақтылықпен
ұйымдастырудың мінсіз жүйесі жасалмағаны, көп ретте халықтың қолөнеріндегі
негізгі тұлға ретінде суретшілердің, халық шеберлерінің шығармашылық
мұқтаждарына тиісінше көңіл бөлінбегені, алғашқы туындаған өнеріміз ретінде
қолөнерді ғылыми тұрғыда зерттеудің қажеттілігі айтылады.
Сөз жоқ, бұл қаулы-қарарлардың, қай-қайсысы да халықтың дәстүрлі өнер
түрлерінің бүгінгі күн талғамына қарай дамытылуына, ел ішіндегі бағалы
қолөнер нұсқаларының жинақталуына және зерттелуіне игі ықпал етті. Мұның
айғағы ретінде сол шаралардан кейін Қазақстанда ашылған тамаша мұражайлар
мен көрмелерді, сондай-ақ қолөнер түрлерін тарих, этнография тұрғысынан
сипаттайтын Ә.Тәжімұратов, М.Мұқанов, Ө.Жәнібеков, Ә.Марғұлан, С.Қасиманов,
Х.Арғынбаевтардың монографиялық еңбектерін, Қ.Мұқановтың құрастырған
кітабын атауға болады [10].
Тарих ғылымдарының докторы Х.Арғынбаев өз еңбегінде қазақ халқы
қолөнерінің қызықты да маңызды салалары: ағаш, металл, тас өңдеу мен тері,
мүйіз, сүйек ұқсату шеберлігінің туып, қалыптасу мәселелерін жан-жақты
баяндаған [11].
Ә.Тәжімұратовтың Шебердің қолы ортақ атты еңбегінде ұлттық
қолөнеріміздің киіз басу, кілем тоқу, ши тоқу, ағаш өңдеу, ер қосу,
зергерлік өнері түрлері және киіз үй, оның жасау-жиһаздары туралы бұрын-
соңды жазылған еңбектерге шолу жасалынып, экспедиция кезінде жиналған
мәліметтермен толықтырылып, қолөнеріне қатысты атауларға ден қойылады. Оның
ішінде әсіресе, ою-өрнектің қолөнерінде, тұрмыста алатын орны жөніндегі
пікірлері қазақ халқының әдет-ғұрпымен байланыстырыла әңгімеленіп, оның
бүгінгі таңда қолданылу жағдайы, сондай-ақ ою-өрнектердің даму тарихы мен
сиволдық мағыналары жайында сөз етіледі [12].
Академик Ә.Марғұлан қазақ халқының қолөнерінің бірнеше түрлерін
археология, этнография тұрғысынан зерделеп, өте құнды мағлұматтар береді.
Ою-өрнек өнеріне де аса мән беріп Пазырық қорғанынан табылған қолөнер
бұйымдарында бейнеленген ежелгі ою-өрнек нұсқаларын ғылыми тұрғыда
саралайды [13].
Қазақ ою-өрнектерінің тарихи түп-тамыры, эстетикалық мән-маңызы,
символикасы, қолданылуы мен бейнеленуі, жасалу әдіс-тәсілдері,
классификациясы жөнінде Ә.Марғұланнан басқа М.Мұқановтың Казахская юрта
[14], Ө.Жәнібековтің Культура казахского ремесла [15] және т.б. да
ғалымдардың еңбектерінде бағалы пікірлер айтылған.
Сондай-ақ С.Қасиманов қазақ ұлттық қолөнерінің кейбір түрлерінің
өзіндік ерекшеліктерін баяндау барысында ою-өрнектерге ерекше көңіл бөліп,
оның 200-ге жуық түрін атап, бірқатар ою-өрнек атауларына кеңінен тоқталады
және елуге жуық оюдың мазмұнын ашып береді. Сондай-ақ қазақтың ою-өрнек
үлігілерін мазмұнына, мағынасына қарай топтап жіктейді. Ішінара қайсыбір ою-
өрнектерге байланысты аңыз, әңгімелер т.с.с. құнды мағлұматтар береді.
Қ.Ақышев [16], М.Қадырбаев [17], А.Оразбаев [18] т.б. еңбектерінде
ертедегі Қазақстан жерін мекендеген тайпалардың археологиялық қазбалардан
табылған ежелгі мәдени ескерткіштеріндегі ою-өрнек үлгілері тарихи тұрғыда
сипатталады.
Қазақстан тәуелсіздігіне қол жеткізгеннен кейінгі уақытта ұлттық
мәдениет пен өнерді қайта өркендету барысында байырғы мәдени мұраларды
жинақтап, зерделеу негізінде дамыта түсу қолға алынды. Осы кезеңде жарық
көрген еңбектер қатарына С.Ж. Асанованың, Ұ.М. Әбдіғапбарованың,
Қ.Ибраеваның, М.Өмірбекованың кітаптары жатады. Сондай-ақ қазақ ою-
өрнектерінің эстетикалық мән-маңызын философиялық тұрғыдан зерделеген
Б.Байжігітовтің, Ж.Әлібековтың зерттеулерін жатқызуға болады.
90-жылдарда жарық көрген Қ.Ибраеваның монографиялық еңбегі қазақ
халқының ою-өрнек өнеріне арналған өнертану саласы тұрғысынан жан-жақты сөз
етілген арнайы тұңғыш еңбек болып табылады. Мұнда автор қазақ ұлттық ою-
өрнектерінің шығу тегі, дамуына, ою-өрнек жүйесінің қалыптасуына, мазмұнына
талдау жасаған [19].
М.Өмірбекованың қазақ халқының ою-өрнектеріне арнаған энциклопедиясында
қазақ ою-өрнектерінің тарихи дамуы, теориясы, типологиясы жөнінде жақсы
мәліметтер береді.
Қорыта айтқанда, жоғарыда аталған еңбектер мен әдебиеттерде ұлттық
қолөнер түрлеріне қатысты қазақ ұлттық ою-өрнектерінің туып-қалыптасуы,
даму, мазмұны, кейбір ерекшеліктері, қолданылуы, жасалу техникасы және
тәрбиелік мүмкіндіктері ашылған.
Қазіргі кезде ел арасында бейнелеу өнерінің ең негізгісі болып
табылатын ою атаулары мен үлгісі ұмыт бола бастады, жоғарыда аталған
ғалымдардың еңбектерінің маңызы дәстүрімізді жаңаша жаңғыртуда арта түспек.
Сол сияқты қандай бағытта жазса да орыс, Еуропа ғалымдарының қазақ ою-
өрнегіне байланысты зерттеулері мен тұжырымдарын зерделеп, ою-өрнек
өнерінің көнеден келе жатқан қолдану аясын анықтауға болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Диплом кіріспеден, екі тараудан (алты
бөлімнен), қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан
тұрады. Көлемі 78бет.
Бірінші тарауда қазақтың ұлттық ою-өрнектерінің мазмұнын ашатын, тарихи
дамуын көрсететін мынандай мәселелерге тоқталып өтемін:
- қазақ жерінде алғашқы ою-өрнектердің пайда бола бастауы: неолит дәуірінде
керамикалық ыдыстарда геометриялық оюлардың (сызықша, дөңгелек т.б.)
бейнеленуін; сақ, ғұн, үйсін тайпалары қолөнерінде зооморфтық өрнектердің
өркендеуін; түрік қағанаты дәуірінде архитектуралық өрнектердің басым
болуын; қарлұқ, қимақ, қыпшақ тайпаларының қолөнерінде ою-өрнек
түрлерінің дами түсуі; қазақ хандығы және одан кейінгі кезеңдердегі ою-
өрнектерінің дами түсуі.
- қазақ ұлттық ою-өрнектерінің дамуына әсер еткен негізгі үш факторлары: а)
әлеуметтік-экономикалық. ә) табиғат. б) халықтың рухани өмірі.
- қазақ ұлттық ою-өрнектерінің табиғи сипатын ашатын мазмұндық
ерекшеліктері:
-мағыналық ерекшеліктері;
-бояу түстеріне байланысты ерекшеліктері;
-құрылымдық жүйесіне байланысты ерекшеліктері;
-басқа халықтардың өрнектерімен байланысты ерекшеліктері;
-өрнектеу әдістеріне байланысты ерекшеліктері.
- бүгінгі күнге дейін жасалған қазақ ою-өрнектерінің классификациясына
шолу: мотивтеріне қарай, аталу мағынасына қарай жіктелуін көрсету.
Екінші тарау қазақ ою-өрнектерінің түрлеріне және олардың символдық
мағыналарына арналған. Бұл тарауда қарастырылатын мәселелер: аң стилі және
оның стильденген зооморфты оюға айналуы; зооморфты, космогониялық,
геометриялық және өсімдік тектес ою-өрнектердің смволдық мән-мағыналары.
Кіріспеге сілтеме:
1. Марғұлан А.Х. Казахское народное прикладное искусство. Т.1. Алма-Ата,
1986, стр.241.
2. Там же. Стр.23.
3. Өмірбекова М.Ш. Қазақтың ою-өрнектері: энциклопедия. Алматы, 2005. 23 б.
4. Марғұлан А.Х. Казахское народное прикладное искусство. Т.1. Алма-Ата,
1986, cтр.23.
5. Шнейдер Е. Казахская орнаментика. Ан. Казахи Л., 1927, стр. 125.
6. Басенов Т.К. Прикладное искусство Казахстана. Алматы, 1958, стр.12.
7. Марғұлан А.Х. Казахское народное прикладное искусство. Т.1. Алма-Ата,
1986, cтр.23.
8. Там же. Стр.23
9. Рындин М.В. Киргизский орнамент. Фрунзе: 1959. стр. 31-38.
10. Әбдіғапбарова Ұ.М. Қазақтың ұлттық ою-өрнектері. Алматы: Өнер 1999,
13б.
11. Арғынбаев Х. Қазақ халқының қолөнері. Алматы: өнер 1987, 12б.
12. Тәжімұратов Ә. Шебердің қолы ортақ. Алматы-1977, 96б.
13. Марғұлан А.Х. Казахское народное прикладное искусство. Т.1. Алма-Ата,
1986, cтр. 34-37.
14. Муканов М.С. Казахская юрта. Алма-Ата: Қайнар 1981, 223б.
15. Джанибеков У.Д. Культура казахского ремесла Алма-Ата, 1982, 243б.
16. Ақышев К. Ертедегі ескерткіштер елесі. Алматы, 1976, 213б.
17. Кадырбаев М.К., Курманкулов Ж.К. Захоронения воинов Савроматского
времени на левобережье р.Илек. В кн.: Прошлое Казахстана по
археологическим источникам. А., 1976, стр. 137-156.
18. Маргулан А.Х., Акишев К., Оразбаев А.М. Памятники эпохи бронзы. В кн.
Древняя культура Центрального Казахстана. 1984, стр. 41-62.
19. Ибраева К. Казахский орнамент. Алматы, 1994, стр. 125.
І. Қазақ ұлттық ою-өрнектерінің генезисі және эволюциясы.
1.1. Қазақ ұлттық ою-өрнек өнерінің анықтамасы және атқаратын қызметі.
Бүгінгі таңда қолөнеріне қатысты өнертану, тарихи-этнаграфиялық,
педагогикалық зерттеулер мен сөздіктерде ою-өрнек, қазақ ою-өрнегі
ұғымына мынадай анықтамалар беріледі:
Ою-өрнек - (латынның ornament – әсемдеу, сәндеу деген сөзінен шыққан)
үйлесімділікпен бір қалыпқа түскен элементтерден тұратын нақыштар; әр түрлі
заттарды (құрал-сайман, қару-жарақ, киім т.б.) архитектуралық құрылыстарды,
пластикалық өнер шығармаларын (негізінен қолданбалы), .т.б. сәндеу үшін
қолданылады [1];
- үйлесімділік өнері (искусство ритма) [2];
- символдар байланысы (связка символов) [3];
- жеке өнер туындысы бола алмайды, ол қандай бұйымға салынуына байлынысты
алуан түрлі материалдардан әр түрлі техникалық тәсілдермен ғана іске
асатын нақыш [4];
- бейнелеу өнерінің өте ертеден келе жатқан түрі [5];
- геометриялық, өсімдік тектес немесе жан-жануарлар элементтерінен тұратын
өрнектер кескіндемелік, өсімдік, графикалық әсемдеу [6];
- қандай да бір заттарды, архитектуралық құрылыстарды әсемдеу үшін белгілі
бір тәртіппен үйлесімділікке құрылған элементтерден тұратын нақыштар [7];
...это многоцветное украшение какой-либо вещи элементами
стилизованного образа посредством криволинейных и геометрических фигур,
создаваемых по той или иной системе закономерности (симметрии, ритма и
т.д.) в сочетании представляющих определенный орнаментальный стиль или же
синтез разных стилей. – Белгілі заңдылық жүйесі негізінде анық бір ою-
өрнектердің стилін немесе әр түрлі стильдің қосындысын (синтез) көрсете
алатын, қандай да бір бұйымға ирек сызықты және геометриялық фигуралардың
көмегімен стильдік қалыпқа түскен элементтердің бейнесінен тұратын алуан
түрлі әшекейлер[8];
- геометриялық және бейнелеу элементтері жүйелі ырғақпен қайталанып
отыратын әрі үйлесімділікке құрылған өрнек, нақыштар [9];
- адамға қажетті тұрмыстық идеяларды шартты символикалық түрде (форма)
суреттейтін бейнелеу өнерінің айрықша бір түрі [10];
- қазақ ою-өрнегі – көркем бұйымдарды әшекейлеудің ең басты көркемдік
элементі [11];
- қазақтың ұлттық өрнегі – қазақ халқының мәдени жетістіктерінің негізгі
бөлігі және заңды жалғасы [12];
- Ою деген сөз бен өрнек деген сөздің мағынасы бір. Бұл сөздің ұғымында
бір нәрсені ойып, кесіп алып жасау, немесе екі затты оя кесіп қиюластырып
жасау, бір нәрсенің бетіне ойып бедер түсіру деген мағына жатады. Қазақ
көбінесе бір өрнекке салып қиып алған үлгіні, үлгіге салып кескен
сырмақтың қиығын, сондай-ақ барлық қошқар мүйіз өрнектерін де ою дейді.
Ал өрнек дегеніміз әр түрлі ою, бедер, бейненің күйдіріп, жалатып,
бояп, батырып, қалыптап істеген көркемдік түрлердің, әшекейлердің ортақ
атауы іспеттес. Сондықтан көбінесе ою-өрнек деп қосарланып айтыла
береді [13].
Айтылып өткен анықтамаларда Т. Соколова ою-өрнек өнері өз алдына жеке
өнер бола алмайды деп тапса, И. Ковалев керісінше ою-өрнек – бейнелеу
өнерінің бір түрі екенін дәлелдейді. Осылардың ішінде ою-өрнектің бір ғана
элементіне негізделген қысқа анықтамалар қатарында оның бірнеше
ерекшеліктерін қамтуға тырысатын күрделі ұғымдар да бар. Сондай-ақ олардың
арасында дәлелдемені қажет ететін түсіндірулер де кездеседі. Мәселен ою-
өрнектің бейнелеу мотивтеріне, жасалу тәсілдеріне қарай анықталған 6 –
анықтаманы алатын болсақ, анықтамада көрсетілген өнер тәсілдері
(кескіндемелік, мүсіндік, графикалық) ою-өрнек өнерінің басты тәсілі
еместігі өнертану ғылымынан аян. Бұлай анықтау қажет болғанда бірінші
кезекте тоқымалық, зергерлік, бедерлік т.б. әсемдеулердің айтылғаны жөн
болар еді. Ал Қазақ совет энциклопедиясында ою-өрнек – геометриялық және
бейнелеу элементтері жүйелі ырғақпен қайталанып отыратын әрі үстемділікке
құрылған өрнек, нақыштар делінген анықтамадағы геометриялық
элементтердің өзі ою-өрнек өнерінде бейнелеу элементтерінің құрамына
енетініне көңіл аударсақ, бұл түсініктің де анық еместігі көрінеді.
Сонымен әр автордың зерттеу нысанына орай көрсетілген ұғымдарда ою-
өрнектің құрылысы, қолдану мақсаты, бейнелеу тақырыптары, символдық
мағыналары, өзіне тән т.с.с. ерекщеліктері нақтыланады. Әрбір анықтама өз
бетінен дербес қызмет атқара алады. Дейтұрғанмен бұл анықтамалар қазақ
ұлттық ою-өрнек өнерінің атқаратын қызметінің ауқымын мазмұнды тұрғыда
толық қамтып көрсетеді деуге әсте болмайды.
Қазақ ұлттық ою-өрнектерінің атқаратын қызметі (функция) өте зор.
Солардың әрқайсысына жеке тоқталып өтсем.
1) Тұрмысқа қажетті заттар мен бұйымдарды әшекейлеу:
- киіз үй жасауларын (баулар, құрлар, киіздер, текеметтер, тұскиіздер,
сырмақтар, алашалар,дөдеге, кілемдер т.б.);
- тұрмыстық заттарын (сандықтар, жүкаяқтар, ыдыстар, асадалдар, ер-
тұрмандар, қоржын-қалталар, дастархандар т.б.);
- киім-кешектерін (сәукеле, тақиялар, қалпақтар, етіктер, мәсілер,
көйлектер, камзолдар, шапандар, кимешектер, шалбарлар т.б.);
- әйелдер әшекейлерін (білезіктер, жүзіктер, сырғалар, алқалар, белдіктер
т.б.).
2) Архитектуралық құрылыстарды әсемдеу:
- мазарларды (Қозы-көрпеш – Баян-сұлу, Бабаджа Қатын, Айша Бибі, Қарахан,
Домбауыл т.б.);
- мавзолейлерді (Арыстанбап, Қожа Ахмет Яссауи т.б.);
- үй құрылыстарын (Баба-ата, Тараз, Касрибас, Сығанақ, Құлан қалашықтары
т.б.);
- құлпытастарды (Қарағаш, Қамысбай т.б.);
- моншаларды (Отырар, Тараз т.б.).
3) Адам ойын бейнелі түрде жеткізу:
- ұзатылған қыздың ою-өрнек арқылы өз жағдайын ата-анасына хабарлауы;
- білезікке түсірілген ою-өрнек арқылы жігіттің қыз басының бос немесе бос
еместігін білуі;
- құдағи жүзікке бейнеленген ою-өрнектерден қыз анасының жігіт анасына
деген ризашылығын білдіруі;
- ұзатылған қыз жасауындағы өрнектерде әке-шешесі, ағайын-туғандарының
қызына тілеген арман-тілектерінің берілуі т.б.
4) Ертедегі халықтың дүниетанымдық көзқарасын білдіру:
- дүниенің пайда болуы, жаратылысы жөніндегі ой-пікірлері (от, су, ауа,
тау), оюдың төрт бітімді бұйымға салынуы төрт-мүйіз, шаршы ою т.б.;
- аспан әлеміне табынушылықты (космогониялық өрнектер);
- табиғат құбылыстарына сиынушылықты (өсімдік тектес, аң, құс тектес
өрнектер .т.б.).
5) Халықтың наным, сенімдерін көрсету:
- көз, тілден сақтану (тұмар, нәйзекі, найзаға үкі оюлары т.б.);
- қасиетті сандарды қадір тұту (жеті гүл, қырықмүйіз т.б.);
- киелі зат, бұйым, құбылыстарды қастерлеу (бауырсақ, ботакөз оюлары
т.б.).
6) Халықтың тұрмыс-тіршілігін бейнелеу:
- мал шаруашылығы (қошқар мүйіз, түйетабан т.б.);
- егін шаруашылығы (арпабас, бидайық т.б.);
- сауда-саттық (бұқар теру, кежім теру т.б.
7) Тек жақсылықтың нышанын білдіру:
- тоқтық, молшылықты (мүйіз оюлар т.б.);
- тыныштықты (көгершінөрнегі т.б.);
- достық, сыйластықты (басқа ұлт-өкілдерінің өрнегімен байланысты т.б.);
- еркіндікті (құсқанат, құстұмсық оюлары т.б.).
Ою-өрнектің осы аталған атқаратын қызметтерінен оның өмір қажеттігінен
туғанын байқауға болады.
Сонымен, қазақ ұлттық ою-өрнегі дегеніміз адам өміріне қажетті
заттарды, бұйымдарды, архитектуралық құрылыстарды сәндеуде, халықтың тыныс-
тіршілігін, қоршаған ораға көзқарасын, одан алған эмоционалдық-эстетикалық
әсерін және ой-арманын, тілек-мүддесін әсем талғаммен өзара үйлесімділікте
бейнелі жеткізуге ықпал ететін нақыштар.
І. Ою-өрнектерінің генезисі және эволюциясы.
1.2. Ою-өрнектерінің шығу тарихы және даму кезеңдері.
Ою-өрнек тарихы, халық тарихымен жасасып келе жатқан төл мұрамыз.
Халқымыздың ұлттық ою-өрнегі – кең даланы мекендеген көшпелі талай тайпалар
өнерінің әсерімен замандар бойы қалыптасып, белгілі бір жүйеге келген ою-
өрнек үлгілері.
Ою-өрнектің шығу тарихы жөнінде айтқанда ең алдымен ою-өрнек қалай
және қандай себептен пайда болды? – деген сауалға жауап іздеп көрейікші.
Бір ғалымдар, атап айтқанда, Л.Я. Штернберг: "ою-өрнектің алғашқы нұсқалары
діни сенімге байланысты пайда болды" десе, А.В. Филипов: "ою-өрнек" ырғақ
өнері мен нышандардың тұтасуынан туған дүние", – деп тұжырым жасайды.
Ежелден қалған ескерткіштерде бейнеленген ою-өрнектер белгілі бір ұғымды
білдіреді деген тұжырым ғылыми тұрғыдан дәлелденгенімен, олардың нышандық
мәні, атаулары, нұсқалары, ортақ ою-өрнек нақыштары санаулы ғана.
Ғалымдардың пайымдауынша, ою-өрнектің пайда болуының бірнеше себебі
бар. Адамзат ғасырлар бойы әсемдікке, сұлулыққа ұмтылған, сондықтан сол
сұлу нұсқаны тұрмыстық заттарды безендіру үшін пайдаланған. Ою-өрнек
өнерінде белгілі бір халыққа ғана тән негізгі көркемдік ерекшеліктер
сақталады, сондықтан ол халықтың бейнелеу, сұлулықты қабылдау мәдениетінің
жоғарлығымен, ұлттық қолтаңбамен тікелей сабақтасып жатады. Ғалымдар қайсы
бір халықтың өнеріне салиқалы баға беру кезінде жоғарыда аталған өлшемдерді
басшылыққа алады. Қай халықтың мәдениетіне байыптап көз салсақ та, сол
халықтың әсемдік талғамы мен танымына, эстетикалық ұстанымына сәйкес
белгілі бір өнер түрінің басым дамып отырғанына көз жеткіземіз. Осы
тұрғыдан алғанда, қазақ халқының тұрмыс-тіршілігінде ою-өрнек қатыспайтын
саласы жоқ деуге болады. Ою-өрнек элементтерін біз қазақтың үй жиһаздары
мен киімдерінен, зергерлік бұйымдарынан, ер-тұрман әбзелдері мен қару-
жарақтарынан да жиі кездестіреміз.
Бір кезде тасқа,ағашқа, сүйекке түсірлген ою-таңбалар келе-келе киізге,
алаша, кілем тағы басқа заттарға салынатын болған. Ол белгі-таңбалар арқылы
халық белгілі бір ұғым түсіндруді аңғарып, біліп отырған. Бұдан ою-өрнектің
белгілі таңбалары өмір қажеттігінен туғанын байқауға болады.
Ою атаулары - өткен заманның хабаршысы, шежіресі. Ол сақ-массагеттер,
қаңлы-үйсін, түркі қағанаты дәуірлерінен бастау алып, түрленіп, байып,
мазмұнданып қазіргі ұрпақа жеткен. Шетелдік ғалымдар қазақ ою-өрнегінің түп
тамырын басқа елдердің мәдениетінен іздестірді. Мысалы, Е.Шнейдер қазақ ою-
өрнегінің негізі Иран мәдениетінде жатыр деген ой айтады. Бұл ойға арқау
болған Иран жеріндегі қазба жұмыстары кезінде табылған қола темір
дәуірлеріндегі ежелгі ескерткіштердегі – керамика мен зергерлік
бұйымдардағы өрнектердің қазақ өрнектеріне ұқсастығы еді. Бұл жерде өте
алшақ жатқан тайпалар бір-бірімен үздіксіз байланыста болды деу шындыққа
жанаспайды, ал ою-өрнектері ұқсас. Бұл жағдайды былай түсіндіруге болар
еді. Өрнек табиғи заттардан (аң, құс, өсімдік т.б.) алынған, яғни табиғи
заттар ұқсас болғандықтан, өнер өрнегі де, оны түсіну де ұқсас болмақ.
Месопотомияның ежелгі мәдениеті – Хассун мәдениетінен жеткен құмыра,
тік үшбұрыш, ирек, нүкте, геометриялық бейнелермен безендірілген [14].
Мұндай өрнек нұсқаларын сақ-массагеттер де қолданған. Сол сияқты Халиф
мәдениеті кезіндегі құмыраға салынған өрнек үлгісі сақ-массагеттер
құмырасындағы оюлармен дәле-дәл келеді. Олар: сатылы түрде орналасқан тік
бұрыштар, крест, жіңішке, ірі тік жолақтар. Ал Иранның эниолит дәуірінде
безендіру ісінде жай және күрделі геометриялық ою-өрнектерді – ромб,
торкөз, түзу сызықтарды араластыра, аса бір талғаммен қолданған.
Иран қолөнер шеберлері де аңдарды, жан-жануарларды, құстар мен құрт-
құмырсқаның бейнесін шынай түрде бейнелеген, мұнда сақ-массагеттер
шеберлерінің қолтаңбасы байқалады.
Ирандықтар ыдыс-аяққа құс, аң, ешкі, өгіз, барыс, адам бейнесінің
суретін салған, сол сияқты адамдардың бір-бірімен қол ұстасып, шеңбер құрып
бейнеленген тұсы да кездеседі. Бұл көрініс ирандықтарда құмырада кездессе,
қазақтарда Тамғалы жартасында тас бетіне салынған. Екі туынды да ертедегі
адамдар өмірінен азды-көпті хабар береді. Сондай-ақ ирандықтар да мифтік
ұғымдағы адамгың, аңның жануарлардың нақышты нобай бейнелерін жасаған.
Қазақ пен иран ою-өрнегінің арасындағы тағы бір ұқсастық – құмыра
ыдыстардағы таутеке мүйізінің орам тәрізді өрнекпен берілуі. Ирандықтар да
қазақтар сияқты құмыраларға өрнектерді ағашпен сызып түсірген. Қола
дәуіріне жататын үнді ескерткіштеріндегі ою-өрнек үлгісі де негізінен
геометриялық фигуралар. Олар – ирек, торкөз, ірі түзу жолақтар, сынық
сызықтар мен жіңішке тік сызықтар және құрт-құмырсқалардың суреті.
Азиядағы археологиялық жұмыстар кезінде табылған ежелгі ескерткіштерді
саралай келіп, мынандай тұжырым жасауға болады: дүние жүзі халықтарының ою-
өрнек өнерінің арасында ұқсастық көп, демек бұл өрнек ұқсастығы өрнек
ретінде пайдаланылған табиғи заттардың, тіршілік иелерінің барлық халыққа
ортақ болуынан деп жоғарыда айтылған пікірді дәлелдейді. Сонымен қатар әр
түрлі халықтардың ою-өрнектерінде ұқсастықтармен қатар олардың өздеріне тән
ерекшеліктері де бар. Мәселен, Еуропа елдерінде сәулет өнерінде
геометриялық, өсімдік іспетті ою-өрнектер басым болса, түркі халықтарында
негізгі кәсібі малмен байланысты болғандықтан, ою-өрнектердің негізгі
белгілерін зооморфтық элементтер құрайды және қазақ ою-өнері басқа
халықтардан тайға таңба басқандай дара тұрады. Енді осы қазақтың әсем ою-
өрнегінің даму тарихына тоқталсам.
Қазақ халқының ою-өрнегінің генезисі сонау тас дәуірінен бастау алады.
Өйткені, соңғы палеолит дәуірінің ескерткіштерінен-ақ жануарлардың толық
бейнесінің қатарында алғаш рет онша айқын емес, бірақ символдық мағынасы
біздің заманымызға дейінгі адамның ойлауын көрсете алатын әртүрлі
белгілерді байқауға болады [15].
Шу, Іле бойынан бастап, сонау көкпен тілдескен Тянь-Шань тауларына
дейінгі алқапты зерттеп шыққан Қазақстан археологтарының еңбегі арқасында
ғана қазақ халқының бұдан мыңдаған жылдар бұрын өмір сүрген ата-бабалар
өнері жөнінде тарихи деректерге ие болып отырмыз. Сол кезде, адамдар жер
бетінде топ-топ болып жүрген шақта, қыл қалам мен бояу дегеннің не екенін
білмейтін уақыттың өзінде ерте заманның өкілдері өз өнерінің ізі жоғалып
кетпесін деп, оны тас бетіне қашап салған екен. Онда, әдетте, адам өзі
күнде көріп жүрген аңдарды, ай мүйізді тау текелерді, т.б. бейнелеген еді
[16].
Неолит дәуірінде өнердің негізгі түрі керамика жасау болды. Үңгір
тұрғындары керамикалық ыдыстарды қолмен жапсырып жасау әдісін игерді және
оларға негізінен геометриялық өрнектер салды. Олар көбінесе ыдыстардың
жоғарғы жартысына тісті қалыппен сызықшалар, ойықтар, мүсіндер түріндегі
өрнектерді түсірген [17].
Қола дәуіріндегі Қазақстан территориясында тұрған тайпалар еңбек
құралдарын, қарулар, сәндік заттар, тұрмыстық бұйымдар жасауда құю, қақтау,
қысып өрнектеу, жону, тегістеп жылтырату техникасын жақсы меңгерді,
заттарға өрнек сала білді [18].
Міне сол кезеңдегі бұйымдарда бейнеленген белгі-таңбалардың ХVІІ-ХІХ
ғасырлардағы қазақ халқының қолөнерінде кездесетін ою-өрнектерге өте ұқсас
екендігі Ә.Марғұланның, Қ.Ақышевтің, М.Мұқановтың, К.Ибраеваның т.б.
ғалымдардың еңбектерінде жеткілікті дәрежеде дәлелденген.
Мысалы, Саңғыру қорымынан қазып алынған қыш ыдыстарда бейнеленген крест
бейнелі дөңгелектер қазақтардың киіздеріне салынатын өрнектерді еске
түсіреді. Қарқаралы алқабының Шортанды бұлақ қонысынан табылған айшық
түймелер, жылқының сүйегінен ойып жасалған ромб, үшбұрыш тәрізді өрнектер
де қазақ халқының кейінгі дамыған қолөнер туындыларында жиі қолданылады
[19].
Тағы бір мысал, б.э.д. І мың жылдықта Кубандарыдағы Алтын асар
қалашығындағы Үлкен үйден табылған ыдыстардан қошқар мүйізге ұқсас ою-
өрнектерді көруге болады [20].
Қошқармүйіз (қосымша №1, 2)– қазақ халқының ең байырғы оюларының
бірі, қазір де қолөнер шығармаларының барлық түріне салынады. Осы оюдың
кезінде Андронов мәдениеті ескерткіштерінде бейнеленгендігі жөнінде
Қ.Ақышев: Қазіргі қазақтар мен андроновтық тайпалар арасын үш мың жылдан
астам уақыт шымылдығы бөліп тұр. Орталық Қазақстанның үлкенді-кішілі Нұра,
Талды, Шерубай өзендерінің жағалауларынан андроновтық тайпалардың мекен-
тұрақтары табылды. Мекен-тұрақтардан табылған заттардың ішіндегі көзге
түсер көріктісі де, көңіл бөлер мәндісі де, сәнді өрнектелген қыш
құмыралар. Қыш ыдыс өрнектерін талдасақ, көз алдымызға қазақтардың ою, сызу
өрнектерінің нақыштары келеді. Мысалы, қошқармүйіз өрнегінің сарынын
ертедегі андроновтықтар өрнегінен көреміз. Егер андроновтықтар бұл өрнекпен
ыдыс-аяқ бетін әшекейлесе, қазақтар әртүрлі бұйымдарды безендірген.
Қошқармүйіз өрнегімен негізінен кілем, түскиіз, текеметтер, сандықтар,
ағаш төсектер өрнектелген. Әшекей-өрнек өнерінің осындай бір мәнерінің өзі
де араларын мыңдаған жылдар бөліп тұрған халықтардың мәдениеттерін
байланыстыратын ортақ белгілерін айқын көрсетеді - дейді [21].
Сондай-ақ, Пазырық қорғанынан табылған, б.з.б. ІІ мың жылдықта
жасалынған кілемдер, түскиіздер (қосымша №3), құмыралар, ат әбзелдері,
әшекей заттардағы ою-өрнек үлгілері көп жайдан хабар береді. 1949 жылы сол
қорғаннан табылған кішкене кілемшеде өсімдіктер, қанатын жайған сұңқар
бейнесі, бұғылар, атқа мініп бара жатқан аңшылар бейнеленген. Аңшылардың,
аңдардың бейнелері ежелгі Вавилон, Ассирия, Мидия және Парсы елдерінің
кілемін еске түсіреді [22]. Мұны Андронов мәдениетінде қалыптасқан ою-өрнек
өнерінің жалғасы деп білуге болады.
Қола дәуірінде керамикадан ыдыстар жасау кең етек алды. Құмыраға тең
бүйірлі шимақталған үшбұрыш, сынық сызықтар, меандр, ойық үшбұрыштар немесе
ыдыстың мойнынан бүйіріне қарай кеннелюр түріндегі ою-өрнек салу қола
дәуірінде кең тараған (қосымша №4).
Әдетте, өрнектер үш қатарға - ыдыстың мойнына, бүйірінің жоғарғы
бөлігіне және түбіне жақын жерге салынған. Ыдыстың жоғарғы жағына тік
бұрышты немесе тең қабырғалы үшбұрыштар, ромбалар, сынық сызықтар салынады.
Өрнектердің екінші қатары үш бұрышты фестондардан, меандралардан, қатарлас
кеннелюрлерден құралады. Түпкі қатар ұшы жоғары қаратылған үш бұрыштармен
әсемделген. Қарапайым құты тәрізді ыдыстарда күрделі меандрлар немесе
фестонды суреттер салынбаған [23].
Алдыңғы қола дәуірінде (б.з.б. ХVІІ-ХVІ ғ.ғ.) бүйірі тік немесе біраз
шығыңқы, мойны ішке қарай иілген, түбі жайпақ ыдыстар басым болды.
Ыдыстардың сыртына шаршы, тік бұрышты орақ тәрізді тырнақпен салынған
өрнектер басым болды. Ыдыстағы өрнектер тек сәндік үшін ғана жасалған жоқ,
оның ішіндегіні көз тию, дуалау сияқты амалдардан қорғайтын магиялық
сипаты да болды. Ол сондай-ақ байлықтың, ыдыстың іші толып тұруының символы
еді [24]. Орта қола дәуіріне (б.з.б. ХV-ХІІІ ғ.ғ.) тән құмыралардың түбі
жайпақ келеді, ыдыстардың мойны мен бүйірін ойық өрнек бөліп тұрады. Бұл
дәуірдегі ең көп кездесетін геометриялық өрнектер – үш бұрыш, меандр, сызық
т.б. Ыдыстардың сурет үш бөлігіне, мойнына, ортасынан жоғарырақ бөлігіне,
түбіне жақын жерге салынды.Соңғы қола дәуірін ені дөңгелек, бүйірі азды-
көпті шығыңқы құмыралар сипаттайды. Олардың ернеуіне қиғаш, қисық ойық,
шаршы, меруерт түріндегі сурет салынды [25].
Бір қызықты жайт, андроновтықтар ыдыстарын ажарландырып тұрған өрнектер
жүздеген жылдар бойы сақталды, оның жекелеген элементтерін қазақ қолданбалы
өнерінің ою-өрнектерінен көруге болады.
Ою-өрнек мәдениеті жөнінде жазба деректер қалмағандықтан, бұл өнердің
даму тарихын археологиялық қазба жұмыстары нәтежиесінде табылған өнер
туындыларын – зергерлік бұйымдарды, темірден, былғарыдан және ағаштан
жасалған заттарды саралап, бір жүйеге келтіру арқылы ғана қорытынды жасауға
болады. Қола, темір дәуірінен қалған қолөнер ескерткіштерінің көпшіліктері
зираттар мен қорғандарда жүргізген археологиялық қазба жұмыстары кезінде
табылған жәдігерлер.
Ежелгі адамдар адам өлгеннен кейін де басқа дүниеде өмірін жалғастырады
деп сенген. Сондықтан өлген адамды жерлеген кезде тірі кезінде қолданған
ыдыс-аяқ, құмыра т.б. заттарды мәйітпен қабірге салған. Қазба жұмыстары
кезінде бейіттерден құмыра, зергерлік бұйымдар көптеп кездесетіні содан.
Орталық Қазақстандағы Беғазы зиратынан табылған керамикада үшбұрыш, ромб,
сынық бұрыштар және үшбұрыштардан тізбектеліп шетоюлар бейнеленсе, ал
Орталық Қазақстаннан табылған Дәндібай керамикасында да геометриялық
өрнектердің көптеген үлгілерін байқауға болады. Ол төртқұлақ өрнегіне
ұқсас крест. Крест көне оюлардың бірі болып саналады. Ғылыми болжам
бойынша, ежелгі адамдар екі таяқты бірінің үстіне бірін крест сияқты етіп
қойып, оларды үйкеген, содан от жаққан. Ал Үнді мен Тибетте крест қасиетті
таңба болып саналады, бұл таңба дүниенің төрт бөлігін тұспалдайды. Крест
таңбасының қазақ ою-өрнегіндегі баламасы төртқұлақ өрнегі. Төртқұлақ
өрнегінде оның төрт ұшы түрлі зооморфтық, өсімдік тәріздес элементтермен
бейнеленеді. Крест өрнегінің төрт ұшында шеңбер жасап орналасқан
төртқұлақ өрнегін сақтар аумағының негізгі бөлігін мекендеген үйсін,
қаңлы тайпаларының қолөнерінде кездестіреміз.
Неолит және қола дәуірінен бізге белгілі ұлу өрнегі қоғам таптық
құрылысқа бөліне бастаған кезде пайда болған деген болжам бар.
Талдықорғаннан 1960 жылдары Х.Арғынбаев тапқан қазанды ұлу ою-өрнегі
бейнеленген. Бұл өрнектің элементі көптеген тайпалардың нышан таңбасы
ретінде бейнеленіп келген. Ал ол Орта ғасырларда сәулет өнерінде кең
қолданыла бастады. Қожа Ахмет Яссауи кесенесінде, Батыс Қазақстандағы
(ХVІІІ-ХІХ ғ.ғ.) құлпытастарда көп бейнеленеді. Қола дәуірінде шеберлер
көбінесе тұрмыс-тіршілікте қолданатын заттарға космогониялы, геометриялық
және жан-жануарлар мен аңдардың, құстардың реалдық және мифтік суретін
бейнелеген. Ал саз балшықтан жасаған құмыраларды геометриялық ою-
өрнектермен әрлеген.
Ою-өрнек өнерінің белгілі бір халыққа ғана тән тума ерекшеліктері сол
халықтың бейнелеу, әсемдікті қабылдау мәдениетінің басты белгілерімен,
ұлттық қолтаңбамен тікелей сабақтасып жатады. Қазақ қолөнерінің ертеректе
пайда болғанын Досбай тауларында бейнеленген суреттер, Ұлытаудан табылған
керамика ыдыстары дәлел бола алады. Көне дәуірде өмір сүрген адамдардың
тұрмыстық кәсіптерінің бірі – саятшылық болғаны мәлім, оның сан түрлі
көріністерін Қаратау жақпарларына салынған суреттерден көруге болады. Ол
жартаста арқар, барыс және т.б. хайуанаттарды қолға үйрету көріністері,
сондай-ақ түйенің, ешкінің бейнелері, жаяу адамдар мен қолына садақ ұстаған
аңшылардың суреттері салынған.
Кеңес дәуірінің ғалымы С.И.Руденконың пайымдауынша, шебердің зооморфтық
стильде жасаған қолөнер туындысында, яғни мүсінінде аңның, жануардың
кішірейтілген басын бейнелеу көп кездеседі дей келіп, қола дәуірінің
шеберлері: бейнесі салынып отырған нәрсеге немесе жануарға тән белгілерді
мейлінше дәл беруге тырысты, - деп көрсетті [26].
Сонымен қошқармүйіз ою-өрнегі және көптеген геометриялық, соның ішінде
үшбұрыш, ромб, сынық сызықтар, меандр, кеннелюр түріндегі оюлардың қола
дәуірінде-ақ пайда болғанын жоғарыдағы мысалдардан, дәлелдерден байқаймыз.
Бұдан әрі ою-өрнек өнері қазақтардың арғы тегі болып саналатын көшпелі
сақ, тайпаларының өнерінде дами түсті. Бұған Есік қорғанынан табылған
Алтын киімді адам, көне дәуірдегі Жетісу сақтарының өмірі мен тұрмысын
танытатын, сақ жұрты көсемінің киімдері мен сән-салтанат бұйымдарында
бейнеленген нақыштар және тағы да басқа археологиялық қазба жұмыстары
кезінде сақ қорғандарынан табылған заттардағы әр түрлі ою-өрнектер мысал
бола алады.
2500 жылдан астам уақыт бұрын қазіргі Қазақстанның, Қырғызстанның
территорияларында және Түркмен мен Өзбекстанның жартысын ала көп санды
көшпелі скифтік тайпалар: сақтар, массагеттер, исседондар, аримаспалар,
агрепейлер және т.б. қоныстанды. Бұл тайпалар алғашқы қауымдық құрылыс
жағдайында өмір сүрсе де өздерінің тұрмыстық заттарын өсімдік тектес және
геометриялық және зооморфтық ою-өрнектермен шебер безендірді. Бұны кеңестік
ғалымдар тапқан керамикадағы, киіздердегі, терілердегі және т.б.
материалдардағы ою-өрнектер дәлелдейді (қосымша №5).
Сақ тайпалары (массагет, яксарт, дай немесе даха, фарат, исседон, асси
немесе аримаспылар, сармат, каспий және т.б.) туралы құнды таихи деректер
ежелгі заманғы грек және парсы тарихшылардың қолжазбаларында кездеседі.
Ежелгі ғалымдар Геродот, Ктезия, Страбондардың айтуы бойынша сақтардың
барлық киімдері – киізден тігілген шошақ төбелі бас киімдері, шекпендері,
теріден жасалған жұмсақ аяқ киімдері және басқа да заттары ою-өрнектермен
өрнектелген. Геродоттың жазуы бойынша, сақтар найзаларының, садақтарының
ұшын, қылыштарын, бас киімдері мен жалпақ белбеулерін алтын мен мыстан
жасаған және оларға өрнектер салған.
Қазба жұмыстары кезінде сақ қорғандарынан алтыннан, қоладан, ағаштан,
теріден ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе:
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І. Ою-өрнектің генезисі және
эволюциясы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.1. Анықтамасы және атқаратын
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.2. Шығу тарихы және даму
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
1.3. Қалыптасуы мен дамуына әсер еткен
факторлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
1.4. Мазмұндық ерекшеліктері мен жіктелімі
(классификациясы) ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .39
ІІ. Қазақ ою-өрнектерінің негізгі түрлері және олардың символдық
мағыналары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
2.1. Қазақтың зооморфтық ою-өрнектері және олардың символдық
мағыналары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
2.2. Қазақтың геометриялық және өсімдік тектес ою-өрнектері және олардың
символдық
мағыналары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..64
2.3. Қазақтың космогониялық ою-өрнектері және олардың символдық
мағыналары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..76
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 78
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..81
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ халқының ұлттық ою-өрнектері – ұлттық
мәдениетіміздің ең байырғы мәдени мұраларының бірі. Қазақ ою-өрнектерінің
өзіне тән шығу және даму тарихы, сондай-ақ терең мазмұны мен бай тәжірибесі
бар. Қазақ ұлттық ою-өрнектерінің өн бойында халықтың дүниетанымы, түйсік-
талғамы, арман-мүддесі көрініс тапқан.
Ою-өрнек ғасырдан-ғасырға, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан ата-
бабамыздан мирас болып қалған шын мәніндегі халық ескерткіштерінің ең
қомақты бөлігі. Халқымызда жазу болмағанда ою-өрнек болды. Сол ою-өрнек
арқылы халқымыз өз тыныс-тіршілігін, мәдениетін, өнерін, мәдени
құндылықтарын, жоғары деңгейде дамыған тұрмыстық қажеттіліктерді ұрпақтан-
ұрпаққа жеткізіп, дамытып отырды.
Қай халықтың болса да рухани әлемі ең алдымен, оның дәстүрлі өнерінен
көрінетіні мәлім. Қазақ халқының тұрмыс-тіршілігі құз-шыңдары кең-байтақ
даласымен жалғасып жатқандықтан болар, дүниеге көзқарасы, оны қабылдап,
ұғыну қабілеті ассоциациялық ой-өрісі тұрғысында еркін өсіп-даму арқылы
үнемі қозғалыста, көркемдік тұтастықтағы өнер үлгісі болып қалыптасты.
Қазақ ою-өрнек өнері халықпен бірге жасасып, оның рухани және
материалдық игілігіне айналып келген. Оюлар халқымыздың тарихи дамуында
және көркемдік белесінде белгілі дәрежеде мәдени үлесі бар ұлттық асыл
қазынаның бірі және халықтың мәдени мұрасы.
Ою бізге өзіндік ерекшелігін жоғалтпай жетті. Оның негізін табиғат пен
қоршаған ортаны жіті бақылаудан туған белгі символдар, әшекейлі әуендер
құрайтыны тегін емес. Ою-өрнек ғасырлар бойы үздіксіз дамып, халық
шеберлерінің ой елегінен өтіп, арман-мүддесімен ұштасып, сұрыпталды.
Ою-өрнекті көзбен көріп қана әсерленбей, оның атауларының мазмұнын,
шығу тарихын, даму кезеңдерін білудің, тұспалды ойын, символдық мағынасын
түсінудің маңызы зор. Себебі ою-өрнек өнері бір елдің тілімен жазылған
мәдени шежіре. Сондықтан да менің дипломдық жұмысым қазақ халқының мәдени
асыл қазынасы болған және халқымыздың ұлттық келбетін айқындап бейнелейтін
осы өнер түріне арналады.
Халықтың биік мұраты мен асыл арманы, бейбіт өмірді аңсаған асқақ
үміті, қуанышы мен шаттығы, ел мен ер басына түскен қиындықтары қазақ ою-
өрнегінің басты тақырыбы. Ою-өрнек қазақ халқының мәдени шежіресі ғана
емес, бейнелеу өнерінде сезімді сергітетін, эстетикалық тәлімі мол өнер
саласы. Ою-өрнек тілімен бейнеленген көріністерде уақыт, заман тынысы
сезіледі. Шеберлер қолөнердегі құнды дүниелерді оюмен бейнелей отырып,
заман тынысын өрнек тілімен халыққа жеткізіп отырған.
Ою-өрнек өнері қазақ халқының мәдениетіне тән өте ертеден келе жатқан
халықтық мұра және қазақ халықының өз тұрмыс-салтына орай өзіндік
қайталанбас қолтаңбасы бар екені белгілі. Сондықтан да ою-өрнекті зерттеу
барысында қазақ елінің тұрмысы мен шаруашылығын, ұлттық ерекшелігін
анықтауға мүмкіндік туады.
Өнертанушы В.Чепелев Қазақтар тек ою-өрнектер әлемінде өмір сүретін
секілді [1] дегеніндей, қазақ халқының рухани және әлеуметтік өмірінде
маңызды роль атқаратын бұл өнер түрін зерттеудегі басты мақсатым – осы ою-
өрнектің генезисін, эволюциясын, символикалық мағынасын, мән-маңызын,
тарихи дамуын жан-жақты саралау, зерттеу.
Осы мақсатқа жету үшін мен алдыма мынандай міндеттер қойдым:
- қазақ ұлттық ою-өрнектерінің өзіндік ерекшеліктерін ашып көрсету;
-қазақ оюларының дамуына әсер еткен факторларды айқындау;
-оюлардың символдық мән-мағынасын ашу;
Зерттелу деңгейі.
Қазақ халқының ою-өрнек өнерін жан-жақты зерттеуге ғалымдар мен өнер
танушылар, тарихшылар мен этнографтар ат салысты. Ал еуропа, орыс
өнертанушы ғалымдары бұл туындыларды ХІХ ғасырға дейін зерттеп, көп ғылыми
еңбектер қалдырды.
Қазан төңкерісіне дейін қазақ халқының қолөнерін, оның ішінде ою-
өрнекті негізінде Батыс Еуропа, орыс ғалымдары зерттеп келді, әрі ол арнайы
сала болып зерттелген жоқ. Орта Азия халықтарының этнографиясы, тарихы,
өнері бойынша жазылған кейбір еңбектерде қазақ өрнектері жайлы да біршама
пікірлер айтылған. Бұл еңбектер қатарында Н.И. Городсковтың,
А.Бобринскийдің, А.А. Боголюбовтың, А.Фелькерзамның зерттеулерін жатқызуға
болады.
А.Фелькерзам қазақ текеметтеріндегі ою-өрнекті зерттеді. Ол Старые
ковры Средней Азии атты еңбектің авторы. А.Фелькерзам 20 шақты текемет ою-
өрнектерін сипаттады, алайда оның жазбаларында бұл өрнектердің атаулары
қатты бұрмаланған.
Қазақтың көркемдік бұйымдарын жинауда Г.П. Потаниннің еңбегі зор. Ол ою-
өрнектердің нұсқаларын жинап оны атақты өнер тарихшысы В.В. Стасовқа және
сондай-ақ Омск мен Томскінің мұражайларына жіберді [2].
Қазан төңкерісінен кейін қазақтың ою-өрнек өнері өз алдына дәстүрлі
өнердің бір саласы ретінде зерттеле бастады. Төл өнерімізді зерттеуге
В.Вансалов, А.Хедона, саяхатшы Дженкинсон, Р.Карутц, С.Дудин, В.Радлов,
В.Бартольд, Е.Шнейдер, М.В. Рындин т.б. сол сияқты көптеген орыс және
Еуропа ғалымдары мен жиһанкездері елеулі үлес қосты. Олар қазақтың ою-
өрнектерін ғылыми тұрғыдан талдап, шығу тегіне сипаттама беруге
тырысқанымен, олардың жасаған тұжырымының бәрі де қазақ ою-өрнектерінің
ішкі ұлттық табиғатын, мазмұнын аша алмаған еді. Бұл орайда қазақ ою-
өрнегін зерттеген алғашқы қазақ ғалымы Т.Бәсенов былай дейді: Қазақ ою-
өрнегін зерттеуде әр уақыттың, әр саланың ғалымдары көп еңбек етті. Бірақ
бұл зерттеушілер халық ою-өрнегінің жұмбақ тілін жете түсіне, шынайы сырына
үңіле алмады. Олар өз ойларын халқымыздың өнер кілтін ашатын тума тілде
емес, буржуазиялық жат тілде, өзге халыққа деген астамшылық көзқараспен
саралады. Өнерін зерттеп отырған халықтың тілі мен зерттеушінің ойы мен
тілінің үндестік таппауы көптеген бұрмалаушылықтарға, тіпті елеулі
ағаттықтарға әкеліп соқтырды [3]. Көптеген зерттеушілер кеңестік кезеңге
дейін Қазақстанның халықтық өнерін, атап айтқанда, ою-өрнектерін зерттеуге
экзотика немесе құрып бара жатқан мәдени мұра ретінде қарады. Мұның
астарында жалпы алғанда, дамудың сарқылмас қайнарларын түсінбеу жатқан еді.
ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында бірнеше жылдар бойы қазақ
халқының өнерін зерттеген ірі ғалым, өнертанушының бірі С.М. Дудин. Ол үш
мекеме құрамында: Көркемсурет Академиясы, Ғылым Академиясы, Орта және Шығыс
Азия бойынша зерттеу Комитетінде жұмыс істеді. Сондай-ақ ол 1894 жылы В.В.
Бартольдтың экспедициясы құрамында болған уақытта Сырдария мен Талас, Шу
мен барлық Жетісу өңірі қазақтарының қолданбалы өнерін, сонымен қатар
қырғыздар мен өзбектердің де қолөнерін кеңінен зерттеуге мүмкіндік алды.
Көркемсурет Академиясының президенті атына жазған өтінішінде С.М.Дудин:
Орта Азияға шыққан сапарда жолшыбай осы елді мекендейтін халықтың ою-
өрнегі бойынша көлемді материал жинадым, деп жазады. С.М.Дудин – Орат Азия
халықтары бойынша ең ірі өнер тарихшысы мен теоретиктерінің бірі. 1901 жылы
Зодчий журналында оның Резьба по дереву у киргизов деген еңбегі басылып
шықты. Ал 1905 жылы ағашқа безендірілген өрнектер мен көркем суреттерге
байланысты еңбектері жарияланды [4]. Революциядан кейін С.М. Дудин қазақ
халқының өрнегі туралы көп жылғы зерттеуінің нәтежиесі болған – Казахский
орнамент атты теориялық жұмысын жариялады. Ол қазақ халқының ою-
өрнектеріне арналған тұңғыш зерттеу болып табылады. Мұнда автор қазақ
шеберлерінің талғамының жоғарылығын бағалап, қазақ ою-өрнектеріне тән
кейбір ерекшеліктерді саралайды.
Ал сол кезеңде қазақ ою-өрнектері бойынша жарық көрген тағы бір ірі
еңбек – Е.Р. Шнейдердің Казахская орнаментика атты зерттеуі. Е.Р. Шнейдер
қазақ ою-өрнектері жөнінде біршама дұрыс пікірлер айта отырып, мынадай
жаңсақ қорытындыға жол беріп алған: Қазақ ою-өрнектері қазақ халқының
өнеріне жатпайды, ол Иран мәдениетінің бір саласы болып табылады. [5].
Яғни қазақ ою-өрнегінің негізі Иран өнерінен шықты деген тұжырымын қазақтың
геометриялық оюлары Иран халқында дәстүрге айналған ағаш және құс салу
мотивінен шыққан деп дәлелдемек болады. Е.Р. Шнейдердің бұл қате ұғымын
қазақ ою-өрнегін зерттеушілер Т.К. Бәсенов, В.Чепелев, М.С. Мұқанов және
т.б. қатты сынға алып, қазақтың ұлттық өнерінің төркіні – ою-өрнегі екенін
дәлелдейді: Қазақтың ең көп тараған өнерінің бірі – ою-өрнек өнері [6].
Сондай-ақ бұл тұста В.Чепелевтің Об искусстве казахского народа,
Б.Веймарнның Искусство Средней Азии, В.Мошкованың Ковры народов Средней
Азии атты еңбектерінде де қазақ ою-өрнектері біршама тереңірек сөз болады.
Өнертанушы В.М. Чепелев Об искусстве казахского народа атты мақаланың
авторы. В.М. Чепелев бойынша қазақ халқы өнерінің қайнар көзі скиф-ғұндық,
әсіресе алтайлық өнер ортасы болып табылады. Оның пікірінше, қазақ халқы
көркемдік өнер мәдениетін Қазақстан территориясында көптеген ескерткіштер
қалдырған өздерінің ата-бабаларынан мирас етіп алды. В.М.Чепелев ертедегі
қазақ орнаменттерін, соның ішінде киіз бұйымдардағы ою-өрнектерді, Ноин Ұлы
мен Пазырық қорғандарынан табылған киіз кілемдер мен маталардағы ежелгі ою-
өрнектерді қарастырды.
В.М. Чепелевті, әсіресе, түсті киіздер мен тоқыма кілемдердегі ою-
өрнектер қызықтырды. Ол тоқыма кілемдердің бірнеше түрін, олардың ішіндегі
қоңыр, қоңыр қызғылт түсті жануарлардың суреті салынған сегіз бұрышты
оюларды бөліп көрсетті. Бұндай түстегі кілем 1936 жылы болған қазақ өнері
көрмесінің он күндігінде таныстырылды [7].
Сырмақ тәрізді мозаикалық үлгідегі киіз төсеніш кілемдер мен қабырғаға
ілетін түскиіз, кілемдердегі ою-өрнектерді Б.В. Веймарн мен И.М. Сысоев
зерттеді. Кейін олардың зерттеулерін қазақстандық ғалымдар Э.Масанов,
Х.Арғынбаев, И.Захарова, Р.Ходжаев және т.б. жалғастырды [8].
Ою-өрнекті жан-жақты зерделеген белгілі суретші М.В.Рындиннің Фрунзе
қаласында Киргизский орнамент атты альбомы басылып шықты. Ол қырғыз
оюларының шығу тарихына қырғыз қолөнер шеберлерінен естігендерін негіз
етті. Суретші ою-өрнек түрлерін қазақтікі немесе қырғыздікі деп бөлмей,
айтылған деректердің бәрін өз қолжазбасына түсіріп, оның бәрін қырғыз
оюларының нұсқасы деп қарастырған. Оның еңбегінен қазақ ою-өрнектерінің
атауларын көптеп кездестіруге болады [9]. Олар – мүйіз, жартыай,
текемүйіз, бұғы, арқармүйіз, жылқы қартасы, итқұйрық,
қарғатырнақ, жыланбас, гүл, бүркіт, көбелек, айгүл,
қызғалдақ, жүзім, омыртқа, айбалта, шынжыр, қабырғы, моншақ,
бадам ою-өрнектері. Қазан төңкерісіне дейін қырғыз және қазақ халықтарын
қырғыз деп атағаны белгілі. Демек, М.В. Рындиннің ғылыми еңбегін екі
халыққа ортақ дүние деп қарауымыз қажет. Түркі халықтары ою-өрнектерінен,
мәдени құндылықтарынан олардың арасында көптеген ұқсастық бар екеніне көз
жеткізуге болады. Көрші халықтардың нұсқалары бір-біріне етене жақын ал
саны жағынан қазақ оюлары басым, оның үстіне қазақ ою элементтері дара
түрінде қолданыла береді.
Е.А. Клодт Омск мұражайының тапсырмасымен 1927, 1930, 1934, 1935 жылдар
аралығында Солтүстік, Батыс Қазақстан аудандарында болған экспедиция
кезінде қазақ оюларының көптеген түрлерін көшіріп алды. Әрине, Е.А. Клодт
қазақ оюларының атауын, мағынасын, шығу тегін т.б. зерттеген жоқ. Дегенмен,
қазақ өнерін үйренуде құнды еңбек қалдырды. Мұны біз 1939 жылы Казахский
орнамент деген атпен шыққан альбомнан байқаймыз. Осы альбом толықтырылып
жоғарыда аталған атпен 1958 жылы Қазақ мемлекеттік баспасынан қайта шықты.
Жалпы қазақ халқының қолөнері 50-60-жылдардан бастап қазақстандық
ғалымдардың арнаулы зерттеу нысанасына айналды. Бұған 1957-1958 жылдарды
шыққан қазақ ою-өрнегін алғаш зерттеген ғалымдардың бірі Т.К. Бәсеновтің
Казахский народный орнамент атты еңбегін жатқызуға болады.
Академик Ә.Марғұлан мұражайлардағы көнеден қалған экспонаттарды жинап,
альбом етіп шығарса, Т.К. Бәсенов негізінен ел арасынан жиналған қолөнер
туындыларын альбом етіп шығарды. Сондай-ақ ол оюлардың даму тарихын
зерделеп, өсімдік тектес ою-өрнектердің жаңа үлгілерін сызды. Оның
пайымдауынша, ою элементтері аса көп емес, сол бірнеше мүйіз элементтерін
түрлендіріп, оюлардың шексіз түрлерін жасауға болады.
Қазақтың ұлттық ою-өрнектерінің түпкі негізін іздестіру ісінде
Т.К.Бәсеновтің Орнамент Казахстана в архитектуре деген кітабы көптеген
құнды материалдарға толы. Кітапта халық ою-өрнек өнерінің шығуы, оның
қандай ұғымда туып, қалай дамығандығы, ерте кездегі қауымдардың
мекендестігі, кәсібі мен әдет-ғұрпы жайында өте толық айтылған. Автор ою-
өрнек элементтерінің даму тарихын көрсете келіп, оларды түр-түрге
ажыратады. Т.Бәсеновтің осы кітабында архитектуралық өрнектер де
көрсетілген. Т.Бәсеновтің еңбектерінде қазақтың архитектуралық ою-өрнектері
алғаш рет зерттеледі, қазақ ою-өрнектерінің шығу тегі, дамуы,
классификациясы және қолданылуы жөнінде құнды пікірлер айтылады. Ғалымның
тұжырымы орыс, Еуропа ғалымдарының зерттеулеріне үлкен соққы болды, яғни
қазақ халқында бұрында сәулет өнері, бейнелеу және кескіндеме өнері болған
жоқ деген қате тұжырымдарын теріске шығарады.
Қолөнер дәстүрлерін қамқорлықпен сақтап, дамытуға Кеңес өкіметі тұсында
да мән берілгенін айта кету керек. Оған СССР Министрлер Советінің 1966,
1968, 1975, 1986 жылдары халықтың көркемөнер кәсібін дамыту мәселесіне
арналған қаулылары, сондай-ақ республикамызда 1975 жылдың 25-наурызында
қабылданған Қазақ ССР-інде халық көркем қолөнерін одан әрі өркендету
шаралары туралы қаулы дәлел.
Аталған қаулыларда дәстүрлі қолөнерлерді әрі қарай дамытудың жолдары
көрсетіліп, сирек кездесетін көркем шығармалар жасау жайына тоқтала келіп,
жергілікті жерлерде халықтың қолөнері кәсіпорындарын тиянақтылықпен
ұйымдастырудың мінсіз жүйесі жасалмағаны, көп ретте халықтың қолөнеріндегі
негізгі тұлға ретінде суретшілердің, халық шеберлерінің шығармашылық
мұқтаждарына тиісінше көңіл бөлінбегені, алғашқы туындаған өнеріміз ретінде
қолөнерді ғылыми тұрғыда зерттеудің қажеттілігі айтылады.
Сөз жоқ, бұл қаулы-қарарлардың, қай-қайсысы да халықтың дәстүрлі өнер
түрлерінің бүгінгі күн талғамына қарай дамытылуына, ел ішіндегі бағалы
қолөнер нұсқаларының жинақталуына және зерттелуіне игі ықпал етті. Мұның
айғағы ретінде сол шаралардан кейін Қазақстанда ашылған тамаша мұражайлар
мен көрмелерді, сондай-ақ қолөнер түрлерін тарих, этнография тұрғысынан
сипаттайтын Ә.Тәжімұратов, М.Мұқанов, Ө.Жәнібеков, Ә.Марғұлан, С.Қасиманов,
Х.Арғынбаевтардың монографиялық еңбектерін, Қ.Мұқановтың құрастырған
кітабын атауға болады [10].
Тарих ғылымдарының докторы Х.Арғынбаев өз еңбегінде қазақ халқы
қолөнерінің қызықты да маңызды салалары: ағаш, металл, тас өңдеу мен тері,
мүйіз, сүйек ұқсату шеберлігінің туып, қалыптасу мәселелерін жан-жақты
баяндаған [11].
Ә.Тәжімұратовтың Шебердің қолы ортақ атты еңбегінде ұлттық
қолөнеріміздің киіз басу, кілем тоқу, ши тоқу, ағаш өңдеу, ер қосу,
зергерлік өнері түрлері және киіз үй, оның жасау-жиһаздары туралы бұрын-
соңды жазылған еңбектерге шолу жасалынып, экспедиция кезінде жиналған
мәліметтермен толықтырылып, қолөнеріне қатысты атауларға ден қойылады. Оның
ішінде әсіресе, ою-өрнектің қолөнерінде, тұрмыста алатын орны жөніндегі
пікірлері қазақ халқының әдет-ғұрпымен байланыстырыла әңгімеленіп, оның
бүгінгі таңда қолданылу жағдайы, сондай-ақ ою-өрнектердің даму тарихы мен
сиволдық мағыналары жайында сөз етіледі [12].
Академик Ә.Марғұлан қазақ халқының қолөнерінің бірнеше түрлерін
археология, этнография тұрғысынан зерделеп, өте құнды мағлұматтар береді.
Ою-өрнек өнеріне де аса мән беріп Пазырық қорғанынан табылған қолөнер
бұйымдарында бейнеленген ежелгі ою-өрнек нұсқаларын ғылыми тұрғыда
саралайды [13].
Қазақ ою-өрнектерінің тарихи түп-тамыры, эстетикалық мән-маңызы,
символикасы, қолданылуы мен бейнеленуі, жасалу әдіс-тәсілдері,
классификациясы жөнінде Ә.Марғұланнан басқа М.Мұқановтың Казахская юрта
[14], Ө.Жәнібековтің Культура казахского ремесла [15] және т.б. да
ғалымдардың еңбектерінде бағалы пікірлер айтылған.
Сондай-ақ С.Қасиманов қазақ ұлттық қолөнерінің кейбір түрлерінің
өзіндік ерекшеліктерін баяндау барысында ою-өрнектерге ерекше көңіл бөліп,
оның 200-ге жуық түрін атап, бірқатар ою-өрнек атауларына кеңінен тоқталады
және елуге жуық оюдың мазмұнын ашып береді. Сондай-ақ қазақтың ою-өрнек
үлігілерін мазмұнына, мағынасына қарай топтап жіктейді. Ішінара қайсыбір ою-
өрнектерге байланысты аңыз, әңгімелер т.с.с. құнды мағлұматтар береді.
Қ.Ақышев [16], М.Қадырбаев [17], А.Оразбаев [18] т.б. еңбектерінде
ертедегі Қазақстан жерін мекендеген тайпалардың археологиялық қазбалардан
табылған ежелгі мәдени ескерткіштеріндегі ою-өрнек үлгілері тарихи тұрғыда
сипатталады.
Қазақстан тәуелсіздігіне қол жеткізгеннен кейінгі уақытта ұлттық
мәдениет пен өнерді қайта өркендету барысында байырғы мәдени мұраларды
жинақтап, зерделеу негізінде дамыта түсу қолға алынды. Осы кезеңде жарық
көрген еңбектер қатарына С.Ж. Асанованың, Ұ.М. Әбдіғапбарованың,
Қ.Ибраеваның, М.Өмірбекованың кітаптары жатады. Сондай-ақ қазақ ою-
өрнектерінің эстетикалық мән-маңызын философиялық тұрғыдан зерделеген
Б.Байжігітовтің, Ж.Әлібековтың зерттеулерін жатқызуға болады.
90-жылдарда жарық көрген Қ.Ибраеваның монографиялық еңбегі қазақ
халқының ою-өрнек өнеріне арналған өнертану саласы тұрғысынан жан-жақты сөз
етілген арнайы тұңғыш еңбек болып табылады. Мұнда автор қазақ ұлттық ою-
өрнектерінің шығу тегі, дамуына, ою-өрнек жүйесінің қалыптасуына, мазмұнына
талдау жасаған [19].
М.Өмірбекованың қазақ халқының ою-өрнектеріне арнаған энциклопедиясында
қазақ ою-өрнектерінің тарихи дамуы, теориясы, типологиясы жөнінде жақсы
мәліметтер береді.
Қорыта айтқанда, жоғарыда аталған еңбектер мен әдебиеттерде ұлттық
қолөнер түрлеріне қатысты қазақ ұлттық ою-өрнектерінің туып-қалыптасуы,
даму, мазмұны, кейбір ерекшеліктері, қолданылуы, жасалу техникасы және
тәрбиелік мүмкіндіктері ашылған.
Қазіргі кезде ел арасында бейнелеу өнерінің ең негізгісі болып
табылатын ою атаулары мен үлгісі ұмыт бола бастады, жоғарыда аталған
ғалымдардың еңбектерінің маңызы дәстүрімізді жаңаша жаңғыртуда арта түспек.
Сол сияқты қандай бағытта жазса да орыс, Еуропа ғалымдарының қазақ ою-
өрнегіне байланысты зерттеулері мен тұжырымдарын зерделеп, ою-өрнек
өнерінің көнеден келе жатқан қолдану аясын анықтауға болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Диплом кіріспеден, екі тараудан (алты
бөлімнен), қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан
тұрады. Көлемі 78бет.
Бірінші тарауда қазақтың ұлттық ою-өрнектерінің мазмұнын ашатын, тарихи
дамуын көрсететін мынандай мәселелерге тоқталып өтемін:
- қазақ жерінде алғашқы ою-өрнектердің пайда бола бастауы: неолит дәуірінде
керамикалық ыдыстарда геометриялық оюлардың (сызықша, дөңгелек т.б.)
бейнеленуін; сақ, ғұн, үйсін тайпалары қолөнерінде зооморфтық өрнектердің
өркендеуін; түрік қағанаты дәуірінде архитектуралық өрнектердің басым
болуын; қарлұқ, қимақ, қыпшақ тайпаларының қолөнерінде ою-өрнек
түрлерінің дами түсуі; қазақ хандығы және одан кейінгі кезеңдердегі ою-
өрнектерінің дами түсуі.
- қазақ ұлттық ою-өрнектерінің дамуына әсер еткен негізгі үш факторлары: а)
әлеуметтік-экономикалық. ә) табиғат. б) халықтың рухани өмірі.
- қазақ ұлттық ою-өрнектерінің табиғи сипатын ашатын мазмұндық
ерекшеліктері:
-мағыналық ерекшеліктері;
-бояу түстеріне байланысты ерекшеліктері;
-құрылымдық жүйесіне байланысты ерекшеліктері;
-басқа халықтардың өрнектерімен байланысты ерекшеліктері;
-өрнектеу әдістеріне байланысты ерекшеліктері.
- бүгінгі күнге дейін жасалған қазақ ою-өрнектерінің классификациясына
шолу: мотивтеріне қарай, аталу мағынасына қарай жіктелуін көрсету.
Екінші тарау қазақ ою-өрнектерінің түрлеріне және олардың символдық
мағыналарына арналған. Бұл тарауда қарастырылатын мәселелер: аң стилі және
оның стильденген зооморфты оюға айналуы; зооморфты, космогониялық,
геометриялық және өсімдік тектес ою-өрнектердің смволдық мән-мағыналары.
Кіріспеге сілтеме:
1. Марғұлан А.Х. Казахское народное прикладное искусство. Т.1. Алма-Ата,
1986, стр.241.
2. Там же. Стр.23.
3. Өмірбекова М.Ш. Қазақтың ою-өрнектері: энциклопедия. Алматы, 2005. 23 б.
4. Марғұлан А.Х. Казахское народное прикладное искусство. Т.1. Алма-Ата,
1986, cтр.23.
5. Шнейдер Е. Казахская орнаментика. Ан. Казахи Л., 1927, стр. 125.
6. Басенов Т.К. Прикладное искусство Казахстана. Алматы, 1958, стр.12.
7. Марғұлан А.Х. Казахское народное прикладное искусство. Т.1. Алма-Ата,
1986, cтр.23.
8. Там же. Стр.23
9. Рындин М.В. Киргизский орнамент. Фрунзе: 1959. стр. 31-38.
10. Әбдіғапбарова Ұ.М. Қазақтың ұлттық ою-өрнектері. Алматы: Өнер 1999,
13б.
11. Арғынбаев Х. Қазақ халқының қолөнері. Алматы: өнер 1987, 12б.
12. Тәжімұратов Ә. Шебердің қолы ортақ. Алматы-1977, 96б.
13. Марғұлан А.Х. Казахское народное прикладное искусство. Т.1. Алма-Ата,
1986, cтр. 34-37.
14. Муканов М.С. Казахская юрта. Алма-Ата: Қайнар 1981, 223б.
15. Джанибеков У.Д. Культура казахского ремесла Алма-Ата, 1982, 243б.
16. Ақышев К. Ертедегі ескерткіштер елесі. Алматы, 1976, 213б.
17. Кадырбаев М.К., Курманкулов Ж.К. Захоронения воинов Савроматского
времени на левобережье р.Илек. В кн.: Прошлое Казахстана по
археологическим источникам. А., 1976, стр. 137-156.
18. Маргулан А.Х., Акишев К., Оразбаев А.М. Памятники эпохи бронзы. В кн.
Древняя культура Центрального Казахстана. 1984, стр. 41-62.
19. Ибраева К. Казахский орнамент. Алматы, 1994, стр. 125.
І. Қазақ ұлттық ою-өрнектерінің генезисі және эволюциясы.
1.1. Қазақ ұлттық ою-өрнек өнерінің анықтамасы және атқаратын қызметі.
Бүгінгі таңда қолөнеріне қатысты өнертану, тарихи-этнаграфиялық,
педагогикалық зерттеулер мен сөздіктерде ою-өрнек, қазақ ою-өрнегі
ұғымына мынадай анықтамалар беріледі:
Ою-өрнек - (латынның ornament – әсемдеу, сәндеу деген сөзінен шыққан)
үйлесімділікпен бір қалыпқа түскен элементтерден тұратын нақыштар; әр түрлі
заттарды (құрал-сайман, қару-жарақ, киім т.б.) архитектуралық құрылыстарды,
пластикалық өнер шығармаларын (негізінен қолданбалы), .т.б. сәндеу үшін
қолданылады [1];
- үйлесімділік өнері (искусство ритма) [2];
- символдар байланысы (связка символов) [3];
- жеке өнер туындысы бола алмайды, ол қандай бұйымға салынуына байлынысты
алуан түрлі материалдардан әр түрлі техникалық тәсілдермен ғана іске
асатын нақыш [4];
- бейнелеу өнерінің өте ертеден келе жатқан түрі [5];
- геометриялық, өсімдік тектес немесе жан-жануарлар элементтерінен тұратын
өрнектер кескіндемелік, өсімдік, графикалық әсемдеу [6];
- қандай да бір заттарды, архитектуралық құрылыстарды әсемдеу үшін белгілі
бір тәртіппен үйлесімділікке құрылған элементтерден тұратын нақыштар [7];
...это многоцветное украшение какой-либо вещи элементами
стилизованного образа посредством криволинейных и геометрических фигур,
создаваемых по той или иной системе закономерности (симметрии, ритма и
т.д.) в сочетании представляющих определенный орнаментальный стиль или же
синтез разных стилей. – Белгілі заңдылық жүйесі негізінде анық бір ою-
өрнектердің стилін немесе әр түрлі стильдің қосындысын (синтез) көрсете
алатын, қандай да бір бұйымға ирек сызықты және геометриялық фигуралардың
көмегімен стильдік қалыпқа түскен элементтердің бейнесінен тұратын алуан
түрлі әшекейлер[8];
- геометриялық және бейнелеу элементтері жүйелі ырғақпен қайталанып
отыратын әрі үйлесімділікке құрылған өрнек, нақыштар [9];
- адамға қажетті тұрмыстық идеяларды шартты символикалық түрде (форма)
суреттейтін бейнелеу өнерінің айрықша бір түрі [10];
- қазақ ою-өрнегі – көркем бұйымдарды әшекейлеудің ең басты көркемдік
элементі [11];
- қазақтың ұлттық өрнегі – қазақ халқының мәдени жетістіктерінің негізгі
бөлігі және заңды жалғасы [12];
- Ою деген сөз бен өрнек деген сөздің мағынасы бір. Бұл сөздің ұғымында
бір нәрсені ойып, кесіп алып жасау, немесе екі затты оя кесіп қиюластырып
жасау, бір нәрсенің бетіне ойып бедер түсіру деген мағына жатады. Қазақ
көбінесе бір өрнекке салып қиып алған үлгіні, үлгіге салып кескен
сырмақтың қиығын, сондай-ақ барлық қошқар мүйіз өрнектерін де ою дейді.
Ал өрнек дегеніміз әр түрлі ою, бедер, бейненің күйдіріп, жалатып,
бояп, батырып, қалыптап істеген көркемдік түрлердің, әшекейлердің ортақ
атауы іспеттес. Сондықтан көбінесе ою-өрнек деп қосарланып айтыла
береді [13].
Айтылып өткен анықтамаларда Т. Соколова ою-өрнек өнері өз алдына жеке
өнер бола алмайды деп тапса, И. Ковалев керісінше ою-өрнек – бейнелеу
өнерінің бір түрі екенін дәлелдейді. Осылардың ішінде ою-өрнектің бір ғана
элементіне негізделген қысқа анықтамалар қатарында оның бірнеше
ерекшеліктерін қамтуға тырысатын күрделі ұғымдар да бар. Сондай-ақ олардың
арасында дәлелдемені қажет ететін түсіндірулер де кездеседі. Мәселен ою-
өрнектің бейнелеу мотивтеріне, жасалу тәсілдеріне қарай анықталған 6 –
анықтаманы алатын болсақ, анықтамада көрсетілген өнер тәсілдері
(кескіндемелік, мүсіндік, графикалық) ою-өрнек өнерінің басты тәсілі
еместігі өнертану ғылымынан аян. Бұлай анықтау қажет болғанда бірінші
кезекте тоқымалық, зергерлік, бедерлік т.б. әсемдеулердің айтылғаны жөн
болар еді. Ал Қазақ совет энциклопедиясында ою-өрнек – геометриялық және
бейнелеу элементтері жүйелі ырғақпен қайталанып отыратын әрі үстемділікке
құрылған өрнек, нақыштар делінген анықтамадағы геометриялық
элементтердің өзі ою-өрнек өнерінде бейнелеу элементтерінің құрамына
енетініне көңіл аударсақ, бұл түсініктің де анық еместігі көрінеді.
Сонымен әр автордың зерттеу нысанына орай көрсетілген ұғымдарда ою-
өрнектің құрылысы, қолдану мақсаты, бейнелеу тақырыптары, символдық
мағыналары, өзіне тән т.с.с. ерекщеліктері нақтыланады. Әрбір анықтама өз
бетінен дербес қызмет атқара алады. Дейтұрғанмен бұл анықтамалар қазақ
ұлттық ою-өрнек өнерінің атқаратын қызметінің ауқымын мазмұнды тұрғыда
толық қамтып көрсетеді деуге әсте болмайды.
Қазақ ұлттық ою-өрнектерінің атқаратын қызметі (функция) өте зор.
Солардың әрқайсысына жеке тоқталып өтсем.
1) Тұрмысқа қажетті заттар мен бұйымдарды әшекейлеу:
- киіз үй жасауларын (баулар, құрлар, киіздер, текеметтер, тұскиіздер,
сырмақтар, алашалар,дөдеге, кілемдер т.б.);
- тұрмыстық заттарын (сандықтар, жүкаяқтар, ыдыстар, асадалдар, ер-
тұрмандар, қоржын-қалталар, дастархандар т.б.);
- киім-кешектерін (сәукеле, тақиялар, қалпақтар, етіктер, мәсілер,
көйлектер, камзолдар, шапандар, кимешектер, шалбарлар т.б.);
- әйелдер әшекейлерін (білезіктер, жүзіктер, сырғалар, алқалар, белдіктер
т.б.).
2) Архитектуралық құрылыстарды әсемдеу:
- мазарларды (Қозы-көрпеш – Баян-сұлу, Бабаджа Қатын, Айша Бибі, Қарахан,
Домбауыл т.б.);
- мавзолейлерді (Арыстанбап, Қожа Ахмет Яссауи т.б.);
- үй құрылыстарын (Баба-ата, Тараз, Касрибас, Сығанақ, Құлан қалашықтары
т.б.);
- құлпытастарды (Қарағаш, Қамысбай т.б.);
- моншаларды (Отырар, Тараз т.б.).
3) Адам ойын бейнелі түрде жеткізу:
- ұзатылған қыздың ою-өрнек арқылы өз жағдайын ата-анасына хабарлауы;
- білезікке түсірілген ою-өрнек арқылы жігіттің қыз басының бос немесе бос
еместігін білуі;
- құдағи жүзікке бейнеленген ою-өрнектерден қыз анасының жігіт анасына
деген ризашылығын білдіруі;
- ұзатылған қыз жасауындағы өрнектерде әке-шешесі, ағайын-туғандарының
қызына тілеген арман-тілектерінің берілуі т.б.
4) Ертедегі халықтың дүниетанымдық көзқарасын білдіру:
- дүниенің пайда болуы, жаратылысы жөніндегі ой-пікірлері (от, су, ауа,
тау), оюдың төрт бітімді бұйымға салынуы төрт-мүйіз, шаршы ою т.б.;
- аспан әлеміне табынушылықты (космогониялық өрнектер);
- табиғат құбылыстарына сиынушылықты (өсімдік тектес, аң, құс тектес
өрнектер .т.б.).
5) Халықтың наным, сенімдерін көрсету:
- көз, тілден сақтану (тұмар, нәйзекі, найзаға үкі оюлары т.б.);
- қасиетті сандарды қадір тұту (жеті гүл, қырықмүйіз т.б.);
- киелі зат, бұйым, құбылыстарды қастерлеу (бауырсақ, ботакөз оюлары
т.б.).
6) Халықтың тұрмыс-тіршілігін бейнелеу:
- мал шаруашылығы (қошқар мүйіз, түйетабан т.б.);
- егін шаруашылығы (арпабас, бидайық т.б.);
- сауда-саттық (бұқар теру, кежім теру т.б.
7) Тек жақсылықтың нышанын білдіру:
- тоқтық, молшылықты (мүйіз оюлар т.б.);
- тыныштықты (көгершінөрнегі т.б.);
- достық, сыйластықты (басқа ұлт-өкілдерінің өрнегімен байланысты т.б.);
- еркіндікті (құсқанат, құстұмсық оюлары т.б.).
Ою-өрнектің осы аталған атқаратын қызметтерінен оның өмір қажеттігінен
туғанын байқауға болады.
Сонымен, қазақ ұлттық ою-өрнегі дегеніміз адам өміріне қажетті
заттарды, бұйымдарды, архитектуралық құрылыстарды сәндеуде, халықтың тыныс-
тіршілігін, қоршаған ораға көзқарасын, одан алған эмоционалдық-эстетикалық
әсерін және ой-арманын, тілек-мүддесін әсем талғаммен өзара үйлесімділікте
бейнелі жеткізуге ықпал ететін нақыштар.
І. Ою-өрнектерінің генезисі және эволюциясы.
1.2. Ою-өрнектерінің шығу тарихы және даму кезеңдері.
Ою-өрнек тарихы, халық тарихымен жасасып келе жатқан төл мұрамыз.
Халқымыздың ұлттық ою-өрнегі – кең даланы мекендеген көшпелі талай тайпалар
өнерінің әсерімен замандар бойы қалыптасып, белгілі бір жүйеге келген ою-
өрнек үлгілері.
Ою-өрнектің шығу тарихы жөнінде айтқанда ең алдымен ою-өрнек қалай
және қандай себептен пайда болды? – деген сауалға жауап іздеп көрейікші.
Бір ғалымдар, атап айтқанда, Л.Я. Штернберг: "ою-өрнектің алғашқы нұсқалары
діни сенімге байланысты пайда болды" десе, А.В. Филипов: "ою-өрнек" ырғақ
өнері мен нышандардың тұтасуынан туған дүние", – деп тұжырым жасайды.
Ежелден қалған ескерткіштерде бейнеленген ою-өрнектер белгілі бір ұғымды
білдіреді деген тұжырым ғылыми тұрғыдан дәлелденгенімен, олардың нышандық
мәні, атаулары, нұсқалары, ортақ ою-өрнек нақыштары санаулы ғана.
Ғалымдардың пайымдауынша, ою-өрнектің пайда болуының бірнеше себебі
бар. Адамзат ғасырлар бойы әсемдікке, сұлулыққа ұмтылған, сондықтан сол
сұлу нұсқаны тұрмыстық заттарды безендіру үшін пайдаланған. Ою-өрнек
өнерінде белгілі бір халыққа ғана тән негізгі көркемдік ерекшеліктер
сақталады, сондықтан ол халықтың бейнелеу, сұлулықты қабылдау мәдениетінің
жоғарлығымен, ұлттық қолтаңбамен тікелей сабақтасып жатады. Ғалымдар қайсы
бір халықтың өнеріне салиқалы баға беру кезінде жоғарыда аталған өлшемдерді
басшылыққа алады. Қай халықтың мәдениетіне байыптап көз салсақ та, сол
халықтың әсемдік талғамы мен танымына, эстетикалық ұстанымына сәйкес
белгілі бір өнер түрінің басым дамып отырғанына көз жеткіземіз. Осы
тұрғыдан алғанда, қазақ халқының тұрмыс-тіршілігінде ою-өрнек қатыспайтын
саласы жоқ деуге болады. Ою-өрнек элементтерін біз қазақтың үй жиһаздары
мен киімдерінен, зергерлік бұйымдарынан, ер-тұрман әбзелдері мен қару-
жарақтарынан да жиі кездестіреміз.
Бір кезде тасқа,ағашқа, сүйекке түсірлген ою-таңбалар келе-келе киізге,
алаша, кілем тағы басқа заттарға салынатын болған. Ол белгі-таңбалар арқылы
халық белгілі бір ұғым түсіндруді аңғарып, біліп отырған. Бұдан ою-өрнектің
белгілі таңбалары өмір қажеттігінен туғанын байқауға болады.
Ою атаулары - өткен заманның хабаршысы, шежіресі. Ол сақ-массагеттер,
қаңлы-үйсін, түркі қағанаты дәуірлерінен бастау алып, түрленіп, байып,
мазмұнданып қазіргі ұрпақа жеткен. Шетелдік ғалымдар қазақ ою-өрнегінің түп
тамырын басқа елдердің мәдениетінен іздестірді. Мысалы, Е.Шнейдер қазақ ою-
өрнегінің негізі Иран мәдениетінде жатыр деген ой айтады. Бұл ойға арқау
болған Иран жеріндегі қазба жұмыстары кезінде табылған қола темір
дәуірлеріндегі ежелгі ескерткіштердегі – керамика мен зергерлік
бұйымдардағы өрнектердің қазақ өрнектеріне ұқсастығы еді. Бұл жерде өте
алшақ жатқан тайпалар бір-бірімен үздіксіз байланыста болды деу шындыққа
жанаспайды, ал ою-өрнектері ұқсас. Бұл жағдайды былай түсіндіруге болар
еді. Өрнек табиғи заттардан (аң, құс, өсімдік т.б.) алынған, яғни табиғи
заттар ұқсас болғандықтан, өнер өрнегі де, оны түсіну де ұқсас болмақ.
Месопотомияның ежелгі мәдениеті – Хассун мәдениетінен жеткен құмыра,
тік үшбұрыш, ирек, нүкте, геометриялық бейнелермен безендірілген [14].
Мұндай өрнек нұсқаларын сақ-массагеттер де қолданған. Сол сияқты Халиф
мәдениеті кезіндегі құмыраға салынған өрнек үлгісі сақ-массагеттер
құмырасындағы оюлармен дәле-дәл келеді. Олар: сатылы түрде орналасқан тік
бұрыштар, крест, жіңішке, ірі тік жолақтар. Ал Иранның эниолит дәуірінде
безендіру ісінде жай және күрделі геометриялық ою-өрнектерді – ромб,
торкөз, түзу сызықтарды араластыра, аса бір талғаммен қолданған.
Иран қолөнер шеберлері де аңдарды, жан-жануарларды, құстар мен құрт-
құмырсқаның бейнесін шынай түрде бейнелеген, мұнда сақ-массагеттер
шеберлерінің қолтаңбасы байқалады.
Ирандықтар ыдыс-аяққа құс, аң, ешкі, өгіз, барыс, адам бейнесінің
суретін салған, сол сияқты адамдардың бір-бірімен қол ұстасып, шеңбер құрып
бейнеленген тұсы да кездеседі. Бұл көрініс ирандықтарда құмырада кездессе,
қазақтарда Тамғалы жартасында тас бетіне салынған. Екі туынды да ертедегі
адамдар өмірінен азды-көпті хабар береді. Сондай-ақ ирандықтар да мифтік
ұғымдағы адамгың, аңның жануарлардың нақышты нобай бейнелерін жасаған.
Қазақ пен иран ою-өрнегінің арасындағы тағы бір ұқсастық – құмыра
ыдыстардағы таутеке мүйізінің орам тәрізді өрнекпен берілуі. Ирандықтар да
қазақтар сияқты құмыраларға өрнектерді ағашпен сызып түсірген. Қола
дәуіріне жататын үнді ескерткіштеріндегі ою-өрнек үлгісі де негізінен
геометриялық фигуралар. Олар – ирек, торкөз, ірі түзу жолақтар, сынық
сызықтар мен жіңішке тік сызықтар және құрт-құмырсқалардың суреті.
Азиядағы археологиялық жұмыстар кезінде табылған ежелгі ескерткіштерді
саралай келіп, мынандай тұжырым жасауға болады: дүние жүзі халықтарының ою-
өрнек өнерінің арасында ұқсастық көп, демек бұл өрнек ұқсастығы өрнек
ретінде пайдаланылған табиғи заттардың, тіршілік иелерінің барлық халыққа
ортақ болуынан деп жоғарыда айтылған пікірді дәлелдейді. Сонымен қатар әр
түрлі халықтардың ою-өрнектерінде ұқсастықтармен қатар олардың өздеріне тән
ерекшеліктері де бар. Мәселен, Еуропа елдерінде сәулет өнерінде
геометриялық, өсімдік іспетті ою-өрнектер басым болса, түркі халықтарында
негізгі кәсібі малмен байланысты болғандықтан, ою-өрнектердің негізгі
белгілерін зооморфтық элементтер құрайды және қазақ ою-өнері басқа
халықтардан тайға таңба басқандай дара тұрады. Енді осы қазақтың әсем ою-
өрнегінің даму тарихына тоқталсам.
Қазақ халқының ою-өрнегінің генезисі сонау тас дәуірінен бастау алады.
Өйткені, соңғы палеолит дәуірінің ескерткіштерінен-ақ жануарлардың толық
бейнесінің қатарында алғаш рет онша айқын емес, бірақ символдық мағынасы
біздің заманымызға дейінгі адамның ойлауын көрсете алатын әртүрлі
белгілерді байқауға болады [15].
Шу, Іле бойынан бастап, сонау көкпен тілдескен Тянь-Шань тауларына
дейінгі алқапты зерттеп шыққан Қазақстан археологтарының еңбегі арқасында
ғана қазақ халқының бұдан мыңдаған жылдар бұрын өмір сүрген ата-бабалар
өнері жөнінде тарихи деректерге ие болып отырмыз. Сол кезде, адамдар жер
бетінде топ-топ болып жүрген шақта, қыл қалам мен бояу дегеннің не екенін
білмейтін уақыттың өзінде ерте заманның өкілдері өз өнерінің ізі жоғалып
кетпесін деп, оны тас бетіне қашап салған екен. Онда, әдетте, адам өзі
күнде көріп жүрген аңдарды, ай мүйізді тау текелерді, т.б. бейнелеген еді
[16].
Неолит дәуірінде өнердің негізгі түрі керамика жасау болды. Үңгір
тұрғындары керамикалық ыдыстарды қолмен жапсырып жасау әдісін игерді және
оларға негізінен геометриялық өрнектер салды. Олар көбінесе ыдыстардың
жоғарғы жартысына тісті қалыппен сызықшалар, ойықтар, мүсіндер түріндегі
өрнектерді түсірген [17].
Қола дәуіріндегі Қазақстан территориясында тұрған тайпалар еңбек
құралдарын, қарулар, сәндік заттар, тұрмыстық бұйымдар жасауда құю, қақтау,
қысып өрнектеу, жону, тегістеп жылтырату техникасын жақсы меңгерді,
заттарға өрнек сала білді [18].
Міне сол кезеңдегі бұйымдарда бейнеленген белгі-таңбалардың ХVІІ-ХІХ
ғасырлардағы қазақ халқының қолөнерінде кездесетін ою-өрнектерге өте ұқсас
екендігі Ә.Марғұланның, Қ.Ақышевтің, М.Мұқановтың, К.Ибраеваның т.б.
ғалымдардың еңбектерінде жеткілікті дәрежеде дәлелденген.
Мысалы, Саңғыру қорымынан қазып алынған қыш ыдыстарда бейнеленген крест
бейнелі дөңгелектер қазақтардың киіздеріне салынатын өрнектерді еске
түсіреді. Қарқаралы алқабының Шортанды бұлақ қонысынан табылған айшық
түймелер, жылқының сүйегінен ойып жасалған ромб, үшбұрыш тәрізді өрнектер
де қазақ халқының кейінгі дамыған қолөнер туындыларында жиі қолданылады
[19].
Тағы бір мысал, б.э.д. І мың жылдықта Кубандарыдағы Алтын асар
қалашығындағы Үлкен үйден табылған ыдыстардан қошқар мүйізге ұқсас ою-
өрнектерді көруге болады [20].
Қошқармүйіз (қосымша №1, 2)– қазақ халқының ең байырғы оюларының
бірі, қазір де қолөнер шығармаларының барлық түріне салынады. Осы оюдың
кезінде Андронов мәдениеті ескерткіштерінде бейнеленгендігі жөнінде
Қ.Ақышев: Қазіргі қазақтар мен андроновтық тайпалар арасын үш мың жылдан
астам уақыт шымылдығы бөліп тұр. Орталық Қазақстанның үлкенді-кішілі Нұра,
Талды, Шерубай өзендерінің жағалауларынан андроновтық тайпалардың мекен-
тұрақтары табылды. Мекен-тұрақтардан табылған заттардың ішіндегі көзге
түсер көріктісі де, көңіл бөлер мәндісі де, сәнді өрнектелген қыш
құмыралар. Қыш ыдыс өрнектерін талдасақ, көз алдымызға қазақтардың ою, сызу
өрнектерінің нақыштары келеді. Мысалы, қошқармүйіз өрнегінің сарынын
ертедегі андроновтықтар өрнегінен көреміз. Егер андроновтықтар бұл өрнекпен
ыдыс-аяқ бетін әшекейлесе, қазақтар әртүрлі бұйымдарды безендірген.
Қошқармүйіз өрнегімен негізінен кілем, түскиіз, текеметтер, сандықтар,
ағаш төсектер өрнектелген. Әшекей-өрнек өнерінің осындай бір мәнерінің өзі
де араларын мыңдаған жылдар бөліп тұрған халықтардың мәдениеттерін
байланыстыратын ортақ белгілерін айқын көрсетеді - дейді [21].
Сондай-ақ, Пазырық қорғанынан табылған, б.з.б. ІІ мың жылдықта
жасалынған кілемдер, түскиіздер (қосымша №3), құмыралар, ат әбзелдері,
әшекей заттардағы ою-өрнек үлгілері көп жайдан хабар береді. 1949 жылы сол
қорғаннан табылған кішкене кілемшеде өсімдіктер, қанатын жайған сұңқар
бейнесі, бұғылар, атқа мініп бара жатқан аңшылар бейнеленген. Аңшылардың,
аңдардың бейнелері ежелгі Вавилон, Ассирия, Мидия және Парсы елдерінің
кілемін еске түсіреді [22]. Мұны Андронов мәдениетінде қалыптасқан ою-өрнек
өнерінің жалғасы деп білуге болады.
Қола дәуірінде керамикадан ыдыстар жасау кең етек алды. Құмыраға тең
бүйірлі шимақталған үшбұрыш, сынық сызықтар, меандр, ойық үшбұрыштар немесе
ыдыстың мойнынан бүйіріне қарай кеннелюр түріндегі ою-өрнек салу қола
дәуірінде кең тараған (қосымша №4).
Әдетте, өрнектер үш қатарға - ыдыстың мойнына, бүйірінің жоғарғы
бөлігіне және түбіне жақын жерге салынған. Ыдыстың жоғарғы жағына тік
бұрышты немесе тең қабырғалы үшбұрыштар, ромбалар, сынық сызықтар салынады.
Өрнектердің екінші қатары үш бұрышты фестондардан, меандралардан, қатарлас
кеннелюрлерден құралады. Түпкі қатар ұшы жоғары қаратылған үш бұрыштармен
әсемделген. Қарапайым құты тәрізді ыдыстарда күрделі меандрлар немесе
фестонды суреттер салынбаған [23].
Алдыңғы қола дәуірінде (б.з.б. ХVІІ-ХVІ ғ.ғ.) бүйірі тік немесе біраз
шығыңқы, мойны ішке қарай иілген, түбі жайпақ ыдыстар басым болды.
Ыдыстардың сыртына шаршы, тік бұрышты орақ тәрізді тырнақпен салынған
өрнектер басым болды. Ыдыстағы өрнектер тек сәндік үшін ғана жасалған жоқ,
оның ішіндегіні көз тию, дуалау сияқты амалдардан қорғайтын магиялық
сипаты да болды. Ол сондай-ақ байлықтың, ыдыстың іші толып тұруының символы
еді [24]. Орта қола дәуіріне (б.з.б. ХV-ХІІІ ғ.ғ.) тән құмыралардың түбі
жайпақ келеді, ыдыстардың мойны мен бүйірін ойық өрнек бөліп тұрады. Бұл
дәуірдегі ең көп кездесетін геометриялық өрнектер – үш бұрыш, меандр, сызық
т.б. Ыдыстардың сурет үш бөлігіне, мойнына, ортасынан жоғарырақ бөлігіне,
түбіне жақын жерге салынды.Соңғы қола дәуірін ені дөңгелек, бүйірі азды-
көпті шығыңқы құмыралар сипаттайды. Олардың ернеуіне қиғаш, қисық ойық,
шаршы, меруерт түріндегі сурет салынды [25].
Бір қызықты жайт, андроновтықтар ыдыстарын ажарландырып тұрған өрнектер
жүздеген жылдар бойы сақталды, оның жекелеген элементтерін қазақ қолданбалы
өнерінің ою-өрнектерінен көруге болады.
Ою-өрнек мәдениеті жөнінде жазба деректер қалмағандықтан, бұл өнердің
даму тарихын археологиялық қазба жұмыстары нәтежиесінде табылған өнер
туындыларын – зергерлік бұйымдарды, темірден, былғарыдан және ағаштан
жасалған заттарды саралап, бір жүйеге келтіру арқылы ғана қорытынды жасауға
болады. Қола, темір дәуірінен қалған қолөнер ескерткіштерінің көпшіліктері
зираттар мен қорғандарда жүргізген археологиялық қазба жұмыстары кезінде
табылған жәдігерлер.
Ежелгі адамдар адам өлгеннен кейін де басқа дүниеде өмірін жалғастырады
деп сенген. Сондықтан өлген адамды жерлеген кезде тірі кезінде қолданған
ыдыс-аяқ, құмыра т.б. заттарды мәйітпен қабірге салған. Қазба жұмыстары
кезінде бейіттерден құмыра, зергерлік бұйымдар көптеп кездесетіні содан.
Орталық Қазақстандағы Беғазы зиратынан табылған керамикада үшбұрыш, ромб,
сынық бұрыштар және үшбұрыштардан тізбектеліп шетоюлар бейнеленсе, ал
Орталық Қазақстаннан табылған Дәндібай керамикасында да геометриялық
өрнектердің көптеген үлгілерін байқауға болады. Ол төртқұлақ өрнегіне
ұқсас крест. Крест көне оюлардың бірі болып саналады. Ғылыми болжам
бойынша, ежелгі адамдар екі таяқты бірінің үстіне бірін крест сияқты етіп
қойып, оларды үйкеген, содан от жаққан. Ал Үнді мен Тибетте крест қасиетті
таңба болып саналады, бұл таңба дүниенің төрт бөлігін тұспалдайды. Крест
таңбасының қазақ ою-өрнегіндегі баламасы төртқұлақ өрнегі. Төртқұлақ
өрнегінде оның төрт ұшы түрлі зооморфтық, өсімдік тәріздес элементтермен
бейнеленеді. Крест өрнегінің төрт ұшында шеңбер жасап орналасқан
төртқұлақ өрнегін сақтар аумағының негізгі бөлігін мекендеген үйсін,
қаңлы тайпаларының қолөнерінде кездестіреміз.
Неолит және қола дәуірінен бізге белгілі ұлу өрнегі қоғам таптық
құрылысқа бөліне бастаған кезде пайда болған деген болжам бар.
Талдықорғаннан 1960 жылдары Х.Арғынбаев тапқан қазанды ұлу ою-өрнегі
бейнеленген. Бұл өрнектің элементі көптеген тайпалардың нышан таңбасы
ретінде бейнеленіп келген. Ал ол Орта ғасырларда сәулет өнерінде кең
қолданыла бастады. Қожа Ахмет Яссауи кесенесінде, Батыс Қазақстандағы
(ХVІІІ-ХІХ ғ.ғ.) құлпытастарда көп бейнеленеді. Қола дәуірінде шеберлер
көбінесе тұрмыс-тіршілікте қолданатын заттарға космогониялы, геометриялық
және жан-жануарлар мен аңдардың, құстардың реалдық және мифтік суретін
бейнелеген. Ал саз балшықтан жасаған құмыраларды геометриялық ою-
өрнектермен әрлеген.
Ою-өрнек өнерінің белгілі бір халыққа ғана тән тума ерекшеліктері сол
халықтың бейнелеу, әсемдікті қабылдау мәдениетінің басты белгілерімен,
ұлттық қолтаңбамен тікелей сабақтасып жатады. Қазақ қолөнерінің ертеректе
пайда болғанын Досбай тауларында бейнеленген суреттер, Ұлытаудан табылған
керамика ыдыстары дәлел бола алады. Көне дәуірде өмір сүрген адамдардың
тұрмыстық кәсіптерінің бірі – саятшылық болғаны мәлім, оның сан түрлі
көріністерін Қаратау жақпарларына салынған суреттерден көруге болады. Ол
жартаста арқар, барыс және т.б. хайуанаттарды қолға үйрету көріністері,
сондай-ақ түйенің, ешкінің бейнелері, жаяу адамдар мен қолына садақ ұстаған
аңшылардың суреттері салынған.
Кеңес дәуірінің ғалымы С.И.Руденконың пайымдауынша, шебердің зооморфтық
стильде жасаған қолөнер туындысында, яғни мүсінінде аңның, жануардың
кішірейтілген басын бейнелеу көп кездеседі дей келіп, қола дәуірінің
шеберлері: бейнесі салынып отырған нәрсеге немесе жануарға тән белгілерді
мейлінше дәл беруге тырысты, - деп көрсетті [26].
Сонымен қошқармүйіз ою-өрнегі және көптеген геометриялық, соның ішінде
үшбұрыш, ромб, сынық сызықтар, меандр, кеннелюр түріндегі оюлардың қола
дәуірінде-ақ пайда болғанын жоғарыдағы мысалдардан, дәлелдерден байқаймыз.
Бұдан әрі ою-өрнек өнері қазақтардың арғы тегі болып саналатын көшпелі
сақ, тайпаларының өнерінде дами түсті. Бұған Есік қорғанынан табылған
Алтын киімді адам, көне дәуірдегі Жетісу сақтарының өмірі мен тұрмысын
танытатын, сақ жұрты көсемінің киімдері мен сән-салтанат бұйымдарында
бейнеленген нақыштар және тағы да басқа археологиялық қазба жұмыстары
кезінде сақ қорғандарынан табылған заттардағы әр түрлі ою-өрнектер мысал
бола алады.
2500 жылдан астам уақыт бұрын қазіргі Қазақстанның, Қырғызстанның
территорияларында және Түркмен мен Өзбекстанның жартысын ала көп санды
көшпелі скифтік тайпалар: сақтар, массагеттер, исседондар, аримаспалар,
агрепейлер және т.б. қоныстанды. Бұл тайпалар алғашқы қауымдық құрылыс
жағдайында өмір сүрсе де өздерінің тұрмыстық заттарын өсімдік тектес және
геометриялық және зооморфтық ою-өрнектермен шебер безендірді. Бұны кеңестік
ғалымдар тапқан керамикадағы, киіздердегі, терілердегі және т.б.
материалдардағы ою-өрнектер дәлелдейді (қосымша №5).
Сақ тайпалары (массагет, яксарт, дай немесе даха, фарат, исседон, асси
немесе аримаспылар, сармат, каспий және т.б.) туралы құнды таихи деректер
ежелгі заманғы грек және парсы тарихшылардың қолжазбаларында кездеседі.
Ежелгі ғалымдар Геродот, Ктезия, Страбондардың айтуы бойынша сақтардың
барлық киімдері – киізден тігілген шошақ төбелі бас киімдері, шекпендері,
теріден жасалған жұмсақ аяқ киімдері және басқа да заттары ою-өрнектермен
өрнектелген. Геродоттың жазуы бойынша, сақтар найзаларының, садақтарының
ұшын, қылыштарын, бас киімдері мен жалпақ белбеулерін алтын мен мыстан
жасаған және оларға өрнектер салған.
Қазба жұмыстары кезінде сақ қорғандарынан алтыннан, қоладан, ағаштан,
теріден ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz