Оқу үрдісінде бастауыш сынып оқушыларының қабілетін дамытудың маңыздылығы
Қазақстан Республикасы
Алматы 2012
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
І Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қабілеттері
ерекшеліктерінің ғылыми-теориялық зерттелуі
1.1 Қабілет – жеке тұлға дамуының негізгі факторы ретінде
1.2 Оқу үрдісінде бастауыш сынып оқушыларының қабілетін
дамытудың маңыздылығы
1.3 Шет тілін оқыту үрдісінде бастауыш сынып оқушыларының
танымдық қабілетін дамыту
Бірінші тарау бойынша тұжырым
ІІ Эксперимент арқылы бастауыш сынып оқушыларына шет тілін
оқыту арқылы танымдық қабілеттерінің дамуын зерттеу
2.1 Зерттеудің мақсаты, міндеттері және әдістемелері
2.2 Эксперимент арқылы бастауыш сынып оқушыларына шет тілін
оқыту арқылы танымдық қабілеттерінің дамуын зерттеу
2.3 Шет тілін оқыту арқылы бастауыш сынып оқушыларының
танымдық қабілеттерін арттырудың құралдары мен жолдары
Екінші тарау бойынша тұжырым
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының "Білім
туралы" заңына сәйкес "Әр баланың жеке қабілетіне қарай интеллектуалдық
дамуы, жеке адамның дарындылығын, талантын, қабілетін дамыту" сияқты өзекті
мәселелер енгізіліп отырғаны белгілі. Өйткені ғылым мен техниканы,
өндірісті әлемдік деңгейде дамыту үшін елімізге шығармашылықпен жұмыс
жасайтын білімді, жоғарғы дайындығы бар білікті мамандар қажет.
Олай болса, әрбір қоғамның әлеуметтік –экономикалық даму деңгейі,
сол қоғамдағы жек адамның потенциалына байланысты. Қазіргі кездегі
қоғамдағы қарқынды өзгерістер жыл сайын жаңа өмір салтын құруда. Осыған
орай, егеменді еліміз Қазақстанда қабілетті, дарынды, тәуелсіз жеке адамды,
дербес шешім қабылдауға бейім ұрпақты тәрбиелеу – бүгінгі күнде аса маңызды
мәселе болып отыр.
Қазіргі таңда жалпы білім беретін мектептердің дамуында жағымды
өзгерістер және оқыту мен тәрбиелеу ісінің ұтымды жақтары ашылып
жатқанымен, оқушылардың танымдық қабілеттерін дамыту жақтарына терең үңіле
бермейміз. Бұл жағдайда, білім негізі бастауышта қаланатын болғандықтан,
бастауыш мектеп оқушысының қабілеттілігін дамыту басты рөл атқарады.
Қабілетті жеке адам ретінде дамуға бұл кезеңнің мәні зор. Бұл мақсатқа
жетуде ұстаздар терең білімді, әдістемелік жағынан толық қаруланған және
жоғары мәдени деңгейі болуы тиіс. Себебі, бастауыш сынып мұғалімі
оқушылардың оқуға ынтасын оятып, олардың танымдық қабілеттерінің дамуына
жол ашады.
Сонымен қатар, қабілеттілік психологиясы – қазіргі психологиядағы
өзекті тақырыптардың бірі болып саналады.
Қабілет – бұл тұлғаның қандайда бір іс-әрекет түрін табысты орындау
шарты болып табылатын индивидуалды – психологиялық ерекшелігі. Қабілеттің
табиғаты туралы мәселені қарастырған шетел псохолого – педагогикалық
ғалымдары (А.Н. Леонтьев, К.К. Платонов, С.Л. Рубинштейн, Б.М. Теплов, В.Д.
Шадриков және т.б) атап өтуге болады. Жалпы қабілеттер мағынасы арнайы
қабілеттер дамуының негізі ретінде зерттеулер (Б.Г. Ананьев, С.Л.
Рубинштейн), қабілетті дамытудың жалпы заңдылықтарын (А.В. Брушлинский,
Л.С. Выготский, Н.С. Лейтес, Р. Стенберг және т.б.), қабілетті зерттеудің
әдістері (А. Бине, Дж. Гилфорд, Л. Термен, П. Торренс және т.б.)
қарастырған.
Ал отандық педагог-психологтардан М.А. Құдайқұлов, А.Р. Мандыкаева осы
тақырыпта зерттеу жұмыстарын жүргізген.
Түрлі мекемелерде шет тілдерін оқытудың теориялық-әдіснамалық негіздері
(О. А. Артемьева, И. Л. Бим, Н. Д. Гальскова, Н. И. Гез, П. Б. Гурвич, Р.
П. Мильруд, Р. К. Миньяр-Белоручев, А. А. Миролюбов, Е. И. Пассов, О. Г.
Поляков, Г. В. Рогова, И. И. Халеева, С. Ф. Шатилов, А. Н. Щукин) де көптеп
қарастырылған.
Олай болса, қазіргі заман талабына сай келешек ұрпақ шет тілін меңгеруі
тиіс. Себебі қазір көп жерде шет тілі қолданысқа ие. Шет тілін меңгерту
үшін әрбір жас ұрпаққа ана тілімен қосымша шет тілін меңгерту керек. Ол
процесс мектеп жасынан басталады, яғни бастауыш сыныптардан бастап ағылшын
тілін оқыту қазіргі таңда басты нысандардың біріне айналып отыр. Жоғарыда
аталған ғалымдардың зерттеулерінде бастауыш сынып оқушыларының қабілетін
арттыру мәселелері қарастырылып, жан-жақты зерттелген. Дегенмен де,
отанымыздың білім беру үрдісінде бастауыш сынып оқушыларының танымдық
қабілетін шет тілдерін оқыту арқылы дамытудың мүмкіндіктерін қарастыру
қажеттілігі туындап отыр. Сол себепті зерттеу жұмысының тақырыбын Шет
тілін оқыту үрдісінде бастауыш сынып оқушыларының танымдық қабілетін
дамытудың мүмкіндіктері деп таңдауымызға негіз болды.
Зерттеу мақсаты. Шет тілін оқыту үрдісінде бастауыш сынып оқушыларының
танымдық қабілетін дамытудың мүмкіндіктерін анықтау.
Зерттеу объектісі. Шет тілін оқыту үрдісінде бастауыш сынып оқушыларының
танымдық қабілетін дамыту.
Зерттеу пәні. Шет тілін оқыту үрдісінде бастауыш сынып оқушыларының
танымдық қабілетін дамыту үдерісі.
Зерттеу болжамы. Егер, бастауыш сынып оқушыларының танымдық қабілетін
шет тілдерін оқыту арқылы дамытудың мүмкіндіктері анықталып, тұжырымдамасы
жасалып, оны жүзеге асыратын құрылымдық-мазмұндық жүйесі құрылса, онда ол
өмірдің барлық саласындағы белсенді, шығармашылық іс-әрекетіне қабілетті,
еркін және жан-жақты жетілген көп тілді меңгерген тұлға болып қалыптасады.
Зерттеудің міндеті.
1. Бастауыш сынып оқушысы тұлғасын дамытуда қабілет мәселесіне арналған
ғылыми зерттеулерге теориялық талдау жасау.
2. Шет тілін оқыту үрдісінде бастауыш сынып оқушыларының танымдық
қабілетін дамыту мүмкіндіктерін қарастыруды іске асыру.
3. Оқушы қабілетінің дамуында жас кезеңін нақтылап, осы кезеңде яғни
бастауыш сыныпта қалыптасуының өлшемдері мен көрсеткіштерін белгілеу.
4. Шет тілін оқыту үрдісінде бастауыш сынып оқушыларының танымдық
қабілетін дамытудың тиімді жолдары мен құралдарын анықтау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
1. Бастауыш сынып оқушысы тұлғасын дамытуда қабілет мәселесіне арналған
ғылыми зерттеулерге теориялық талдау жасалынды.
2. Шет тілін оқыту үрдісінде бастауыш сынып оқушыларының танымдық
қабілетін дамыту мүмкіндіктерін қарастырылды.
3. Оқушы қабілетінің дамуында жас кезеңін нақтылап, осы кезеңде яғни
бастауыш сыныпта қалыптасуының өлшемдері мен көрсеткіштері белгіленді.
4. Шет тілін оқыту үрдісінде бастауыш сынып оқушыларының танымдық
қабілетін дамытудың тиімді жолдары мен құралдары анықталды.
Зеттеу әдістері - зерттеудің әдіснамалық және теориялық-әдістемелік
негіздерін айқындауда сараптау, ой қорыту, жалпылау әдістері, бақылау,
салыстырмалы әдістер, сауалнама, диагностикалық әдістер, зерттеу
нәтижелерін қорытындылау барысында талдау, қорыту, эксперименттік
мәліметтерді сапалық және сандық тұрғыда жүйелеу, модельдеу, жинақтау
әдістері қолданылды.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі:
– шет тілдерін тұтас объект ретінде зерттеуге бағытталған (А. Л.
Бердичевский, И. Л. Бим, В. А. Бухбиндер, В. П. Кузьмин, Г. А. Харлов, А.
И. Филюков, В. Д. Шадриков, С. Ф. Швырев);
– тілдік дағдылар мен іскерліктерді дамытудағы тұлғаға-бағдарланған
амалдар (И. Б. Ворожцова, И. А. Зимняя, А. А. Леонтьев, Р. П. Мильруд, Р.
К. Миньяр-Белоручев, Ю. А. Ситнов);
– түрлі мекемелерде шет тілдерін оқытудың теориялық-әдіснамалық
негіздері (О. А. Артемьева, И. Л. Бим, Н. Д. Гальскова, Н. И. Гез, П. Б.
Гурвич, Р. П. Мильруд, Р. К. Миньяр-Белоручев, А. А. Миролюбов, Е. И.
Пассов, О. Г. Поляков, Г. В. Рогова, И. И. Халеева, С. Ф. Шатилов, А. Н.
Щукин);
- білімнің қазіргі философиясы мен әдіснамасының теориялық ережелері (Б.С.
Гершунский, М.С. Каган, Б.Т. Лихачев, Г.П. Щедровицкий т.б.);
- тарихи-педагогикалық үрдісті қарастырудың мәдени-тарихи амалы (Б.М. Бим-
Бад, Г.Б. Корнетов, т.б.);
- іс-әрекеттік амал идеялары (А.А. Леонтьев, Б.Т. Ананьев, Л.С. Выготский,
П.Я. Гальперин, Н.Ф. Талызина, т.б.);
- тұлғалық-бағдарлы оқыту теориялары (Е.Н. Бондаревская, В.В. Сериков, И.С.
Якиманская, т.б.) болып табылады.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы – зерттеудің ғылыми әдістерін
мақсатты түрде қолдану және теориялық тұрғыдан негіздеу арқылы жүзеге
асырылды. Тәжірибе жүргізуге бағытталған теориялық деректер жинағы сапалық
жағынан талданып өңделді, ұсыныстар енгізілді.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы – зерттеу нәтижелері шет тілін
оқыту үрдісінде бастауыш сынып оқушыларының танымдық қабілетін дамытудың
мүмкіндіктерін анықтау үдерісін терең ұғынып, соның негізінде оқу іс-
әрекетін дамытуға мүмкіндік туғызады.
Алынған ғылыми нәтижелердің сенімділігі мен нақтылығы зерттеу негізі
етіп алынған теориялық тұжырымдардың әдіснамалық тұрғыдан талдануы
арқылы танылады. Жұмыстың мақсатына, алға қойылған міндеттеріне сәйкес
шешімін тапқан зерттеу әдістері мен көрсетілген нәтижелердің білім беру
мекемелерінде жүргізілген сабақтарда дәйектелуі зерттеудің сенімділігіне
кепілдік етеді.
Зерттеу базасы: ... ... ... ... ..
Зерттеу кезеңдері:
Зерттеудің бірінші кезеңінде мәселенің ғылыми-ізденістері
құрастырылды. Сонымен қатар жұмыстың мазмұны мен негізгі бөлімдері
анықталынды. Пайдаланылатын әдебиеттер жинақталынып, талданды.
Зерттеудің екінші кезеңінде оқу іс-әрекеті барысында диагностикалық
жұмыстар ұйымдастырылды. Инновацяилық технологиялардың тиімділігін
анықтау жұмыстары жүргізілді.
Зерттеудің үшінші кезеңінде зерттеу жұмысымызға теориялық және
тәжірибелік тұрғыда жалпылама қорытынды берілді.
Зерттеу жұмысының құрылымы - кіріспе, екі тарау, қорытынды,
пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
І. БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ТАНЫМДЫҚ ҚАБІЛЕТТЕРІ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ҒЫЛЫМИ-
ТЕОРИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕЛУІ
1.1 Бастауыш сыныптардың басқа мектеп буындарынан ерекшеліктерін ғылыми-
теориялық талдау
Әлемдік білім беру кеңістігіне ену, білім беру саласын арттыру
бағытында елімізде жүріп жатқан жаңалықтар, ғасырлар бойы жүретін
жаңалықтардың жедел өмірге кірігуі әр адамнан өмірге бейімделуді қажет
етеді. Бұл қажеттілікті іске асыру алдымен мемлекетімізде білім беру мен
жас ұрпақты тәрбиелеуге ерекше көңіл бөлінуінен байқалады. Соның бір дәлелі
– Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасының жобасы жариялануы болса, [1] Президентіміз Н.Ә.
Назарбаевтың Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару
жолында атты Қазақстан халқына Жолдауында да білім беруге үлкен мән беріп
отыр. [2]
Мемлекетіміздің тек саясат пен экономика емес, білім беру жүйесіне де
үнемі назар аударуы еліміздің болашағы жайындағы кемел ойлардан туындап
отырғаны түсінікті. Адам ұрпағымен мың жасайды - дейді халқымыз. Ұрпақ
жалғастығымен адамзат баласы мың емес миллиондаған жылдар жасап келеді.
Жақсылыққа бастайтын жарық жұлдыз - оқу. Надан жұрттың күні – қараң,
келешегі тұман, - деп М.Дулатов айтқандай, егеменді еліміздің тірегі -
білімді ұрпақ. Сусыз, құрғақ, таса көлеңке жерге дән ексең өнбейтіні
сияқты, жас ұрпақтарымызды тәрбиелемесек өспейді, өнбейді. Қазіргі мектеп
мұғалімдерінің алдында тұрған басты міндеттерінің бірі – оқу үрдісінде
оқушылардың қабілеттерін дамыту . [3]
Қазақстан Республикасының "Білім туралы" заңына сәйкес "Әр баланың жеке
қабілетіне қарай интеллектуалдық дамуы, жеке адамның дарындылығын,
талантын, қабілетін дамыту" сияқты өзекті мәселелер енгізіліп отырғаны
белгілі. Бұл заңда орта білім берудің үш сатысы көрсетіледі:
- Бастауыш (1-4 сыныптар);
- негізгі білім беру мектебі (5-9 сыныптар);
- жалпы орта білім беру метебі (10-11 сыныптар). [4]
Бастауыш мектеп кезеңі - мектеп жүйесіндегі ең маңызды кезең
болғандықтан, мұнда оқушының танымдық қабілеттілігінің дамуы басты рөл
атқарады. Сондықтан қазіргі ұстаздар қауымының алдындағы үлкен мақсат:
өмірдің барлық саласындағы белсенді, шығармашылық іс-әрекетіне қабілетті,
еркін және жан-жақты жетілген тұлға тәрбиелеу.
Бұл мақсатқа жетуде ұстаздар терең білімді, әдістемелік жағынан
толық қаруланған және мәдени деңгейі жоғары болуы тиіс. Себебі, бастауыш
сынып мұғалімі оқушылардың оқуға ынтасын оятып, олардың қабілеттерінің
дамуына жол ашады. Мұғалім алғашқы сабақтан бастап оқушының жас
ерекшелігіне байланысты бойындағы қабілетін анықтау, қасиеттерін ажырата
біліп, жеке тұлға ретінде қарап, тек ғылыми білім негіздерінде ғана
оқытпай, әр баланың ой-өрісін, қабілетін дамыту, келешекте нағыз маман иесі
болуға тәрбиелеу ұстаздардың талмай еңбек етуінің жемісі.
Егеменді еліміздің өсіп келе жатқан ұрпағын ойлы да іскер, жігерлі
де батыл, өзіне-өзі сенімді, интеллектуалдық деңгейі биік, дүниетанымы
дұрыс қалыптасқан азамат етіп тәрбиелеуде мектептің алатын орны айрықша.
Мектеп қазіргі қоғамның дамуымен, әлеуметтік практикамен тығыз байланысты.
Мектеп өмірі балаға жаңа әлемнің есігін ашып беріп, рухани дүниесінің
қалыптасуына негіз салады.
Тәрбиенің сан салалы, күрделі мәселелеріне терең бойлауға
бастайтын, күнделікті тұрмыста кездесетін дағдылар арқылы баланың жан
дүниесіне әсер ететін білім мен тәрбиенің алғашқы баспалдағы – бастауыш
мектеп. Бастауыш саты – білім, дағды, іскерліктің қалыптасуының бастамасы
болып табылады. Келешекте жалпы білім алу мен кез келген арнаулы
мамандықтарға талпынудың іргетасы осы бастауышта қаланбақ. Сондықтан, оның
сипаты мен мазмұны, оқытудың әдістері мен формалары қазіргі жағдайда жан-
жақты талданып отыр. Өйткені, баланың жеке бас қасиеттері, оның
адамгершілігінің, белсенділігінің қалыптасуы мектепке дейінгі тәрбие мен
бастауыш сыныптарда жүзеге аспақ.
Оқушының рухани күш-қуаты мен ерік-жігерінің, шығармашылық қабілетінің,
жалпы мүмкіндіктерінің ашылар кезі. Бастауыш мектептің негізгі міндеті –
жеке тұлғаны дамытып, оның алғашқы қалыптасуын қамтамасыз ету, білімге
деген сенімін нығайту, іскерлігі мен дүниетанымын қалыптастыру, оқуға деген
қызығушылығын оятып, ынтасын арттыру болып табылады. Ендеше, осы
міндеттерді жүзеге асыратын басты тұлға – Ұстаз. Тек мықты ұстаз ғана
осындай ауыр жүкті алып жүре алады.
Халқымыз әрқашан да ұстаз мәртебесін көтеріп, аса жоғары қастерлеп,
бағалаған. Ұстаздық еткен жалықпас, Үйретуден балаға, Адамның адамшылығы
жақсы ұстаздан болады деп айтқан ұлы Абай. [5 ]Ал Чехтің педагогы
Я.А.Коменский: Мұғалім мәңгі нұрдың қызметшісі, ол барлық ой мен қимыл
әрекетіне ақылдың дәнін сеуіп, нұр құятын тынымсыз жалын иесі деп ұстаздар
қауымын жоғары бағалаған.[6 ]
Мектеп табалдырығын аттаған жас бала ертеңгі ел тұтқасы десек, оларды
парасатты, саналы азамат етіп тәрбиелеу – әрбір ұстаздың борышы. Бүгінгі
мұғалім кіші мектеп оқушыларына тек білім беріп қана қоймай, оларды
халықтық педагогиканың нәрлі қайнарымен сусындату, әрбір оқушы бойында
ұлттық мінез-құлық, адамгершілік, сыпайылық пен кішіпейілділік қасиеттерін
қалыптастыруға, баланың жан дүниесін рухани қазыналармен байытуға, қазақ
халқының әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін меңгертуге тиіс.
Олар озық тәжірибені жетілдіре отырып, оқу үрдісіне жаңа әдіс-
тәсілдерді, оқытудың жаңа технологияларын енгізіп, оқушылардың жалпы дамуын
қамтамасыз етуі керек. Бала жаны жаңалыққа құмар, білмегенін білгісі келіп,
белгісіз нәрсені ашуға тырысатын болғандықтан, бастауыш сынып мұғалімі
олардың осы талпынысын дамытуға көңіл бөлуі тиіс. Оқушылардың
сүйіспеншілігін арттыру мақсатында сабақ барысында тиімді әдіс-тәсілдерді
енгізіп, оны ұйымдастыру формасын түрлендіріп отыру – мұғалімнің басты
міндеті екені белгілі. Мұндай жағдайда мұғалімнің білімділігі, шеберлігі,
ұйымдастырушылық қабілеті үлкен рөл атқарады.
Кіші мектеп оқушылары үшін мұғалім олар еліктейтін, үлгі ететін абыройлы
жан. Олар ұстазының бүкіл іс-қимылына, жүріс-тұрысына, сөйлеу мәнеріне,
адаммен қарым-қатынасына еліктейді. Сондықтан да, жауапкершілігі мол, адал
да мейірімді, әділ де парасатты, рухани дүниесі бай педагогтар ғана балаға
білім мен тәрбие беріп, оның жан дүниесіне әсер ете алады.[ 7]
Балалық шақтан орта сыныптарға (5-6 сынып) өткен кездегі мектеп
оқушыларының психикалық және жеке дамуында көптеген психологиялық
ерекшеліктер болатындығы анық . Сондай-ақ 5 сыныпқа көшу - оқыту кезеңінің
ересек түрінде әділ бағаланып, сабаққа деген өзіндік қатынастың
қалыптасуын жеңілдетеді, алайда балалардың барлығы бірдей оған дайын
еместігі байқалады. Яғни бұрынғы ұсыныстарды балалар мойындамайды, ал жаңа
ұсыныстар әлі пайда болмағандығымен сипатталады. Сондықтан 5 сынып
оқушыларын 4 сыныппен салыстырғанда, олардың көпшілігі оқу саған ұнайды ма
? деген сұраққа білмеймін деп жауап береді. Бұл ауыспалы кезеңде өзін-
өзі бағалау дағдарысының пайда болуы туралы айтуға болады. 4-5 сыныпта өзін-
өзі жағымсыз жағынан бағалау көлемі ұлғаяды, өзін негативті және позитивті
бағалау арасындағы тепе-теңдік алғашқысының басымдылығымен жойылады. Өзіне-
өзі көңілі толмауы бұл кезеңде олардың өмір әрекетінің жаңа сферасына ғана
емес , сонымен қатар, оқу әрекетіне де , тіпті игерілген аймаққа да әсерін
тигізеді. [8]
Бастауыш мектеп оқушыларының орта буынға ауысуындағы жиі кездесетін
мәселелердің бірі – ол бесінші сыныптардың жаңа мұғалімдерге деген
бейімделуіндегі қиындықтар. Олар оқушы мен мұғалімнің бірін-бірі
түсінбейтін жағдайын және жанжалдар туғызуы мүмкін. Алайда, мұндай
қиындықтар балалармен ғана емес, сонымен бірге ата-аналар мен мұғалімдер
арасында да пайда болуы мүмкін. Бастауыш мектепке қарағанда енді 5
сыныпта ата-ана өз баласы туралы мәліметтерді түрлі мұғалімдерден алады,
сондықтан оларда балаларының оқуындағы жетістіктерін, әр түрлі
сабақтардағы олардың мінез құлқының қандай екенін салыстыруға мүмкіндік
туады. [9]
Олар балаларының жетістіктері мен сәтсіздіктерін бұрынғыларымен
салыстырып қорытынды жасай алады. Егер нашар жаққа өзгерсе, ол мұғалімдер
мен мектеп психологының бұрыс қатынасымен түсіндіріледі.
Оқушыларға әлемдік деңгейде білім, тәрбие беру – қазіргі заман талабы.
Бұл заңды да, өйткені біздің қоғам өмірінде адамгершілік бастамаларының
рөлі барған сайын артып, моральдық факторлардың ықпал аясы кеңейе түсуде.
Адамгершілікке тәрбиелеудің маңызды педагогикалық міндеттері –
оқушылардың белсенді өмірлік позициясын, қоғамдық борышқа саналы
көзқарасын, сөз бен істің бірлігін сақтап, адамгершілік нормаларынан
ауытқушылыққа жол бермеуді қалыптастыру.
Бала мектеп табалдырығын алғаш рет аттағанда бәрін білсем, үйренсем деп
үміттенеді. Нақтылы ойлауға шамасы жетпесе де, азамат болсам деп қиялдайды.
Бастауыш сынып – қиын да күрделі. Оқушылар жас, оның үстіне ой-өрісі
тар, тіл байлығы кем. Сабақтан бұрын ойнағанды жақсы көреді. Жылауы да,
жұбануы да оңай. Ұрсуды, кеюді көтермейді. Олармен тіл табыса білу үшін
үлкендер өз жасын шегеріп, былайша айтқанда, баламен бала болуға тура
келеді.
Солармен бірдей күй кешесің, бірге ойнайсың, бірге күлесің, қысқасы, бар
тілеуің солармен бірге болуға тиіс. Онсыз білім берем деу құмға сіңген
сумен тең.
Сабақ басталды дейік. Алдыңда көздері жәудіреп бір топ бала отыр. Олар
саған бір жағы сынай, бір жағы үрке қарайды. Мұғалім қалай қарым-қатынас
жасайтыны, мінезі қандай екені, мектеп тұрмысының көптеген ерекшеліктері
оларға әлі тылсым, жұмбақ.
Сезімтал ұстаз оқушылармен алғашқы таныстық үстінде – ақ көп нәрсені
аңғара алады. Шәкірттерінің ой-өрісі ауқымын да бірден ажыратады.
Баланың бәрі бірдей емес, кейбіреуі зейінді, зерек, айтқанды лезде ұғып
ала қояды. Ал кейбіреуінің аңғарымпаздығы әлі нашар, ұққанын жеткізіп айта
алмайды. Ондай оқушылармен көбірек жеке жұмыс жүргізуге тура келеді. Ол
үшін олардың мінез-құлықтарын, психологиясын алдын ала жете зерттеп, біліп
алу қажет, мұның сабақ процесінде көп жәрдемі тиеді.
Бұл бізге бұрынан белгілі нәрсе Мың рет айтып түсіндіргеннен, бір рет
көзбен көрген абзал деген ұлағатты сөз бар. [ 9]
Бұл жастағы балалар көп сөзділікті ұнатпайды, ауызша айтқанға сене
бермейді. Не нәрсе болса да, көзбен көргені мақұл. Сонда оқушыларда ол
бейне, зат немесе сурет жайында түсінік пайда болады, оның құрылысы, жалпы
көрінісі, қандай іске пайдаланатындығы санасында мәңгі сәулеленеді,
қызығушылығы артады. Мынаны көз алдыңызға елестетіңіздерші: цирктегі
сиқыршыға үлкен де кіші де қызыға қарайды. Көз алдыңда бір заттан бір зат
пайда болып жатады. Шынында да керемет нәрсе емес пе? Ал енді сиқыршы
соларды қолмен істеп көрсетпей, сөзбен сипаттап айтып берсе, қызығы болар
ма еді? Әрине жоқ.
Сабақ кезінде пайдаланатын көрнекілікпен бірге, оқушылар арасында өзара
жұмыс ұйымдастырудың да көп пайдасы бар. Мысалы: Сыныпта кім дәптер,
оқулықтарын таза, ұқыпты ұстайды? деген тақырыпта жұмыс ұйымдастырылса,
алдымен оқушыларға қағаздың қалай жасалатынын, одан кітап, дәптер істеу
үшін қанша адамның еңбек ететінін интерактивті тақтада слайдпен түсіндіріп,
ақын Нәсіпбек Айтовтың қағаз туралы өлеңін мәнерлеп оқылды делік. Бұл
көрініс пен әңгіме балаларға үлкен әсер қалдырады. [ ]
Меніңше, бастауыш сынып оқушыларына көп нәрсенің керегі жоқ. Мұғалімнің
дұрыс, әділ көзқарасы, жылы сөзі болса-сол жеткілікті.
Кіші оқушылардың жеке басы деген түсінікке оның сыпайылығы, керісінше
осыған қарама-қарсы әдепсіздік сапалары да жатады. Жеті –он бір жастағы
балалар көбінесе ақ көңіл келетіндіктен, бұлардың көбі сыпайы болып келеді.
Кіші мектеп жасындағы балалардың жеке басына тән қасиеттерді тек
Мен деген сапа тұрғысынан ғана бағалап қоймай, тиісті мөлшерлерге қалайша
бағынады, мінезі, ерік жігері, қабылеттілігі қандай, ашуланғыш, не сабырлы
келе ме, әсемдікті ажыратудағы талғамы және өзгелермен қатынасы қандай –осы
жөнінен де алып қарауға болады. Біз енді осыларға тоқталайық:
Мөлшер не норма деп балаға қоятын талаптарды айтады. Бала мектепке
келмей тұрып нені істеуге болатынын, не болмайтынын әбден жақсы біледі.
Мектепке кіргеннен кейін бұрын орындап көрмеген міндеттерді игере білуі
тиіс. Айталық, сабаққа кешігіп, не берілген тапсырманы орындамай келуіне
болмайды. Тапсырманы орындамаса мұғалімнен не сыныптастарынан ұят. Сол
сияқты мектепке таза киініп келмесе немесе тәртіп бұзса, бұл да тәртіпті
бұзуға жатады. Әуелі кезде осыған үйрене алмай қиналатын болады. Бірақ
бірте-бірте мөлшерлерді орындауға үйрене бастайды. Бұл мөлшерлерді норма
дейтін себебі, осыларды орындау көпшілік арасында мойындалған және дәстүр
болып кеткен.
Ал кіші мектеп жасындағы балалардың мінезіне, қиыншылыққа төзімділігі
берген уәдесінде тұра алуы, өзгелерге сүйкімді келуі, бір нәрсеге
әуесқойлығы тағы басқа жатады. Осы жағынан алып қарағанда қыздар мен
ұлдардың мінезінің осы түрлері бірдей болып келе бермейді. Мысалы,
қиыншылыққа төзімді келіп одан бас тартпау, табандылық тағы басқа ұлдарда
көбірек кездесетін болса, өзгелерге сүйкімді, сыпайы, біреуге қамқорлық
жасағысы келуі қыздарда басымырақ келеді. Мұның солай болып келуі тәрбиенің
және кімнің қандай жынысқа жататынына байланысты осылай деу қызға тиісті
қасиеттер ұлдарда кездеспейді деген сөз емес. Бұл тек осылардың әр
қайсысының түрлі мінездерге ие болуға мүмкіншілігінің бар екені туралы
айтылып отыр.
Жалпы алғанда, осылардың бәріне бірдей тән қасиеттері мынада:
әуесқой, ақ көңіл, өзгелерге жәрдем бергісі келіп, дәрменсіздерді не
қарт адамды аяп, соларға қамқорлық көрсеткісі келетінінде. Жеті –сегіз
жастағылардың әуесқойлығын алсақ, өзгелерге сұрақ қойғанда, мектепке
дейінгілер сияқты Бұл не? деп сұрамайды, Бұл неліктен? -дейді,
сұрақтарды осылай құруда үлкен мән бар, өйткені кіші мектеп жасындағы
балалар нәрсенің не екенін ғана білгісі келмейді, соның бәлендей нәрсенің
сырын, себебін білгісі келеді. [4]
Кіші мектеп жасындағы балаларда кейде ашуланшақтық қасиеті де болып
тұрады. Баланы үй іші көп еркелетсе, онда ол болмашы нәрсеге тез ашуланып,
күйіп-пісетіні кездеседі. Керісінше, күтпеген жағдайда жақсы, өте жақсы
деген баға алса, жұрттың көзінше соған қатты қуанғанын жасыра алмайды. Кіші
мектеп жасындағыбалалардың ерік-жігері едәуір қалыптасып қалса да, кейде
өзін-өзі меңгере алмай, импульстік іс жасап, қалатыны кездеседі. Импульстік
іс деп ойланбай, не болса соған қызып, бірдеңені бүлдіріп алуды айтады.
Осындай жайт баланың тәртіпсіздігінен емес, импульстік іске өзінің икем
келуінен, яғни өзін-өзі меңгере алмауынан кездеседі. Кіші мектеп жасындағы
балалардың әсемдікті ажырату талғамының дамуына толық мүмкіншілігі бар.
Бұл қасиет сурет салу, өлең айту, музыка тыңдау үстінде қалыптасады.
Әрекеттенудің бұл түрлері баланың қолының шеберлігін, құлағының дыбыс
ырағын және музыканы ажыратып естуін кеңінен дамытуға мүмкіндік береді.
Сонымен қатар екі-үш сыныптағылар балалара арналған әдеби көркем
шығармаларды оқып, әр саладан хабардар болып, әсемділікті жаман істерден
ажырата бастайды.
Кіші мектеп жасындағы балалардың өз сыныптастарымен қарым-қатынасы
бастауыш мектептің әр сыныбында әр түрлі және осының өзі бұрын
балабақшада өсті ме, әлде үйінде өсті ме, соған орай келеді. Бұлардың
коллективтік қасиетінің қалай қалыптасатынын алсақ, осының өзі бірінші
сыныпта әлі қалыптаспаған, балалар бақшасында тәрбиеленген балалардың бір
қатары өзгелерден бөлшектеніп, өзін сол коллектив мүшесі деп санамайтыны
кездеседі. Бұлар бір біріне жаны ашып, көмектесу дегенді білмейді, тек
өзіне басқалар кедергі жасамаса болғаны. Бірақ екінші-үшінші сыныптарда бұл
қасиеттер жойылып, бұлар өзара достаса бастайды. Баланың бір-біріне
көмектесуі әуелгі уақытта мұғалімнің басшылығымен іске асады. Кейін барлығы
өзара достасып, бірі өзгесіне мейірімді келе бастайды. [5]
Кіші мектеп жасына балалардың негізгі таным процесстері қабылдау,
зейін, жад пен ес, қиял, ойлану. Мектепке кіргеннен кейін едәуір
өзгерістерге ұшырайды. Осыған орай біз талдауды әуелі қабылдаудан басталық.
Б.М Теплов бойынша қабылдау деп қазіргі біздің сезім мүшелерімізге әсер
ететін нәрселердің немесе болмыс құбылыстарын сәулелендіретін психикалық
просесті айтады. [Б.М Теплов Психология оқу құрал Алм 1952 ]
Жеті-жастағы баланың қабылдауы мектепке дейінгілерге қарағанда едәуір
қалыптасып қалған көзінің көргіштігі, құлағының естігіштігі тағы басқа
жақсы дамыған бірақ әлі де болса, қабылдауының кейбір жеткіліксіз жақтары
да кездеседі. Мысалы, ағылшын тілінен алынған ұқсас дыбыстарды G,J немесе
B,V фонемаларын дұрыс ажырата алмайтыны болады. Бұл сияқты ажырата
алмаушылықтың себебі жеті-тоғыз жастағы балалардың талдау қызметінің әлі
жете қалыптаспағанынан. Бір зерттеуде бірінші сыныптарға қоянның суретін
көрсетіп, соны қайтадан сал деп, бірақ суретті көз алдынан алып кеткенде,
сол көргенін қағазға сала алмай, қоянның мұртының бар не жоқ екенін есінде
сақтай алмапты. Қоянның балаға қызық көрінген жақтарын мысалға көзін
үлкейтіп жіберіп, ал құлақтарын кішірейтіп салған. Бала өзіне қызық
көрінген қоянның дене мүшелеріне көп мән беріп, қызық емес деген жақтарын
көрсетуді ұмытып кеткен. Жалпы алғанда, кіші мектеп жасындағы балаларға не
қызықты немесе не қажетті соған мән беріп, осыны қабылдауға икем келеді.
[6]
Мысалы, балаға берілген текст әр түрлі бояумен жазылса, осының өзі оқуға
кедергі жасайды. Себебі, бала оқудың орнына, бояуға қызығып, алаңдайды.
Кіші мектеп жасындағы балаларға, әсіресе кеңістік уақытты қабылдау қиынға
соғады. Мысалы, алыстағы бағананың ұзындығы баланың қасындағы бағанадан
қысқа ма не ұзын ба деп сұрағанда, ол қысқа деп жауап береді. Себебі
алыстағы зат өзінің көлемінен –ұзындығынан көзге кішкентай болып
көрінетінін баланың ажырата алмауынан. Бұл сияқты кемшіліктер кіші мектеп
жасындағы балалардың қабылдауында жиі кездескенімен әр объектінің негізгі
қасиеттеріне қабылдау кезінде мән беріп, негізгі қасиеттерді кездейсоқ
қасиеттерден ажыратуға үйрене бастайды. Баланы қабылдай алуға үйретуде
мұғалім бәлендей нәрсені сабақта балаларға көрсеткенде, сол нәрсенің нендей
қасиеттеріне мән беруді айтып, қандай нәрсеге назар аударуды ескертіп
отырады.
Егер қабылдау кезінде бір объектінің қасиеттері өзге қасиеттерімен
салыстырылынып отырса, балалардың қабылдау кезінде ойланып, ненің негізгі,
ненің екінші дәрежедедегі қасиет екенін ажырататын болады. Баланың
қабылдауында мысалы, сөзді қабылдау-тыңдау мен нақты зваттты қабылдаудың
арасында едәуір айырмашылық бар, нақты затты қабылдау бірінші сигнал
системасына әсер етеді де, сөзді қабылдау екінші сигнал системасының
функциясы болып есептелінеді. Дамудың бұл түрі балалалардың әртүрлі
объектілерді қабылдай алуына жағдай туғызады. Солай болса да, жоғарыда
айтылған кіші мектеп жасындағы балалардың қабылдаудағы жеткіліксіздіктер
біразға дейін сақталады. [7]
Кіші мектеп жасындағы балалалардың зейіні де қабылдау сияқты әуелгі
кезде терең дамымаған зейін әдетте, ерікті және еріксіз түрлерге бөлінеді.
Бала не қызық соған мән беретін екендігінен оның еріксіз зейіні алғашқы
кезде ерікті зейінмен басым келеді. Оның еріксіз зейіні әсем бояулар не
заттар немесе ұйқастырып айтқан сөздер өзіне тартқыш келетінімен мұғалім
мүмкіндігінше сабақты қызықтыруға барлық күшін салады. Осы бөтен
болмағанымен сабақтың барлық жағын қызықтырамын деп, баланы осыған
әдеттендірсе, оның ерікті зейінін қалыптасрыруға кедергі жасайды.
Кіші мектеп жасындағы балаларда екінші-үшінші сыныптарда ерікті зейін
пайда бола бастайды. Ол қызық емес, бірақ қажет деген сабақтың бөлшектеріне
зейінді бола алады. Баланың ерікті зейінін дамыту үшін оның істейтін
жұмысын нақты етіп, түсіндіріп, тапсырманы қалай орындаудың жоспарын
көрсетіп отыру қажет. Тек сонда ғана ол осындай нұсқауды орындауда зейінді
болуға ұмтылады. Мұның солай екені мынадан, зейінсіз болудың өзі берілген
тапсырманы қалай орындауды білмеуден кездеседі. әдетте, еріксіз зейін
сыртқы объектіге байланысты болып келсе, ерікті зейін баланың іштей іске
ұмтылуынан пайда болады. Бұл жерде іштей ұмтылу деп отырғанымыз баланың оқу
үстінде өзін-өзі меңгере алуы. Кіші мектеп жасындағы балалардың өзін-өзі
іштей меңгере алуы әлі жөнді дамымағанынан өзін-өзі күштеп объектіге ерікті
зейін қоюы онша дамымаған.
Кіші мектеп жасындағы балалардың зейінінің көлемінің және бір
мезгілде бірнеше іске зейінін бөле алуының оқу үшін үлкен маңыз бар.
Мысалы, оқушы мәтінді оқып отырғанда, өзінің соны қалай оқып отырғанына
және сыныптастары сол кезде оның оқуын тыңдап отырғанына зейінін бөле алуы
тиіс. Егер осыған ие бола алса, сыныптастарының бір нәрсе жөнінде жасаған
өзіне деген ескертулерін естіп, өзінің қатесін дер кезінде түзете алады.
Кіші мектеп жаындағы балалардың зейіннің аумалылығымен күресу үшін
объектілерді үнемі өзгертіп, не соларды бірінен соң бірін алмастырып
отырған дұрыс, тек сонда ғана бала зейіннің аумалы келуімен күресе алады.
Әдетте ес пен жадқа байланысты өзінше жұмбақ міндеттерді шешу
кездеседі. Мұны мнемоникалық mnemo -жад міндет деп атайды. Мысалы, бір
жағдайда берілген тапсырманы сол түп нұсқасынан айнытпай жатта қалдыру
қажет. Екінші жағдайда тапсырманы өз сөзімен мән мағнасын ғана айтып беруге
болады. Осының өзі әр түрлі мнемоникалық міндетжәне әртүрлі психикалық
әрекетті баладан талап етеді. Егер түп нұсқасынан айнытпай есте қалдыру жад
процесіне байланысты келсе, өз сөзімен оны айтып беру ес процесіне жатады.
[8]
Ал балалар бәлендей мағлұматты жадында қалдыру үшін әуелі оған нендей
талап қоятынын, тапсырманы жаттап алу қажет пе, не өз сөзімен айтып беру
керек пе, соны білуі шарт. Мұны білмеген жағдайда кіші мектеп жасындағы
балалардың тапсырманың мақсатына түсінбей, соны жаттап алғысы келеді. Егер
мақсат жаттау болса, осыны қандай тіл қолднып-бөлшектерге бөліп, не тұтас
жаттауды көбіне білмейді. Ал мақсат тапсырманы өз сөзімен айтып беру
дегенде, соны қысқартып не бәрін қалдырмай айтып беру керек екені бала үшін
түсініксіз келеді. Сонымен қатар осы жағдайдың 2-де текстерді қандай тәсіл
қолданып, жадта не есте қалдыруды білу керек. Осыны жүзеге асыруда бір
зерттеуде А.А.Смирнов оқу-материалын бірнеше мәністі өзара салыстырып, есте
қалдыру тәсілдерін ұсынады.
Өзге зерттеулерде оқу материалын мезгіл сайын бірінен соң бірін
есте қалдыру тәсілін ұсынады. Бұл тәсілдің әсіресе 1-ші түрі –кіші мектеп
жасындағы балалардың жады мен есін дамыту үшін ұсынылады. әдетте, жадта не
есте қалдыру, арнаулы, арнаусыз түрлерге бөлінеді. Оқу материалын жеке
мәнді бөлшектерге бөлу баланың арнаулы есте қалдыру қасиетін дамыту үшін
жасалынады.оқу материалын жеке мәнді бөлшектерге бөлу, мысалы, тиісті
картиналардағы бейнелерді есте қалдыру үшін қолданады. Картинадағы бір
бейнелер бір мәнді бөлшекке, өзгелері 2-ші бөлшекте, 3-сі тағы бір бөлшек
мәніне қарап бөлінеді де, кейін соларды жазу арқылы тәртіпке келтіреді.
Соның өзі соларды бөлшектеп есте қалдыруға мүмкіндік береді. [9]
Ал арнаулы және арнаусыз есте қалдырудың оқудағы өзара көлеміне
келсек, осылар түрлене келеді. 1 сыныпта арнаусыз есте қалдыру негізгі рөл
атқаратын болса, 2-3 сыныпта бірте –бірте арнаулы есте қалдыру тәсілі
қалыптаса бастайды. Бірақ осы жақта арнаусыз есте қалдыру көпке дейін
негізгі рол атқаратын болады. Себебі, арнаулы есте қалдыру тәсілі нәтижелі,
арнаусыз есте қалдырудың құны бала есейген сайын азая береді деуге
болмайды.
Кейбір зерттеулерде П.И. Зинченко арнаусыз есте қалдыру тіпті жоғарғы
сыныптағылардың оқу жұмысында, негізгі рөл атқаратынын дәлелдейді. Кіші
мектеп жасындағы балалардың сабақта арнаусыз және арнаулы жадында қалдыру
тәсілдері үнемі алмасып отырады. Мысалы, тақырыпты жаттау арнаулы есте
қалдыруарқылыжүзеге асатын болса, өзге тапсырманыорындау арнаусыз есте
қалдырудың негізіндеболады. Сөйтіп, есту осы екі түрінің алмасуының
нәтижесінде кіші мектеп жасындағы балалардың тапсырманы мүдіртпей орындауға
үйренеді.
Кіші мектеп жасындағы балалардың, қиялына келсек әуелгі кезде
мектепке дейінгілердің ойында кездескендей мазмұнда болады. Бірақ оқудың
талабына сай қиялдарының мазмұны өзгерістерге ұшырайды. әдетте,ж
оқушылардың қиялы творчествалық және қайта жаңғырту қиялына бөленеді..
ойынның көбісі қиындықтан алыстап кететіндігінен, мектепке дейінгілерде
творчестволық қиял басым келеді де, мектептегілердің қайтадан жаңғырту
қиялы кеңінен өрге ала бастайды. Қиялының осы түрінің дамуына бастауыш
сыныптарындағы пәндердің көпшілігі едәуір ықпалын тигізеді. Мысалы, тарих
сабағында оқушы өткен дәуірлердегі оқиғаларды есінде қайтадан жаңғыртады.
Сол сияқты, география сабағында табиғаттыің не жасанды ортаның өзіне тән
бейнелерін жаңғыртып, соларды жадында елестетеді. Сөйтіп, оқуда бейненің
қиялы бірте-бірте шындыққа дөп келе бастайды. Осының өзі творчестволық
қиялғаяғни, фантазияға қараанда нәтижелі, өйткені іске аспайтын мұнан гөрі
қиялшылдардың ақиқатқа жақын келуі баланы шындық тұрғысынан тәрбиелей
алады. [10]
Кіші мекетеп жасындағы балалардың ойлану процессіне келсек, осының
қаншалықты дамығаны туралы әртүрлі пікірлер бар. Ж.Пияженің 7-11
жастағыларда тек қарапайым яғни нақты ой операциясы болатынын жазған. [ ]
Мәдени-тарихи теорияны жақтаушылардың Л.С. Высотскийдың т.б. пікірі
бойынша оқымай келген бала оқуға кірген соң ойы мен интеллектісі үлкен
өзгерістерге ұшырайды, бала қарапайым, яғни натуралдық ойдан мәдени, яғни
ұғым арқылы ойлануға көшеді. Соңғы пікір қазірге дейін үстем болып келсе
де, әлі жете тексерілмеген, нақты ой, яғни нақты бейнелерге негізделіп
ойлану, көбінен елестету не көрнекті аттардың бейнесіне сүйеніп операция
жасау болып табылады. Осының өзі негізінде талдау мен топтаудан,
абстракциялау мен нақтылаудан құрастырылады.
Операциялық ой түрлері кіші мектеп жасындағы балалардың оқу
әрекетінде әр түрлі тереңдікте кездеседі. Бірінші сыныптағылар нақты затқа,
не солардың көшірме үлгісіне, суретіне т.б. негізделе отырып, тапсырманы
орындайды. Сол затқа не оның көшірмесін көз алдынан алып кетсе, тапсырманы
орындау қиынға түседі. 2-3 сыныптар бірте-бірте заттың жеке қасиеттеріне,
әсіресе негізгі белгілерін есінде қалдырып, соларды мүмкіндігінше
топтастыра алуға үйренеді. Осының өзі сол заттың не оның көшірмесі жоқ
кезінде жабайы тапсырмаларды орындауға мүмкіндік береді.
Ал аталған операциялар өзінше динамикалық болып тұратын процессуалдық
құбылыстар. Ойлану дегеніміз –ой операцияларының жұмысымен шектелмейді, ол
үшін тиісті бейнелерге және ұғымға сүйену қажет.
Осыған орай, кіші мектеп жасындағы балалар жеке заттарды ұғымға қалай
жатқызады, соған көңіл бөлейік. Әдетте әр заттың өзіне тән негізгі ажырату
белгісі немесе бірнеше белгілер кездеседі. Мысалы, барлық қаламдарға тән
негізгі белгінің бірі олардың бәрінің қалам ұшының бар екені, қарындаштың
бәріне тән қасиет олардың өзегінің болуы. Осы негізгі ажырату
дифференциялдық белгілерге сүйеніп, қалам ұшы бар заттардың бәрін қалам
деген ұғымға жатқызамыз. Өзегі бар заттарды қарындаш деген ұғымға
жатқызамыз. Тағы сол сияқты егер осы белгілері жоқ болса, онда соларды осы
ұғымдарға жатқызуға болмайды. [11]
Ойлану кезінде адам нақты заттардың өзіне сүйенеді, сол заттардың бәріне
тән негізгі белгілерін қалам ұшы бар не өзегі бар белгілерін бөліп алып,
осыған орай, жалпы ұғым құрып, соған тіректелініп, ойланады. Міне, адамның
ойлануы ұымға негізделеді деудің себебі осыда. Бала оқуға кірген соң жеке
заттарды, солардың негізгі белгісіне қарап және соған сүйене отырып,
топтастыруға үйреніп, ойын ұғым арқылы жүзеге асыратын болады.
Мектепке дейін қабілеттіктің осы түрі сәбилерде кездеспейді. Өйткені,
мектепке дейінгілер Л.С. Выготскийдың айтуынша заттың негізгі ажырату
белгілеріне мысалы, құсқа жататындардың негізгі белгісі-қауырсынының бар
екеніне негізделіп , соларды жалпылап бейнелей алмайды. Сондықтан, мектепке
дейінгілерге ұғымға сүйеніп, ойлану кездеспейді. Бұл тек мектепке кіргеннен
кейін қалыптасады, міне ойлану мен мектепке түспегеннен кейін қалыптасады
дейтіні осыдан. [12]
Кіші мектеп жасындағы балалардың бірте-бірте ой өрісінің қалыптасып
және заттарды тиісті ұғымдарға жатқыза алуына қалай өзінің ойын
сыныптасатыры арасында дәлелдеуге үйрене бастайды. Ол не болса соған
көнбейді. Өзгелерден дәлел келтіруді талап етеді. Дәлелдеу үшін бала тиісті
жүйелерге логикалық негіздеріне сүйенеді. Сонымен қатар, өзінің пікіріне не
берген жауабына сынмен қарап, пікіріне не ісіне өзгерісінің бағыты
тұрғысынан қарай алуға үйренеді. Әркім өзінің пікіріне не ісіне талдау
жасап сынмен қарауды рефлексияның іштей өзіне сынмен қарау, қарапайым түрі
деп атайды. Ал рефлексия оқымаған Африка тағы басқа елдерінің 15-16 жасқа
дейінгі балаларда кездепейді деп АҚШ психологы Д.Ж. Брунер пікір таратты.[
]
Оның осылай деуі шикі, қате тексерілмеген пікір сияқты. Дегенмен
рефлексия ие болу ойланудың шарты және оның жемісі болатын, оқу ісінде 7-11
жастағыларда қалыптаса бастайды деу, бұл жастағылардың ақыл-ойының едәуір
қалыптасып қалғанына дәлел бола алады.
Ал, кіші мектеп жасындағы балалардың психологиялық сипаты және
анатомо - физиологиялық дамуы жайында айта кетер болсақ.
Бастауыш мектеп жасындағы оқушы - деген термин тым ұзын болғандықтан
біз осының орнына кіші оқушы деген сөз қолданамыз. Бұрын балалар оқымаған
кезінде бастауыш мектеп жасы, кіші жас деген жас кезеңдері кездеспейтін.
Бұл жастың 7-11 жастың өзінше жас кезеңіне бөлінуі оқудың, әсіресе орта оқу
мектебінің көп елдерде жаппай оқу үстем алып, дамып келуіне осы жас кезеңін
өзінше бөліп алып, қараудың себебі – бұларда өтетін оқу-материалдары ұқсас
келуінен. Осы жастағылардың оқу-әрекетінің ұқсастығы, көпшілігіне тән ұқсас
психикалық қасиеттер тудырады. Міне, бастауыш мектеп жасын бөлек кезеңге
бөлудің себебі осыдан. [13]
Кіші оқушылардың оқуға едәуір мүмкіншілігі бар. Себебі олардың
интеллектісі қарапайым ой операциясы дәрежесінде кездеседі дейтін
Ж.Пиаженің пікірі дұрыс болғанымен, қазір де бұрын аңғарып көрмеген
қабілеті бар екені анықталып отыр. Осыған сүйеніп В.В. Давыдов қазіргі
күнде беріліп жүрген оқу тапсырмалары оқушылар үшін жеткіліксіз дейді. Олар
мүмкіншілігін толық пайдалана алмайды. Сондықтан, бұлардың оқуға
мүмкіншілігін толық пайдалану үшін тапсырманы одан әрі қиындату қажет қажет
екендігін айтқан. [ ]
Егер осы жастағылардың негізгі әрекеті бұрын ойын болып кетсе, оқуға
кіргеннен кейін оқу қызметі шешуші рөл атқарады. Сөйтіп оқу негізгі
қызметке айналып, баланың психикалық дамуын билейтін болады. Осыған орай,
баланың психикалық дамуы ірі өзгерістерге ұшырайды. Өзгерістерге ұшырауының
себебі, ойынға қарағанда оқу талабының бала үшін қиындығында. Сонымен қатар
оқуға жаңа түскен бала сыныптастарымен қарым-қатынас жасап, осының
нәтижесінде өзінің психикалық байлығын дамытып, жаман-жақсыны ажырата
бастайды. Бала мектептің жағдайына бейімделе алмай мысалы, белгілі уақытта
тұрып мезгілінде жатуға, сабақтан қалмауға, сабақ кезінде үнсіз тыныш
отыруға үйрене алмағандықтан қиналады. Осының нәтижесінде тез болдырып,
шаршауы да ықтимал.
Мұғалімнің өзіне тән мінезіне және құрбыларымен қарым-қатынас жасауға
үйрене алмағандықтан бала қиналады, сыныптың мұғалімі қанша жақсы
болғанымен, бала оған бата алмай, бірдеңені сұрау үшін сескенеді. Сол ияқты
қасындағы партада отырған кім, оған сыр айтуға бола ма, кіммен ойнауға
болады, кіммен болмайды осыны білмейді. Бірақ көп ұзамай бала үйреніп,
жатырқауын тоқтатады. Сонымен қатар бала оқуға кіргеніне мәз болып, әке-
шешелеріне еркелеп, кейде бір үлкен міндет атқарып жатқан сияқты болып,
өзіне ерекше көңіл бөлуді талап етеді. Осы кезде әке-шешелері оны көп
еркелетпесе осының өзі қиыншылықтардан бас тартпауа, қиыншылықтарды жеңуге
пайдасын тигізеді. [14]
Бірінші сыныпта оқушыларға қойылатын талаптар тым жеңіл келеді.
Тапсырмалардың жеңіл болуы баланы қиыншылықпен күресуге жетелемейді.
Дегенмен бала оқиды. Оқығысы келуі мектептегі жағдайдың оған қызық
көрінуінен, мектепке келу қызық болып көрінгенімен оқуға арналған баланың
қажеттілігін жөнді дамыта алмайды. Осының нәтижесінде мектептің жағдайына
қызығу балада бірте-бірте сөнеді де, оқуға немқұрайлы қарайтын болады.
Неқұрайлылықпен күресу үшін баланың оқуға ықыласын тудырып, тапсырмаларды
бірте-бірте қиындату қажет. Әдетте оқу материалы жеңіл келсе, баланың іші
пысып, жалқаулыққа салынады. Ал тым қиын келсе, әлі жете алмағандықтан
үлгеруден күдер үзіп, одан бас тартатын болады. Осы екі жағдайдың екеуі де
қолайсыз. Сондықтан, тапсырманың қиындығы оқушы үшін қолайлы дәрежеде
құрылуы тиіс. Егер қолайлы етіп ықшамдау қиын келсе, тапсырманың жеңіл
болғанынан көрі, қиынырақ келуі әлде-қайда ұтымды. Себебі, азды-көпті
қиындығы бар тапсырмалар баланың қиналуына, ақыл-ойының алға қарай
өрістеуіне жағдай туғызады. [15]
Осы 3 түрлі қиыншылықтардың кездесетінін бірінші сыныптың бас кезінен
бастап ескеру қажет. Ал алдағы 2-3 сыныптарға келсек, мұндағы оқушылардың
жағдайы бірінші сыныпта оқығанына байланысты. Әдетте баланың бәлендей
объектіге қызығуы мен оның ықыласының барлығын ажырату керек. Қызығу деп
бәлендей объектіні бір жағы сырттай біреуге ұнайтынын айтады. Қызығу көбіне
аз уақытта кездеседі де, кейін сөніп кетуі ықтимал. Ал ықылас балада іштей
ұмтылып іске берілуінен пайда болады. Әрине қызығу кейде ықыластың, не
бәлендей нәрсеге құмар болуға апарып соғуы мүмкін. Бірақ бұл сирек
кездеседі. Сондықтан осы мәселеге 1-ші сыныптан мән беруі қажет. Жалпы
алғанда 2-3 сыныптағы балалардың көпшіліг ойдағыдай оқып кетеді. Мұның
себебі, біріншіден, кіші оқушының ниеті таза, ішіндегісі тілінің ұшында
болып тұрады. Екіншіден, бұлар үшін мұғалім үлкен абырой және бедел.
Сондықтан оның сөзін мүдіртпей орындайтын болады. [16]
Мектепке кірерде бала дене жағынан едәуір өріс алып, бұлшық еттерімен
шеміршектері және сүйектері едәуір нығайып қалады. Қол бармағының нығаюы 9-
10 жаста қалыптасады да, табаны 10-11 жаста сүйектеніп бітеді. Осының
нәтижесінде кіші оқушының 10-11 жасқа толғанша жазуға тез болдырып
қиналады. Сондықтан бастауыш мектеп жасындағыларды жазба жұмысымен көп
айналыстыруға әсіресе, бірдемені көшіріп жазуға көп уақытын жіберуге
болмайды. 7-8 жастың арасында бала жылына 2,5 кг қосады. Биіктігі жылына
5см өседі. Бұл кезде әсіресе кеудесі көтеріліп жүрегі мен тыныс органдары
едәуір қалыптасып қалады. Бірақ жүрегінің соғуы 84-90-ға дейін барады.
Осының өзі баланы едәуір қиналдыратын болса ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Алматы 2012
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
І Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қабілеттері
ерекшеліктерінің ғылыми-теориялық зерттелуі
1.1 Қабілет – жеке тұлға дамуының негізгі факторы ретінде
1.2 Оқу үрдісінде бастауыш сынып оқушыларының қабілетін
дамытудың маңыздылығы
1.3 Шет тілін оқыту үрдісінде бастауыш сынып оқушыларының
танымдық қабілетін дамыту
Бірінші тарау бойынша тұжырым
ІІ Эксперимент арқылы бастауыш сынып оқушыларына шет тілін
оқыту арқылы танымдық қабілеттерінің дамуын зерттеу
2.1 Зерттеудің мақсаты, міндеттері және әдістемелері
2.2 Эксперимент арқылы бастауыш сынып оқушыларына шет тілін
оқыту арқылы танымдық қабілеттерінің дамуын зерттеу
2.3 Шет тілін оқыту арқылы бастауыш сынып оқушыларының
танымдық қабілеттерін арттырудың құралдары мен жолдары
Екінші тарау бойынша тұжырым
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының "Білім
туралы" заңына сәйкес "Әр баланың жеке қабілетіне қарай интеллектуалдық
дамуы, жеке адамның дарындылығын, талантын, қабілетін дамыту" сияқты өзекті
мәселелер енгізіліп отырғаны белгілі. Өйткені ғылым мен техниканы,
өндірісті әлемдік деңгейде дамыту үшін елімізге шығармашылықпен жұмыс
жасайтын білімді, жоғарғы дайындығы бар білікті мамандар қажет.
Олай болса, әрбір қоғамның әлеуметтік –экономикалық даму деңгейі,
сол қоғамдағы жек адамның потенциалына байланысты. Қазіргі кездегі
қоғамдағы қарқынды өзгерістер жыл сайын жаңа өмір салтын құруда. Осыған
орай, егеменді еліміз Қазақстанда қабілетті, дарынды, тәуелсіз жеке адамды,
дербес шешім қабылдауға бейім ұрпақты тәрбиелеу – бүгінгі күнде аса маңызды
мәселе болып отыр.
Қазіргі таңда жалпы білім беретін мектептердің дамуында жағымды
өзгерістер және оқыту мен тәрбиелеу ісінің ұтымды жақтары ашылып
жатқанымен, оқушылардың танымдық қабілеттерін дамыту жақтарына терең үңіле
бермейміз. Бұл жағдайда, білім негізі бастауышта қаланатын болғандықтан,
бастауыш мектеп оқушысының қабілеттілігін дамыту басты рөл атқарады.
Қабілетті жеке адам ретінде дамуға бұл кезеңнің мәні зор. Бұл мақсатқа
жетуде ұстаздар терең білімді, әдістемелік жағынан толық қаруланған және
жоғары мәдени деңгейі болуы тиіс. Себебі, бастауыш сынып мұғалімі
оқушылардың оқуға ынтасын оятып, олардың танымдық қабілеттерінің дамуына
жол ашады.
Сонымен қатар, қабілеттілік психологиясы – қазіргі психологиядағы
өзекті тақырыптардың бірі болып саналады.
Қабілет – бұл тұлғаның қандайда бір іс-әрекет түрін табысты орындау
шарты болып табылатын индивидуалды – психологиялық ерекшелігі. Қабілеттің
табиғаты туралы мәселені қарастырған шетел псохолого – педагогикалық
ғалымдары (А.Н. Леонтьев, К.К. Платонов, С.Л. Рубинштейн, Б.М. Теплов, В.Д.
Шадриков және т.б) атап өтуге болады. Жалпы қабілеттер мағынасы арнайы
қабілеттер дамуының негізі ретінде зерттеулер (Б.Г. Ананьев, С.Л.
Рубинштейн), қабілетті дамытудың жалпы заңдылықтарын (А.В. Брушлинский,
Л.С. Выготский, Н.С. Лейтес, Р. Стенберг және т.б.), қабілетті зерттеудің
әдістері (А. Бине, Дж. Гилфорд, Л. Термен, П. Торренс және т.б.)
қарастырған.
Ал отандық педагог-психологтардан М.А. Құдайқұлов, А.Р. Мандыкаева осы
тақырыпта зерттеу жұмыстарын жүргізген.
Түрлі мекемелерде шет тілдерін оқытудың теориялық-әдіснамалық негіздері
(О. А. Артемьева, И. Л. Бим, Н. Д. Гальскова, Н. И. Гез, П. Б. Гурвич, Р.
П. Мильруд, Р. К. Миньяр-Белоручев, А. А. Миролюбов, Е. И. Пассов, О. Г.
Поляков, Г. В. Рогова, И. И. Халеева, С. Ф. Шатилов, А. Н. Щукин) де көптеп
қарастырылған.
Олай болса, қазіргі заман талабына сай келешек ұрпақ шет тілін меңгеруі
тиіс. Себебі қазір көп жерде шет тілі қолданысқа ие. Шет тілін меңгерту
үшін әрбір жас ұрпаққа ана тілімен қосымша шет тілін меңгерту керек. Ол
процесс мектеп жасынан басталады, яғни бастауыш сыныптардан бастап ағылшын
тілін оқыту қазіргі таңда басты нысандардың біріне айналып отыр. Жоғарыда
аталған ғалымдардың зерттеулерінде бастауыш сынып оқушыларының қабілетін
арттыру мәселелері қарастырылып, жан-жақты зерттелген. Дегенмен де,
отанымыздың білім беру үрдісінде бастауыш сынып оқушыларының танымдық
қабілетін шет тілдерін оқыту арқылы дамытудың мүмкіндіктерін қарастыру
қажеттілігі туындап отыр. Сол себепті зерттеу жұмысының тақырыбын Шет
тілін оқыту үрдісінде бастауыш сынып оқушыларының танымдық қабілетін
дамытудың мүмкіндіктері деп таңдауымызға негіз болды.
Зерттеу мақсаты. Шет тілін оқыту үрдісінде бастауыш сынып оқушыларының
танымдық қабілетін дамытудың мүмкіндіктерін анықтау.
Зерттеу объектісі. Шет тілін оқыту үрдісінде бастауыш сынып оқушыларының
танымдық қабілетін дамыту.
Зерттеу пәні. Шет тілін оқыту үрдісінде бастауыш сынып оқушыларының
танымдық қабілетін дамыту үдерісі.
Зерттеу болжамы. Егер, бастауыш сынып оқушыларының танымдық қабілетін
шет тілдерін оқыту арқылы дамытудың мүмкіндіктері анықталып, тұжырымдамасы
жасалып, оны жүзеге асыратын құрылымдық-мазмұндық жүйесі құрылса, онда ол
өмірдің барлық саласындағы белсенді, шығармашылық іс-әрекетіне қабілетті,
еркін және жан-жақты жетілген көп тілді меңгерген тұлға болып қалыптасады.
Зерттеудің міндеті.
1. Бастауыш сынып оқушысы тұлғасын дамытуда қабілет мәселесіне арналған
ғылыми зерттеулерге теориялық талдау жасау.
2. Шет тілін оқыту үрдісінде бастауыш сынып оқушыларының танымдық
қабілетін дамыту мүмкіндіктерін қарастыруды іске асыру.
3. Оқушы қабілетінің дамуында жас кезеңін нақтылап, осы кезеңде яғни
бастауыш сыныпта қалыптасуының өлшемдері мен көрсеткіштерін белгілеу.
4. Шет тілін оқыту үрдісінде бастауыш сынып оқушыларының танымдық
қабілетін дамытудың тиімді жолдары мен құралдарын анықтау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
1. Бастауыш сынып оқушысы тұлғасын дамытуда қабілет мәселесіне арналған
ғылыми зерттеулерге теориялық талдау жасалынды.
2. Шет тілін оқыту үрдісінде бастауыш сынып оқушыларының танымдық
қабілетін дамыту мүмкіндіктерін қарастырылды.
3. Оқушы қабілетінің дамуында жас кезеңін нақтылап, осы кезеңде яғни
бастауыш сыныпта қалыптасуының өлшемдері мен көрсеткіштері белгіленді.
4. Шет тілін оқыту үрдісінде бастауыш сынып оқушыларының танымдық
қабілетін дамытудың тиімді жолдары мен құралдары анықталды.
Зеттеу әдістері - зерттеудің әдіснамалық және теориялық-әдістемелік
негіздерін айқындауда сараптау, ой қорыту, жалпылау әдістері, бақылау,
салыстырмалы әдістер, сауалнама, диагностикалық әдістер, зерттеу
нәтижелерін қорытындылау барысында талдау, қорыту, эксперименттік
мәліметтерді сапалық және сандық тұрғыда жүйелеу, модельдеу, жинақтау
әдістері қолданылды.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі:
– шет тілдерін тұтас объект ретінде зерттеуге бағытталған (А. Л.
Бердичевский, И. Л. Бим, В. А. Бухбиндер, В. П. Кузьмин, Г. А. Харлов, А.
И. Филюков, В. Д. Шадриков, С. Ф. Швырев);
– тілдік дағдылар мен іскерліктерді дамытудағы тұлғаға-бағдарланған
амалдар (И. Б. Ворожцова, И. А. Зимняя, А. А. Леонтьев, Р. П. Мильруд, Р.
К. Миньяр-Белоручев, Ю. А. Ситнов);
– түрлі мекемелерде шет тілдерін оқытудың теориялық-әдіснамалық
негіздері (О. А. Артемьева, И. Л. Бим, Н. Д. Гальскова, Н. И. Гез, П. Б.
Гурвич, Р. П. Мильруд, Р. К. Миньяр-Белоручев, А. А. Миролюбов, Е. И.
Пассов, О. Г. Поляков, Г. В. Рогова, И. И. Халеева, С. Ф. Шатилов, А. Н.
Щукин);
- білімнің қазіргі философиясы мен әдіснамасының теориялық ережелері (Б.С.
Гершунский, М.С. Каган, Б.Т. Лихачев, Г.П. Щедровицкий т.б.);
- тарихи-педагогикалық үрдісті қарастырудың мәдени-тарихи амалы (Б.М. Бим-
Бад, Г.Б. Корнетов, т.б.);
- іс-әрекеттік амал идеялары (А.А. Леонтьев, Б.Т. Ананьев, Л.С. Выготский,
П.Я. Гальперин, Н.Ф. Талызина, т.б.);
- тұлғалық-бағдарлы оқыту теориялары (Е.Н. Бондаревская, В.В. Сериков, И.С.
Якиманская, т.б.) болып табылады.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы – зерттеудің ғылыми әдістерін
мақсатты түрде қолдану және теориялық тұрғыдан негіздеу арқылы жүзеге
асырылды. Тәжірибе жүргізуге бағытталған теориялық деректер жинағы сапалық
жағынан талданып өңделді, ұсыныстар енгізілді.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы – зерттеу нәтижелері шет тілін
оқыту үрдісінде бастауыш сынып оқушыларының танымдық қабілетін дамытудың
мүмкіндіктерін анықтау үдерісін терең ұғынып, соның негізінде оқу іс-
әрекетін дамытуға мүмкіндік туғызады.
Алынған ғылыми нәтижелердің сенімділігі мен нақтылығы зерттеу негізі
етіп алынған теориялық тұжырымдардың әдіснамалық тұрғыдан талдануы
арқылы танылады. Жұмыстың мақсатына, алға қойылған міндеттеріне сәйкес
шешімін тапқан зерттеу әдістері мен көрсетілген нәтижелердің білім беру
мекемелерінде жүргізілген сабақтарда дәйектелуі зерттеудің сенімділігіне
кепілдік етеді.
Зерттеу базасы: ... ... ... ... ..
Зерттеу кезеңдері:
Зерттеудің бірінші кезеңінде мәселенің ғылыми-ізденістері
құрастырылды. Сонымен қатар жұмыстың мазмұны мен негізгі бөлімдері
анықталынды. Пайдаланылатын әдебиеттер жинақталынып, талданды.
Зерттеудің екінші кезеңінде оқу іс-әрекеті барысында диагностикалық
жұмыстар ұйымдастырылды. Инновацяилық технологиялардың тиімділігін
анықтау жұмыстары жүргізілді.
Зерттеудің үшінші кезеңінде зерттеу жұмысымызға теориялық және
тәжірибелік тұрғыда жалпылама қорытынды берілді.
Зерттеу жұмысының құрылымы - кіріспе, екі тарау, қорытынды,
пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
І. БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ТАНЫМДЫҚ ҚАБІЛЕТТЕРІ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ҒЫЛЫМИ-
ТЕОРИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕЛУІ
1.1 Бастауыш сыныптардың басқа мектеп буындарынан ерекшеліктерін ғылыми-
теориялық талдау
Әлемдік білім беру кеңістігіне ену, білім беру саласын арттыру
бағытында елімізде жүріп жатқан жаңалықтар, ғасырлар бойы жүретін
жаңалықтардың жедел өмірге кірігуі әр адамнан өмірге бейімделуді қажет
етеді. Бұл қажеттілікті іске асыру алдымен мемлекетімізде білім беру мен
жас ұрпақты тәрбиелеуге ерекше көңіл бөлінуінен байқалады. Соның бір дәлелі
– Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасының жобасы жариялануы болса, [1] Президентіміз Н.Ә.
Назарбаевтың Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару
жолында атты Қазақстан халқына Жолдауында да білім беруге үлкен мән беріп
отыр. [2]
Мемлекетіміздің тек саясат пен экономика емес, білім беру жүйесіне де
үнемі назар аударуы еліміздің болашағы жайындағы кемел ойлардан туындап
отырғаны түсінікті. Адам ұрпағымен мың жасайды - дейді халқымыз. Ұрпақ
жалғастығымен адамзат баласы мың емес миллиондаған жылдар жасап келеді.
Жақсылыққа бастайтын жарық жұлдыз - оқу. Надан жұрттың күні – қараң,
келешегі тұман, - деп М.Дулатов айтқандай, егеменді еліміздің тірегі -
білімді ұрпақ. Сусыз, құрғақ, таса көлеңке жерге дән ексең өнбейтіні
сияқты, жас ұрпақтарымызды тәрбиелемесек өспейді, өнбейді. Қазіргі мектеп
мұғалімдерінің алдында тұрған басты міндеттерінің бірі – оқу үрдісінде
оқушылардың қабілеттерін дамыту . [3]
Қазақстан Республикасының "Білім туралы" заңына сәйкес "Әр баланың жеке
қабілетіне қарай интеллектуалдық дамуы, жеке адамның дарындылығын,
талантын, қабілетін дамыту" сияқты өзекті мәселелер енгізіліп отырғаны
белгілі. Бұл заңда орта білім берудің үш сатысы көрсетіледі:
- Бастауыш (1-4 сыныптар);
- негізгі білім беру мектебі (5-9 сыныптар);
- жалпы орта білім беру метебі (10-11 сыныптар). [4]
Бастауыш мектеп кезеңі - мектеп жүйесіндегі ең маңызды кезең
болғандықтан, мұнда оқушының танымдық қабілеттілігінің дамуы басты рөл
атқарады. Сондықтан қазіргі ұстаздар қауымының алдындағы үлкен мақсат:
өмірдің барлық саласындағы белсенді, шығармашылық іс-әрекетіне қабілетті,
еркін және жан-жақты жетілген тұлға тәрбиелеу.
Бұл мақсатқа жетуде ұстаздар терең білімді, әдістемелік жағынан
толық қаруланған және мәдени деңгейі жоғары болуы тиіс. Себебі, бастауыш
сынып мұғалімі оқушылардың оқуға ынтасын оятып, олардың қабілеттерінің
дамуына жол ашады. Мұғалім алғашқы сабақтан бастап оқушының жас
ерекшелігіне байланысты бойындағы қабілетін анықтау, қасиеттерін ажырата
біліп, жеке тұлға ретінде қарап, тек ғылыми білім негіздерінде ғана
оқытпай, әр баланың ой-өрісін, қабілетін дамыту, келешекте нағыз маман иесі
болуға тәрбиелеу ұстаздардың талмай еңбек етуінің жемісі.
Егеменді еліміздің өсіп келе жатқан ұрпағын ойлы да іскер, жігерлі
де батыл, өзіне-өзі сенімді, интеллектуалдық деңгейі биік, дүниетанымы
дұрыс қалыптасқан азамат етіп тәрбиелеуде мектептің алатын орны айрықша.
Мектеп қазіргі қоғамның дамуымен, әлеуметтік практикамен тығыз байланысты.
Мектеп өмірі балаға жаңа әлемнің есігін ашып беріп, рухани дүниесінің
қалыптасуына негіз салады.
Тәрбиенің сан салалы, күрделі мәселелеріне терең бойлауға
бастайтын, күнделікті тұрмыста кездесетін дағдылар арқылы баланың жан
дүниесіне әсер ететін білім мен тәрбиенің алғашқы баспалдағы – бастауыш
мектеп. Бастауыш саты – білім, дағды, іскерліктің қалыптасуының бастамасы
болып табылады. Келешекте жалпы білім алу мен кез келген арнаулы
мамандықтарға талпынудың іргетасы осы бастауышта қаланбақ. Сондықтан, оның
сипаты мен мазмұны, оқытудың әдістері мен формалары қазіргі жағдайда жан-
жақты талданып отыр. Өйткені, баланың жеке бас қасиеттері, оның
адамгершілігінің, белсенділігінің қалыптасуы мектепке дейінгі тәрбие мен
бастауыш сыныптарда жүзеге аспақ.
Оқушының рухани күш-қуаты мен ерік-жігерінің, шығармашылық қабілетінің,
жалпы мүмкіндіктерінің ашылар кезі. Бастауыш мектептің негізгі міндеті –
жеке тұлғаны дамытып, оның алғашқы қалыптасуын қамтамасыз ету, білімге
деген сенімін нығайту, іскерлігі мен дүниетанымын қалыптастыру, оқуға деген
қызығушылығын оятып, ынтасын арттыру болып табылады. Ендеше, осы
міндеттерді жүзеге асыратын басты тұлға – Ұстаз. Тек мықты ұстаз ғана
осындай ауыр жүкті алып жүре алады.
Халқымыз әрқашан да ұстаз мәртебесін көтеріп, аса жоғары қастерлеп,
бағалаған. Ұстаздық еткен жалықпас, Үйретуден балаға, Адамның адамшылығы
жақсы ұстаздан болады деп айтқан ұлы Абай. [5 ]Ал Чехтің педагогы
Я.А.Коменский: Мұғалім мәңгі нұрдың қызметшісі, ол барлық ой мен қимыл
әрекетіне ақылдың дәнін сеуіп, нұр құятын тынымсыз жалын иесі деп ұстаздар
қауымын жоғары бағалаған.[6 ]
Мектеп табалдырығын аттаған жас бала ертеңгі ел тұтқасы десек, оларды
парасатты, саналы азамат етіп тәрбиелеу – әрбір ұстаздың борышы. Бүгінгі
мұғалім кіші мектеп оқушыларына тек білім беріп қана қоймай, оларды
халықтық педагогиканың нәрлі қайнарымен сусындату, әрбір оқушы бойында
ұлттық мінез-құлық, адамгершілік, сыпайылық пен кішіпейілділік қасиеттерін
қалыптастыруға, баланың жан дүниесін рухани қазыналармен байытуға, қазақ
халқының әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін меңгертуге тиіс.
Олар озық тәжірибені жетілдіре отырып, оқу үрдісіне жаңа әдіс-
тәсілдерді, оқытудың жаңа технологияларын енгізіп, оқушылардың жалпы дамуын
қамтамасыз етуі керек. Бала жаны жаңалыққа құмар, білмегенін білгісі келіп,
белгісіз нәрсені ашуға тырысатын болғандықтан, бастауыш сынып мұғалімі
олардың осы талпынысын дамытуға көңіл бөлуі тиіс. Оқушылардың
сүйіспеншілігін арттыру мақсатында сабақ барысында тиімді әдіс-тәсілдерді
енгізіп, оны ұйымдастыру формасын түрлендіріп отыру – мұғалімнің басты
міндеті екені белгілі. Мұндай жағдайда мұғалімнің білімділігі, шеберлігі,
ұйымдастырушылық қабілеті үлкен рөл атқарады.
Кіші мектеп оқушылары үшін мұғалім олар еліктейтін, үлгі ететін абыройлы
жан. Олар ұстазының бүкіл іс-қимылына, жүріс-тұрысына, сөйлеу мәнеріне,
адаммен қарым-қатынасына еліктейді. Сондықтан да, жауапкершілігі мол, адал
да мейірімді, әділ де парасатты, рухани дүниесі бай педагогтар ғана балаға
білім мен тәрбие беріп, оның жан дүниесіне әсер ете алады.[ 7]
Балалық шақтан орта сыныптарға (5-6 сынып) өткен кездегі мектеп
оқушыларының психикалық және жеке дамуында көптеген психологиялық
ерекшеліктер болатындығы анық . Сондай-ақ 5 сыныпқа көшу - оқыту кезеңінің
ересек түрінде әділ бағаланып, сабаққа деген өзіндік қатынастың
қалыптасуын жеңілдетеді, алайда балалардың барлығы бірдей оған дайын
еместігі байқалады. Яғни бұрынғы ұсыныстарды балалар мойындамайды, ал жаңа
ұсыныстар әлі пайда болмағандығымен сипатталады. Сондықтан 5 сынып
оқушыларын 4 сыныппен салыстырғанда, олардың көпшілігі оқу саған ұнайды ма
? деген сұраққа білмеймін деп жауап береді. Бұл ауыспалы кезеңде өзін-
өзі бағалау дағдарысының пайда болуы туралы айтуға болады. 4-5 сыныпта өзін-
өзі жағымсыз жағынан бағалау көлемі ұлғаяды, өзін негативті және позитивті
бағалау арасындағы тепе-теңдік алғашқысының басымдылығымен жойылады. Өзіне-
өзі көңілі толмауы бұл кезеңде олардың өмір әрекетінің жаңа сферасына ғана
емес , сонымен қатар, оқу әрекетіне де , тіпті игерілген аймаққа да әсерін
тигізеді. [8]
Бастауыш мектеп оқушыларының орта буынға ауысуындағы жиі кездесетін
мәселелердің бірі – ол бесінші сыныптардың жаңа мұғалімдерге деген
бейімделуіндегі қиындықтар. Олар оқушы мен мұғалімнің бірін-бірі
түсінбейтін жағдайын және жанжалдар туғызуы мүмкін. Алайда, мұндай
қиындықтар балалармен ғана емес, сонымен бірге ата-аналар мен мұғалімдер
арасында да пайда болуы мүмкін. Бастауыш мектепке қарағанда енді 5
сыныпта ата-ана өз баласы туралы мәліметтерді түрлі мұғалімдерден алады,
сондықтан оларда балаларының оқуындағы жетістіктерін, әр түрлі
сабақтардағы олардың мінез құлқының қандай екенін салыстыруға мүмкіндік
туады. [9]
Олар балаларының жетістіктері мен сәтсіздіктерін бұрынғыларымен
салыстырып қорытынды жасай алады. Егер нашар жаққа өзгерсе, ол мұғалімдер
мен мектеп психологының бұрыс қатынасымен түсіндіріледі.
Оқушыларға әлемдік деңгейде білім, тәрбие беру – қазіргі заман талабы.
Бұл заңды да, өйткені біздің қоғам өмірінде адамгершілік бастамаларының
рөлі барған сайын артып, моральдық факторлардың ықпал аясы кеңейе түсуде.
Адамгершілікке тәрбиелеудің маңызды педагогикалық міндеттері –
оқушылардың белсенді өмірлік позициясын, қоғамдық борышқа саналы
көзқарасын, сөз бен істің бірлігін сақтап, адамгершілік нормаларынан
ауытқушылыққа жол бермеуді қалыптастыру.
Бала мектеп табалдырығын алғаш рет аттағанда бәрін білсем, үйренсем деп
үміттенеді. Нақтылы ойлауға шамасы жетпесе де, азамат болсам деп қиялдайды.
Бастауыш сынып – қиын да күрделі. Оқушылар жас, оның үстіне ой-өрісі
тар, тіл байлығы кем. Сабақтан бұрын ойнағанды жақсы көреді. Жылауы да,
жұбануы да оңай. Ұрсуды, кеюді көтермейді. Олармен тіл табыса білу үшін
үлкендер өз жасын шегеріп, былайша айтқанда, баламен бала болуға тура
келеді.
Солармен бірдей күй кешесің, бірге ойнайсың, бірге күлесің, қысқасы, бар
тілеуің солармен бірге болуға тиіс. Онсыз білім берем деу құмға сіңген
сумен тең.
Сабақ басталды дейік. Алдыңда көздері жәудіреп бір топ бала отыр. Олар
саған бір жағы сынай, бір жағы үрке қарайды. Мұғалім қалай қарым-қатынас
жасайтыны, мінезі қандай екені, мектеп тұрмысының көптеген ерекшеліктері
оларға әлі тылсым, жұмбақ.
Сезімтал ұстаз оқушылармен алғашқы таныстық үстінде – ақ көп нәрсені
аңғара алады. Шәкірттерінің ой-өрісі ауқымын да бірден ажыратады.
Баланың бәрі бірдей емес, кейбіреуі зейінді, зерек, айтқанды лезде ұғып
ала қояды. Ал кейбіреуінің аңғарымпаздығы әлі нашар, ұққанын жеткізіп айта
алмайды. Ондай оқушылармен көбірек жеке жұмыс жүргізуге тура келеді. Ол
үшін олардың мінез-құлықтарын, психологиясын алдын ала жете зерттеп, біліп
алу қажет, мұның сабақ процесінде көп жәрдемі тиеді.
Бұл бізге бұрынан белгілі нәрсе Мың рет айтып түсіндіргеннен, бір рет
көзбен көрген абзал деген ұлағатты сөз бар. [ 9]
Бұл жастағы балалар көп сөзділікті ұнатпайды, ауызша айтқанға сене
бермейді. Не нәрсе болса да, көзбен көргені мақұл. Сонда оқушыларда ол
бейне, зат немесе сурет жайында түсінік пайда болады, оның құрылысы, жалпы
көрінісі, қандай іске пайдаланатындығы санасында мәңгі сәулеленеді,
қызығушылығы артады. Мынаны көз алдыңызға елестетіңіздерші: цирктегі
сиқыршыға үлкен де кіші де қызыға қарайды. Көз алдыңда бір заттан бір зат
пайда болып жатады. Шынында да керемет нәрсе емес пе? Ал енді сиқыршы
соларды қолмен істеп көрсетпей, сөзбен сипаттап айтып берсе, қызығы болар
ма еді? Әрине жоқ.
Сабақ кезінде пайдаланатын көрнекілікпен бірге, оқушылар арасында өзара
жұмыс ұйымдастырудың да көп пайдасы бар. Мысалы: Сыныпта кім дәптер,
оқулықтарын таза, ұқыпты ұстайды? деген тақырыпта жұмыс ұйымдастырылса,
алдымен оқушыларға қағаздың қалай жасалатынын, одан кітап, дәптер істеу
үшін қанша адамның еңбек ететінін интерактивті тақтада слайдпен түсіндіріп,
ақын Нәсіпбек Айтовтың қағаз туралы өлеңін мәнерлеп оқылды делік. Бұл
көрініс пен әңгіме балаларға үлкен әсер қалдырады. [ ]
Меніңше, бастауыш сынып оқушыларына көп нәрсенің керегі жоқ. Мұғалімнің
дұрыс, әділ көзқарасы, жылы сөзі болса-сол жеткілікті.
Кіші оқушылардың жеке басы деген түсінікке оның сыпайылығы, керісінше
осыған қарама-қарсы әдепсіздік сапалары да жатады. Жеті –он бір жастағы
балалар көбінесе ақ көңіл келетіндіктен, бұлардың көбі сыпайы болып келеді.
Кіші мектеп жасындағы балалардың жеке басына тән қасиеттерді тек
Мен деген сапа тұрғысынан ғана бағалап қоймай, тиісті мөлшерлерге қалайша
бағынады, мінезі, ерік жігері, қабылеттілігі қандай, ашуланғыш, не сабырлы
келе ме, әсемдікті ажыратудағы талғамы және өзгелермен қатынасы қандай –осы
жөнінен де алып қарауға болады. Біз енді осыларға тоқталайық:
Мөлшер не норма деп балаға қоятын талаптарды айтады. Бала мектепке
келмей тұрып нені істеуге болатынын, не болмайтынын әбден жақсы біледі.
Мектепке кіргеннен кейін бұрын орындап көрмеген міндеттерді игере білуі
тиіс. Айталық, сабаққа кешігіп, не берілген тапсырманы орындамай келуіне
болмайды. Тапсырманы орындамаса мұғалімнен не сыныптастарынан ұят. Сол
сияқты мектепке таза киініп келмесе немесе тәртіп бұзса, бұл да тәртіпті
бұзуға жатады. Әуелі кезде осыған үйрене алмай қиналатын болады. Бірақ
бірте-бірте мөлшерлерді орындауға үйрене бастайды. Бұл мөлшерлерді норма
дейтін себебі, осыларды орындау көпшілік арасында мойындалған және дәстүр
болып кеткен.
Ал кіші мектеп жасындағы балалардың мінезіне, қиыншылыққа төзімділігі
берген уәдесінде тұра алуы, өзгелерге сүйкімді келуі, бір нәрсеге
әуесқойлығы тағы басқа жатады. Осы жағынан алып қарағанда қыздар мен
ұлдардың мінезінің осы түрлері бірдей болып келе бермейді. Мысалы,
қиыншылыққа төзімді келіп одан бас тартпау, табандылық тағы басқа ұлдарда
көбірек кездесетін болса, өзгелерге сүйкімді, сыпайы, біреуге қамқорлық
жасағысы келуі қыздарда басымырақ келеді. Мұның солай болып келуі тәрбиенің
және кімнің қандай жынысқа жататынына байланысты осылай деу қызға тиісті
қасиеттер ұлдарда кездеспейді деген сөз емес. Бұл тек осылардың әр
қайсысының түрлі мінездерге ие болуға мүмкіншілігінің бар екені туралы
айтылып отыр.
Жалпы алғанда, осылардың бәріне бірдей тән қасиеттері мынада:
әуесқой, ақ көңіл, өзгелерге жәрдем бергісі келіп, дәрменсіздерді не
қарт адамды аяп, соларға қамқорлық көрсеткісі келетінінде. Жеті –сегіз
жастағылардың әуесқойлығын алсақ, өзгелерге сұрақ қойғанда, мектепке
дейінгілер сияқты Бұл не? деп сұрамайды, Бұл неліктен? -дейді,
сұрақтарды осылай құруда үлкен мән бар, өйткені кіші мектеп жасындағы
балалар нәрсенің не екенін ғана білгісі келмейді, соның бәлендей нәрсенің
сырын, себебін білгісі келеді. [4]
Кіші мектеп жасындағы балаларда кейде ашуланшақтық қасиеті де болып
тұрады. Баланы үй іші көп еркелетсе, онда ол болмашы нәрсеге тез ашуланып,
күйіп-пісетіні кездеседі. Керісінше, күтпеген жағдайда жақсы, өте жақсы
деген баға алса, жұрттың көзінше соған қатты қуанғанын жасыра алмайды. Кіші
мектеп жасындағыбалалардың ерік-жігері едәуір қалыптасып қалса да, кейде
өзін-өзі меңгере алмай, импульстік іс жасап, қалатыны кездеседі. Импульстік
іс деп ойланбай, не болса соған қызып, бірдеңені бүлдіріп алуды айтады.
Осындай жайт баланың тәртіпсіздігінен емес, импульстік іске өзінің икем
келуінен, яғни өзін-өзі меңгере алмауынан кездеседі. Кіші мектеп жасындағы
балалардың әсемдікті ажырату талғамының дамуына толық мүмкіншілігі бар.
Бұл қасиет сурет салу, өлең айту, музыка тыңдау үстінде қалыптасады.
Әрекеттенудің бұл түрлері баланың қолының шеберлігін, құлағының дыбыс
ырағын және музыканы ажыратып естуін кеңінен дамытуға мүмкіндік береді.
Сонымен қатар екі-үш сыныптағылар балалара арналған әдеби көркем
шығармаларды оқып, әр саладан хабардар болып, әсемділікті жаман істерден
ажырата бастайды.
Кіші мектеп жасындағы балалардың өз сыныптастарымен қарым-қатынасы
бастауыш мектептің әр сыныбында әр түрлі және осының өзі бұрын
балабақшада өсті ме, әлде үйінде өсті ме, соған орай келеді. Бұлардың
коллективтік қасиетінің қалай қалыптасатынын алсақ, осының өзі бірінші
сыныпта әлі қалыптаспаған, балалар бақшасында тәрбиеленген балалардың бір
қатары өзгелерден бөлшектеніп, өзін сол коллектив мүшесі деп санамайтыны
кездеседі. Бұлар бір біріне жаны ашып, көмектесу дегенді білмейді, тек
өзіне басқалар кедергі жасамаса болғаны. Бірақ екінші-үшінші сыныптарда бұл
қасиеттер жойылып, бұлар өзара достаса бастайды. Баланың бір-біріне
көмектесуі әуелгі уақытта мұғалімнің басшылығымен іске асады. Кейін барлығы
өзара достасып, бірі өзгесіне мейірімді келе бастайды. [5]
Кіші мектеп жасына балалардың негізгі таным процесстері қабылдау,
зейін, жад пен ес, қиял, ойлану. Мектепке кіргеннен кейін едәуір
өзгерістерге ұшырайды. Осыған орай біз талдауды әуелі қабылдаудан басталық.
Б.М Теплов бойынша қабылдау деп қазіргі біздің сезім мүшелерімізге әсер
ететін нәрселердің немесе болмыс құбылыстарын сәулелендіретін психикалық
просесті айтады. [Б.М Теплов Психология оқу құрал Алм 1952 ]
Жеті-жастағы баланың қабылдауы мектепке дейінгілерге қарағанда едәуір
қалыптасып қалған көзінің көргіштігі, құлағының естігіштігі тағы басқа
жақсы дамыған бірақ әлі де болса, қабылдауының кейбір жеткіліксіз жақтары
да кездеседі. Мысалы, ағылшын тілінен алынған ұқсас дыбыстарды G,J немесе
B,V фонемаларын дұрыс ажырата алмайтыны болады. Бұл сияқты ажырата
алмаушылықтың себебі жеті-тоғыз жастағы балалардың талдау қызметінің әлі
жете қалыптаспағанынан. Бір зерттеуде бірінші сыныптарға қоянның суретін
көрсетіп, соны қайтадан сал деп, бірақ суретті көз алдынан алып кеткенде,
сол көргенін қағазға сала алмай, қоянның мұртының бар не жоқ екенін есінде
сақтай алмапты. Қоянның балаға қызық көрінген жақтарын мысалға көзін
үлкейтіп жіберіп, ал құлақтарын кішірейтіп салған. Бала өзіне қызық
көрінген қоянның дене мүшелеріне көп мән беріп, қызық емес деген жақтарын
көрсетуді ұмытып кеткен. Жалпы алғанда, кіші мектеп жасындағы балаларға не
қызықты немесе не қажетті соған мән беріп, осыны қабылдауға икем келеді.
[6]
Мысалы, балаға берілген текст әр түрлі бояумен жазылса, осының өзі оқуға
кедергі жасайды. Себебі, бала оқудың орнына, бояуға қызығып, алаңдайды.
Кіші мектеп жасындағы балаларға, әсіресе кеңістік уақытты қабылдау қиынға
соғады. Мысалы, алыстағы бағананың ұзындығы баланың қасындағы бағанадан
қысқа ма не ұзын ба деп сұрағанда, ол қысқа деп жауап береді. Себебі
алыстағы зат өзінің көлемінен –ұзындығынан көзге кішкентай болып
көрінетінін баланың ажырата алмауынан. Бұл сияқты кемшіліктер кіші мектеп
жасындағы балалардың қабылдауында жиі кездескенімен әр объектінің негізгі
қасиеттеріне қабылдау кезінде мән беріп, негізгі қасиеттерді кездейсоқ
қасиеттерден ажыратуға үйрене бастайды. Баланы қабылдай алуға үйретуде
мұғалім бәлендей нәрсені сабақта балаларға көрсеткенде, сол нәрсенің нендей
қасиеттеріне мән беруді айтып, қандай нәрсеге назар аударуды ескертіп
отырады.
Егер қабылдау кезінде бір объектінің қасиеттері өзге қасиеттерімен
салыстырылынып отырса, балалардың қабылдау кезінде ойланып, ненің негізгі,
ненің екінші дәрежедедегі қасиет екенін ажырататын болады. Баланың
қабылдауында мысалы, сөзді қабылдау-тыңдау мен нақты зваттты қабылдаудың
арасында едәуір айырмашылық бар, нақты затты қабылдау бірінші сигнал
системасына әсер етеді де, сөзді қабылдау екінші сигнал системасының
функциясы болып есептелінеді. Дамудың бұл түрі балалалардың әртүрлі
объектілерді қабылдай алуына жағдай туғызады. Солай болса да, жоғарыда
айтылған кіші мектеп жасындағы балалардың қабылдаудағы жеткіліксіздіктер
біразға дейін сақталады. [7]
Кіші мектеп жасындағы балалалардың зейіні де қабылдау сияқты әуелгі
кезде терең дамымаған зейін әдетте, ерікті және еріксіз түрлерге бөлінеді.
Бала не қызық соған мән беретін екендігінен оның еріксіз зейіні алғашқы
кезде ерікті зейінмен басым келеді. Оның еріксіз зейіні әсем бояулар не
заттар немесе ұйқастырып айтқан сөздер өзіне тартқыш келетінімен мұғалім
мүмкіндігінше сабақты қызықтыруға барлық күшін салады. Осы бөтен
болмағанымен сабақтың барлық жағын қызықтырамын деп, баланы осыған
әдеттендірсе, оның ерікті зейінін қалыптасрыруға кедергі жасайды.
Кіші мектеп жасындағы балаларда екінші-үшінші сыныптарда ерікті зейін
пайда бола бастайды. Ол қызық емес, бірақ қажет деген сабақтың бөлшектеріне
зейінді бола алады. Баланың ерікті зейінін дамыту үшін оның істейтін
жұмысын нақты етіп, түсіндіріп, тапсырманы қалай орындаудың жоспарын
көрсетіп отыру қажет. Тек сонда ғана ол осындай нұсқауды орындауда зейінді
болуға ұмтылады. Мұның солай екені мынадан, зейінсіз болудың өзі берілген
тапсырманы қалай орындауды білмеуден кездеседі. әдетте, еріксіз зейін
сыртқы объектіге байланысты болып келсе, ерікті зейін баланың іштей іске
ұмтылуынан пайда болады. Бұл жерде іштей ұмтылу деп отырғанымыз баланың оқу
үстінде өзін-өзі меңгере алуы. Кіші мектеп жасындағы балалардың өзін-өзі
іштей меңгере алуы әлі жөнді дамымағанынан өзін-өзі күштеп объектіге ерікті
зейін қоюы онша дамымаған.
Кіші мектеп жасындағы балалардың зейінінің көлемінің және бір
мезгілде бірнеше іске зейінін бөле алуының оқу үшін үлкен маңыз бар.
Мысалы, оқушы мәтінді оқып отырғанда, өзінің соны қалай оқып отырғанына
және сыныптастары сол кезде оның оқуын тыңдап отырғанына зейінін бөле алуы
тиіс. Егер осыған ие бола алса, сыныптастарының бір нәрсе жөнінде жасаған
өзіне деген ескертулерін естіп, өзінің қатесін дер кезінде түзете алады.
Кіші мектеп жаындағы балалардың зейіннің аумалылығымен күресу үшін
объектілерді үнемі өзгертіп, не соларды бірінен соң бірін алмастырып
отырған дұрыс, тек сонда ғана бала зейіннің аумалы келуімен күресе алады.
Әдетте ес пен жадқа байланысты өзінше жұмбақ міндеттерді шешу
кездеседі. Мұны мнемоникалық mnemo -жад міндет деп атайды. Мысалы, бір
жағдайда берілген тапсырманы сол түп нұсқасынан айнытпай жатта қалдыру
қажет. Екінші жағдайда тапсырманы өз сөзімен мән мағнасын ғана айтып беруге
болады. Осының өзі әр түрлі мнемоникалық міндетжәне әртүрлі психикалық
әрекетті баладан талап етеді. Егер түп нұсқасынан айнытпай есте қалдыру жад
процесіне байланысты келсе, өз сөзімен оны айтып беру ес процесіне жатады.
[8]
Ал балалар бәлендей мағлұматты жадында қалдыру үшін әуелі оған нендей
талап қоятынын, тапсырманы жаттап алу қажет пе, не өз сөзімен айтып беру
керек пе, соны білуі шарт. Мұны білмеген жағдайда кіші мектеп жасындағы
балалардың тапсырманың мақсатына түсінбей, соны жаттап алғысы келеді. Егер
мақсат жаттау болса, осыны қандай тіл қолднып-бөлшектерге бөліп, не тұтас
жаттауды көбіне білмейді. Ал мақсат тапсырманы өз сөзімен айтып беру
дегенде, соны қысқартып не бәрін қалдырмай айтып беру керек екені бала үшін
түсініксіз келеді. Сонымен қатар осы жағдайдың 2-де текстерді қандай тәсіл
қолданып, жадта не есте қалдыруды білу керек. Осыны жүзеге асыруда бір
зерттеуде А.А.Смирнов оқу-материалын бірнеше мәністі өзара салыстырып, есте
қалдыру тәсілдерін ұсынады.
Өзге зерттеулерде оқу материалын мезгіл сайын бірінен соң бірін
есте қалдыру тәсілін ұсынады. Бұл тәсілдің әсіресе 1-ші түрі –кіші мектеп
жасындағы балалардың жады мен есін дамыту үшін ұсынылады. әдетте, жадта не
есте қалдыру, арнаулы, арнаусыз түрлерге бөлінеді. Оқу материалын жеке
мәнді бөлшектерге бөлу баланың арнаулы есте қалдыру қасиетін дамыту үшін
жасалынады.оқу материалын жеке мәнді бөлшектерге бөлу, мысалы, тиісті
картиналардағы бейнелерді есте қалдыру үшін қолданады. Картинадағы бір
бейнелер бір мәнді бөлшекке, өзгелері 2-ші бөлшекте, 3-сі тағы бір бөлшек
мәніне қарап бөлінеді де, кейін соларды жазу арқылы тәртіпке келтіреді.
Соның өзі соларды бөлшектеп есте қалдыруға мүмкіндік береді. [9]
Ал арнаулы және арнаусыз есте қалдырудың оқудағы өзара көлеміне
келсек, осылар түрлене келеді. 1 сыныпта арнаусыз есте қалдыру негізгі рөл
атқаратын болса, 2-3 сыныпта бірте –бірте арнаулы есте қалдыру тәсілі
қалыптаса бастайды. Бірақ осы жақта арнаусыз есте қалдыру көпке дейін
негізгі рол атқаратын болады. Себебі, арнаулы есте қалдыру тәсілі нәтижелі,
арнаусыз есте қалдырудың құны бала есейген сайын азая береді деуге
болмайды.
Кейбір зерттеулерде П.И. Зинченко арнаусыз есте қалдыру тіпті жоғарғы
сыныптағылардың оқу жұмысында, негізгі рөл атқаратынын дәлелдейді. Кіші
мектеп жасындағы балалардың сабақта арнаусыз және арнаулы жадында қалдыру
тәсілдері үнемі алмасып отырады. Мысалы, тақырыпты жаттау арнаулы есте
қалдыруарқылыжүзеге асатын болса, өзге тапсырманыорындау арнаусыз есте
қалдырудың негізіндеболады. Сөйтіп, есту осы екі түрінің алмасуының
нәтижесінде кіші мектеп жасындағы балалардың тапсырманы мүдіртпей орындауға
үйренеді.
Кіші мектеп жасындағы балалардың, қиялына келсек әуелгі кезде
мектепке дейінгілердің ойында кездескендей мазмұнда болады. Бірақ оқудың
талабына сай қиялдарының мазмұны өзгерістерге ұшырайды. әдетте,ж
оқушылардың қиялы творчествалық және қайта жаңғырту қиялына бөленеді..
ойынның көбісі қиындықтан алыстап кететіндігінен, мектепке дейінгілерде
творчестволық қиял басым келеді де, мектептегілердің қайтадан жаңғырту
қиялы кеңінен өрге ала бастайды. Қиялының осы түрінің дамуына бастауыш
сыныптарындағы пәндердің көпшілігі едәуір ықпалын тигізеді. Мысалы, тарих
сабағында оқушы өткен дәуірлердегі оқиғаларды есінде қайтадан жаңғыртады.
Сол сияқты, география сабағында табиғаттыің не жасанды ортаның өзіне тән
бейнелерін жаңғыртып, соларды жадында елестетеді. Сөйтіп, оқуда бейненің
қиялы бірте-бірте шындыққа дөп келе бастайды. Осының өзі творчестволық
қиялғаяғни, фантазияға қараанда нәтижелі, өйткені іске аспайтын мұнан гөрі
қиялшылдардың ақиқатқа жақын келуі баланы шындық тұрғысынан тәрбиелей
алады. [10]
Кіші мекетеп жасындағы балалардың ойлану процессіне келсек, осының
қаншалықты дамығаны туралы әртүрлі пікірлер бар. Ж.Пияженің 7-11
жастағыларда тек қарапайым яғни нақты ой операциясы болатынын жазған. [ ]
Мәдени-тарихи теорияны жақтаушылардың Л.С. Высотскийдың т.б. пікірі
бойынша оқымай келген бала оқуға кірген соң ойы мен интеллектісі үлкен
өзгерістерге ұшырайды, бала қарапайым, яғни натуралдық ойдан мәдени, яғни
ұғым арқылы ойлануға көшеді. Соңғы пікір қазірге дейін үстем болып келсе
де, әлі жете тексерілмеген, нақты ой, яғни нақты бейнелерге негізделіп
ойлану, көбінен елестету не көрнекті аттардың бейнесіне сүйеніп операция
жасау болып табылады. Осының өзі негізінде талдау мен топтаудан,
абстракциялау мен нақтылаудан құрастырылады.
Операциялық ой түрлері кіші мектеп жасындағы балалардың оқу
әрекетінде әр түрлі тереңдікте кездеседі. Бірінші сыныптағылар нақты затқа,
не солардың көшірме үлгісіне, суретіне т.б. негізделе отырып, тапсырманы
орындайды. Сол затқа не оның көшірмесін көз алдынан алып кетсе, тапсырманы
орындау қиынға түседі. 2-3 сыныптар бірте-бірте заттың жеке қасиеттеріне,
әсіресе негізгі белгілерін есінде қалдырып, соларды мүмкіндігінше
топтастыра алуға үйренеді. Осының өзі сол заттың не оның көшірмесі жоқ
кезінде жабайы тапсырмаларды орындауға мүмкіндік береді.
Ал аталған операциялар өзінше динамикалық болып тұратын процессуалдық
құбылыстар. Ойлану дегеніміз –ой операцияларының жұмысымен шектелмейді, ол
үшін тиісті бейнелерге және ұғымға сүйену қажет.
Осыған орай, кіші мектеп жасындағы балалар жеке заттарды ұғымға қалай
жатқызады, соған көңіл бөлейік. Әдетте әр заттың өзіне тән негізгі ажырату
белгісі немесе бірнеше белгілер кездеседі. Мысалы, барлық қаламдарға тән
негізгі белгінің бірі олардың бәрінің қалам ұшының бар екені, қарындаштың
бәріне тән қасиет олардың өзегінің болуы. Осы негізгі ажырату
дифференциялдық белгілерге сүйеніп, қалам ұшы бар заттардың бәрін қалам
деген ұғымға жатқызамыз. Өзегі бар заттарды қарындаш деген ұғымға
жатқызамыз. Тағы сол сияқты егер осы белгілері жоқ болса, онда соларды осы
ұғымдарға жатқызуға болмайды. [11]
Ойлану кезінде адам нақты заттардың өзіне сүйенеді, сол заттардың бәріне
тән негізгі белгілерін қалам ұшы бар не өзегі бар белгілерін бөліп алып,
осыған орай, жалпы ұғым құрып, соған тіректелініп, ойланады. Міне, адамның
ойлануы ұымға негізделеді деудің себебі осыда. Бала оқуға кірген соң жеке
заттарды, солардың негізгі белгісіне қарап және соған сүйене отырып,
топтастыруға үйреніп, ойын ұғым арқылы жүзеге асыратын болады.
Мектепке дейін қабілеттіктің осы түрі сәбилерде кездеспейді. Өйткені,
мектепке дейінгілер Л.С. Выготскийдың айтуынша заттың негізгі ажырату
белгілеріне мысалы, құсқа жататындардың негізгі белгісі-қауырсынының бар
екеніне негізделіп , соларды жалпылап бейнелей алмайды. Сондықтан, мектепке
дейінгілерге ұғымға сүйеніп, ойлану кездеспейді. Бұл тек мектепке кіргеннен
кейін қалыптасады, міне ойлану мен мектепке түспегеннен кейін қалыптасады
дейтіні осыдан. [12]
Кіші мектеп жасындағы балалардың бірте-бірте ой өрісінің қалыптасып
және заттарды тиісті ұғымдарға жатқыза алуына қалай өзінің ойын
сыныптасатыры арасында дәлелдеуге үйрене бастайды. Ол не болса соған
көнбейді. Өзгелерден дәлел келтіруді талап етеді. Дәлелдеу үшін бала тиісті
жүйелерге логикалық негіздеріне сүйенеді. Сонымен қатар, өзінің пікіріне не
берген жауабына сынмен қарап, пікіріне не ісіне өзгерісінің бағыты
тұрғысынан қарай алуға үйренеді. Әркім өзінің пікіріне не ісіне талдау
жасап сынмен қарауды рефлексияның іштей өзіне сынмен қарау, қарапайым түрі
деп атайды. Ал рефлексия оқымаған Африка тағы басқа елдерінің 15-16 жасқа
дейінгі балаларда кездепейді деп АҚШ психологы Д.Ж. Брунер пікір таратты.[
]
Оның осылай деуі шикі, қате тексерілмеген пікір сияқты. Дегенмен
рефлексия ие болу ойланудың шарты және оның жемісі болатын, оқу ісінде 7-11
жастағыларда қалыптаса бастайды деу, бұл жастағылардың ақыл-ойының едәуір
қалыптасып қалғанына дәлел бола алады.
Ал, кіші мектеп жасындағы балалардың психологиялық сипаты және
анатомо - физиологиялық дамуы жайында айта кетер болсақ.
Бастауыш мектеп жасындағы оқушы - деген термин тым ұзын болғандықтан
біз осының орнына кіші оқушы деген сөз қолданамыз. Бұрын балалар оқымаған
кезінде бастауыш мектеп жасы, кіші жас деген жас кезеңдері кездеспейтін.
Бұл жастың 7-11 жастың өзінше жас кезеңіне бөлінуі оқудың, әсіресе орта оқу
мектебінің көп елдерде жаппай оқу үстем алып, дамып келуіне осы жас кезеңін
өзінше бөліп алып, қараудың себебі – бұларда өтетін оқу-материалдары ұқсас
келуінен. Осы жастағылардың оқу-әрекетінің ұқсастығы, көпшілігіне тән ұқсас
психикалық қасиеттер тудырады. Міне, бастауыш мектеп жасын бөлек кезеңге
бөлудің себебі осыдан. [13]
Кіші оқушылардың оқуға едәуір мүмкіншілігі бар. Себебі олардың
интеллектісі қарапайым ой операциясы дәрежесінде кездеседі дейтін
Ж.Пиаженің пікірі дұрыс болғанымен, қазір де бұрын аңғарып көрмеген
қабілеті бар екені анықталып отыр. Осыған сүйеніп В.В. Давыдов қазіргі
күнде беріліп жүрген оқу тапсырмалары оқушылар үшін жеткіліксіз дейді. Олар
мүмкіншілігін толық пайдалана алмайды. Сондықтан, бұлардың оқуға
мүмкіншілігін толық пайдалану үшін тапсырманы одан әрі қиындату қажет қажет
екендігін айтқан. [ ]
Егер осы жастағылардың негізгі әрекеті бұрын ойын болып кетсе, оқуға
кіргеннен кейін оқу қызметі шешуші рөл атқарады. Сөйтіп оқу негізгі
қызметке айналып, баланың психикалық дамуын билейтін болады. Осыған орай,
баланың психикалық дамуы ірі өзгерістерге ұшырайды. Өзгерістерге ұшырауының
себебі, ойынға қарағанда оқу талабының бала үшін қиындығында. Сонымен қатар
оқуға жаңа түскен бала сыныптастарымен қарым-қатынас жасап, осының
нәтижесінде өзінің психикалық байлығын дамытып, жаман-жақсыны ажырата
бастайды. Бала мектептің жағдайына бейімделе алмай мысалы, белгілі уақытта
тұрып мезгілінде жатуға, сабақтан қалмауға, сабақ кезінде үнсіз тыныш
отыруға үйрене алмағандықтан қиналады. Осының нәтижесінде тез болдырып,
шаршауы да ықтимал.
Мұғалімнің өзіне тән мінезіне және құрбыларымен қарым-қатынас жасауға
үйрене алмағандықтан бала қиналады, сыныптың мұғалімі қанша жақсы
болғанымен, бала оған бата алмай, бірдеңені сұрау үшін сескенеді. Сол ияқты
қасындағы партада отырған кім, оған сыр айтуға бола ма, кіммен ойнауға
болады, кіммен болмайды осыны білмейді. Бірақ көп ұзамай бала үйреніп,
жатырқауын тоқтатады. Сонымен қатар бала оқуға кіргеніне мәз болып, әке-
шешелеріне еркелеп, кейде бір үлкен міндет атқарып жатқан сияқты болып,
өзіне ерекше көңіл бөлуді талап етеді. Осы кезде әке-шешелері оны көп
еркелетпесе осының өзі қиыншылықтардан бас тартпауа, қиыншылықтарды жеңуге
пайдасын тигізеді. [14]
Бірінші сыныпта оқушыларға қойылатын талаптар тым жеңіл келеді.
Тапсырмалардың жеңіл болуы баланы қиыншылықпен күресуге жетелемейді.
Дегенмен бала оқиды. Оқығысы келуі мектептегі жағдайдың оған қызық
көрінуінен, мектепке келу қызық болып көрінгенімен оқуға арналған баланың
қажеттілігін жөнді дамыта алмайды. Осының нәтижесінде мектептің жағдайына
қызығу балада бірте-бірте сөнеді де, оқуға немқұрайлы қарайтын болады.
Неқұрайлылықпен күресу үшін баланың оқуға ықыласын тудырып, тапсырмаларды
бірте-бірте қиындату қажет. Әдетте оқу материалы жеңіл келсе, баланың іші
пысып, жалқаулыққа салынады. Ал тым қиын келсе, әлі жете алмағандықтан
үлгеруден күдер үзіп, одан бас тартатын болады. Осы екі жағдайдың екеуі де
қолайсыз. Сондықтан, тапсырманың қиындығы оқушы үшін қолайлы дәрежеде
құрылуы тиіс. Егер қолайлы етіп ықшамдау қиын келсе, тапсырманың жеңіл
болғанынан көрі, қиынырақ келуі әлде-қайда ұтымды. Себебі, азды-көпті
қиындығы бар тапсырмалар баланың қиналуына, ақыл-ойының алға қарай
өрістеуіне жағдай туғызады. [15]
Осы 3 түрлі қиыншылықтардың кездесетінін бірінші сыныптың бас кезінен
бастап ескеру қажет. Ал алдағы 2-3 сыныптарға келсек, мұндағы оқушылардың
жағдайы бірінші сыныпта оқығанына байланысты. Әдетте баланың бәлендей
объектіге қызығуы мен оның ықыласының барлығын ажырату керек. Қызығу деп
бәлендей объектіні бір жағы сырттай біреуге ұнайтынын айтады. Қызығу көбіне
аз уақытта кездеседі де, кейін сөніп кетуі ықтимал. Ал ықылас балада іштей
ұмтылып іске берілуінен пайда болады. Әрине қызығу кейде ықыластың, не
бәлендей нәрсеге құмар болуға апарып соғуы мүмкін. Бірақ бұл сирек
кездеседі. Сондықтан осы мәселеге 1-ші сыныптан мән беруі қажет. Жалпы
алғанда 2-3 сыныптағы балалардың көпшіліг ойдағыдай оқып кетеді. Мұның
себебі, біріншіден, кіші оқушының ниеті таза, ішіндегісі тілінің ұшында
болып тұрады. Екіншіден, бұлар үшін мұғалім үлкен абырой және бедел.
Сондықтан оның сөзін мүдіртпей орындайтын болады. [16]
Мектепке кірерде бала дене жағынан едәуір өріс алып, бұлшық еттерімен
шеміршектері және сүйектері едәуір нығайып қалады. Қол бармағының нығаюы 9-
10 жаста қалыптасады да, табаны 10-11 жаста сүйектеніп бітеді. Осының
нәтижесінде кіші оқушының 10-11 жасқа толғанша жазуға тез болдырып
қиналады. Сондықтан бастауыш мектеп жасындағыларды жазба жұмысымен көп
айналыстыруға әсіресе, бірдемені көшіріп жазуға көп уақытын жіберуге
болмайды. 7-8 жастың арасында бала жылына 2,5 кг қосады. Биіктігі жылына
5см өседі. Бұл кезде әсіресе кеудесі көтеріліп жүрегі мен тыныс органдары
едәуір қалыптасып қалады. Бірақ жүрегінің соғуы 84-90-ға дейін барады.
Осының өзі баланы едәуір қиналдыратын болса ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz