Мақал - мәтелдер арқылы оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу тәсілдері
Мазмұны
Кіріспе. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . .3 - 5
І. Бастауыш мектеп оқушыларын адамгершілікке
тәрбиелеудің педагогикалық негіздері . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.
1.1. Педагогика тарихында адамгершілік тәрбиесінің
зерттелу жайы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . 6 - 18
1.2. Бастауыш мектеп оқушыларын адамгершілікке
тәрбиелеуде мақал-мәтелдердің мүмкіндіктері . . . . . . . . . . . . . .
. . 19 - 30
ІІ. Ана тілі сабақтарында мақал-мәтелдерді оқыту арқылы оқушыларды
адамгершілікке тәрбиелеу жолдары. . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.1. Бастауыш мектеп оқушыларын мақал-мәтелдерді оқыту арқылы
адамгершілікке тәрбиелеу мәселесінің Ана тілі оқулықтарында
қамтылу жайы. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . 31 - 40
2.2. Мақал-мәтелдер арқылы оқушыларды адамгершілікке
тәрбиелеу тәсілдері. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . .40 –56
2.3.
Қорытынды . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .57 - 58
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . .59 - 60
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі:
Қазіргі кезеңдегі саяси және экономикалық жағдайдың шиеленісуі,
тұрмыстағы күйзеліс, ұлтаралық қатынастардың өршуі, адамгершілік
құндылықтардың кемуі білімге, адал еңбекке деген ұмтылудың азаюы, зорлық-
зомбылық пен қатыгездіктің белең алуы, жеке адамның қоғамнан, ұлттық және
мәдени дәстүрлерден өзін шектеуі жас ұрпаққа теріс ықпалын тигізуде.
Халық дәстүрлері мен оның озық үлгілерінің жоғалуы, қоғамның рухани
жағынан жұтаңдыққа ұшырауына, уақыт пен ұрпақ байланысының ыдырауына әкеліп
соғуда. Көптеген адамдар өз тілін, тарихын, мәдениетін, әдебиетін білмейді.
Сондықтан Қазақстан Республикасының Білім беру туралы Заңында:
Білім беру жүйесінің басты міндеті- ұлттық және жалпы адамзаттық
қазыналар, ғылым мен практиканың жетістіктері негізінде жеке адамды
қалыптастыру және дамыту үшін қажетті жағдайлар жасалуы қажет деп
көрсетілген.
Демек жастарға әлемдік деңгейде, өркениетті негізде білім-тәрбие беру
ғаламдық мәні бар проблемаға айналып отыр. Сондықтан елеміздің даму
стратегиясына сай олардың рухани байлығын одан әрі жетілдіруде адамгершілік
тәрбиесіне ерекше мән берілуде.
Адамгершілік тәрбиесі қоғамның барлық даму сатысында зерттеу объектісі
болып отырғаны баршаға белгілі. Жастардың адамгершілік көзқарасын,
санасын, жауапкершілік қатынасын қалыптастыру ерте кезден-ақ ұлы ойшылдар
мен педагогтарды толғандырған мәселе. Адамгершілік тәрбиесінің әдіснамалық,
теориялық және философиялық негіздерін Әбу Нәсір әл –Фараби, Ж.Баласағұн,
М.Қашқари, Я.А.Коменский, К.Д.Ушинский, Н.К.Крупская, В.А.Сухомлинский т.б.
Олар өздерінің педагогикалық идеяларында жеке адамның адамгершілік
қатынасын қалыптастырудағы маңызына ерекше мән берді.
Жеке тұлғаның адамгершілік дамуы мен ұлттық мәдениетінің қалыптасуын
Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов зерттесе, адамгершілік
тәрбиесінің психологиялық, педагогикалық негізі мен жеке тұлғаның
әлеуметтену проблемасына Б.Г.Ананьев, Л.И.Божович, Л.С.Выготский,
Қ.Б.Жарықбаев тәрізді ғалымдар назар аударған.
Адамгершілік тәрбиесінің тарихи даму жолдарын Қ.Б.Бержанов,
Р.Д.Ержанова, А.Д.Сембаев, Т.Т.Тәжібаев зерделеген.
Адамгершілік тәрбиесін ұлттық педагогика аясында зерттеген еңбектер де
бірқатар: С.А.Ұзақбаева, С.Қ.Қалиев, К.Ж.Қожахметова, Р.К.Төлеубекова және
т.б.
Зерттеу проблемасы саласында жарық көрген арнайы еңбектерге, оқу
әдістемелік құралдарға жасаған талдау жаңа әлеуметтік-мәдени жағдайда
бастауыш мектеп оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеудің қажеттілігін, бірақ
оның ғылыми педагогикалық тұрғыда жүйелі зерттелмегені арасында қарама-
қайшылық бар екені байқалды.
Осы қайшылықтардың шешімін табу біздің зерттеу проблемамызды айқындап,
тақырыпты Бастауыш мектепте Ана тілі пәнін оқыту барысында мақал-
мәтелдерді оқыту арқылы оқушыларды адамгершілікке баулу деп таңдауымызға
себеп болды.
Зерттеудің мақсаты: Бастауыш мектеп оқушыларын адамгерші-
лікке тәрбиелеудің педагогикалық негіздерін анықтау және оны жүзеге
асыру жолдарын көрсету. Мақал-мәтелдерді ана тілі сабақтарында оқыта отырып
баланы адамгершілік қасиеттердің жоғарғы сатысына көтеру. Яғни өмірге деген
белсенді көзқарасын, достық, жолдастық, еңбек сүйгіштік, имандылық,
ұлтжандылық, Отанға деген сүйіспеншілік қасиеттерін қалыптастыру.
Зерттеудің міндеттері:
1. Бастауыш мектептің оқыту үдерісінде адамгершілік тәрбиесінің алатын
орны мен мүмкіндіктерін анықтау.
2. Ана тілі сабақтарында адамгершілікке баулудың тиімді әдіс-тәсілде-
рін қарастыру.
3.
Зерттеу орны: Жамбыл облысы, Тараз қаласы, №36 орта мектеп.
Зерттеу әдістері: 1. Педагогикалық, әдістемелік, философиялық, тарихи
әдебиеттерге шолу жасау.
2. Озат мұғалімдердің іс-тәжірибесін жинақтау, талдау жасау.
Зерттеу объектісі: бастауыш мектептің оқыту үдерісі.
Зерттеу пәні: Ана тілі пәнін оқыту барысында мақал-мәтелдерді оқыту
арқылы оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу.
Зерттеу болжамы:
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспе, екі тараудан, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І . Бастауыш мектеп оқушыларын адамгершілікке баулудың
педагогикалық негіздері
1. Педагогика тарихында адамгершілік тәрбиесінің зерттелу
жайы
Қазіргі кезде біздің қоғамымыздың ілгерілеу үдерісінде адам факторы
және оны жандандыру, ел өмірінің барлық жақтарын жаңарту жағдайында
адамгершілік тәрбиесінің мәні мен оның проблемалары күрделіленіп отыр.
Қоғамның тарихи даму тәжірибесі адамгершілік тәрбиесінің проблемалары
үнемі жаңа адам тәрбиелеу міндеттерімен байланысты болып келгенін
дәлелдейді.
Адамгершілік-қоғамдық дамудың жемісі. Ол қоғам өміріндегі өзгерістерге
байланысты дамиды. Бірде-бір адамзат қоғамы адамгершілік тәрбиесінің
тәжірибесін пайдаланбай өмір сүрген емес.
Тарихқа көз жіберсек, қоғамдық өмірдің дамуында адамзат бойында
адамгершілік ең негізгі құндылық болып келеді.
Чех ғалымы Я.А.Коменскийдің адамгершілік тәрбиесі жөніндегі мәселеде
діни бағыты өте айқын байқалғанмен, тәрбиенің бұл саласынан да құнды
пікірлер қалдырды.
Ұлы ойшыл адамгершіліктің аса тамаша ерекшеліктерінің бірі-эгоизмнен
арылу, көпшілік ісінің сәттілігі және әділеттілік үшін әрекет ету деп
есептеді.
Я.А.Коменский балалар мен жастар мінезінде ерлік, өзін-өзі билеу,
кішіпейілділік, сыпайылық, еңбексүйгіштік сапаларды тәрбиелеуді талап етті.
Джон Локк адамгершілік тәрбиесін кеңірек қарастырды. Ол адамгершілік
қасиеттер мен сапалар ретінде адамдағы кішіпейілділікке, ұстамдылыққа,
сақтыққа және әділеттілікке ерекше мән берді. Осы қасиеттер мен сапалардың
барлығы ақылға бағындырылуы қажет. Бірақ Локктың түсінігіндегі ақылдылық
Коменскийдің ұсынған жоғары және кең ұғымдағы ақылдылық дәрежесіне жете
алмады. Локк түсінігіндегі ақылдылық құр тәжірибеге сүйенді, тар
практикалық шеңберде ғана болды. Сөйткенмен де Локктың педагогикалық
пікірлерінде гуманизм және адамды сыйлап құрметтеу элементтері орын алды.
Локктың ойынша адамға қажетті тағы бір сапа-мінез-құлықтағы
мәдениеттілік. Дөрекілік, мысқылшылдық, әдепсіздік, кекшілдік мінез- құлық
мәдениеттілігіне сыйыспайтын қасиеттер деп есептеді.
Ж.Ж.Руссо адамгершілік тәрбиесі 15 жастан басталады деген. Руссоның
сенуінше үшінші сословиенің алдыңғы қатарлылары жалпы адамгершілік
идеалды (мақсатты) ұстаушылар. Сондықтан жаңа қоғам жастарын ел-жұртын
сүюге үйрету, оларды нағыз адам етіп тәрбиелеу керек деген пікірде болады.
Руссо осыған байланысты адамгершілік тәрбиесінің үш міндетін: дұрыс
мінезге, дұрыс ұғымға, дұрыс ерікке тәрбиелеуді ұсынады.
Сөйтіп, тәрбиенің жоғарыдағы сатылары мен мазмұндары арқылы Руссоның
қиялындағы жаңа адамның идеалды образы құрылды. Оның сипаты: ақылды,
қайратты, адамгершілігі мол, бірақ білім дәрежесі шағын қолөнерші-ойшыл
адам.
И.Г.Песталоций адамға пайдалы істерге баланы араластырып жаттықтыру
арқылы ғана дұрыс мінез-құлыққа тәрбиелеуге болады деді. Моральдық
тәрбиенің ең жай элементі баланың анаға деген сүйіспеншілігі, ол баланың
күнделікті қажеттерінің орындалып отыруы негізінде дамиды. Моральдық
тәрбиенің негізі- семьяда қалыптасады деген Песталоцци. Баланың анаға деген
сүйіспеншілігі бірте-бірте семьядағы басқа адамдарға да ауысады. Баланың
моральдық дамуы әрі қарай мектепте жалғастырылады, онда мұғалімнің балаға
қатынасы әкелік қамқорлық негізінде құрылады. Мектепке келуге байланысты
баланың қарым-қатынасы кеңейеді. Мұғалімнің міндеті- баланың айналасындағы
адамдарға, жалпы адамзатқа сүйіспеншілікпен қарайтын етіп тәрбиелеу.
Моральдық тәрбиенің негізгі бір мақсаты балаларды адамгершілікке
жататын қылықтарға жаттықтыру. Осының нәтижесінде олардың еркі дамиды,
ұстамдылыққа үйренеді.
Иоганн Гербарттың дәлелдеуінше, адамгершілік тәрбиесінің мақсаты- мінез-
құлықты қалыптастыру. Бұл тәрбие негізінен оқу арқылы жүргізіледі. Осылай
Гербарт адамгершілік тәрбиесін түгелдей интеллектуализм тұрғысынан
есептеді.
Осыған байланысты Гербарт адамгершілік тәрбиесі де оқу сияқты баланың
әр салалы қызығушылықтары мен адамгершілікті елестетулеріне негізделеді деп
есептеді.
Ол адамгершілік принциптерін жоғарыда айтылған баланы бағындыра
басқаруға қарсы қойды. Бағындыра басқаруда баланың еркі мен саналылығы
кемітіледі, тежеу жасалынады, ал адамгершілік тәрбиесінде бүкіл әдістер
балада болатын барлық жағымды, жақсы сапаларға арқа сүйеуге негізделеді.
Тәрбиеші тіптен тәртіпсіз баланың өзінен жақсы сапаларды іздестіруі тиіс
деді ол.
Адольф Дистервег мектептің мақсаты- азаматтарды саналы адамгершілік
рухта тәрбиелеу деп белгіледі. Жалпы адамға және халыққа деген
сүйіспеншілік бала тәрбиесінде ұштасып жатуы қажет деп көрсетті.
Революцияшыл- демократиялық педагогиканың негізін салушылар
адамгершілік тәрбиесінің негізгі мәні-адамның адамгершілік қадірі мен
абыройына, жоғары міндетіне табанды сенім, отаны мен халқына адал қызмет
ету, шындық пен ақиқатты сүйе білу, әділетсіздік атаулыға терең
жиіркеніштілік сезім, онымен күресу деп дәлелдеді. Адамгершіліктің осындай
мәніне сәйкес Белинский мен Герцен балаларда ең алдымен патриотизм,
гуманизм, еңбекке сүйіспеншілік, сөзді іспен байланыстыру қасиеттері мен
сапаларын тәрбиелеуді көздеді. Олар шынайы, таза адамгершілік адамның өз
отанына жалынды сүйіспеншілікте болуын талап етеді деп көрсетеді. Олар
нағыз адамгершіліктің өлшемі мен көрсеткіші сөз жүзінде емес, практикалық
іс-әрекет үстінде байқалады, сондықтан адамгершілік қасиеттерді тәрбиелеу
үшін-адамгершілік жөніндегі жүйелерді, өсиет сөздерді оқып, үйреніп қана
қоймай, дұрыс адамгершілік қасиеттерді практикалық іс пен өмір үстінде
қалыптастыру керек.
Кіші жастағы балаларға адамгершілік тәрбиесін сіңіру үшін олардың
мінезін теріс бағыттардан тазарту қажет, ал ол үшін олардың көз алдына
ұнамды үлгілер көрсетілуі тиіс деді.
Н.Г.Чернышевский жас өспірімдерге, болашақ белсенді қоғам
қайраткерлеріне, шын халық мүддесін қорғаушыларға мынадай негізгі
адамгершілік сапалары мен қасиеттер қажет деп есептеп зерттеді: патриотизм,
гуманизм, еңбекке сүйіспеншілік, адалдық, сөзді іспен байланыстыра білу,
кішіпейілділік, әдептілік.
Шығыс философтары мен ұлы ойшылдар өздерінің ой-пікірлерінде халықтық
педагогиканың негізін қалаған, оның тәлім-тәрбиелік мәнін ашқан, ұлттық
салт-дәстүрдің маңызын дәлелдеген.
Ұрпақ тәрбиесіндегі ежелден қалыптасқан халқымыздың жақсы дәстүрі мен
тағлымдары мәдениет тарихын Орта Азия мен Қазақстанның ұлы ойшылдарының
еңбектерінен көруге болады. Олардан халықтың бір-бірімен әдет-ғұрып, салт-
дәстүр тұрғысынан жақындағы ғасырлар қойнауынан орын алатындығын көреміз.
Тәрбие туралы ой-пікірлер VІ ғасырдағы Орхон-Енисей жазуларынан
басталып Орта ғасыр ғұламалары (әл-Фараби, Ж.Баласағұн, М.Қашқари т.б.)
мен алтын орда дәуірі оқымыстылары (С.Сари, Қ.Жалайри т.б.), ХІV-ХV ғасырда
өмір сүрген ақын-жыраулар (Асанқайғы, Шалкиіз, Бұқар, Махамбет Әсет т.б.).
Адамгершілік адамзат қоғамының даму тарихы арқылы қалыптасып, әрбір
дәуірдің өзіндік ерекшеліктерімен, қайшылықтарымен біте қайнасып, ұлы
ғұламалардың мұраларында елеулі орын алған. Алдымен қайырымдылыққа, одан
кейін даналыққа үйрен, себебі біріншісіз екіншісіне үйрену мүмкін емес-
делінген.
Ал қазақ даласының перзенті, ұлы ойшыл ғұлама ғалым Әбу насыр әл-Фараби
Я.А.Коменскийден алты ғасыр бұрын-ақ өзінің тарихқа танылған
трактаттарында: Мемлекет қайраткерлерінің нақыл сөздері, Бақытқа жету
жолында, Азаматтық саясат, Ақылдың мәні туралы, Әлеуметтік –этикалық
трактаттар, Философиялық трактаттар т.б. еңбектерінде сол кездің өзінде-
ақ адамгершілікті философиялық, психологиялық, педагогикалық тұрғыдан
дәлелдеген. Әл-Фараби үлкендердің кішілерге, жастарға беретін тәрбиесін
Үлкендердің ұлағаттылығы деп атады. Жастарға тәрбиенің мәнін түсіндіруде
оның қоғам дамуындағы алатын орнына, ең алдымен адамгершілік тәрбиесіне
және жеке тұлғаның өзін-өзі дамытуына байланыстылығын дәлелдеді.
Ғұлама ғалым әл- Фараби – шығыс елдерінде тұңғыш педагогикалық жүйе
жасаған ағартушы, оқымысты. Сонымен қатар Риторика, Поэзия өнері
туралы, Бақытқа жету жолында туралы трактаттарында эстетикалық
мәселелерге көңіл бөліп, көркемдік, сұлулық, бақыт, мейірбандық,
адамгершілік қасиет- сапалардың құндылығын көрсетіп, олардың қоғамдық –
әлеуметтік негізін айқындаған. Ол адамды бүкіл жаратылыстың биік шоқтығы
деп санап, оны құрметтеуге, қастерлеуге мән берген. Осы орайда әл- Фараби
жасаған қорытындының бірі- білім, еңбек, адамгершілік үшеуінің
бірлігінде. Сондай- ақ адамның адамгершілігінің көркемділігін, сұлулығын
бағалаған. Көркемдік- адамның денесі мен рухани жан дүниесін,
адамгершілік қасиетін көрсететін белгі деп есептеген.
Қазақ халқының тәлім-тәрбиелік ой- пікірі тарихында ірі ғұламалардың
бірі болып саналатын XІ ғасырда өмір сүрген Жүсіп Баласағұни.
Жүсіп Баласағұни - XІ ғасырдың аса көрнекті ақыны, есімі бүкіл
шығыс елдеріне және бүгінгі күнге дейін дүниежүзілік қоғамдық ой-
пікірге мәлім данышпан, ойшыл, философ, энциклопедист ретінде танылған.
Оның есімін әлемге танытқан Құтты білік поэмасы- қазақ халқының
педагогика тарихында ерекше орны бар адамгершілік тағылымы мол мұра.
Ж. Баласағұни Құтты білік еңбегінде адамгершілік, қоғамдық саяси
мәні бар түрлі ережелер мен заңдарды, әдет- ғұрыптар, мәдениет т.б.
мәселелерді өз дәуірінің талап тілектері тұрғысынан жоғары дәрежеде
көрсете білгендігі, бүгінгі қоғамның педагогикалық сұраныс талаптарына
жауап беретін рухани мұра деп бағалаймыз. Ж. Баласағұнидың педагогикалық
мұрасында имандылық, рухани, адамгершілік, тәлім- тәрбиелік көзқарасы,
сонымен қатар тектілік, мейірімділік, достық ұғымдарының, қасиет-
сапалардың мәні айқындалып, тәрбиенің, өзін- өзі тәрбиелеудің алатын орны
көрсетілген.
Осы бағытта ерекше орын алатын орта ғасырлық ғұламалардың бірі-
Махмұт Қашқари (XІ ғ.). Оның басты еңбегі- Диуани лұғат- ат- түрк
түсіндірме сөздігі. М. Қашқари өз сөздерінде әділдікке, адамгершілікке, ар-
намысты жоғары ұстауға, махаббатқа, мейірімділікке, әдептілікке шақырады.
Сонымен қатар, бұл қоғамдық өмірді және адам тәрбиесінің барлық
салаларын бір- бірімен байланыстылықта түгел қамтыған шығарма.
М. Қашқари Сөздігінде тәлім- тәрбиелік тағылымдарды, ой- толғау-
ларында адамгершілік қасиет- саналарды тірек етіп алған.
Мәселен:
1. Атасынан ақыл алса, тентек ұл да жөнделер,
2. Ұлысыңда ұлы болсаң, біліміңді елге бер.
3. Асығыс еткен іс –шала,
4. Асығыс жаққан от- шала ...
5. Ғаріп келсе- күт оны, ас- суыңа қандыр да,
Қума үйіңнен, бірақта сапарынан қалдырма.
Иә болмаса, Жақсы адамның сүйегі шірігенмен, аты қалар- деп,
жақсылық жасаған адамның аты өшпейді деген тұжырым айтып, адамдарды бір-
біріне жақсылық жасауға, қайырымдылыққа шақырған.
Көріп отырғанымыздай адамгершілік тәрбиесі өзінің дамуында қазақ
халқының барлық тарихи кезеңінде белгілі орын алғаны айқын.
Біздің адамгершілік тәрбиесіне байланысты ұлы ғұламалардың
еңбектерінен іріктеліп алған негізгі идеялардың XІІ ғ. өмір сүрген
педагогикалық, қоғамдық ойдың қалыптасуына ықпал жасаған ірі тұлға Қожа
Ахмет Йассауи еңбектерінде әрі қарай дамып, жалғасып келе жатқанын
Диуани хикмет еңбегінен көреміз. Бұл еңбегінде автор рухани байлықты
қоғамдық өмірдің дамуымен байланыстыра отырып, халық даналығына негіздеп,
адам тәрбиесі туралы идеяларды, ережелерді қорытындылаған. Қоха Ахмет
Йассауи шығармасында басты адамгершілік ізгіліктерге, сөз бен істе
шыдамды, төзімді болу, жақсы мен жаманды айыра білу, надандық, сараңдық,
дүние құмарлық, жалған сөйлеп, имансыз болудан сақтандырған.
Қазақ хандығы тұсында өмір сүрген дала ғұламаларының көрнекті
өкілдері Өтебайдың Тілеуқабылұлы (1388-1483жж.), Мұхаммед Хайдар Дулати
(1499-1551жж.), Қадырғали Жалайыр (1555-1607жж.), Асан қайғы (XV ғ.), Бұхар
Жырау (1693- 1787жж.), Төле би (1663-1756жж.), Қазыбек би (1665-1765),
Әйтеке би (1682-1765 жж.) т.б. тәлімдік тағылымдарына, әсіресе ұлттық
психологияның алғашқы ұғымдарына және адамның адамгершілік қасиет-
сапаларына ғылыми- педагогикалық талдау жасалған. Жоғарыда аталған ұлы
ғұламалардың өмір сүрген кезеңнің өзінде- ақ адамның адамгершілік
тәрбиесінің ұлттық моделінің құрыла бастағанын көруге болады, осы арада
мынандай педагогикалық тағылымдар болғанын айта кеткен орынды.
Ғұламалардың тағылымдарының өзегіне жан- жақты, сегіз қырлы, бір сырлы
болып жетілген ұрпақты тәрбиелеу алынғанын көреміз.
Ал XІXғ. басында бұл адамгершілік идеялар әрі қарай жалғасын тапқан.
Мәселен, XІXғ. басында Дулат Бабатайұлы (1802-1874 жж.), Махамбет Өтемісұлы
(1803- 1844жж.), Шортанбай Қанайұлы (1818-1884жж.), Сүйінбай Аронұлы (1822-
1895жж.), Мұрат Мөңкеұлын атап өтуге болады.
Тамыры терең тартқан тарихымызды педагогикалық тұрғыдан таразыласақ,
Қазақстандағы педагогикалық ой- пікірдің дамуы. Ш. Уәлиха- нов, Абай
Құнанбаев, Ыбырай Алтынсарин есімдерімен байланысты болғаны айғақ.
Бұл ағартушы ғалымдардың еңбектері бүгінгі күнге дейін ғылымның
барлық саласында әр қырынан зерттеліп отырғандығы мәлім. Дей тұрғанмен
біз зерттеуіміздің басты бағытына байланысты Абай, Шоқан, Ыбырай
еңбектерін, оның адамгершілік тәрбиесі мәселелерін педагогикалық,
психологиялық тұрғыдан қарастыруды жөн көрдік.
Осы тұрғыда Абай педагогика мәселесіне арнайы еңбек жазбаса да,
педагогтік қызметпен тікелей айналыспаса да жастарды тәрбиелеу жөнінде
терең, аса құнды пікірлер айтқан ойшыл-педагог деп танимыз. Абайдың рухани
әлемі, оның негізгі зерттеу объектісі -адам. Ол адамның мінез-құлқын,
адамгершілік ізгі қасиеттерін тәрбиелеуді өмір бойы басты идея етіп ұстап,
кісілік тұрғыдан жетілдіру қажеттігін айқындаған. Осы тұрғыдан жастарға
адам бол, азамат бол, қатарыңнан қалма деген философия- лық қағидаға
негізделген педагогикалық көзқарасында адамгершілігі мол адам -қоғамға ең
пайдалы деп тұжырымдаған.
Абай адамгершілік қасиеттерін биік талғаммен талдап, адамгершіліктің
ұстаздық жолын көрсеткен. Сонымен қатар, адамгершіліктің тарихи даму жолын
шығыс, орыс, батыс, еуропа мәдениетімен және қазақ халқының сан ғасырлық
бай мұрасының негізінде педагогикалық әлеуметтік тұрғыдан ой тұжырымдаған.
Абай шығармалары бүгінгі күнде де өзінің құндылығымен әлемге танылған
тарихи рухани мұра деп есептейміз.
Ұлы ағартушы өз айналасын қоршаған әділетсіздік, өтірік, өсек пен
араздық, надандық пен мәдениетсіздік қазақ халқын аздырып бара жатқанын,
үміт артып отырған жас ұрпақты тәрбиелеуге теріс ықпалын тигізетіндігін
көре отырып, халықты, әсересе жастарды адамгершілікке тәрбиелеуді ашық
ұсынды. Бұл идея оның тіпті кез-келген шығармасында байқалып отырады деуге
болады.
Ол жастардың еңбексіз жүріп, жаманшылдыққа бой ұратынына қарсы болды.
Абай уақытын еңбексіз бос өткізетіндерді, еріншектерді, өсекшілерді,
адамгершілік қасиетке ұмтылмайтындарды мейлінше жек көрді.
Абай түсінігінде, адамның ең жақсы қасиеттері-ерлік, табандылық,
тұрақтылық, әділеттілік және шыншылдық, сыпайыгершілдік, еңбексүйгіш- тік,
білімге құмарлық және ақылдылық.
Абайдың айтуынша, адамгершілігі мол адам батыл, ер жүрек болуға,
қорқыныш дегенді білмеуге тиіс, қайткен күнде алдына қойған мақсатқа жете
білуі тиіс.
Қазақстан тарихында осындай өзі өскен ортасынан нәр алып, жетілген
өкілдің бірі- Шоқан Уәлиханов. Қазақ халқының рухани өмірінде Шоқан есімі
шығыстанушы, географ, этнограф, тарихшы, суретші, ағартушы, демократ және
Орталық Азия мен Қазақстан халықтарының тарихы мен мәдениетін зерттеуші
ғалым деп танылған. Сонымен қатар, Шоқан адамгершілік ар-ожданы жоғары,
өмірге деген азаматтық құштарлығымен, байқампаздығымен, өзіндік
пікірлерімен, жоғары мәдениеттілігімен өз халқына, Отанына деген
сүйіспеншілігімен аса мейірімді жоғары бекзаттық, адамжандылық қасиет-
сапаларымен өз ортасында ерекше көрінген тұлға.
Шоқан Мұсылмандық туралы, Қазақ шежіресі, Жоңғария очерктері,
Манас және т.б. еңбектерінде өз халқымен бірге басқа халықтардың әдет-
ғұрпын, әлеуметтк жағдайын, ортасын, адамдармен қарым-қатынасын,
ерекшеліктерін, діни көзқарастарын, жағымды-жағымсыз қасиет-сапаларын,
жастар тәрбиесіндегі адамгершілік ерекшеліктерінің мәнін жан-жақты ашып
көрсеткен. Қырғыздардың ауыз әдебиетін зерттеу нәтижесінде Шоқан тарихи
эпос дәрежесіне көтерілген Манас шығармасында халық ертегілерінің,
хикаялары мен аңыздарының география, дін және салт-сана, әдет-ғұрып
жөніндегі бір халықтың болмысына адамгершілік негізінде тарихи, ғылыми
талдау жасаған.
Шоқан жазып қалдырған миф, аңыз, өлең, жыр, мақал-мәтел, жұмбақ,
шежірелерінде қазақ, қырғыз, татар, өзбек және басқа да халықтардың рухани
мәдениетін оқып біліп, әсіресе қазақ пен қырғыз халқының ауыз әдебиеті
бойынша жүргізген зерттеулері арқылы халықтың рухани мұрасының,
адамгершілік қасиет-сапаларының бәріне ортақ екендігін дәлелдеген.
Шоқан жинаған мақал-мәтелдерде Сусыз жерде қамыс жоқ, азғын елде намыс
жоқ, Ұят кімде болса, иман сонда, Ақыл дария екен, көңіл дүддүл екен,
Алып анадан туады, ат биеден туады, Ұйқы таңның тынышы, иман жанның
қуанышы т.б. адам бойында болатын адамгершілік жақсы, жаман қасиеттер
алынып, жан-жақты сараланған.
ХІХ ғасырдың ІІ жартысында Қазақстанда адамгершілікке тәрбиелеу
мәселесін өзіне дейінгі ұлы ойшылдардың еңбектерін талдай келіп, әрі қарай
дамытқан ұлы ағартушы Ы.Алтынсарин. Ол мектеп тек нақтылы білім берумен
ғана шектелмей, ең алдымен жеке тұлғаның адамгершілік тұрғыдан жетілуіне
ықпал жасау керек деген тұжырымды жүзеге асырды.
Алтынсариннің барлық еңбектерінде оқыту процесінде әрбір ғылымды оқып-
үйрену барысында жеке еңбекті ұйымдастыруда, қарым-қатынаста, әлеуметтік
ортада адамгершілікке тәрбиелеу идеясы басты орын алды. Ы.Алтынсарин-
қоғамның ертеңгі ұрпағы-жастарға әрдайым үлкен сеніммен қарады. Олардың
тамаша келешегіне сенді. Сондықтан да қоғамның жаңа адамдары-жастарды
желкілдеп шыққан көк шөптей, жаңа өспірім достарым,-деп олардың
адамгершілік бейнесіне үмітпен қарады.
Өз кезіндегі жағдайды ескере отырып Ы.Алтынсарин екі мәселені алдына
қойды, бірі-мектеп ашу, бала оқыту, екіншісі-халықтың ой-санасын жаңалыққа,
адамгершілікке бейімдей тәрбиелеу.
Ы.Алтынсарин ұлттық мектептеріміздің алғашқы үлгілерін өмірге әкелді.
Ол балаларды қазақ өмірінің ерекшеліктеріне, ұлттық дәстүріне сүйеніп оқыта
отырып, оларды кішіпейілділікке, достыққа, сабырлылыққа, еңбекке баулуда
халықтың үздік үлгілерін білгірлікпен, шеберлікпен пайдалана білді.
Қазақ жастарының адамгершілік жағынан өнегелі, инабатты, адал,
еңбексүйгіш азамат болып тәрбиеленуі мұғалімнің кәсіби мамандығының жоғары
болуына мән беріп, оларды даярлау ісін ерекше қарастырды.
Педагогика ғылымының дамуында адамгершілік тәрбие идеясы көптеген Кеңес
педагогтарының еңбектерінде зерттелді.
ХХ ғасырдың 20-30 жылдары ішінде Н.К.Крупская, А.С.Макаренко жеке
тұлғаны ұжымда және ұжым арқылы өзін-өзі тәрбиелеудің мәселесін жан-жақты
зерттеген. Балаларға тәрбие беруде қоршаған ортамен, өмірмен тығыз
байланыстылығы, олардың жеке басының дамуына ықпал жасай алатындығын
еңбектерінде дәлелдеген. Мектептің негізгі міндеті- ең тиімді тәрбие
әдістерін пайдалана отырып, оқушыларды адалдық, шыншылдық, тәртіптілік,
өзіне-өзі ұқыптылықпен қарауға үйретуді тиіс деп есептеген.
Қарапайымдылық, кішіпейілділік қасиеттерді қандай жағдайда, қандай
кезеңде болмасын Н.К.Крупская өте жоғары бағалап, адамның көркі деп
санаған.
Оқушыларға адамгершілік тәрбие беруде теория мен практиканы бірлікте
қарастыру белгілі педагог В.А.Сухомлинскийдің еңбектерінде айқын көрініс
тапқан. Біздің пікірімізше ол тәрбие міндеттерін шешуде оқушылардың жас
ерекшеліктеріне байланысты адамгершілік сезімдері мен адамгершілік
сенімдерінің қалыптасу мәселесіне айрықша тоқталған.
Оның адалдық, адамгершілік сезімді тәрбиелеу процесінің негізін
айқындайтын теориялық ереже ұсынғаны біздің зерттеуіміз үшін маңызды.
В.А.Сухомлинский адамның адамгершілігінің қайнар көзі мейірімді сезім,
қайырымдылық, кішіпейілділік, адамдарға деген сүйіспеншілік, адамдарды
сыйлай білушілік, адамдардың жан күйзелісін түсіне білу т.б. адамдық көңіл-
күй, сезім оқушыларда жас кезінен тәрбиеленетінін тәжірибеде дәлелдеген.
Ол: Адам бала кезінен-ақ эмоциялық өмір мектебінен, адамдық сезім, көңіл-
күй, тәрбие мектебінен өту керек-деп тұжырымдап, адамгершілік тәрбиесінің
өзекті мәселесі деп есептеді.
Оқу-тәрбие үдерісінде мектеп оқушыларына адамгершілік тәрбие беру
теориясын дамытуда педагогика ғылымы мен ағарту саласының көрнекті
қайраткерлері К.Д.Ушинский, С.Т.Шацкий, П.П.Блонский, И.Т.Огородников,
Н.И.Болдырев үлес қосқан.
ХІХ ғасырдың соңғы кезімен ХХ ғасырдың алғашқы отыз жылы Қазақстан үшін
рухани-мәдени құндылықтардың ең жемісті жылдары болды. Себебі, қазақтың
көптеген ағартушы педагогтарының және мәдениет қайраткерлерінің жаңа бір
тобының қоғамдық өмір арнасына шығуы. Олар Ш.Құдайбердиев, А.Байтұрсынов,
Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, М.Дулатов.
Бұл зиялылардың ағартушылық қызметтерінде бәріне ортақ бағыт қазақ
жастарын адамгершілік тұрғыдан қалыптастыру болды. Сонымен қатар жастардың
жеке тұлға болып қалыптасуына, олардың жан-жақты білімді меңгеруге,
ғылымның жаңа жетістіктерін өзінің практикалық іс-әрекеттерінде қолдана
білуге баса назар аударды. Бұл педагог-психологтар өздерінің шығармаларында
қазақ халқының қоғамдық, әлеуметтік, рухани, мәдени өміріне гуманистік,
адамгершілік, ағартушылық идеялары уағыздалған.
ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы қазақ халқының рухани-
мәдени өміріндегі Абайдан кейінгі ірі мұрасымен өшпес із қалдырған- Шәкәрім
Құдайбердиев. Оның Түрік, қырғыз пәм хандар шежіресі, Қазақ айнасы,
Қалқаман-Мамыр поэмаларымен қатар Жастық туралы, Жастарға, Еріншек,
Адамшылық т.б. бірнеше өлеңдері мен аудармаларының негізгі тақырыбы мен
мазмұны адамгершілігі мол ұрпақ тәрбиесі мәселесіне арналған.
Сонымен қатар, қазақ халқының тарихи, әдеби қорына құнды мұра қалдырған
ғалым Ахмет Байтұрсынов.
Оның Қырық мысал, Маса т.б. өлеңдер жинағының негізгі идеялық
қазығы- жұртшылықты оқуға, өнер, білімге шақыру, адамгершілікті, мәдениетті
уағыздау, еңбек етуге үндеуді көздеген. А.Байтұрсынов шығармаларында
адамгершілік тәрбие мәселелеріне психологиялық -педагогикалық тұрғыдан
зерделі көзқараспен талдау жасаған. Мәселен,
Тықылдап, құр пысықтай сөйлейтін көп,
Екпіндеп, ұшқыр атша қарқындаған.
Бос белбеу, босаң туған бозбала көп
Киіздей, шала басып қарпылмаған...,- деп жастардың өзіне-өзі сын
қарауына, намыс туралы ойлауына, өмір өрісінен көрінуіне адамгершілік
қасиеттердің қажеттілігін салмақтап саралағаны, еркін, жігерлікпен
адамдыққа ұмтылып, сергек болуға жетелейді.
Жүсіпбек Аймауытов-қазақ халқының ірі тұлғаларының бірі. Ол-ақын,
прозашы, драматург, сыншы, публицист, аудармашы және педагогика, психология
ғылымдарын дамытушы.
Ж. Аймауытов педагогикалық оқу орындарында қызмет істей жүріп, жас
ұрпақты жаңа рухта тәрибелеуге, олардың ғылымның әр саласынан терең білім
алуын көздеген, ғылыми педагогикалық мұра қалдырған. Оның Тәрбиеге
жетекші, Жан жүйесімен өнер таңдау еңбектерінде ғылым арқылы жастардың
адамгершілік дүниетанымын жетілдіруге мән берген.
Мағжан Жұмабаев-ұлы зиялылар төрінен орын алған және педагогика ғылымы
тарихында қазақ тілінде тұңғыш Педагогика оқулығын жазған педагог,
ағартушы. Ол өзінің Педагогика оқулығында баланың жеке тұлға болып
қалыптасуына, оның өсіп жетілуіне, жанына рухани азық беріп, адам болып
дамуына тәрбие қажеттілігін ғылыми тұрғыдан негізделген. Сезімнің алатын
орнын физиологиялық, психологиялық тұрғыдан дәлелдей келіп, адамгершілік
қасиет-сапалардың адамның болмыс-бітімінде біртіндеп қалыптасуындағы
ерекшелігін ғылыми негізде саралап айқындаған (ұялу сезімі, еліктегіш
сезімі, достық сезімі т.б.)
Адамгершілік тәрбиесі туралы ежелгі ойшылдардың, ғалымдардың ойлары
бүгінгі зерттеулерде жалғасып келеді.
Бұл салада қазақ халқының тәлім-тәрбие мұрасына ерекше мән беріп
зерттегендер А.Янушкевич, Ә.Диваев, В.Радлов, Г.Потанин, В.Затаевич.
Халықтық педагогика арқылы жастарды адамгершілікке тәрбиелеуге елеулі
үлес қосқан көрнекті ғалымдар Қ.Жарықбаев, С.Қалиев, Қ.Сейсенбаев,
Х.Арғынбаев, Н.Сәрсенбаев, С.Ұзақбаева
Сонымен, қорыта келгенде, тарих тылсымына тереңдей бойлап, халық
зердесіне байыптай келген жас ұрпақты адамгершілікке тәрбиелеу қай елдің,
қай кезеңнің болмасын толғақты мәселесі болып келгеніне көз жеткіздік.
1.2. Бастауыш мектеп оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеуде мақал-
мәтелдердің мүмкіндіктері
Бүгінгі таңда барлық әлемде, сонымен қатар Қазақстан Республикасында
жаңа әлеуметтік мәдени жағдайда жеке тұлғаның дамуының қалыптасуына жаңаша
көзқараспен қарау айқындалып отыр.
Жастарды адамгершілікке тәрбиелеу сапасын көтеруге негіз болатын- білім
мен тәрбие беру саласындағы ғылымның дамуымен байланысты. Бүгінгі таңда
реформалардың тиянақты, жедел жүзеге асырылуы мұғалім, тәрбиеші,
оқушылардың адамгершілік тәрбиесі туралы ғылыми-теориялық білімі болу
керектігіне, өзін-өзі дамытудың субъектісіне айналу қажеттігіне назар
аударды.
Жоғарыда айтылғандарға байланысты әрбір мұғалім Қазақстан
Республикасының үшінші мыңжылдықтағы жаңа әлеуметтік мәдени жағдайына орай,
адамгершілік тәрбиесінің мақсатына, түрлеріне, әдіс-тәсілдерінің ауқымды
өзгерістеріне байыптап, қарап, бағымдау үшін оқушыларға тәрбие берудің
педагогикалық проблемаларына аса зор мән берген жөн.
Педагогика ғылымы оның тарихи жеке бір дәуір аумағында емес, қоғамдық
даму процесімен, тәрбиенің қалыптасуымен, заңдылықтарымен толық байланыста
болуымен ерекше. Осы ретте адамгершілік тәрбиесінің өз алдына қалыптасу,
даму тарихының әр дәуірдің өзі тудырған мәдениет, әдебиет өнерімен тығыз
байланыста болғанын көреміз. Мұнда мақал-мәтелдердің орны ерекше.
Мақалдар мен мәтелдер-халық ауыз әдебиетінде ерте заманнан келе жатқан
өзіндік ерекшеліктерімен танылған халықтың асыл ойының көркем жиынтығы.
Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін тауып шешетін асыл мұра. Ақылыңа ақыл
қосатын, жарқын болашағыңа дұрыс бағыт сілтейтін, өмірді танытатын
қамқоршы. Онда халықтың өмір сүру барысындағы барлық тәжірибенің өнегелі
өсиеттері айтылған. Онда халық даналығы сақталған.
Мақалдар мен мәтелдер көркем әдебиетте сөздің әрін келтіретін, айтайын
деген ойдың мағынасын толықтыратын, сонымен қатар ұтымды да, ықшамды да
қолданылатын әдемі форма. Өйткені, бұл мол тәжірибенің ұзақ уақыт әбден
сұрыпталған, екшелген сыннан өткен асыл түйіні.
Халықтың осындай асыл мұрасын зерттеу, одан үздіксіз үйрене беру
керектігі жайында жастарымызға арнап А.М.Горький өзінің, әдеби еңбектерінде
көп айтқан: Халықтың тарихын және оның әлеуметтік-саяси ой-пікірін білу
өте қажетті нәрсе. Ғалымдар, мәдениет тарихшылары, этнографтар - бұл ой -
пікір ертегілерде, аңыз-әңгімелер, мақал-мәтелдерде айқын көрінеді дейді.
Шынында да мақал мен мәтелдер халық бұқарасының ой өрісін өте айқын
көрсетеді... Тегінде мақалдар мен мәтелдер халықтың өмірінде тәжірибесін,
әлеуметтік-тарихи тәжірибесін айқын, дәл қорытып айтады деген.
Мақалдар мен мәтелдерде адам өмірінің бастан кешірген тарихи-әлеуметтік
іс-әрекетіне, тіршілік тірегіне байланысты барлық мұрасы толық қамтылып,
түгел айтылады. Халық туралы, отан туралы, ерлік, батырлық туралы, еңбек
кәсіп туралы, қоғамдық, таптық хал-жайлар және адамгершілік, достық,
ынтымақ туралы, туысқандық, семья, адамның өмірі туралы, төрт түлік мал
туралы, әдет-ғұрып, заң туралы, ғылым, өнер, тәлім-тәрбие туралы,
денсаулық, тазалық, аңшылық, саяхатшылық, табиғат құбылыстары туралы жан-
жақты жинақталып, түгел айтылған. Мақалдар мен мәтелдерде адамның өмірі
тіршілігіне байланысты қамтылмаған, айтылмаған ешнәрсе жоқ деуге болады.
Адамдық мінездерге жат қасиеттер де мақалдар мен мәтелдерде жиіркенішті
түрде күшті түйреледі.
Мақалдар мен мәтелдердің мағынасы терең, сөзі ықшам да көркем, есте
сақталуға икемді де жеңіл болатындықтан балалар әдебиетінен үлкен орын
алады. Мақалдар мен мәтелдер балаларға терең ой салумен қатар оларды көркем
және образды сөйлеуге жаттықтырады., сөз байлығын дамыта түседі. Оларды
жарқын болашаққа тәрбиелейді. Көре-көре көсем боларсың, сөйлей-сөйлей
шешен боласың,- деп еңбектенудің, талаптанудың, үздік әрекеттің арқасында
осындай игілікке, шырқауға болатынына олардың сенімін арттырып, өздерін
ынталандыра, қызықтыра түседі. Балалардың көңілін серпілтіп, қанатына су
бүркіп аспандата береді. Осының бәрі халықтың балаға деген ізгі ықыласынан
туған асыл мұра.
Халықтық шығармалар ішінде балаларға арнай айтылған мақал мен
мәтелдердің алатын орны да өз алдына ерекше. Бұл барлық айтылған ойдың,
насихаттың жиынтығы, қортындысы ретінде беріледі. Мысалы, Ата-балаға
сыншы деген халық мақалы мейлінше дұрыс айтылған пікір. Бұл өмір
тәжірибесінен алынған бірден бір даналық сөз.
Бала өсіруде, тәрбиелеуде халық өзінде бар барлық асыл сөз, даналық
ойларын балаларға, жеткіншектеріне арнады. Өз өмірінің ғасырлық
тәжірибесінен алынған асыл ойларын мақал, мәтел етіп, үлгі-өнеге ретінде
өмірінің жалғасы болатын баласына, немересіне қалдырып отырған. Бала-бауыр
еті, көздің нұры деп босқа айтпаған. Кім болса да өз баласын білімді,
өнегелі халық азаматы болып өссін дегенді арман етеді. Сол арманын іске
асыру үшін қолда бар барлық мүмкіншілігін бала болашағының игілігінен
аямайды. Оқу - білім бұлағы, білім - өмір шырағы деген ақыл сөздерді
әрқашан құлағына құйып отырады. Оқу - білім азығы, білім - ырыс қазығы
деп өз болашығының ырысты болуы да сол білімділіктен туатынын айтады.
Ақыл - тозбайтын тон, білім - таусылмайтын кен деп оның болашығы да
соншалық баянды, мығым болатынын сан рет ескертеді. Бірақ, мұның өзі де
еңбексіз, әрекетсіз тектен - тек қолға түсе қалатын оңай олжа емес. Асуы
қиын бел - белес, ұшы - қиыры көрінбейтін құба - жон екенін де ашық айтады.
Қажымай қайрат көрсету арқылы ғана оның үдесіне жетуге болатынын ескертеді.
Білім қымбат, білу қиындеген мақал осыдан алынып, жастарға әдейі
айтылған. Білім алу жолына түссең, оның қиындығын ауырсынба. Өз
білмегеніңді кісіден сұра, үлкен жоқ болса, кішіден сұра, қалайда соның
үдесіне жет, шыңына көтеріл дегенді насихат етеді.
Егер, білім алу жолындағы қиыншылыққа төзбесең, еңбектенбесең
қатарыңнан қалып қоясың, өкінішті боласың. Өкініш естен кетпейді, бір
тойғаның түске жетпейді. Осы жағын да ескеріп қой. Өнерлі жігіт өрде
озар, өнерсіз жігіт жер соғар деп жастардың намысына тие, ойына қозғау
сала айтатын жақтары да халық мақалдарынан көп кездеседі.
Адам болар баланың кісіменен ісі бар, адам болмас баланың кісіменен
несі бар-деп баланың психологиялық өсу процесіне зер салып, үздіксіз
бақылап, сынап, дұрыс бағытқа жөн сілтеп отырған. Алам болатын баланың
талабы, ынта-жігері жас кезінен танылады. Көпшілікке, оның игілікті жақсы
жақтарына үйір бола бастайды. Қоғамшыл, көпшіл бола бастайды. Ақыл
парасатқа бой ұрып, игі жұмысқа тез үйренеді. Адам болмас баланың қыңыр-
қысық жақтарын дер кезінде біліп, дер кезінде нашар бағыттан,
өнегесіздіктен арашалап алуды қажет ететінін ескертеді. Бала тәрбиелеу аса
қиын, аса жауапты іс екенін тәжірибенің өзі-ақ көрсететінін осыдан аңғаруға
болар еді.
Халық мақалдарының балаларға арналған түрлерінде жастарды білімге
баулумен қатар, оларды тәрбиелеу керектігі де толық ескерілген. Адам
баласына пайдалы, өнегелі істердің барлығы да мақал, мәтел етіп айтылған.
Есер баладан ерке бала жаман деп баланы жас кезінен ерке, шолжақ етпей
өсіруді жақтайды. Жорғаның тері кеппес, еркенің көз жасы кеппес деп ерке
өскен баланың пайымсыз, ақылсыз, шолжақ болатынын айтады. Көзі соқырдан
көңлі соқыр жаман деп көңіл соқырлығы жас кезінен ерке өскен
пайымсыздығынан келіп шығатынын оңай түсінуге болады. Балаң жаман болса,
көрінгеннің мазағы. Ол ата-анаға күйік, ауыр-қайғы болатынын да қатты
ескертеді. Баланы шолжақ етпеу үшін онымен сөйлесуде үлкен кісілердің
өздері парасатты әңгімелер айтуға, балаға баласынып қарамау керектігін де
әрқашан еске салады. Балаңа байқап сөйлесең, ақылыңа көнер, байқамай
сөйлеген көп ішінде өлер деп баланың олай өсуі алдымен ата-анаға
байланысты екенін құптайды. Балаға ойнап сөйлесең де, ойлап сөйле дегенді
қатты ескертеді.
Білім алу, жақсы өсу, еңбек сүюшілікке дағдылану-осының бәрі де адамның
саулығына, жақсы тәрбиеге байланысты екені де мақалдар мен мәтелдерде толық
қамтылған. Халық өз өмірінің тәжірибесінен көрген-білгенінің бәрін де
өзінің ұрпақтарына мақал-мәтел етіп, үлгі насихат ретінде қалдырып отырған.
Денсаулық зор байлық деп, алдымен саулығыңды сақта. Саулығың жақсы болса,
ойлаған мақсатыңа жетесің деп үйретеді. Саулық та өз өзінен келе бремейді.
Таза тұрып, таза жүруді қажет ететінін ескертеді. Тазалық саулық негізі,
шаруашылық байлық негізі-дейді. Осының бірі қаз қалпында тұруы мүмкін
емес. Саулықтың негізі таза тұрып, таза жүруге байланысты болса, саулық пен
таза жүрудің негізі ұқыптылыққа байланысты екені де айтылады. Өз өзіне
ұқыпсыз сылбыр-салақ болса, мұның бәрі де іске аспайды. Сондықтан да
ұқыптының тоңы тозбас, ұқыпсыздың ісі оңбас -деп, қатты айтады. Қай
нәрсеге болса да ұқыптылықпен, зейін ықыласпен, ынта-жігермен кірісуге
шақырады. Осы айтылған мақал-мәтелдердің бәрі де жас буынға ой салып, өмір
танытады.
Мақалдар мен мәтелдерде жолдастық қатынастар жайында да айтылған.
Жасөспірімдерді мейірімді, кішіпейіл болуға, берілген уәде, айтқан серттен
айнымайтын адал дос, жақсы жолдас болуға үйрету бар. Ат жаманы жолда
қалдырар, жолдас жаманы қолда қалдырар,-деп, жаман адамның соншалық
опасыз, тұрақсыз, табансыз, тайғақ болатынын білдіреді. Жаман аттан-аяғым
артық, жаман жолдастан-таяғым артық-деп, жаман жолдастың опасыздығын
қолдағы таяқтан да қадірсіз екенін ескертеді. Жаман дос көлеңке, басыңды
күн шалса, қашып құтыла алмайсың, басыңды бұлт алса, іздеп таба алмайсың,
деп қортынды жасайды. Жолдастық достық мәселесін айтқанда, жас буынға
көбіне адамгершілік сипатқа жатпайтын жат мінездердің барлығынан аулақ
болуды көздейді.
Балалар әдебиетінің балаларға тигізетін тәрбиелік әсері бір жақты емес,
жан-жақты. Барлық мәселеден де хабары бар, дүние тетігінің барлық жайымен
таныстыруды көздейді. Халық ғасырлар бойы өзінің жинаған барлық көрген-
білгенін, тәжірибесін, арман мақсаттарын және келешегінің баянды болуын
соларға үлгі өнеге етіп ұсынады.
Баланы тәрбиелеудегі негізгі мақсат оны алдымен еңбек процесімен
таныстырып еңбектенуді сүйе білуге үйретуді көздейді. Қалған барлық мәселе
осыдан өрбитінін, осыдан тарайтынын түсінген. Ағаш кессең ұзын кес,
қысқартуың оңай, темір кессең қысқа кес ұзартуың оңай-деген мақал сөздерге
тәжірибесі мен көргені аз балалар алғаш бұл жұмбақталып айтылған сөз бе деп
түсінбей де қалуы мүмкін. Ойға салып, талқылай келе, өмір тәжірибесінен
алынып айтылған өнегелі сөз екеніне сүйсініп, өзіне үлгі етеді. Жан
қиналмай жұмыс бітпес, талап қылмай мұратқа жетпес-деп қай нәрсені болса да
еңбексіз қолға түспейтінін баладан жасырмай, сендіре айтады. Еңбек етсең
ерінбей, тояды қарның тіленбей-дегенде осы негізге сүйеніп айтылған.
Еңбек түбі зейнет-деп, оның арты бақыттылыққа, дәулеттілікке, абырой-
атаққа, ойлаған мақсатқа жетуге бастайтынын көрсетеді. Әлің барда еңбек
ет, еңкейгенде емерсің деп қызығы мен рақаты алда екенін де ескертеді.
Еңбегі сіңген адамдар біздің заманымызда өзінен әл-қуат кетіп, қартайған
шағында немесе еңбек үстінде мертігіп мүгедек болса да пенсия алып, оның
өмірі қамтамасыз етеліп отыратыны осының айқын дәлелі. Еңбек - ердің
көркі, ер - елдің көркі болатыны осындай ынтымақтан, еңбек бірлігінен
келіп туады. Мақалдар мен мәтелдер өмір тәжірибесінен алынған тапқыр ойдың
тамаша жемісі.
Ғылыми философиялық, психологиялық әдебиеттерде адамгершілік тәрбиесі
жалпы тәрбиенің аса маңызды құрамды бөлігі екендігі айқындалған.
Тұтастай алғанда педагогикалық зерттеулердің негізінде адамгершілік
тәрбиесі ұғымына әр қырынан анықтама берілген.
Мәселен, Т.А.Ильина: Адамгершілік тәрбиесі дегеніміз- оқушылардың
бойында мінез-құлықтың белгілі бір сипаттарын және олардың өздерінің де бір-
біріне, отбасына, жеке адамдарға, мемлекетке, Отанға деген қатынасын
анықтайтын мінез-нормалары мен ережелерін дарыту жөніндегі тәрбиешілердің
арнаулы мақсат көздеген қызметі- деп қарастырады.
Ал Н.В.Савин бұл ұғымды былай деп түсіндіреді: Адамгершілікке
тәрбиелеу адамның дүниеге, адамдарға деген көзқарасын анықтайды, оның
ықпалымен жеке адамның адамгершілік құлқын қалыптастырады.
И.В.Харламов Адамгершілік тәрбиесінің мәнін әртүрлі қоғамдық
қатынастар барысында жеке адамдардың бір-бірімен қарым- қатынас жасау
барысындағы мінез-құлық әрекеттері тұрғысынан анықтайды.
Р.М.Қоянбаев: Адамгершілік адамдардың бір-біріне және қоғамға
қатынасын, көзқарасын қамтитын мінез-құлық принциптері мен ережелерінің
жиынтығы- деп қарастырады.
С.Әбенбаев: Адамгершілік -жағымды мінез-құлқының нормалары мен
ережелерінің жиынтығы- деп анықтаған.
Жоғары сезімдер арасында адамгершілік сезімдер ерекше орын алады. Бұл
туралы К.Д.Ушинский Адам тәрбие жемісі деген еңбегінде:Біздің өзімізді,
біздің дүниеге қалыптасуымызды, біздің сеніміміз де, ойымыз да, тіпті
қылығымыз да сезімдей анық және дұрыс білдіре алмайды, біздің сезімдеріміз
де жеке ой ғана, жеке шешімдер ғана емес, адам жанының мазмұны, оның жүйесі
түгелдей көрініп тұрады,-деп дәл сипаттама берген.
Сезім баланың мінез-құлқына керемет әсер етеді. Біздің ойымызша, сезім
басқа адамдардың мінез-құлықтарын қабылдау және оған сену барысында пайда
болады.
Қазақ халқының тарихындағы ұлы батырлардың, хандар мен билердің халқы
үшін теңдесі жоқ елдігі мен ерлігі жайлы әсерлеп, көркемдеп әңгімелеу бала
сезіміне өте қатты әсер етіп, оның адамгершілік, елжандылық ізгі сезімдерін
оятады. Әсерленушілік басқа адамның өміріне жаны ашушылық сезімталдығы
нәтижесінде де тұруы мүмкін. Сөйтіп, педагог ұжым өмірін жарқын да сезімге
бай етіп ұйымдастыра алса, мұның өзі Отан сүю, ұжым алдындағы борышын өтеу
сияқты жоғары адамгершілік сезімдерін қалыптастыруға негіз болмақ.
Осыдан біздер бастауыш сынып оқушыларының көңіл-күйінде, бойында пайда
болған сезім баланың санасына көп жағдайда ықпал жасайды деп тұжырымдаймыз.
Тәрбиедегі негізгі мақсат- оны жоғарыда айтылған адамгершіліктің
объективті нормасына айналдыру.
Бала тұтас педагогикалық үдеріс барысында қалыптасады. Баланың
адамгершілік сенімі өмір тәрбиесі барысында бекиді.
Сенім әрбір іс-әрекетте, мінез-құлықта адамның бағыт-бағдарын,
принциптілігін айқындайды. Алайда күнделікті тәжірибеде сенім мен мінез-
құлық, іс-әрекет арасында алшақтық кездесіп отырады. Оқушы адамгершілік,
имандылық талаптарды, ережелерді түсініп, оған сенгендігіне қарамастан
мінез-құлқында, адамдармен араласу барысында адамгершілікке жатпайтын теріс
әрекеттер жасайтын жағдайлар кездеседі.
Сондықтан адамгершілік тәрбиесінде адамгершілік ереже нормалары туралы
білім, түсінік, ұғымдардың негізіндегі адамгершілік сезімінің алатын орны
ерекше.
Тәрбие жұмысында тек қана белгілі бір мінез-құлық ережелері жайлы
түсіндіріп қоймай, балалар өз көзқарастарын тексеріп көре алатындай,
практикада олардың дұрыстығына көз жеткізетіндей жағдай жасау керек.
Жеке адамның адамгершілік санасының дәрежесі оның мінез-құлқы мен іс-
әрекетін анықтайлы.
Алайда, бұл процесс әрдайым тура өте бермейді. Мәселен, еңбек, қоғам
игілігінің қайнар көзі екендігін бәрі біледі, бірақ бәрі біркелкі еңбек
етпейді. Сондықтан тұрақты сенімді қалыптастыру қазіргі мектептің аса
маңызды міндеті. Бастауыш мектеп балаларына күшті сезім туғызарлық, мінез-
құлқы мен ісінде көрінетін терең идеялы сенім керек. Ондай сенім
ойланғанда, сезінгенде ғана емес, адам өзі басынан кешкен жағдайда, өзінің
жеке тәжірибесінде дәлелденген жағдайда тууы мүмкін. Сондықтан тәрбие
жұмысында тек қана белгілі бір мінез-құлық нормалары жайлы түсіндіріп
қоймай, балалар өз көзқарастарын тексеріп көре алатындай, практикада
олардың дұрыстығына көз жеткізетіндей жағдай жасау керек.
Тәрбиенің пәрменділігі мектептің балаға мінез-құлықтың пайдалы
дағдылары мен әдеттерін қалыптастыру туралы қаншалықты қамқорлық жасауына
байланысты.
Педагогикалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . .3 - 5
І. Бастауыш мектеп оқушыларын адамгершілікке
тәрбиелеудің педагогикалық негіздері . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.
1.1. Педагогика тарихында адамгершілік тәрбиесінің
зерттелу жайы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . 6 - 18
1.2. Бастауыш мектеп оқушыларын адамгершілікке
тәрбиелеуде мақал-мәтелдердің мүмкіндіктері . . . . . . . . . . . . . .
. . 19 - 30
ІІ. Ана тілі сабақтарында мақал-мәтелдерді оқыту арқылы оқушыларды
адамгершілікке тәрбиелеу жолдары. . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.1. Бастауыш мектеп оқушыларын мақал-мәтелдерді оқыту арқылы
адамгершілікке тәрбиелеу мәселесінің Ана тілі оқулықтарында
қамтылу жайы. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . 31 - 40
2.2. Мақал-мәтелдер арқылы оқушыларды адамгершілікке
тәрбиелеу тәсілдері. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . .40 –56
2.3.
Қорытынды . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .57 - 58
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . .59 - 60
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі:
Қазіргі кезеңдегі саяси және экономикалық жағдайдың шиеленісуі,
тұрмыстағы күйзеліс, ұлтаралық қатынастардың өршуі, адамгершілік
құндылықтардың кемуі білімге, адал еңбекке деген ұмтылудың азаюы, зорлық-
зомбылық пен қатыгездіктің белең алуы, жеке адамның қоғамнан, ұлттық және
мәдени дәстүрлерден өзін шектеуі жас ұрпаққа теріс ықпалын тигізуде.
Халық дәстүрлері мен оның озық үлгілерінің жоғалуы, қоғамның рухани
жағынан жұтаңдыққа ұшырауына, уақыт пен ұрпақ байланысының ыдырауына әкеліп
соғуда. Көптеген адамдар өз тілін, тарихын, мәдениетін, әдебиетін білмейді.
Сондықтан Қазақстан Республикасының Білім беру туралы Заңында:
Білім беру жүйесінің басты міндеті- ұлттық және жалпы адамзаттық
қазыналар, ғылым мен практиканың жетістіктері негізінде жеке адамды
қалыптастыру және дамыту үшін қажетті жағдайлар жасалуы қажет деп
көрсетілген.
Демек жастарға әлемдік деңгейде, өркениетті негізде білім-тәрбие беру
ғаламдық мәні бар проблемаға айналып отыр. Сондықтан елеміздің даму
стратегиясына сай олардың рухани байлығын одан әрі жетілдіруде адамгершілік
тәрбиесіне ерекше мән берілуде.
Адамгершілік тәрбиесі қоғамның барлық даму сатысында зерттеу объектісі
болып отырғаны баршаға белгілі. Жастардың адамгершілік көзқарасын,
санасын, жауапкершілік қатынасын қалыптастыру ерте кезден-ақ ұлы ойшылдар
мен педагогтарды толғандырған мәселе. Адамгершілік тәрбиесінің әдіснамалық,
теориялық және философиялық негіздерін Әбу Нәсір әл –Фараби, Ж.Баласағұн,
М.Қашқари, Я.А.Коменский, К.Д.Ушинский, Н.К.Крупская, В.А.Сухомлинский т.б.
Олар өздерінің педагогикалық идеяларында жеке адамның адамгершілік
қатынасын қалыптастырудағы маңызына ерекше мән берді.
Жеке тұлғаның адамгершілік дамуы мен ұлттық мәдениетінің қалыптасуын
Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов зерттесе, адамгершілік
тәрбиесінің психологиялық, педагогикалық негізі мен жеке тұлғаның
әлеуметтену проблемасына Б.Г.Ананьев, Л.И.Божович, Л.С.Выготский,
Қ.Б.Жарықбаев тәрізді ғалымдар назар аударған.
Адамгершілік тәрбиесінің тарихи даму жолдарын Қ.Б.Бержанов,
Р.Д.Ержанова, А.Д.Сембаев, Т.Т.Тәжібаев зерделеген.
Адамгершілік тәрбиесін ұлттық педагогика аясында зерттеген еңбектер де
бірқатар: С.А.Ұзақбаева, С.Қ.Қалиев, К.Ж.Қожахметова, Р.К.Төлеубекова және
т.б.
Зерттеу проблемасы саласында жарық көрген арнайы еңбектерге, оқу
әдістемелік құралдарға жасаған талдау жаңа әлеуметтік-мәдени жағдайда
бастауыш мектеп оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеудің қажеттілігін, бірақ
оның ғылыми педагогикалық тұрғыда жүйелі зерттелмегені арасында қарама-
қайшылық бар екені байқалды.
Осы қайшылықтардың шешімін табу біздің зерттеу проблемамызды айқындап,
тақырыпты Бастауыш мектепте Ана тілі пәнін оқыту барысында мақал-
мәтелдерді оқыту арқылы оқушыларды адамгершілікке баулу деп таңдауымызға
себеп болды.
Зерттеудің мақсаты: Бастауыш мектеп оқушыларын адамгерші-
лікке тәрбиелеудің педагогикалық негіздерін анықтау және оны жүзеге
асыру жолдарын көрсету. Мақал-мәтелдерді ана тілі сабақтарында оқыта отырып
баланы адамгершілік қасиеттердің жоғарғы сатысына көтеру. Яғни өмірге деген
белсенді көзқарасын, достық, жолдастық, еңбек сүйгіштік, имандылық,
ұлтжандылық, Отанға деген сүйіспеншілік қасиеттерін қалыптастыру.
Зерттеудің міндеттері:
1. Бастауыш мектептің оқыту үдерісінде адамгершілік тәрбиесінің алатын
орны мен мүмкіндіктерін анықтау.
2. Ана тілі сабақтарында адамгершілікке баулудың тиімді әдіс-тәсілде-
рін қарастыру.
3.
Зерттеу орны: Жамбыл облысы, Тараз қаласы, №36 орта мектеп.
Зерттеу әдістері: 1. Педагогикалық, әдістемелік, философиялық, тарихи
әдебиеттерге шолу жасау.
2. Озат мұғалімдердің іс-тәжірибесін жинақтау, талдау жасау.
Зерттеу объектісі: бастауыш мектептің оқыту үдерісі.
Зерттеу пәні: Ана тілі пәнін оқыту барысында мақал-мәтелдерді оқыту
арқылы оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу.
Зерттеу болжамы:
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспе, екі тараудан, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І . Бастауыш мектеп оқушыларын адамгершілікке баулудың
педагогикалық негіздері
1. Педагогика тарихында адамгершілік тәрбиесінің зерттелу
жайы
Қазіргі кезде біздің қоғамымыздың ілгерілеу үдерісінде адам факторы
және оны жандандыру, ел өмірінің барлық жақтарын жаңарту жағдайында
адамгершілік тәрбиесінің мәні мен оның проблемалары күрделіленіп отыр.
Қоғамның тарихи даму тәжірибесі адамгершілік тәрбиесінің проблемалары
үнемі жаңа адам тәрбиелеу міндеттерімен байланысты болып келгенін
дәлелдейді.
Адамгершілік-қоғамдық дамудың жемісі. Ол қоғам өміріндегі өзгерістерге
байланысты дамиды. Бірде-бір адамзат қоғамы адамгершілік тәрбиесінің
тәжірибесін пайдаланбай өмір сүрген емес.
Тарихқа көз жіберсек, қоғамдық өмірдің дамуында адамзат бойында
адамгершілік ең негізгі құндылық болып келеді.
Чех ғалымы Я.А.Коменскийдің адамгершілік тәрбиесі жөніндегі мәселеде
діни бағыты өте айқын байқалғанмен, тәрбиенің бұл саласынан да құнды
пікірлер қалдырды.
Ұлы ойшыл адамгершіліктің аса тамаша ерекшеліктерінің бірі-эгоизмнен
арылу, көпшілік ісінің сәттілігі және әділеттілік үшін әрекет ету деп
есептеді.
Я.А.Коменский балалар мен жастар мінезінде ерлік, өзін-өзі билеу,
кішіпейілділік, сыпайылық, еңбексүйгіштік сапаларды тәрбиелеуді талап етті.
Джон Локк адамгершілік тәрбиесін кеңірек қарастырды. Ол адамгершілік
қасиеттер мен сапалар ретінде адамдағы кішіпейілділікке, ұстамдылыққа,
сақтыққа және әділеттілікке ерекше мән берді. Осы қасиеттер мен сапалардың
барлығы ақылға бағындырылуы қажет. Бірақ Локктың түсінігіндегі ақылдылық
Коменскийдің ұсынған жоғары және кең ұғымдағы ақылдылық дәрежесіне жете
алмады. Локк түсінігіндегі ақылдылық құр тәжірибеге сүйенді, тар
практикалық шеңберде ғана болды. Сөйткенмен де Локктың педагогикалық
пікірлерінде гуманизм және адамды сыйлап құрметтеу элементтері орын алды.
Локктың ойынша адамға қажетті тағы бір сапа-мінез-құлықтағы
мәдениеттілік. Дөрекілік, мысқылшылдық, әдепсіздік, кекшілдік мінез- құлық
мәдениеттілігіне сыйыспайтын қасиеттер деп есептеді.
Ж.Ж.Руссо адамгершілік тәрбиесі 15 жастан басталады деген. Руссоның
сенуінше үшінші сословиенің алдыңғы қатарлылары жалпы адамгершілік
идеалды (мақсатты) ұстаушылар. Сондықтан жаңа қоғам жастарын ел-жұртын
сүюге үйрету, оларды нағыз адам етіп тәрбиелеу керек деген пікірде болады.
Руссо осыған байланысты адамгершілік тәрбиесінің үш міндетін: дұрыс
мінезге, дұрыс ұғымға, дұрыс ерікке тәрбиелеуді ұсынады.
Сөйтіп, тәрбиенің жоғарыдағы сатылары мен мазмұндары арқылы Руссоның
қиялындағы жаңа адамның идеалды образы құрылды. Оның сипаты: ақылды,
қайратты, адамгершілігі мол, бірақ білім дәрежесі шағын қолөнерші-ойшыл
адам.
И.Г.Песталоций адамға пайдалы істерге баланы араластырып жаттықтыру
арқылы ғана дұрыс мінез-құлыққа тәрбиелеуге болады деді. Моральдық
тәрбиенің ең жай элементі баланың анаға деген сүйіспеншілігі, ол баланың
күнделікті қажеттерінің орындалып отыруы негізінде дамиды. Моральдық
тәрбиенің негізі- семьяда қалыптасады деген Песталоцци. Баланың анаға деген
сүйіспеншілігі бірте-бірте семьядағы басқа адамдарға да ауысады. Баланың
моральдық дамуы әрі қарай мектепте жалғастырылады, онда мұғалімнің балаға
қатынасы әкелік қамқорлық негізінде құрылады. Мектепке келуге байланысты
баланың қарым-қатынасы кеңейеді. Мұғалімнің міндеті- баланың айналасындағы
адамдарға, жалпы адамзатқа сүйіспеншілікпен қарайтын етіп тәрбиелеу.
Моральдық тәрбиенің негізгі бір мақсаты балаларды адамгершілікке
жататын қылықтарға жаттықтыру. Осының нәтижесінде олардың еркі дамиды,
ұстамдылыққа үйренеді.
Иоганн Гербарттың дәлелдеуінше, адамгершілік тәрбиесінің мақсаты- мінез-
құлықты қалыптастыру. Бұл тәрбие негізінен оқу арқылы жүргізіледі. Осылай
Гербарт адамгершілік тәрбиесін түгелдей интеллектуализм тұрғысынан
есептеді.
Осыған байланысты Гербарт адамгершілік тәрбиесі де оқу сияқты баланың
әр салалы қызығушылықтары мен адамгершілікті елестетулеріне негізделеді деп
есептеді.
Ол адамгершілік принциптерін жоғарыда айтылған баланы бағындыра
басқаруға қарсы қойды. Бағындыра басқаруда баланың еркі мен саналылығы
кемітіледі, тежеу жасалынады, ал адамгершілік тәрбиесінде бүкіл әдістер
балада болатын барлық жағымды, жақсы сапаларға арқа сүйеуге негізделеді.
Тәрбиеші тіптен тәртіпсіз баланың өзінен жақсы сапаларды іздестіруі тиіс
деді ол.
Адольф Дистервег мектептің мақсаты- азаматтарды саналы адамгершілік
рухта тәрбиелеу деп белгіледі. Жалпы адамға және халыққа деген
сүйіспеншілік бала тәрбиесінде ұштасып жатуы қажет деп көрсетті.
Революцияшыл- демократиялық педагогиканың негізін салушылар
адамгершілік тәрбиесінің негізгі мәні-адамның адамгершілік қадірі мен
абыройына, жоғары міндетіне табанды сенім, отаны мен халқына адал қызмет
ету, шындық пен ақиқатты сүйе білу, әділетсіздік атаулыға терең
жиіркеніштілік сезім, онымен күресу деп дәлелдеді. Адамгершіліктің осындай
мәніне сәйкес Белинский мен Герцен балаларда ең алдымен патриотизм,
гуманизм, еңбекке сүйіспеншілік, сөзді іспен байланыстыру қасиеттері мен
сапаларын тәрбиелеуді көздеді. Олар шынайы, таза адамгершілік адамның өз
отанына жалынды сүйіспеншілікте болуын талап етеді деп көрсетеді. Олар
нағыз адамгершіліктің өлшемі мен көрсеткіші сөз жүзінде емес, практикалық
іс-әрекет үстінде байқалады, сондықтан адамгершілік қасиеттерді тәрбиелеу
үшін-адамгершілік жөніндегі жүйелерді, өсиет сөздерді оқып, үйреніп қана
қоймай, дұрыс адамгершілік қасиеттерді практикалық іс пен өмір үстінде
қалыптастыру керек.
Кіші жастағы балаларға адамгершілік тәрбиесін сіңіру үшін олардың
мінезін теріс бағыттардан тазарту қажет, ал ол үшін олардың көз алдына
ұнамды үлгілер көрсетілуі тиіс деді.
Н.Г.Чернышевский жас өспірімдерге, болашақ белсенді қоғам
қайраткерлеріне, шын халық мүддесін қорғаушыларға мынадай негізгі
адамгершілік сапалары мен қасиеттер қажет деп есептеп зерттеді: патриотизм,
гуманизм, еңбекке сүйіспеншілік, адалдық, сөзді іспен байланыстыра білу,
кішіпейілділік, әдептілік.
Шығыс философтары мен ұлы ойшылдар өздерінің ой-пікірлерінде халықтық
педагогиканың негізін қалаған, оның тәлім-тәрбиелік мәнін ашқан, ұлттық
салт-дәстүрдің маңызын дәлелдеген.
Ұрпақ тәрбиесіндегі ежелден қалыптасқан халқымыздың жақсы дәстүрі мен
тағлымдары мәдениет тарихын Орта Азия мен Қазақстанның ұлы ойшылдарының
еңбектерінен көруге болады. Олардан халықтың бір-бірімен әдет-ғұрып, салт-
дәстүр тұрғысынан жақындағы ғасырлар қойнауынан орын алатындығын көреміз.
Тәрбие туралы ой-пікірлер VІ ғасырдағы Орхон-Енисей жазуларынан
басталып Орта ғасыр ғұламалары (әл-Фараби, Ж.Баласағұн, М.Қашқари т.б.)
мен алтын орда дәуірі оқымыстылары (С.Сари, Қ.Жалайри т.б.), ХІV-ХV ғасырда
өмір сүрген ақын-жыраулар (Асанқайғы, Шалкиіз, Бұқар, Махамбет Әсет т.б.).
Адамгершілік адамзат қоғамының даму тарихы арқылы қалыптасып, әрбір
дәуірдің өзіндік ерекшеліктерімен, қайшылықтарымен біте қайнасып, ұлы
ғұламалардың мұраларында елеулі орын алған. Алдымен қайырымдылыққа, одан
кейін даналыққа үйрен, себебі біріншісіз екіншісіне үйрену мүмкін емес-
делінген.
Ал қазақ даласының перзенті, ұлы ойшыл ғұлама ғалым Әбу насыр әл-Фараби
Я.А.Коменскийден алты ғасыр бұрын-ақ өзінің тарихқа танылған
трактаттарында: Мемлекет қайраткерлерінің нақыл сөздері, Бақытқа жету
жолында, Азаматтық саясат, Ақылдың мәні туралы, Әлеуметтік –этикалық
трактаттар, Философиялық трактаттар т.б. еңбектерінде сол кездің өзінде-
ақ адамгершілікті философиялық, психологиялық, педагогикалық тұрғыдан
дәлелдеген. Әл-Фараби үлкендердің кішілерге, жастарға беретін тәрбиесін
Үлкендердің ұлағаттылығы деп атады. Жастарға тәрбиенің мәнін түсіндіруде
оның қоғам дамуындағы алатын орнына, ең алдымен адамгершілік тәрбиесіне
және жеке тұлғаның өзін-өзі дамытуына байланыстылығын дәлелдеді.
Ғұлама ғалым әл- Фараби – шығыс елдерінде тұңғыш педагогикалық жүйе
жасаған ағартушы, оқымысты. Сонымен қатар Риторика, Поэзия өнері
туралы, Бақытқа жету жолында туралы трактаттарында эстетикалық
мәселелерге көңіл бөліп, көркемдік, сұлулық, бақыт, мейірбандық,
адамгершілік қасиет- сапалардың құндылығын көрсетіп, олардың қоғамдық –
әлеуметтік негізін айқындаған. Ол адамды бүкіл жаратылыстың биік шоқтығы
деп санап, оны құрметтеуге, қастерлеуге мән берген. Осы орайда әл- Фараби
жасаған қорытындының бірі- білім, еңбек, адамгершілік үшеуінің
бірлігінде. Сондай- ақ адамның адамгершілігінің көркемділігін, сұлулығын
бағалаған. Көркемдік- адамның денесі мен рухани жан дүниесін,
адамгершілік қасиетін көрсететін белгі деп есептеген.
Қазақ халқының тәлім-тәрбиелік ой- пікірі тарихында ірі ғұламалардың
бірі болып саналатын XІ ғасырда өмір сүрген Жүсіп Баласағұни.
Жүсіп Баласағұни - XІ ғасырдың аса көрнекті ақыны, есімі бүкіл
шығыс елдеріне және бүгінгі күнге дейін дүниежүзілік қоғамдық ой-
пікірге мәлім данышпан, ойшыл, философ, энциклопедист ретінде танылған.
Оның есімін әлемге танытқан Құтты білік поэмасы- қазақ халқының
педагогика тарихында ерекше орны бар адамгершілік тағылымы мол мұра.
Ж. Баласағұни Құтты білік еңбегінде адамгершілік, қоғамдық саяси
мәні бар түрлі ережелер мен заңдарды, әдет- ғұрыптар, мәдениет т.б.
мәселелерді өз дәуірінің талап тілектері тұрғысынан жоғары дәрежеде
көрсете білгендігі, бүгінгі қоғамның педагогикалық сұраныс талаптарына
жауап беретін рухани мұра деп бағалаймыз. Ж. Баласағұнидың педагогикалық
мұрасында имандылық, рухани, адамгершілік, тәлім- тәрбиелік көзқарасы,
сонымен қатар тектілік, мейірімділік, достық ұғымдарының, қасиет-
сапалардың мәні айқындалып, тәрбиенің, өзін- өзі тәрбиелеудің алатын орны
көрсетілген.
Осы бағытта ерекше орын алатын орта ғасырлық ғұламалардың бірі-
Махмұт Қашқари (XІ ғ.). Оның басты еңбегі- Диуани лұғат- ат- түрк
түсіндірме сөздігі. М. Қашқари өз сөздерінде әділдікке, адамгершілікке, ар-
намысты жоғары ұстауға, махаббатқа, мейірімділікке, әдептілікке шақырады.
Сонымен қатар, бұл қоғамдық өмірді және адам тәрбиесінің барлық
салаларын бір- бірімен байланыстылықта түгел қамтыған шығарма.
М. Қашқари Сөздігінде тәлім- тәрбиелік тағылымдарды, ой- толғау-
ларында адамгершілік қасиет- саналарды тірек етіп алған.
Мәселен:
1. Атасынан ақыл алса, тентек ұл да жөнделер,
2. Ұлысыңда ұлы болсаң, біліміңді елге бер.
3. Асығыс еткен іс –шала,
4. Асығыс жаққан от- шала ...
5. Ғаріп келсе- күт оны, ас- суыңа қандыр да,
Қума үйіңнен, бірақта сапарынан қалдырма.
Иә болмаса, Жақсы адамның сүйегі шірігенмен, аты қалар- деп,
жақсылық жасаған адамның аты өшпейді деген тұжырым айтып, адамдарды бір-
біріне жақсылық жасауға, қайырымдылыққа шақырған.
Көріп отырғанымыздай адамгершілік тәрбиесі өзінің дамуында қазақ
халқының барлық тарихи кезеңінде белгілі орын алғаны айқын.
Біздің адамгершілік тәрбиесіне байланысты ұлы ғұламалардың
еңбектерінен іріктеліп алған негізгі идеялардың XІІ ғ. өмір сүрген
педагогикалық, қоғамдық ойдың қалыптасуына ықпал жасаған ірі тұлға Қожа
Ахмет Йассауи еңбектерінде әрі қарай дамып, жалғасып келе жатқанын
Диуани хикмет еңбегінен көреміз. Бұл еңбегінде автор рухани байлықты
қоғамдық өмірдің дамуымен байланыстыра отырып, халық даналығына негіздеп,
адам тәрбиесі туралы идеяларды, ережелерді қорытындылаған. Қоха Ахмет
Йассауи шығармасында басты адамгершілік ізгіліктерге, сөз бен істе
шыдамды, төзімді болу, жақсы мен жаманды айыра білу, надандық, сараңдық,
дүние құмарлық, жалған сөйлеп, имансыз болудан сақтандырған.
Қазақ хандығы тұсында өмір сүрген дала ғұламаларының көрнекті
өкілдері Өтебайдың Тілеуқабылұлы (1388-1483жж.), Мұхаммед Хайдар Дулати
(1499-1551жж.), Қадырғали Жалайыр (1555-1607жж.), Асан қайғы (XV ғ.), Бұхар
Жырау (1693- 1787жж.), Төле би (1663-1756жж.), Қазыбек би (1665-1765),
Әйтеке би (1682-1765 жж.) т.б. тәлімдік тағылымдарына, әсіресе ұлттық
психологияның алғашқы ұғымдарына және адамның адамгершілік қасиет-
сапаларына ғылыми- педагогикалық талдау жасалған. Жоғарыда аталған ұлы
ғұламалардың өмір сүрген кезеңнің өзінде- ақ адамның адамгершілік
тәрбиесінің ұлттық моделінің құрыла бастағанын көруге болады, осы арада
мынандай педагогикалық тағылымдар болғанын айта кеткен орынды.
Ғұламалардың тағылымдарының өзегіне жан- жақты, сегіз қырлы, бір сырлы
болып жетілген ұрпақты тәрбиелеу алынғанын көреміз.
Ал XІXғ. басында бұл адамгершілік идеялар әрі қарай жалғасын тапқан.
Мәселен, XІXғ. басында Дулат Бабатайұлы (1802-1874 жж.), Махамбет Өтемісұлы
(1803- 1844жж.), Шортанбай Қанайұлы (1818-1884жж.), Сүйінбай Аронұлы (1822-
1895жж.), Мұрат Мөңкеұлын атап өтуге болады.
Тамыры терең тартқан тарихымызды педагогикалық тұрғыдан таразыласақ,
Қазақстандағы педагогикалық ой- пікірдің дамуы. Ш. Уәлиха- нов, Абай
Құнанбаев, Ыбырай Алтынсарин есімдерімен байланысты болғаны айғақ.
Бұл ағартушы ғалымдардың еңбектері бүгінгі күнге дейін ғылымның
барлық саласында әр қырынан зерттеліп отырғандығы мәлім. Дей тұрғанмен
біз зерттеуіміздің басты бағытына байланысты Абай, Шоқан, Ыбырай
еңбектерін, оның адамгершілік тәрбиесі мәселелерін педагогикалық,
психологиялық тұрғыдан қарастыруды жөн көрдік.
Осы тұрғыда Абай педагогика мәселесіне арнайы еңбек жазбаса да,
педагогтік қызметпен тікелей айналыспаса да жастарды тәрбиелеу жөнінде
терең, аса құнды пікірлер айтқан ойшыл-педагог деп танимыз. Абайдың рухани
әлемі, оның негізгі зерттеу объектісі -адам. Ол адамның мінез-құлқын,
адамгершілік ізгі қасиеттерін тәрбиелеуді өмір бойы басты идея етіп ұстап,
кісілік тұрғыдан жетілдіру қажеттігін айқындаған. Осы тұрғыдан жастарға
адам бол, азамат бол, қатарыңнан қалма деген философия- лық қағидаға
негізделген педагогикалық көзқарасында адамгершілігі мол адам -қоғамға ең
пайдалы деп тұжырымдаған.
Абай адамгершілік қасиеттерін биік талғаммен талдап, адамгершіліктің
ұстаздық жолын көрсеткен. Сонымен қатар, адамгершіліктің тарихи даму жолын
шығыс, орыс, батыс, еуропа мәдениетімен және қазақ халқының сан ғасырлық
бай мұрасының негізінде педагогикалық әлеуметтік тұрғыдан ой тұжырымдаған.
Абай шығармалары бүгінгі күнде де өзінің құндылығымен әлемге танылған
тарихи рухани мұра деп есептейміз.
Ұлы ағартушы өз айналасын қоршаған әділетсіздік, өтірік, өсек пен
араздық, надандық пен мәдениетсіздік қазақ халқын аздырып бара жатқанын,
үміт артып отырған жас ұрпақты тәрбиелеуге теріс ықпалын тигізетіндігін
көре отырып, халықты, әсересе жастарды адамгершілікке тәрбиелеуді ашық
ұсынды. Бұл идея оның тіпті кез-келген шығармасында байқалып отырады деуге
болады.
Ол жастардың еңбексіз жүріп, жаманшылдыққа бой ұратынына қарсы болды.
Абай уақытын еңбексіз бос өткізетіндерді, еріншектерді, өсекшілерді,
адамгершілік қасиетке ұмтылмайтындарды мейлінше жек көрді.
Абай түсінігінде, адамның ең жақсы қасиеттері-ерлік, табандылық,
тұрақтылық, әділеттілік және шыншылдық, сыпайыгершілдік, еңбексүйгіш- тік,
білімге құмарлық және ақылдылық.
Абайдың айтуынша, адамгершілігі мол адам батыл, ер жүрек болуға,
қорқыныш дегенді білмеуге тиіс, қайткен күнде алдына қойған мақсатқа жете
білуі тиіс.
Қазақстан тарихында осындай өзі өскен ортасынан нәр алып, жетілген
өкілдің бірі- Шоқан Уәлиханов. Қазақ халқының рухани өмірінде Шоқан есімі
шығыстанушы, географ, этнограф, тарихшы, суретші, ағартушы, демократ және
Орталық Азия мен Қазақстан халықтарының тарихы мен мәдениетін зерттеуші
ғалым деп танылған. Сонымен қатар, Шоқан адамгершілік ар-ожданы жоғары,
өмірге деген азаматтық құштарлығымен, байқампаздығымен, өзіндік
пікірлерімен, жоғары мәдениеттілігімен өз халқына, Отанына деген
сүйіспеншілігімен аса мейірімді жоғары бекзаттық, адамжандылық қасиет-
сапаларымен өз ортасында ерекше көрінген тұлға.
Шоқан Мұсылмандық туралы, Қазақ шежіресі, Жоңғария очерктері,
Манас және т.б. еңбектерінде өз халқымен бірге басқа халықтардың әдет-
ғұрпын, әлеуметтк жағдайын, ортасын, адамдармен қарым-қатынасын,
ерекшеліктерін, діни көзқарастарын, жағымды-жағымсыз қасиет-сапаларын,
жастар тәрбиесіндегі адамгершілік ерекшеліктерінің мәнін жан-жақты ашып
көрсеткен. Қырғыздардың ауыз әдебиетін зерттеу нәтижесінде Шоқан тарихи
эпос дәрежесіне көтерілген Манас шығармасында халық ертегілерінің,
хикаялары мен аңыздарының география, дін және салт-сана, әдет-ғұрып
жөніндегі бір халықтың болмысына адамгершілік негізінде тарихи, ғылыми
талдау жасаған.
Шоқан жазып қалдырған миф, аңыз, өлең, жыр, мақал-мәтел, жұмбақ,
шежірелерінде қазақ, қырғыз, татар, өзбек және басқа да халықтардың рухани
мәдениетін оқып біліп, әсіресе қазақ пен қырғыз халқының ауыз әдебиеті
бойынша жүргізген зерттеулері арқылы халықтың рухани мұрасының,
адамгершілік қасиет-сапаларының бәріне ортақ екендігін дәлелдеген.
Шоқан жинаған мақал-мәтелдерде Сусыз жерде қамыс жоқ, азғын елде намыс
жоқ, Ұят кімде болса, иман сонда, Ақыл дария екен, көңіл дүддүл екен,
Алып анадан туады, ат биеден туады, Ұйқы таңның тынышы, иман жанның
қуанышы т.б. адам бойында болатын адамгершілік жақсы, жаман қасиеттер
алынып, жан-жақты сараланған.
ХІХ ғасырдың ІІ жартысында Қазақстанда адамгершілікке тәрбиелеу
мәселесін өзіне дейінгі ұлы ойшылдардың еңбектерін талдай келіп, әрі қарай
дамытқан ұлы ағартушы Ы.Алтынсарин. Ол мектеп тек нақтылы білім берумен
ғана шектелмей, ең алдымен жеке тұлғаның адамгершілік тұрғыдан жетілуіне
ықпал жасау керек деген тұжырымды жүзеге асырды.
Алтынсариннің барлық еңбектерінде оқыту процесінде әрбір ғылымды оқып-
үйрену барысында жеке еңбекті ұйымдастыруда, қарым-қатынаста, әлеуметтік
ортада адамгершілікке тәрбиелеу идеясы басты орын алды. Ы.Алтынсарин-
қоғамның ертеңгі ұрпағы-жастарға әрдайым үлкен сеніммен қарады. Олардың
тамаша келешегіне сенді. Сондықтан да қоғамның жаңа адамдары-жастарды
желкілдеп шыққан көк шөптей, жаңа өспірім достарым,-деп олардың
адамгершілік бейнесіне үмітпен қарады.
Өз кезіндегі жағдайды ескере отырып Ы.Алтынсарин екі мәселені алдына
қойды, бірі-мектеп ашу, бала оқыту, екіншісі-халықтың ой-санасын жаңалыққа,
адамгершілікке бейімдей тәрбиелеу.
Ы.Алтынсарин ұлттық мектептеріміздің алғашқы үлгілерін өмірге әкелді.
Ол балаларды қазақ өмірінің ерекшеліктеріне, ұлттық дәстүріне сүйеніп оқыта
отырып, оларды кішіпейілділікке, достыққа, сабырлылыққа, еңбекке баулуда
халықтың үздік үлгілерін білгірлікпен, шеберлікпен пайдалана білді.
Қазақ жастарының адамгершілік жағынан өнегелі, инабатты, адал,
еңбексүйгіш азамат болып тәрбиеленуі мұғалімнің кәсіби мамандығының жоғары
болуына мән беріп, оларды даярлау ісін ерекше қарастырды.
Педагогика ғылымының дамуында адамгершілік тәрбие идеясы көптеген Кеңес
педагогтарының еңбектерінде зерттелді.
ХХ ғасырдың 20-30 жылдары ішінде Н.К.Крупская, А.С.Макаренко жеке
тұлғаны ұжымда және ұжым арқылы өзін-өзі тәрбиелеудің мәселесін жан-жақты
зерттеген. Балаларға тәрбие беруде қоршаған ортамен, өмірмен тығыз
байланыстылығы, олардың жеке басының дамуына ықпал жасай алатындығын
еңбектерінде дәлелдеген. Мектептің негізгі міндеті- ең тиімді тәрбие
әдістерін пайдалана отырып, оқушыларды адалдық, шыншылдық, тәртіптілік,
өзіне-өзі ұқыптылықпен қарауға үйретуді тиіс деп есептеген.
Қарапайымдылық, кішіпейілділік қасиеттерді қандай жағдайда, қандай
кезеңде болмасын Н.К.Крупская өте жоғары бағалап, адамның көркі деп
санаған.
Оқушыларға адамгершілік тәрбие беруде теория мен практиканы бірлікте
қарастыру белгілі педагог В.А.Сухомлинскийдің еңбектерінде айқын көрініс
тапқан. Біздің пікірімізше ол тәрбие міндеттерін шешуде оқушылардың жас
ерекшеліктеріне байланысты адамгершілік сезімдері мен адамгершілік
сенімдерінің қалыптасу мәселесіне айрықша тоқталған.
Оның адалдық, адамгершілік сезімді тәрбиелеу процесінің негізін
айқындайтын теориялық ереже ұсынғаны біздің зерттеуіміз үшін маңызды.
В.А.Сухомлинский адамның адамгершілігінің қайнар көзі мейірімді сезім,
қайырымдылық, кішіпейілділік, адамдарға деген сүйіспеншілік, адамдарды
сыйлай білушілік, адамдардың жан күйзелісін түсіне білу т.б. адамдық көңіл-
күй, сезім оқушыларда жас кезінен тәрбиеленетінін тәжірибеде дәлелдеген.
Ол: Адам бала кезінен-ақ эмоциялық өмір мектебінен, адамдық сезім, көңіл-
күй, тәрбие мектебінен өту керек-деп тұжырымдап, адамгершілік тәрбиесінің
өзекті мәселесі деп есептеді.
Оқу-тәрбие үдерісінде мектеп оқушыларына адамгершілік тәрбие беру
теориясын дамытуда педагогика ғылымы мен ағарту саласының көрнекті
қайраткерлері К.Д.Ушинский, С.Т.Шацкий, П.П.Блонский, И.Т.Огородников,
Н.И.Болдырев үлес қосқан.
ХІХ ғасырдың соңғы кезімен ХХ ғасырдың алғашқы отыз жылы Қазақстан үшін
рухани-мәдени құндылықтардың ең жемісті жылдары болды. Себебі, қазақтың
көптеген ағартушы педагогтарының және мәдениет қайраткерлерінің жаңа бір
тобының қоғамдық өмір арнасына шығуы. Олар Ш.Құдайбердиев, А.Байтұрсынов,
Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, М.Дулатов.
Бұл зиялылардың ағартушылық қызметтерінде бәріне ортақ бағыт қазақ
жастарын адамгершілік тұрғыдан қалыптастыру болды. Сонымен қатар жастардың
жеке тұлға болып қалыптасуына, олардың жан-жақты білімді меңгеруге,
ғылымның жаңа жетістіктерін өзінің практикалық іс-әрекеттерінде қолдана
білуге баса назар аударды. Бұл педагог-психологтар өздерінің шығармаларында
қазақ халқының қоғамдық, әлеуметтік, рухани, мәдени өміріне гуманистік,
адамгершілік, ағартушылық идеялары уағыздалған.
ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы қазақ халқының рухани-
мәдени өміріндегі Абайдан кейінгі ірі мұрасымен өшпес із қалдырған- Шәкәрім
Құдайбердиев. Оның Түрік, қырғыз пәм хандар шежіресі, Қазақ айнасы,
Қалқаман-Мамыр поэмаларымен қатар Жастық туралы, Жастарға, Еріншек,
Адамшылық т.б. бірнеше өлеңдері мен аудармаларының негізгі тақырыбы мен
мазмұны адамгершілігі мол ұрпақ тәрбиесі мәселесіне арналған.
Сонымен қатар, қазақ халқының тарихи, әдеби қорына құнды мұра қалдырған
ғалым Ахмет Байтұрсынов.
Оның Қырық мысал, Маса т.б. өлеңдер жинағының негізгі идеялық
қазығы- жұртшылықты оқуға, өнер, білімге шақыру, адамгершілікті, мәдениетті
уағыздау, еңбек етуге үндеуді көздеген. А.Байтұрсынов шығармаларында
адамгершілік тәрбие мәселелеріне психологиялық -педагогикалық тұрғыдан
зерделі көзқараспен талдау жасаған. Мәселен,
Тықылдап, құр пысықтай сөйлейтін көп,
Екпіндеп, ұшқыр атша қарқындаған.
Бос белбеу, босаң туған бозбала көп
Киіздей, шала басып қарпылмаған...,- деп жастардың өзіне-өзі сын
қарауына, намыс туралы ойлауына, өмір өрісінен көрінуіне адамгершілік
қасиеттердің қажеттілігін салмақтап саралағаны, еркін, жігерлікпен
адамдыққа ұмтылып, сергек болуға жетелейді.
Жүсіпбек Аймауытов-қазақ халқының ірі тұлғаларының бірі. Ол-ақын,
прозашы, драматург, сыншы, публицист, аудармашы және педагогика, психология
ғылымдарын дамытушы.
Ж. Аймауытов педагогикалық оқу орындарында қызмет істей жүріп, жас
ұрпақты жаңа рухта тәрибелеуге, олардың ғылымның әр саласынан терең білім
алуын көздеген, ғылыми педагогикалық мұра қалдырған. Оның Тәрбиеге
жетекші, Жан жүйесімен өнер таңдау еңбектерінде ғылым арқылы жастардың
адамгершілік дүниетанымын жетілдіруге мән берген.
Мағжан Жұмабаев-ұлы зиялылар төрінен орын алған және педагогика ғылымы
тарихында қазақ тілінде тұңғыш Педагогика оқулығын жазған педагог,
ағартушы. Ол өзінің Педагогика оқулығында баланың жеке тұлға болып
қалыптасуына, оның өсіп жетілуіне, жанына рухани азық беріп, адам болып
дамуына тәрбие қажеттілігін ғылыми тұрғыдан негізделген. Сезімнің алатын
орнын физиологиялық, психологиялық тұрғыдан дәлелдей келіп, адамгершілік
қасиет-сапалардың адамның болмыс-бітімінде біртіндеп қалыптасуындағы
ерекшелігін ғылыми негізде саралап айқындаған (ұялу сезімі, еліктегіш
сезімі, достық сезімі т.б.)
Адамгершілік тәрбиесі туралы ежелгі ойшылдардың, ғалымдардың ойлары
бүгінгі зерттеулерде жалғасып келеді.
Бұл салада қазақ халқының тәлім-тәрбие мұрасына ерекше мән беріп
зерттегендер А.Янушкевич, Ә.Диваев, В.Радлов, Г.Потанин, В.Затаевич.
Халықтық педагогика арқылы жастарды адамгершілікке тәрбиелеуге елеулі
үлес қосқан көрнекті ғалымдар Қ.Жарықбаев, С.Қалиев, Қ.Сейсенбаев,
Х.Арғынбаев, Н.Сәрсенбаев, С.Ұзақбаева
Сонымен, қорыта келгенде, тарих тылсымына тереңдей бойлап, халық
зердесіне байыптай келген жас ұрпақты адамгершілікке тәрбиелеу қай елдің,
қай кезеңнің болмасын толғақты мәселесі болып келгеніне көз жеткіздік.
1.2. Бастауыш мектеп оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеуде мақал-
мәтелдердің мүмкіндіктері
Бүгінгі таңда барлық әлемде, сонымен қатар Қазақстан Республикасында
жаңа әлеуметтік мәдени жағдайда жеке тұлғаның дамуының қалыптасуына жаңаша
көзқараспен қарау айқындалып отыр.
Жастарды адамгершілікке тәрбиелеу сапасын көтеруге негіз болатын- білім
мен тәрбие беру саласындағы ғылымның дамуымен байланысты. Бүгінгі таңда
реформалардың тиянақты, жедел жүзеге асырылуы мұғалім, тәрбиеші,
оқушылардың адамгершілік тәрбиесі туралы ғылыми-теориялық білімі болу
керектігіне, өзін-өзі дамытудың субъектісіне айналу қажеттігіне назар
аударды.
Жоғарыда айтылғандарға байланысты әрбір мұғалім Қазақстан
Республикасының үшінші мыңжылдықтағы жаңа әлеуметтік мәдени жағдайына орай,
адамгершілік тәрбиесінің мақсатына, түрлеріне, әдіс-тәсілдерінің ауқымды
өзгерістеріне байыптап, қарап, бағымдау үшін оқушыларға тәрбие берудің
педагогикалық проблемаларына аса зор мән берген жөн.
Педагогика ғылымы оның тарихи жеке бір дәуір аумағында емес, қоғамдық
даму процесімен, тәрбиенің қалыптасуымен, заңдылықтарымен толық байланыста
болуымен ерекше. Осы ретте адамгершілік тәрбиесінің өз алдына қалыптасу,
даму тарихының әр дәуірдің өзі тудырған мәдениет, әдебиет өнерімен тығыз
байланыста болғанын көреміз. Мұнда мақал-мәтелдердің орны ерекше.
Мақалдар мен мәтелдер-халық ауыз әдебиетінде ерте заманнан келе жатқан
өзіндік ерекшеліктерімен танылған халықтың асыл ойының көркем жиынтығы.
Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін тауып шешетін асыл мұра. Ақылыңа ақыл
қосатын, жарқын болашағыңа дұрыс бағыт сілтейтін, өмірді танытатын
қамқоршы. Онда халықтың өмір сүру барысындағы барлық тәжірибенің өнегелі
өсиеттері айтылған. Онда халық даналығы сақталған.
Мақалдар мен мәтелдер көркем әдебиетте сөздің әрін келтіретін, айтайын
деген ойдың мағынасын толықтыратын, сонымен қатар ұтымды да, ықшамды да
қолданылатын әдемі форма. Өйткені, бұл мол тәжірибенің ұзақ уақыт әбден
сұрыпталған, екшелген сыннан өткен асыл түйіні.
Халықтың осындай асыл мұрасын зерттеу, одан үздіксіз үйрене беру
керектігі жайында жастарымызға арнап А.М.Горький өзінің, әдеби еңбектерінде
көп айтқан: Халықтың тарихын және оның әлеуметтік-саяси ой-пікірін білу
өте қажетті нәрсе. Ғалымдар, мәдениет тарихшылары, этнографтар - бұл ой -
пікір ертегілерде, аңыз-әңгімелер, мақал-мәтелдерде айқын көрінеді дейді.
Шынында да мақал мен мәтелдер халық бұқарасының ой өрісін өте айқын
көрсетеді... Тегінде мақалдар мен мәтелдер халықтың өмірінде тәжірибесін,
әлеуметтік-тарихи тәжірибесін айқын, дәл қорытып айтады деген.
Мақалдар мен мәтелдерде адам өмірінің бастан кешірген тарихи-әлеуметтік
іс-әрекетіне, тіршілік тірегіне байланысты барлық мұрасы толық қамтылып,
түгел айтылады. Халық туралы, отан туралы, ерлік, батырлық туралы, еңбек
кәсіп туралы, қоғамдық, таптық хал-жайлар және адамгершілік, достық,
ынтымақ туралы, туысқандық, семья, адамның өмірі туралы, төрт түлік мал
туралы, әдет-ғұрып, заң туралы, ғылым, өнер, тәлім-тәрбие туралы,
денсаулық, тазалық, аңшылық, саяхатшылық, табиғат құбылыстары туралы жан-
жақты жинақталып, түгел айтылған. Мақалдар мен мәтелдерде адамның өмірі
тіршілігіне байланысты қамтылмаған, айтылмаған ешнәрсе жоқ деуге болады.
Адамдық мінездерге жат қасиеттер де мақалдар мен мәтелдерде жиіркенішті
түрде күшті түйреледі.
Мақалдар мен мәтелдердің мағынасы терең, сөзі ықшам да көркем, есте
сақталуға икемді де жеңіл болатындықтан балалар әдебиетінен үлкен орын
алады. Мақалдар мен мәтелдер балаларға терең ой салумен қатар оларды көркем
және образды сөйлеуге жаттықтырады., сөз байлығын дамыта түседі. Оларды
жарқын болашаққа тәрбиелейді. Көре-көре көсем боларсың, сөйлей-сөйлей
шешен боласың,- деп еңбектенудің, талаптанудың, үздік әрекеттің арқасында
осындай игілікке, шырқауға болатынына олардың сенімін арттырып, өздерін
ынталандыра, қызықтыра түседі. Балалардың көңілін серпілтіп, қанатына су
бүркіп аспандата береді. Осының бәрі халықтың балаға деген ізгі ықыласынан
туған асыл мұра.
Халықтық шығармалар ішінде балаларға арнай айтылған мақал мен
мәтелдердің алатын орны да өз алдына ерекше. Бұл барлық айтылған ойдың,
насихаттың жиынтығы, қортындысы ретінде беріледі. Мысалы, Ата-балаға
сыншы деген халық мақалы мейлінше дұрыс айтылған пікір. Бұл өмір
тәжірибесінен алынған бірден бір даналық сөз.
Бала өсіруде, тәрбиелеуде халық өзінде бар барлық асыл сөз, даналық
ойларын балаларға, жеткіншектеріне арнады. Өз өмірінің ғасырлық
тәжірибесінен алынған асыл ойларын мақал, мәтел етіп, үлгі-өнеге ретінде
өмірінің жалғасы болатын баласына, немересіне қалдырып отырған. Бала-бауыр
еті, көздің нұры деп босқа айтпаған. Кім болса да өз баласын білімді,
өнегелі халық азаматы болып өссін дегенді арман етеді. Сол арманын іске
асыру үшін қолда бар барлық мүмкіншілігін бала болашағының игілігінен
аямайды. Оқу - білім бұлағы, білім - өмір шырағы деген ақыл сөздерді
әрқашан құлағына құйып отырады. Оқу - білім азығы, білім - ырыс қазығы
деп өз болашығының ырысты болуы да сол білімділіктен туатынын айтады.
Ақыл - тозбайтын тон, білім - таусылмайтын кен деп оның болашығы да
соншалық баянды, мығым болатынын сан рет ескертеді. Бірақ, мұның өзі де
еңбексіз, әрекетсіз тектен - тек қолға түсе қалатын оңай олжа емес. Асуы
қиын бел - белес, ұшы - қиыры көрінбейтін құба - жон екенін де ашық айтады.
Қажымай қайрат көрсету арқылы ғана оның үдесіне жетуге болатынын ескертеді.
Білім қымбат, білу қиындеген мақал осыдан алынып, жастарға әдейі
айтылған. Білім алу жолына түссең, оның қиындығын ауырсынба. Өз
білмегеніңді кісіден сұра, үлкен жоқ болса, кішіден сұра, қалайда соның
үдесіне жет, шыңына көтеріл дегенді насихат етеді.
Егер, білім алу жолындағы қиыншылыққа төзбесең, еңбектенбесең
қатарыңнан қалып қоясың, өкінішті боласың. Өкініш естен кетпейді, бір
тойғаның түске жетпейді. Осы жағын да ескеріп қой. Өнерлі жігіт өрде
озар, өнерсіз жігіт жер соғар деп жастардың намысына тие, ойына қозғау
сала айтатын жақтары да халық мақалдарынан көп кездеседі.
Адам болар баланың кісіменен ісі бар, адам болмас баланың кісіменен
несі бар-деп баланың психологиялық өсу процесіне зер салып, үздіксіз
бақылап, сынап, дұрыс бағытқа жөн сілтеп отырған. Алам болатын баланың
талабы, ынта-жігері жас кезінен танылады. Көпшілікке, оның игілікті жақсы
жақтарына үйір бола бастайды. Қоғамшыл, көпшіл бола бастайды. Ақыл
парасатқа бой ұрып, игі жұмысқа тез үйренеді. Адам болмас баланың қыңыр-
қысық жақтарын дер кезінде біліп, дер кезінде нашар бағыттан,
өнегесіздіктен арашалап алуды қажет ететінін ескертеді. Бала тәрбиелеу аса
қиын, аса жауапты іс екенін тәжірибенің өзі-ақ көрсететінін осыдан аңғаруға
болар еді.
Халық мақалдарының балаларға арналған түрлерінде жастарды білімге
баулумен қатар, оларды тәрбиелеу керектігі де толық ескерілген. Адам
баласына пайдалы, өнегелі істердің барлығы да мақал, мәтел етіп айтылған.
Есер баладан ерке бала жаман деп баланы жас кезінен ерке, шолжақ етпей
өсіруді жақтайды. Жорғаның тері кеппес, еркенің көз жасы кеппес деп ерке
өскен баланың пайымсыз, ақылсыз, шолжақ болатынын айтады. Көзі соқырдан
көңлі соқыр жаман деп көңіл соқырлығы жас кезінен ерке өскен
пайымсыздығынан келіп шығатынын оңай түсінуге болады. Балаң жаман болса,
көрінгеннің мазағы. Ол ата-анаға күйік, ауыр-қайғы болатынын да қатты
ескертеді. Баланы шолжақ етпеу үшін онымен сөйлесуде үлкен кісілердің
өздері парасатты әңгімелер айтуға, балаға баласынып қарамау керектігін де
әрқашан еске салады. Балаңа байқап сөйлесең, ақылыңа көнер, байқамай
сөйлеген көп ішінде өлер деп баланың олай өсуі алдымен ата-анаға
байланысты екенін құптайды. Балаға ойнап сөйлесең де, ойлап сөйле дегенді
қатты ескертеді.
Білім алу, жақсы өсу, еңбек сүюшілікке дағдылану-осының бәрі де адамның
саулығына, жақсы тәрбиеге байланысты екені де мақалдар мен мәтелдерде толық
қамтылған. Халық өз өмірінің тәжірибесінен көрген-білгенінің бәрін де
өзінің ұрпақтарына мақал-мәтел етіп, үлгі насихат ретінде қалдырып отырған.
Денсаулық зор байлық деп, алдымен саулығыңды сақта. Саулығың жақсы болса,
ойлаған мақсатыңа жетесің деп үйретеді. Саулық та өз өзінен келе бремейді.
Таза тұрып, таза жүруді қажет ететінін ескертеді. Тазалық саулық негізі,
шаруашылық байлық негізі-дейді. Осының бірі қаз қалпында тұруы мүмкін
емес. Саулықтың негізі таза тұрып, таза жүруге байланысты болса, саулық пен
таза жүрудің негізі ұқыптылыққа байланысты екені де айтылады. Өз өзіне
ұқыпсыз сылбыр-салақ болса, мұның бәрі де іске аспайды. Сондықтан да
ұқыптының тоңы тозбас, ұқыпсыздың ісі оңбас -деп, қатты айтады. Қай
нәрсеге болса да ұқыптылықпен, зейін ықыласпен, ынта-жігермен кірісуге
шақырады. Осы айтылған мақал-мәтелдердің бәрі де жас буынға ой салып, өмір
танытады.
Мақалдар мен мәтелдерде жолдастық қатынастар жайында да айтылған.
Жасөспірімдерді мейірімді, кішіпейіл болуға, берілген уәде, айтқан серттен
айнымайтын адал дос, жақсы жолдас болуға үйрету бар. Ат жаманы жолда
қалдырар, жолдас жаманы қолда қалдырар,-деп, жаман адамның соншалық
опасыз, тұрақсыз, табансыз, тайғақ болатынын білдіреді. Жаман аттан-аяғым
артық, жаман жолдастан-таяғым артық-деп, жаман жолдастың опасыздығын
қолдағы таяқтан да қадірсіз екенін ескертеді. Жаман дос көлеңке, басыңды
күн шалса, қашып құтыла алмайсың, басыңды бұлт алса, іздеп таба алмайсың,
деп қортынды жасайды. Жолдастық достық мәселесін айтқанда, жас буынға
көбіне адамгершілік сипатқа жатпайтын жат мінездердің барлығынан аулақ
болуды көздейді.
Балалар әдебиетінің балаларға тигізетін тәрбиелік әсері бір жақты емес,
жан-жақты. Барлық мәселеден де хабары бар, дүние тетігінің барлық жайымен
таныстыруды көздейді. Халық ғасырлар бойы өзінің жинаған барлық көрген-
білгенін, тәжірибесін, арман мақсаттарын және келешегінің баянды болуын
соларға үлгі өнеге етіп ұсынады.
Баланы тәрбиелеудегі негізгі мақсат оны алдымен еңбек процесімен
таныстырып еңбектенуді сүйе білуге үйретуді көздейді. Қалған барлық мәселе
осыдан өрбитінін, осыдан тарайтынын түсінген. Ағаш кессең ұзын кес,
қысқартуың оңай, темір кессең қысқа кес ұзартуың оңай-деген мақал сөздерге
тәжірибесі мен көргені аз балалар алғаш бұл жұмбақталып айтылған сөз бе деп
түсінбей де қалуы мүмкін. Ойға салып, талқылай келе, өмір тәжірибесінен
алынып айтылған өнегелі сөз екеніне сүйсініп, өзіне үлгі етеді. Жан
қиналмай жұмыс бітпес, талап қылмай мұратқа жетпес-деп қай нәрсені болса да
еңбексіз қолға түспейтінін баладан жасырмай, сендіре айтады. Еңбек етсең
ерінбей, тояды қарның тіленбей-дегенде осы негізге сүйеніп айтылған.
Еңбек түбі зейнет-деп, оның арты бақыттылыққа, дәулеттілікке, абырой-
атаққа, ойлаған мақсатқа жетуге бастайтынын көрсетеді. Әлің барда еңбек
ет, еңкейгенде емерсің деп қызығы мен рақаты алда екенін де ескертеді.
Еңбегі сіңген адамдар біздің заманымызда өзінен әл-қуат кетіп, қартайған
шағында немесе еңбек үстінде мертігіп мүгедек болса да пенсия алып, оның
өмірі қамтамасыз етеліп отыратыны осының айқын дәлелі. Еңбек - ердің
көркі, ер - елдің көркі болатыны осындай ынтымақтан, еңбек бірлігінен
келіп туады. Мақалдар мен мәтелдер өмір тәжірибесінен алынған тапқыр ойдың
тамаша жемісі.
Ғылыми философиялық, психологиялық әдебиеттерде адамгершілік тәрбиесі
жалпы тәрбиенің аса маңызды құрамды бөлігі екендігі айқындалған.
Тұтастай алғанда педагогикалық зерттеулердің негізінде адамгершілік
тәрбиесі ұғымына әр қырынан анықтама берілген.
Мәселен, Т.А.Ильина: Адамгершілік тәрбиесі дегеніміз- оқушылардың
бойында мінез-құлықтың белгілі бір сипаттарын және олардың өздерінің де бір-
біріне, отбасына, жеке адамдарға, мемлекетке, Отанға деген қатынасын
анықтайтын мінез-нормалары мен ережелерін дарыту жөніндегі тәрбиешілердің
арнаулы мақсат көздеген қызметі- деп қарастырады.
Ал Н.В.Савин бұл ұғымды былай деп түсіндіреді: Адамгершілікке
тәрбиелеу адамның дүниеге, адамдарға деген көзқарасын анықтайды, оның
ықпалымен жеке адамның адамгершілік құлқын қалыптастырады.
И.В.Харламов Адамгершілік тәрбиесінің мәнін әртүрлі қоғамдық
қатынастар барысында жеке адамдардың бір-бірімен қарым- қатынас жасау
барысындағы мінез-құлық әрекеттері тұрғысынан анықтайды.
Р.М.Қоянбаев: Адамгершілік адамдардың бір-біріне және қоғамға
қатынасын, көзқарасын қамтитын мінез-құлық принциптері мен ережелерінің
жиынтығы- деп қарастырады.
С.Әбенбаев: Адамгершілік -жағымды мінез-құлқының нормалары мен
ережелерінің жиынтығы- деп анықтаған.
Жоғары сезімдер арасында адамгершілік сезімдер ерекше орын алады. Бұл
туралы К.Д.Ушинский Адам тәрбие жемісі деген еңбегінде:Біздің өзімізді,
біздің дүниеге қалыптасуымызды, біздің сеніміміз де, ойымыз да, тіпті
қылығымыз да сезімдей анық және дұрыс білдіре алмайды, біздің сезімдеріміз
де жеке ой ғана, жеке шешімдер ғана емес, адам жанының мазмұны, оның жүйесі
түгелдей көрініп тұрады,-деп дәл сипаттама берген.
Сезім баланың мінез-құлқына керемет әсер етеді. Біздің ойымызша, сезім
басқа адамдардың мінез-құлықтарын қабылдау және оған сену барысында пайда
болады.
Қазақ халқының тарихындағы ұлы батырлардың, хандар мен билердің халқы
үшін теңдесі жоқ елдігі мен ерлігі жайлы әсерлеп, көркемдеп әңгімелеу бала
сезіміне өте қатты әсер етіп, оның адамгершілік, елжандылық ізгі сезімдерін
оятады. Әсерленушілік басқа адамның өміріне жаны ашушылық сезімталдығы
нәтижесінде де тұруы мүмкін. Сөйтіп, педагог ұжым өмірін жарқын да сезімге
бай етіп ұйымдастыра алса, мұның өзі Отан сүю, ұжым алдындағы борышын өтеу
сияқты жоғары адамгершілік сезімдерін қалыптастыруға негіз болмақ.
Осыдан біздер бастауыш сынып оқушыларының көңіл-күйінде, бойында пайда
болған сезім баланың санасына көп жағдайда ықпал жасайды деп тұжырымдаймыз.
Тәрбиедегі негізгі мақсат- оны жоғарыда айтылған адамгершіліктің
объективті нормасына айналдыру.
Бала тұтас педагогикалық үдеріс барысында қалыптасады. Баланың
адамгершілік сенімі өмір тәрбиесі барысында бекиді.
Сенім әрбір іс-әрекетте, мінез-құлықта адамның бағыт-бағдарын,
принциптілігін айқындайды. Алайда күнделікті тәжірибеде сенім мен мінез-
құлық, іс-әрекет арасында алшақтық кездесіп отырады. Оқушы адамгершілік,
имандылық талаптарды, ережелерді түсініп, оған сенгендігіне қарамастан
мінез-құлқында, адамдармен араласу барысында адамгершілікке жатпайтын теріс
әрекеттер жасайтын жағдайлар кездеседі.
Сондықтан адамгершілік тәрбиесінде адамгершілік ереже нормалары туралы
білім, түсінік, ұғымдардың негізіндегі адамгершілік сезімінің алатын орны
ерекше.
Тәрбие жұмысында тек қана белгілі бір мінез-құлық ережелері жайлы
түсіндіріп қоймай, балалар өз көзқарастарын тексеріп көре алатындай,
практикада олардың дұрыстығына көз жеткізетіндей жағдай жасау керек.
Жеке адамның адамгершілік санасының дәрежесі оның мінез-құлқы мен іс-
әрекетін анықтайлы.
Алайда, бұл процесс әрдайым тура өте бермейді. Мәселен, еңбек, қоғам
игілігінің қайнар көзі екендігін бәрі біледі, бірақ бәрі біркелкі еңбек
етпейді. Сондықтан тұрақты сенімді қалыптастыру қазіргі мектептің аса
маңызды міндеті. Бастауыш мектеп балаларына күшті сезім туғызарлық, мінез-
құлқы мен ісінде көрінетін терең идеялы сенім керек. Ондай сенім
ойланғанда, сезінгенде ғана емес, адам өзі басынан кешкен жағдайда, өзінің
жеке тәжірибесінде дәлелденген жағдайда тууы мүмкін. Сондықтан тәрбие
жұмысында тек қана белгілі бір мінез-құлық нормалары жайлы түсіндіріп
қоймай, балалар өз көзқарастарын тексеріп көре алатындай, практикада
олардың дұрыстығына көз жеткізетіндей жағдай жасау керек.
Тәрбиенің пәрменділігі мектептің балаға мінез-құлықтың пайдалы
дағдылары мен әдеттерін қалыптастыру туралы қаншалықты қамқорлық жасауына
байланысты.
Педагогикалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz