Банктің қарыз алушымен несиелік қатынастарды ұйымдастыру
ЖОСПАР
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1.НЕСИЕЛІК ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІСІ
1.1 Несиелік қатынастардың экономикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Несиелік қатынастардың
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.3 Банктің қарыз алушымен несиелік қатынастарды ұйымдастыруы ... ... ...12
2.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРІНІҢ КЛИЕНТТЕРМЕН
НЕСИЕЛІК ҚАТЫНАСТАРЫН ТАЛДАУ (Цеснабанк АҚ мысалында)
2.1Банктің клиенттерімен несиелік қатынастарының құқықтық негізі
... ... 16
2.2Банктің клиенттерге көрсететін несиелік қызметтерін
талдау ... ... ... ... ...23
2.3Несие қатынастары негізінде пайда болатын тәуекелдерді
талдау ... ... ... 29
3.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ НЕСИЕЛІК ҚАТЫНАСТАР МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ
ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Қазақстан Республикасындағы банктердің клиенттермен несиелік
қатынастарындағы туындайтын
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
3.2 Қазақстан Республикасындағы банктердің клиенттермен несиелік
қатынастарын жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..40
3.3 Қазақстан Республикасында несиелік бюроның банк клиенттерінің несиелік
қатынастарын бағалаудағы
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...58
Қосымша
КІРІСПЕ
Клиенттерді таратудағы банктердің арасында күшейе түскен
бәсекелестік банктердің клиентке, олармен серіктестік қатынасты орнатуға
қатысты ұйымдастыру мәселелеріне айырықша назар аударуын талап етеді.
Қазақстан Республикасындағы Банктер мен банктік қызмет туралы заңның 33-
бабы бойынша банктер тең құқықты серіктестер ретінде алға шығып, өз
операцияларын еркін несие ресурстары нарығында жүзеге асыра алады.
Өз қызметінде олар өздерінің клиенттеріне қаражатты орналастырудың,
несиені алудың жақсы жағдайын, банк қызметінің ауқымды спектрін ұсынумен
бір-бірімен бәсекелеседі. Банк өз клиентінің алдында жауапты болады.
Банктердің клиентпен жүргізетін экономикалық жұмысы банкке клиенттерді
таратудан бастап, олардың шоты бойынша әр түрлі банктік операцияларды
орындауға дейін банк қызметінің барлық жағын қамтиды.
Банктер клиенттерді өз жағына тартуы үшін нақты жұмыстарды жүргізуіне
тура келеді – жарнама, жаңа қызмет түрлерін енгізу, келіссөздер жүргізу,
қаржылық жағдайды алдын ала талдау, әр түрлі келісімшарттарды әзірлеу әрі
бекіту және т.б. Бұл жұмыстардың барлығы да банктің өз активтері мен
пассивтерін басқару жөніндегі қызметімен тығыз байланысты.
Клиенттермен жүргізілетін жұмыс әр түрлі келісімшарттарды бекітудің
негізінде құрылады: есеп айырысу, кассалық және несиелік қызмет көрсетулер,
бірлескен қызмет, депозит шоттарын ашу әрі жүргізу және т.б. туралы
келісімшарттар.
Клиентті несиелеу банк пен клиент арасында бектіліген несие
келісімшарты негізінде жүзеге асырылады. Бұл келісімшарт ссуданы берудің
және өтеудің мерзімін, шарты мен тәртібін, тараптардың құқықтары мен
міндеттерін, ссуда бойынша кепілдікті және пайыздық мөлшерлемені реттейді.
Кейбір банктерде несие келісімшарттарымен (ол бірнеше жылдарға
бекітіледі) қатар несие хаттамас пайдаланылады. Несие хаттамасы ағымдағы
жылға жасалады. Онда жекелеген сәттер, мысалы, тиімділіктің баршаға ортақ
және өзіндік ерекшелігі бар критерийлері, жекелеген несие түрлерін берудің
шарттары нақтыланады.
Банк клиентпен келісе отырып, байланысты несие бөліміне берудің
мерзімі мен тәртібі және қарыз алушының өзгеге де есепшілік формаларын
белгілейді. Әрі осылардың негізінде клиенттің қаржылық жағдайын және оның
несиеге қабілеттілігін талдайды. Банктер несиенің уақтылы қайтарылуын
қамтамасыз етуі үшін банк іс-тәжірибесінде қабылдаған формада,
кепілзаттарды, кепілгерлікті және міндеттемені қабылдайды.
Несиені және басқа төлемдерді уақтылы қайтармаған клиенттерге қатысты
Қазақстан Республикасындағы банктер мен банктік қызмет туралы заңның 36
бабына сәйкес банк мынадай шараларды қолдана алады:
- жаңа (екінші мәрте) несиені бермеу;
- осы клиенттің шотындағы кез келген қаражатпен оның берешегін өндіріп
алу;
- соттың шешімімен сатылған мүлікті сату.
Қазақстан Республикасының қолданыстағы сәйкес мұндай қарыз алушылар
төлем қабылеті жоқ тұлғалар ретінде жариялануы мүмкін.
Банктердің өз клиенттеріне оларға берілген несие мен оның пайызы
бойынша қоятын талапхатының мерзімі ескерілмейді.
Банктер өз клиенттерінің және корреспонденттерінің салым ақшалары,
шоттары, операциялары бойынша құпияны сақтауға кепілдік береді. Банктің
барлық қызметкері банк корреспонденттері мен клиенттерінің салым ақшасы,
шоты және операциясы бойынша құпия сақтауға міндетті.
Банктер мен олардың клиенттері арасындағы пайда болған барлық дау-
дамай немесе клиенттермен арадағы талас Қазақстан Республикасы заңына
сәйкес сот тәртібімен шешіледі.
Банк қарыз алушырмен несие қатынастарын орнату үшін клиенттің несиеге
деген нақты қажеттілігінің пайда болуына сенімді болуы тиіс. Клиенттің
несиеге объективті қажеттілігін білу және несиені қарызға, тек субъективтік
қажеттіліктерді қанағаттандыру жағдайы үшін беру несиелік өзара
қатынастардың беріктігін және ссудаларды қайтару мүмкіндігін көрсетеді.
Коммерциялық банктер қарыз алушыларға несиелер бере отырып, тәуекелге
барады, сондықтан несие беру процесінің маңызы ссудаларды берудің
техникалық ережесін жиынтық түрде орындау және бақылау мен мерзімінде
қайтарудан ғана тұрмайды, сонымен бірге несие беруші мен қарыз алушының
міндеттемелері бойынша әрбір нақты жағдайда шешімдер қабылдауды да
білдіреді.
Нарықтық ортада несие беру бизнесі тұрғысынан отандық банктер үшін
ендігі жерде талдау техникасы мен несие беру процедурасы емес, ең негізгі
болып кең ауқымды пайымдау мен ұтымды шешімдер қабылдай білу қатысады.
Сонымен бір мезгілде несие беру жағдайы өзіне несие беру үшін қарыз алушы
орындауы тиіс талаптарды да енгізеді.
Қарыз алушының қарызды несие шартында көрсетілген жағдайларға сәйкес
қайтаруға қабілетті және дайын екендігіне сенімді болу үшін, ссудаға
қатынасы бойынша клиенттің өз ісіне жауаптылығын, қарыз алушының беделін,
рентабельділігін; ссуданы қамтамасыз етуін; экономикалық конъюнктураны
ескереді. [1.302 б]
Осы жұмыстың теориялық және практикалық негізі ретінде, экономистердің
еліміздегі мәселелерді зерттеген материалдары, Қазақстандық коммерциялық
банктердің жұмысын талдау барысында алынған материалдар, статитикалық
материалдар және мерзімдік басылымдардың мәліметтері табылады.
Дипломдық жұмыста банктің клиенттремен несиелік қатынасын жетілдіру
аясында несиелік қатынастарының пайда болуының теоретикалық аспектілері,
несие қатынастарының құрылу тәртібінің құқықтық негізі, банктердің несиелік
қызметтер көрсету түрлері айқындалады.
Дипломдық зерттеудің мақсаты банктің клиенттермен несиелік қатынастарын
жетілдіруде, оның несиелік қатынастар мәселелері және оларды жетілдіру
жолдары бойынша ұсыныстарды дайындау болып табылады.
Зерттеу мақсатынан туындайтын негізгі міндеттер:
-несие қатынастарының құрылу тәртібінің құқықтық негізін қарастыру;
-несиелік қатынастар түрлерін анықтау және оларға сипаттама беру;
-банктің несиелік қызметтер көрсету сапасын бағалау.
Зерттеу объектісі. Цеснабанк АҚ-ның клиенттерімен несиелік қатынасы
қызметі. Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан,
қорытындылар мен қосымшалардан тұрады. Жалпы жұмыс беттік компьютерлік
терім мәтінін құрай отырып, кестені, суретті және қосымшаны қамтиды.
1.НЕСИЕЛІК ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІСІ
1. Несиелік қатынастардың экономикалық мәні
Несиелік қатынастар пайыз дербес экономикалық категория ретінде
тіркелетін тікелей негіз болып табылады. Қарыз пайызының мәнін оны қарыз
капиталын қайтарымдылық принципімен пайдалану негізінде пайда болатын
экономикалық қатынастар ретінде түсіну керек. Бұл экономикалық
қатынастардың субъектілері – қарыз пайызын тиісінше алушы және төлеуші
ретінде болатын кредитор және қарыз алушы. Қарыз пайызына қатысты
экономикалық қатынастар ерекше, оларды несиелік қатынастармен араластыруға
болмайды.
Олардың айырмашылықтары арқылы қарыз пайызының экономикалық мәні
ашылады, айырмашылықтары төмендегілер болып келеді:
• қарызға берілген құнның және несиені пайдаланғаны
үшін төленетін пайыздық сома қозғалысының сипаты;
• несие мен қарыз пайызы арасындағы экономикалық-
құқықтық айырмашылық;
• қарызға берілген құн мен пайыз төлеу сомасы
қозғалысының әр түрлі бастамасы;
• несие және қарыз пайызының ұдайы өндіріс
процесінің әр түрлі сатыларында пайда болуы. [1. 112б]
Несиелік катынастардың мазмұны ақша капиталының жинақталуымен және оны
заңды тұлғалар мен жеке тұлғалардың уакытша пайдалануына берумен ғана
шектелмейді. Несиелеу процесінде өндірістік кұнға, яғни ұдайы өндірістің
ақша айналымына арналған төлем кұралдарының косымша массасы қалыптасады.
Төлем айналымының үлкен ағымы несие жүйесі арқылы өтеді, ол несиелік
қатынастардың мазмұнын толықтыра отырып, төлеушілер мен несиелік мекемелер
арасында, несиелік мекемелер мен алушылар арасында экономикалық
қатынастарды қалыптастырады.
Несие қатынасы банктер мен кәсіпорындардың, ұйымдардың арасында ғана
болмайды. Ол, сондай-ақ, бір жағынан несие жүйесінің және екінші жағынан,
халықтың арасында да пайда болады. Несие алушыға халық, ал, несие берушіге
банк жататын қатынасты тұтыну несиесінің мазмұны құрайды. Айрықша
жағдайларда банк пен халықтың арасында делдалдық ететін үшінші тарап та
болуы мүмкін, мысалы, тауарларды несиеге сататын, яғни мерзімін ұзартып
төлеумен тауарды несиеге беретін сауда ұйымдарын айтуға болады. [1. 145 б]
Несие жүйесі өз қызметін атқарған кезде несиелік қатынастар туындайды.
Несиелік мекемелер және әр түрлі субъектілер арасында қайтарымдылық және
төлем шарттары негізінде уақытша еркін ақша қаражытын жинақтау және қайта
бөлістіру жөніндегі экономикалық байланыстары несиелік қатынастардың
мазмұнын анықтайды.
Бірақ несиелік қатынастардың мазмұны ақша капиталының жинақталуымен
және оны заңды тұлғалар мен жеке тұлғалардың уақытша пайдалануына берумен
ғана шектелмейді. Несиелеу процесінде өндірістік құнға, яғни ұдайы
өндірістің ақша айналымына арналған төлем құралдарының қосымша массасы
қалыптасады. Төлем айналымының үлкен ағымы несие жүйесі арқылы өтеді, ол
несиелік қатынастардың мазмұнын толықтыра отырып, төлеушілер мен несиелік
мекемелер арасында, несиелік мекемелер мен алушылар арасында экономикалық
қатынастарды қалыптастырады.
Несие жүйесі елдегі ақша айналымын реттейді, заңды және жеке
тұлғаларға әр түрлі қызметтерді көрсетеді, соның нәтижесінде несиелік
экономикалық қатынастар туындайды. [1. 174 б]
Несиелік қатынас субъектілері қарыз беруші және қарыз алушы.
Кредитор – несиелік мәмленің қарызды ұсынушы жағы. Қарыз беру үшін
кредитордың қарамағында белгілі бір қаражаттар болу керек. Оның көздері өз
қорлары, ресурстары, өз кезінде қайтарымдылық негізінде ұдайы өндіріс
процесінің басқа субъектілерінен алынған ресурстар бола алады.
Қазіргі уақыттағы шаруашылықта кредитор – банк қарызды тек өз
меншігіндегі ресурстар есебінен ғана емес, оның шоттарында сақтаулы
тартылған қаражаттар есебінен де, сонымен қатар акция және облигацияларды
орналастыру арқылы жинақтаған қаражаттар есебінен де бола алады.
Банктердің құрылуымен кредиторлардың шоғырлануы жүреді. Банкирлер
басқа барлық кредиторлардың өнімі болды. Банкирлер ұжымдық кредиторлар
ретінде бола отырып, несиелеу үшін шаруашылықта уақытша пайдаланылмайтын
ресурстарды жинақтай алады, сонымен қатар эмиссия жасай алады. Кейбір
жағдайларда босаған ресурстар болып табылатын құндылықтар да қарызға
беріледі. Коммерциялық несие кезінде кредитор сатуға жататын тауарлдарды
қарыз алушыға береді.
Тауардың жіберілу факты, алайда, жүк жіберушіні кредитор етпейді.
Тауарды жөнелту мен сатудан түсетін түсімнің арасындағы уақыт бойынша
үзіліс кредитордың пайда болуына әкелуі мүмкін. Бұл үшін тауарды қоюшы
эквивалент төлеушінің кейінге қалдырылуына рұқсат берілуі керек.
Мына жағдайды ескерте кетейік: кредиторды сатып алу – сату, тауарды
жіберу мен оны төлеу арасындағы уақыт бойынша үзіліс факті тудырмайды, оны
төлемнің кейінге қалдырылуын белгілейтін, төлемді тез арада емес белгілі
бір уақыт өткеннен кейін шешетін қосымша келісім тудырады.
Кредитор ретінде басқа шаруашылық иесіне белгілі бір мерзімге ресурс
беруші тұлға болады. қағида бойынша кредитор ерікті түрде болады. Қарыз
алушы несиені белгіленген мерзімді қайтармаған жағдайда несиелік келісімнің
еріктілігі бұзылады. Қарыз алушылар мен анағұрлым қатаң қатынастарға әкеп
соғады. Кредиторлардың бар болуының уақыттың шекарасы несиенің мерзімімен
анықталады.
Несиенің мерзімі өз кезінде ұдайы өндіріс процесінің барысына
байланысты.
Қарыз алушы – несиелік қатынастың, несиені алушы және алған қарызды
қайтаруға міндетті жағы болып келеді. Борышқор және қарыз алушы бір-біріне
жақын, бірақ шамасы бірдей түсінік емес.
Борыш – міндетті жалпы сипаттайтын анағұрлым кең түсінік. Несиелік
мәмлеге сәйкес борышқор туралы емес, қарыз алушы туралы айту керек.Тарихи
жағынан қосымша ресурстарға деген қажеттілік танытатын жекелеген тұлғалар
болды. Бастапқыда олар өз еңбектерімен күн көруші ұсақ шаруалар,
қолөнершілер болған еді. Өсімқорлық несиенің бар болуының басқа формасы –
ақсүйектердің көбіне жер иелеріне ақшалай қарызды беруі. Банктердің құрылуы
мен қарыз берушілердің шоғырлануы жүреді.
Қазіргі уақытта банктерден басқа шаруашылық ұйымдары және
мемлекетттің өзі де қарыз алушылар ретінде болады. Қарыз алушының
кредитордан айырмашылығы, ол несиелік мәмледе төмендегідей ерекшеліктерге
ие. Біріншіден, ол қарызға берілетін қаражаттардың меншік иесі болып
табылмайды, олардың уақытша иесі ретінде болады; Өзіне тиісті емес бөтен
біреудің ресурстарымен жұмыс істейді.
Екіншіден, қарыз алушы қарызға алынған қаражаттарды айналыс
сферасында да, өндіріс сферасында да пайдаланады. Кредитор өндіріске
тікелей қатыспай –ақ айырбас фазасы кезінде де қарызды ұсына алады.
Үшіншіден, қарыз алушы өзінің шаруашылығында шеңбер айналымын
аяқтаған қарызға алынған қаражаттарды қайтарады. Қарыз алушы кредитор мен
жеткілікті түрде есеп айырысумен қоса қайтарымды толық өтеу үшін ұдайы
өндіріс процесін өркендете түсу керек.
Төртіншіден, қарыз алушы уақытша пайдалануға алынған құнды ғана
қайтарып қоймай, сонымен қатар қарыз пайызын да төлейді. Бесіншіден, қарыз
алушы өзінің кредиторы қойған талаптарын орындауға тәуелді болады. Қарыз
алушының кредитордан экономикалық тәуелді болуы қарызға алынған
қаражаттарды ұтымды пайдалануға, қарыз алушы ретінде өз міндеттемелерін
орындауға мәжбүр етеді.
Кредитор және қарыз алушы несиелік қатынас жасай отырып, өз
мақсаттары мен мүдделерінің бірлігін көрсетеді. Несиелік қатынастар
шеңберінде кредитор және қарыз алушының орындары ауысуы мүмкін: Кредитор,
қарыз алушыға, қарыз алушы кредиторға айналады.
Кредитор мен қарыз алушының өзара әрекеті қарама-қарсылықтардың
бірлігі сипатында болады. Несиелік қатынастардың қатысушылары ретінде
кредитор және қарыз алушы оның қарама-қарсы жағында тұрады. Кредитор –
қарызды беруші жақ, қарыз алушы – берілген қарызды алушы жақ; Бүтіннің
шеңберінде олардың әрқайсысының өздерінің ұдайы өндірістегі ерекше
жағдайларына байланысты өз мүдделері болады. Кредитор анағұрлым жоғары
қарыз пайызына мүдделі болса, қарыз алушы – анағұрлым арзан несиеге
мүдделі.
Несие қатынастары қарыз капиталының қалыптасуымен оның жұмсалуынан
туындап, несиенің барлық формалары мен түрлерін қамтиды.
Несие жүйесі несие-қаржы мекемелерінің жиынтығы ретінде жеке және
заңды тұлғалардың уақытша бос ақшаларын есеп шоттарда шоғырландырып, оларды
кәсіпорындарға, үкіметке және халықтың әртүрлі топтарына қарызға береді.
Несие жүйесінің қызметінен несие қатынастары туындайды. Несие
қатынастарының мазмұнын несие мекемелерінде әртүрлі субъектілердің уақытша
бос ақша капиталдарын шоғырландырып және оларды белгілі бір мерзімнен кейін
және белгілі бір төлем ақымен қайтару үшін бөліп беру анықтайды. Сонымен
бірге несие жүйесі мемлекеттің ақша айналымын реттеп, ақша қаражатының
экономиканың бір саласынан екінші саласына ауысуын қамтамасыз ету арқылы
өндірістің тиімділігін арттыруға ықпал етеді. Несие жүйесі арқылы
кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың ақшалай есеп айырысуы мен
төлемдері жүргізіліп, сондай-ақ әр түрлі несиелік, сақтандыру, делдалдық,
инвестициялық, сенімділік, кеңес беру және с.с. көптеген операцияларды
жүзеге асырады. Несие жүйесі өз қызметін атқарған кезде несиелік қатынастар
туындайды. Несиелік мекемелер және әр түрлі субъектілер арасында
қайтарымдылық және төлем шарттары негізінде уақытша еркін ақша қаражатын
жинақтау және қайта бөлістіру жөніндегі экономикалық байланыстары несиелік
қатынастардың мазмұнын анықтайды.
Несиелік жүйелерді жүзеге асыру 1987 жылдан басталды. Несие жүйесінің
құрылымын ұйымдастырғанда банк рөлінің жоғарылауы, олардың халық
шаруашылығының дамуына оңтайлы әсері, несиенің әрекет ететін “экономикалық
тұтқаға” айналуы алдын ала көзделген еді. Гүлдендірудің басты мақсаты
банктерді шаруашылыққа жақындату болды. Қайта ұйымдастыру белгілі дәрежеде
банктердің жұмысын жақсартты. Бірақ бұл жағдайды түбірімен өзгерте алмады,
себебі ол шын мәнінде экономикалық қатынастардан тыс болды. Түп негізінде
несиелік қатынастар өзгерген жоқ: жартылай автоматты түрде несиелеу
жалғастырылды, несиелік ресурстарды әкімшілік әдістермен бөлу сақталды,
банктік жүйенің монополистік құрылымы жойылған жоқ, тек ведомстволық
принципке сәйкес маманданған банктердің әсер етуші салаларының бөлінуі
байқалды. Бұл олардың арасындағы бәсекелестіктің болдырмауына жол берді.
Банктік реформаның екінші сатысында тек банк құрылымы қайта
ұйымдастырылып қана қоймай, несие қатынастар механизмі мен несиелеу
қызметтерінің әдістерінде терең өзгерістер орын алды. Нәтижесінде
Қазақстанда заңды түрде екі деңгейлі банк жүйесі қалыптасты. [2.120б]
2. Несиелік қатынастардың жіктелуі
Несие қатынастарының нақты көрінісін несиенің формалары мен
түрлері сипаттайды. Несиенің мазмұны мен түрі диалектикалық бірлікте
болады. Өндірістік қатынастардың өзгеруі несиенің мазмұны мен оның
қолданылатын түрін өзгертеді. Несиенің негізгі екі формасы: коммерциялық
несие және банктік несие болады. Бұл екі несие бір-бірінен несие
субъектілері, құрамы, қарыз объектісі, динамикасы, процент мөлшері және
қызмет ету аясы бойынша ажыратылады.
Несиелік қатынастардың екі түрлі сипаты бар және шаруашылық
субъектілері үшін де, несие жүйесі мекемелері үшін де бірдей дәрежеде қажет
болады. Несие мекемелерінде ақшаны сақтау – несиелік ресурстардың құрылуын,
ал оларды экономика мен халықтың қажеттілігі үшін орналастыру – несие
беруді білдіреді.
Екі жақты қатынастар мыналардың арасында болады: шаруашылық ұйымдары
мен несие жүйесі, несие жүйесі мен халық, мемлекет пен несие жүйесі,
несиелік мекемелер арасында, әр түрлі мемлекеттердің несиелік мекемелері
арасында.
Жоғарыда анықтағанымыздай, несиелік қатынастар несие экономикалық
категориясының әрекет етуі кезінде ақша формасында жүзеге асырылады.
Несиелік қатынастардың сыртқы көрінісін несие формасы сипаттайды. Ол
несиелік қатынастардың мәні мен ұйымдастырылуын синтездейді. Несиелік
қатынастардың формасы мен мазмұны диалектикалық бірлікте болады. Несиелік
қатынастардың формасы олардың мазмұнына сәйкес келіп және олардың дамуын
ынталандыруы тиіс. Өндірістік қатынастардың өзгерісі несиелік қатынастар
мазмұнының және несие формасының өзгеруіне әкеледі.
Несие екі формада болады: тауарлық және ақшалай. Тауарлық несие
коммерциялық несиенің алғашқы негізін қалайды. Шаруашылық жүргізуші
субъектілердің ссуданы бір-біріне беруі кезінде бұл несие ақша формасына
өзгереді. Оның мәнісі мынада, яғни алушы субъект несие берушіге алынған
тауарлық несиенің дәлелі ретінде вексель, кепілдік қағаздарды немесе басқа
құжаттарды жазып береді, несие беруші оларды ақша формасында ссуда алу үшін
банкке ұсынады. Бұл жерде несиелік қатынастардың жүргізуші субъектілері
ретінде шаруашылық субъектілері және банк саналады. Оның мазмұнындағы
өзгерістер салдарынан несиелік қатынастардың тауарлық формасы ақша
формасына ұласады. Осылайша, тауар формасы негізінде несиенің, ең алдымен
банктік несиенің ақшалай формасы туындайды және дамиды.
Несиелік қатынастардың, несие формаларының және несиелік мекемелердің
жиынтығы кең мағынадағы несие жүйесі түсінігін құрайды.
Тар мағынада несие жүйесі – бұл несие-қаржы қатынастарын
ұйымдастырушы, ақша жүйесін реттеуші және елде басқа да қаржы қызметтерін
көрсетуші несие мекемелерінің желісі.
Басқаша айтқанда, несие жүйесі банктік және басқа несиелік
мекемелердің, несиелік операцияларды жүзеге асыруды ұйымдастырудың құқықтық
формалары мен тәсілдемелерінің жиынтығымен сипатталады. Несиелік
қатынастарды ұйымдастырудың екі жүйесі бар: банктік және банктік емес
институттар шеңберінде. Сәйкесінше несиелік жүйенің екі негізгі буыны
қалыптасады: банктік мекемелер және мамандырылған несие-қаржы мекемелері.
Коммерциялық несие - ол тауар өндірушінің басқа тауар өндірушіге
сатқан тауары үшін ақша төлеуді кейінге қалдырып, оны қарызға беруі.
Банктік иесие - ол банкте шоғырланған қаражат қорынан клиенттерге кайтарым
мерзімін белгілеп, ақша түрінде берілетін несие. Несиенің түрлері - ол
ұйымдастыру-экономикалық нышандарына байланысты әрбір несиені сипаттау.
Несиені түрлерге бөліп жіктеуде әлемдік біркелкі стандарт жоқ. Несие
қатынастарының дамуына және тауар-ақша айналысының өрістеуіне байланысты
несие ақшалы және тауарлы болып бөлініп, одан әрі несиенін жаңа түрлері
пайда болуы мүмкін.
Несиенің функцияларын қарастыру үшін келесідей ғылыми амалдар
орынды. Біріншіден бәрінен бұрын функция да несиенің мәні сияқты объективті
сипатта. Екіншіден, несиенің функциясын талдау кезінде тағы да бір жағдайды
ескеру керек: несие өзінің қозғалыс процесінің әрбір кезеңінде барлық
функцияларымен емес, олардың біреуімен немесе бірнешеуімен өз мәнін
көрсетеді. Мысалы, ақша төлем құралы функциясында бір мезгілде айналыс
құралы функциясын немесе қор жинау функциясын атқара алмайды. Несие де сол
сияқты. Үшіншіден, функция - бұл қатып қалған емес, өзгермелі категория.
Несиенің мәнінің өзгеруімен қатар оның көрінісі де өзгереді. Төртіншіден,
функция несиенің біртұтас процесс ретіндегі ерекше көрінісін білдіреді.
Функция несиенің барлық формалары мен түрлерінің ерекше
көріністерін сипаттауы керек. Коммерциялық несиенің, банктік несиенің жеке
бөлектенген функциялары жоқ. Функцияны несиенің формалары немесе түрлері
емес, оның экономикалық категория ретіндегі мәні тудырады. Несиенің
теориясында оның келесі функциялары бөлініп, қайта бөлу, нақты ақшаларды
несиелік операциялардың ауыстыруы.
Несиелік қатынастарды несиенің формалары және түрлері сипаттайды
және оның функциялары оның қызметтерін реттейді, яғни несиенің формаларын
және функцияларын қарастыру өзектілігін көрсетеді.
Несиелік қатынастар екі жақты сипатқа ие және шаруашылық
субъектілері үшін де, сондай-ақ несие жүйесінің мекемелері үшін де бірдей
қажет. Ақшаны несиелік мекемелерде сақтау – несиелік ресурстарды құруды
білдірсе, ал оларды экономика және халық қажеті үшін орналастыру -несие
беруді білдіреді.
Екі жақты қатынас: шаруашылық ұйымдары мен несие жүйесі, несие
жүйесі мен халық, мемлекет пен несие жүйесі, несиелік мекемелер, әр түрлі
елдердің несиелік мекемелері арасында болуы мүмкін.
Жоғарыда түсіндіргеніміздей, несиелік қатынас негізінен ақшалай
формада несие экономикалық категориясының қызмет етуі барысында жүзеге
асырылады. Несиелік қатынастардың сыртқы көрінісі несие формасын
сипаттайды. Ол несиелік қатынастардың мәні және ұйымдастырылуын
синтездейді. Несиелік қатынастар формасы мен мазмұны диалектикалық бірлікте
болады. Несиелік қатынастар формасы олардың мазмұнына сәйкес келіп және
оның дамуын ынталандыруы тиіс. Өндірістік қатынастардың өзгерісі несиелік
қатынастар мазмұны мен несие формасының өзгеруіне әкеледі.
Несие екі формада болады: тауарлық және ақшалай. Тауар несиесі
коммерциялық несиенің бірінші негізін білдіреді. Шаруашылық жүргізуші
субъектілердің бір-біріне қарыз беруі барысында, аталған несие формасында
ақшалай формада қайтарылады. Өйткені, алушы субъект несие беруші тауар
несиесін алғанын куәландыратын вексельді, сондай-ақ салынған мүлік туралы
парақты немесе басқадай құжаттарды береді. Бұл тұста несиелік қатынастар
субъектілеріне-шаруашылық жүргізуші субъектісі және банк жатады. Несиелік
қатынастардың мазмұнындағы өзгерістер нәтижесінде тауар формасындағы несие
ақшалай формаға қайта ауысады. Сөйтіп, тауар формасы негізінде несиенің
ақшалай, ең бастысы банктік формасы пайда болып дамиды.[3]
3. Банктің қарыз алушымен несиелік қатынастарды ұйымдастыру
Несиелеу қағидаттары (принциптері) несиенің мәнін және қызметтерін,
сондай-ақ несиелік қатынастарды ұйымдастыру облысындағы объективті
экономикалық заңдардың талаптарын бейнелейді.
Неселеу қағидаттары негізінде несиелік процесс, яғни банктік
несиелердің берілуі, пайдаланылуы және қайтарылуы жүзеге асырылады.
Несиелеу қағидаттарына байланысты банктік несиелердің берілуінің басты
шарттары: несиенің мақсаты және мерзімі, олардың қаражаттар айналымы
шеңберінде қатынасу нәтижелілігі және т.б. анықталады.
Қазіргі несиелік қатынастарды ұйымдастыру қағидаттары екі топқа
бөлінеді:
I. топқа- жалпы экономикалық тәртіптегі қағидаттар:
• несиенің мақсаттылығы;
• несиенің дифференциялдығы.
II. топқа- несиенің мәнін бейнелейтін қағидаттар:
• несиенің мерзімділігі;
• несиенің қайтарымдылығы;
• несиенің төлемділігі;
• несиенің қамтамасыз етілуі.
Ал, бүгінгі несиенің қамтамасыз етілуі ретінде кепіл, кепіл хат,
кепілдеме сақтандыру міндеттемелері қолданылуда.
Осы несиенің қамтамасыз етілу тәсілдеріне тоқталайық.
Кепілге берілетін ссуда – бұл қарыз алушының активтерімен қамтамасыз
етілген несие. Кепілге берілген активтер қарыз алушының иелігінде қалып,
оның пайдалануында қалады.
Экономикасы жақсы дамыған елдердердегі қарыз алушының жағдайы жақсы
болып келген жағдайларда несие қамтамасыз етілмеуі де мүмкін.
Несие берушінің кейбір активтерді анықтаудағы нақты мәселелері
кездеседі. Сондықтан кепілге берілетін кейбір активтердің төмендегідей
сипатта болуын білу шарт:
Біріншіден, кепілге несие берілуі туралы шешім қабылдағанға дейін
жеңіл бағаланатын болуға тиіс.
Екіншіден, кепілге алынатын мүліктің нарықтағы қозғалыс мүмкіндігін
үнемі тексеріп отыру қажет.
Үшіншіден, кепілдің өтімділік дәрежесін есепке алу өте маңызды,
басқаша айтсақ, кепілге алынатын зат көп уақыт өтпей нақты ақшаға айналуға
тиіс.
Төртіншіден, кепіл туралы келісім жасасқанда, кепілдің амортизациясын
немесе моральдық тозу жақтарын ескеру қажет. Өйткені, кейбір активтер
басқаларына қарағанда өзінің бастапқы құнын тез жоғалтады.
Кепіл хат – қарыз алушы төлеуден бас тартқан жағдайда, үшінші бір
жақтың қарызды өтеймін деген жазбаша міндеттемесін береді. Бұл жағдайда
кепіл хаттың заңдылығы туралы несие берушіге қарыз алушыдан төлеуді
кепілдеуге, кепіл берушінің құқығы туралы сұрақтың маңыздылығын ескеру
қажет. Кепіл хаттың ссуданың қамтамасыз ету құралы ретінде пайдалану,
кепілхатты берушінің тұрақтылығын алдын ала бағалап білуді талап етеді.
Кепіл хат – күрделі экономикалық құрал ретінде мынадай түрлерге
бөлінеді.
Біріншіден, ол қамтамасыз етілген немесе қамтамасыз етілмеген болып
келеді.
Екіншіден, ол шектеулі немесе шектеусіз болады. Шектеусіз кепілхат
бойынша, оны беруші бір қарыз алушының барлық қарызын несие берушіге төлей
алмайтындығы жағдайында төлеуге кепіл береді. Мұндағы кепіл хат қамтамасыз
етілмеген болып келеді. Шектеулі кепілдеме - бұл нақты бір қарыз алушының
ссудаға байланысты болатын қарызын төлеуге кепілдік береді. Кепіл хаттың
бұл түрлері біздің елімізде дами алған жоқ.
Үшіншіден, жеке немесе корпоративтік кепіл хаттар. Жеке кепіл хат жеке
тұлғаларды, серіктестіктерді несиелеу барысында қолданылады.
Корпорациялардың кепіл хаттары басқа бір корпорациялардың алған ссудаларын
қамтамасыз етуде жиі пайдаланылады. Бұл аталған кепіл хаттар дамыған елдер
тәжірибесінде кең қолданғанымен де, біздегі корпорациялардың беретін
кепілхаттарына банктер әлі де болса, олардың түбінде өтей алатындағына
сеніміздік танытуда.
Несиелерді қамтамасыз етудің келесі бір жолы – несиелерді сақтандыру.
Бұл енді біздің тәжірибемізде кезінде қолданғанымен де, оның айналасында
көптеген мәселелер орын алуда. [4.269б]
Қарыз алушыларға несие беру барысында банктер Қазақстан
Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы 30.08.1995ж. ҚР
Президентінің заң күші бар Жарлықтарын, № 1-нші 11.02.1994 ж Қазақстан
Ресупбликасының экономикасын қысқа мерзімде несиелеу ережесін сондай-ақ
банктің Жарғысы мен нұсқауларын басшылыққа алады. Несиелер төлем қабылеті
бар несиені қайтарудың нақты көздерінің және тұрақты қамтамасыз ету
формаларының бар болуына қарай беріледі.
Әр кезеңде пайдаланатын несиелеу механизмінің элементтері несиелік
операциялардың сапалы сипатын бере отырып, олардың жүзеге асырылу
техникасын білдіреді. Несиелеу процесі мынадай кезеңдерді қамтиды:
• несиеге деген өтінішті қарау;
• несиелік қабілетін талдау;
• несиелік келісім-шарт жасау;
• несие беру;
• несиелік мәміленің орындалуына бақылау жасау.
I-кезең. Банкке келіп түскен несиеге деген өтінішті қарау.
Кез-келген несиелік операциялар осыдан басталады. Мұндай құжаттарды
қарыз алушы мен сұралатын несие туралы негізгі мәліметтер; мақсаты,
мөлшері, түрі, мерзімі, мүмкін болар қамтамасыз ету мүлкі көрсетіледі.
Банктің қоятын талаптарына байланысты өтінішке қосымша, яғни несиелі
операциялар сипатына байланысты құжаттар беріледі. Клиенттердің әр түрлі
топтары үшін әр түрлі құжаттар пакеті әзірленуі мүмкін.
Қажет жағдайларда банк қарыз алушыдан несиені қайтаруын қамтамасыз
ететін басқа да құжаттар мен мәліметтерді талап ете алады. Сонымен қатар,
банкпен тұрақты несиелік қатынаста болатын қарыз алушылар үшін кейбір
құжаттар тізімі қысқаруы мүмкін. Қарыз алушы банкке қарыз алуға өтініш
жасаған уақытта, банк несиелеудегі оның мүмкіндігін алдын ала бағалау үшін
есеп карточкасын толтыру мүмкін. Онда: фирманың жетекшісі мен қарыз
алушының аты жөні; қызметі және меншік түрі; клиенттің заңды мекен жайы;
есеп айырысу және валюталық шот ашқан банктің аты және реквизиттары;
негізгі құрылтайшылары; ол сұрайтын несиенің мақсаты, сомасы және мерзімі;
соңғы есептік күнге берілген баланс құрылымы және басқа да көрсеткіштер.
Тапсырылған құжаттарды оқып үйрену барысында банк қарыз алған
ссудасының қайтару қабылетін бағалаудың шешім қабылдау үшін аса маңызы бар.
Бағалау техникалық-экономикалық есеп негізінде жасалады.
II-кезең. Қарыз алушының несиелік қабылетін талдау кезеңі.
Қарыз алушының несиелік қабылеті – қарыз алушының алған ссудасы
бойынша қарызды уақтылы және толық көлемде қайтару қабылетін бағалаумен
сипатталады. Несиені қайтара алмау тәуекелі көптеген факторлар әсерінен
болуы мүмкін, сондықтан да, банк клиентке несие беруге шешім қабылдаудан
бұрын оның несиелік қабылетін талдайды. Бұл көрсеткіш банктің өнімділігіне
ықпал етеді.
III-кезең. Несиелік келісім-шарт жасау.
Қазыргі несиелеудің басты ерекшелігі бойынша банк қарыз алушының
несиелік қабылетін тексеріп болғаннан кейін, несиелік шарт жасасу үшін
несиелеу субъектісімен қатынасқа түседі. Несиелеуге байланысты барлық
сұрақтарға банк пен қарыз алушы келісім-шарт негізінде шешеді.
Несиелік келісім-шарт екі жақтың өзара міндеттемелерін және
жауапкершіліктерін анықтайды. Онда: несиелеу мақсаты және объектісі,
несиенің мөлшері, ссуданы беру мерзімі және қайтару шарттары; несиені
қамтамасыз ету формасы; несие үшін төленетін сыйақы мөлшерлемесі; несиенің
қозғалысы және клиенттің қаржылық жағдайын бақылау үшін қарыз алушының
беретін құжаттарының тізімі; олардың берілу мерзімдері, сондай-ақ несиелеу
процесіндегі банктің бақылау қызметі көрсетіледі.
Несиелік келісім-шартқа байланысты өз міндеттемелерін орындамаған
қарыз алушыларға қатысты, банк қарыз алушыға әрі қарай несиелеуді тоқтату
туралы ескерту жасауға; несиелік шартында қарастырғандай, беруді тоқтатуға
құқығы бар. Қарыз алушы несиелік келісімнің шарттарын жүйелі түрде
орындамаған жағдайда банк несиені мерзімінен бұрын қайтаруды талап етуге
құқылы.
IV-кезең. Несие беру кезеңі.
Бұл кезең ссудалық шот формасын, ссуданы беруді құжаттау тәртібін
(қосымша құжаттар толтырылуы мүмкін), ссуданы беру тәсілін анықтайтын
несиелеуді ұйымдастыру және т ехникалық шарттарын қамтиды.
Несие беруді құжаттау тәртібі ссудалық шот формаларына байланысты
ажыратылады. Жай ссудалық шот ашылған қарыз алушы қорларының жинақталуына
байланысты несиеге деген өзінің қажеттілігін өтінеді. Осы мақсатта ол
банкке несиеленетін тауарлы – материалдық құндылықтардың төленген
нормативтен жоғары қалдығы, олардың қозғалысы туралы мәліметтер беріп, банк
соның негізінде ссудаға деген қажеттілік мерзімді міндеттемелер арқылы
құжатталады. Арнайы ссудалық шот бойынша берілген ссуда әр алған сайын
құжатталмайды, себебі, ол шот ашу барысындағы өтініш-міндеттемесі негізінде
жүргізіледі. [5.2]
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРІНІҢ КЛИЕНТТЕРМЕН
НЕСИЕЛІК ҚАТЫНАСТАРЫН ТАЛДАУ (Цеснабанк АҚ мысалында)
2.1Банктің клиенттерімен несиелік қатынастарының құқықтық негізі
Несие заңдарын бiлу және соның негiзiнде тиiмдi несие механизмiн ретке
келтiру өндiрiс қорларының айналыстары мен айналымдарының бiркелкi
еместiгiне байланысты бос тұрған қаржыларды орынды пайдалануға мумкiндiк
бередi.
Несие заңдарына ең алдымен Несие заңының пайда болуы жатады. Ол несие
қатынастарының пайда болуы мен қарыз беру қорының құрылу қатынастарын
бiлдiредi.
Несиенiң пайда болу заңының экономикадағы тауар-ақша
қатынастарының жұмыс iстеуi жағдайында ғана әрекеттiк күшi бар. Нақты
несие қатынастары шаруашылық байланыстары баламалық және тепе-теңдiк
қатынастарға негiзделген экономика салаларында ғана туындайды.
Егер шаруашылық субъектiсiнiң өзi атқарып отырған жұмысының
нәтижесi үшiн нақты материалдық жауапкершiлiгi болмаса, несиелiк
қатынастардың дұрыс жұмыс iстеуiнiң, несиенiң қайтарылып келетiндiгiнiң
кепiлдiгi болмайды. Несиенiң пайда болу Заңының бұзылуы экономикадғы қарама-
қайшылыққа және инфляцияға әкеп соқтырады.[8]
Қазақстан Республикасының банктер және банктік қызмет туралы заңның
ЗЗ-бабы бойынша банктер тең құқылы әріптестер ретінде шығып, бос несие
ресурстары нарығында өз операцияларын жүргізеді.
Олар өз қызметінде, өз клиенттеріне қаражаттарды орналастыру, несие
аяу үшін жақсы жағдайлар, банктік қызметтердің әлде қайда кең спектрін
көрсете отырып бір-бірімен бәсекеге түседі. Банктер өз клиенттері алдында
жауапты.
Банктің клиентпен экономикалық жұмысы – банкке клиентті тартудан
бастап, оның шоты бойынша әр түрлі банктік операцияларды жүргізуге дейінгі
банктік қызметтің барлық жақтарын қамтиды.
Клиенттерді тарту банктен жарнама жаңа қызмет түрлерін ендіруді
жетілдіру бойынша, келіссөздер жүргізу, қаржылық, жағдайды алдын ала
талдау, әр түрлі келісім шоттарды дайындау, және т.б. бойынша белгілі бір
жұмыстарды жүргізуді талап етеді. Осы аталған жұмыстардың барлығы банктің
активтері мен пассивтерін басқару қызметімен тығыз байланысты.
Клиентпен жұмыс: есеп айырысу, кассалық және несиелік қызмет көрсету,
бірлескен қызмет, депозиттік шоттарды ашу және жүргізу, т.б. әр түрлі
келісім-шарттар жасасу негізінде құрылады.
Клиенттердің ағымдағы және есеп айырысу шоттарын ашу, олар бойынша
операцияларды жүргізу, есеп айырысу және есеп айырысу-кассалык кызмет
көрсету туралы келісім шарт негізінде жасалады.
Есеп айырысу қызметін көрсету туралы келісім-шарттарында, есеп
айырысу немесе ағымдағы шотты ашу және олар бойынша операция жұргізу
шарттары көрсетіледі. Есеп айырысу-кассалық қызмет көрсету туралы келісім-
шартта бұдан басқа, тағы да кассалық операцияларды жүргізу тәртібі
реттеледі.
Есеп айырысу тәртібі кұжаттардың белгіленген мерзімде өтуі
кепілдемесін қамтамасыз ету керек.
Банктік операциялардың орындалуына жатпайтын кезіндегі банктің
материалдық жауапкершілігі осы келісім шартта қарастырылады.
Банктік операцияларға жатпайтындарды орындаған жағдайында банк пен
клиенттер Қазақстан Республикасының Парламентімен бекітілген Қазақстан
Республикасында қолма-қолсыз есеп айырысуды жүргізу тәртібін бұзғаны үшін
экономикалық санкциялар туралы ережеге сай жауапкершілікке тартылады.
Банк пен клиенттін, бірлескен қызметін жүзеге асырғанда, екі жақтың
құқығы мен міндеттемелері және қаржыландыру тәртібі мен олардың арасында
табысты үлестіруі қарастырылған бірлескен қызмет туралы келісім-шарт
жасалады.
Клиентті несиелендіру банк пен клиент арасындағы жасалған несиелік
келісім-шарт негізінде жүргізіледі және де ол қарыздың мерзімі, шарты мен
беру тәртібін және оны өтеуін, сондай-ақ екі жақтың құқықтары мен
міндеттемелерін қарыз бойынша кепілдеме мен пайыздық мөлшерлемелерді
реттейді.
Кейбір банктерде несиелік келісім-шартпен (ол бірнеше жылға жасалады)
бірге, несиелік хаттамада қолданылады. Соңғысы ағымдағы жылға жасалады.
Оларда жеке сәттер нақтыланады, мысалға, несиенің жеке түрлерін берудің
шарттары мен тиімділіктің жалпы және өзіне тән белгілері.
Депозиттік шоттарды ашу және жүргізу туралы келісім-шартта депозиттің
ашылу мерзімі, ол бойынша пайыз төлеу тәртібі, осы депозиттік шоттан
қаражаттарды алу тәртібі жайлы мәліметтер қарастырылады.
Барлық айтылған келісім-шарттар банктің клиентпен қарым-қатынасының
сипатын анықтап, олардың арасындағы келіссөз бір-бірінің қызметін алдын
ала, жан-жакты танып білудің нәтижесінде жасалады. Банк әріптесінің
қаржылық жағдайы мен несиелік қабілеттілігін белгілеген әдістеме арқылы
талдайды, көбінесе көрсеткіштердің төрт тобына негізделеді: өтімділік,
айналымдылық, қаражаттары тарту және табыстылық.
Жоғарыда айтылған келісім-шарттардың барлығы банк шешімі сияқты,
клиенттің шешімі негізінде де бұзылуы мүмкін. Келісім-шарттың жүргізілу
тәртібі мен шарттары алдын ала қарастырылады. Келісім-шарттың бұзылу себебі
мынада болуы мүмкін: екі жақтың біреуінің міндеттерін орындамауы, өз
міндеттерін орындау кезінде екі жактың біреуінің зиян келтіруі.
Депозиттермен жүргізілетін ағымды экономикалық жұмыс – бұл
пассивтерді басқару бойынша банк қызметінің маңызды бағыттарының бірі. Ол
банк клиенттерінің шоттары бойынша қаражаттар қозғалысын және депозиттердің
неғұрлым өтімдірек топтарынан соғұрлым азырақ өтімді топтарына қатысты
өткізгіштік мүмкіндіктерін талдайды. Мұндай талдау банкке сенімсіз
клиенттер мен төлем тәртібін бұзушыларды аныктауға көмектеседі. Ондай
мәліметтер банкке осындай клиенттерге несие керек болған жағдайда, оларға
несие беру туралы шешім қабылдауға қажет болады.
Депозиттермен жүргізілетін ағымды жұмыстың басқа бағыты болып –
клиенттердің банк қызметтерінің жаңа түрлеріне деген мұқтаждығын анықтау
мен есеп айырысудың формаларын жетілдірілуі жатады.
Банк клиентпен келісуі бойынша несиелік бөлімге қарыз алушының
балансы мен басқа да есеп беру формаларын берудің тәртібі мен мерзімін,
қаржылық жағдайы мен оның несиелік қабілеттілігін талдайды.
Банк несиенің өз уақытында қайтарылуын қамтамасыз етуі ретінде кепіл,
кепілдеме және банктік тәжірибеде қабылданған формадағы міндеттемелерді
қабылдайды.
Қазақстан Республикасы банктер және банктік қызмет туралы заңның 36-
бабына сәйкес банктің несиені өз уақытында қайтару бойынша міндеттемелері
мен басқа да төлемдерді орындамайтын клиенттеріне қатысты келесідей
шараларды қолдануға құқығы бар:
- қарызды мерзімінен бұрын қайтаруды талап ету;
- осы клиенттердің шоттарында бар кез келген қаражаттар есебінен
қарыз мөлшерін өтеу;
- кепілге алынған мүлікті сату;
Қазақстан Республикасының заңдарына сай, мұндай жағдайда олар төлем
қабілеті жоқ қарыз алушылар деп жариялануы мүмкін.
Банктің өз клиенттеріне берген несиелер мен пайыздар бойынша кінәлары
ескерусіз қалмайды.
Банктер өз клиенттері мен корреспонденттердің операциялары, шоттары
және салымдары бойынша құпияны сақтауға кепілдеме береді. Банктің барлық
қызметкерлері банк клиенттері мен корреспондеттерінің операциялары, шоттары
мен салымдары бойынша құпияны сақтауға міндетті.
Банктің заңды тұлғаларының шоттары мен салымдары, операциялары
бойышиа анықтамаларды соттарға, арбитражды соттарға, тергеу жүргізу және
прокуратура органдарына және салық салу сұрақтары бойынша салық органдарына
береді.
Жеке тұлғалардың шоты мен салымдары бойынша анықтамалар өз клиенттері
мен олардын, басқа соттар мен тергеуші органдарға да беріледі.
Салым салушылардың мүдделерін қорғау мақсатында банктер банктік
депозиттерді ұжымдық сақтандыруды жүзеге асыра алады.
Салымдарды сақтандыру жүйесі банктің банқротқа ұшыраған немесе төлем
қабілетсіз болған жағдайда барлық салым иелеріне белгіленген соммаға дейін
зиянның орнын толтыруын кепілдейді.
Банктер мен олардың құрылтайшылары, басқадай клиенттері арасындағы
барлық келіспеушіліктер Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес соттың
тәртібімен шешіледі. [6]
Бүгінде Қазақстан Республикасындағы көптеген экономикалық- қаржылық
жəне құқықтық құбылыстардың ішінен айрықша қарқынмен дамып жатқан банк
жүйесінің негізі - банктік құқық қоғамдық - мемлекеттік, корпоративтік -
жекеше жəне халықаралык тиісті талаптарға айтарлықтай бейімделген құқық
саласы ретінде ерекшеленуде. Қазақстан Республикасының қазіргі банк
жүйесінің нарықтық даму үрдісіне (тенденцияларына) сай ұдайы өзгерістерге
ұшырауы, оның жұмыс істеуі негізіндегі банктік құқықтың теориялық жəне
практикалық мəселелерін, сондай-ақ түрлі банктік-құқықтық қатынастар
жүйесінінің мəні мен маңызын танып-білуге деген қызығушылықты арттырып
отыр. Нарықтық даму жағдайындағы қоғам өмірінің əр алуан əлеуметтік-
экономикалық мүдделерінің түйісетін жері банктер жұмыс істейтін банк
жүйесінің ауқымы болғандықтан, сондай-ақ осы жүйе арқылы мемлекеттің қаржы,
ақша - несие, оның ішінде валюталық саясатын іске асыру мақсатында түрлі
банктік операциялар жүргізілетіндіктен банктер мен олардың қызмет аялары
банктік құқық құзырымен қамтылады. Бүгінде қоғам мен мемлекеттің
экономикалық-қаржылық мүдделерін қамтамасыз етуді көздей отырып, Қазақстан
Ұлттық Банкі, Қазақстанның Даму банкі, Қазақстан Республикасының тұрғын-үй
құрылысы жинақ банкі жұмыс істеуде. Мысалы, Қазақстан Ұлттық Банкі ақша
айналысы, валюталық реттеу, кредиттеу жəне есеп айырысу саласындағы
мемлекеттің бірыңғай саясатын жүргізу, сондай-ақ республикалық бюджет
мүдделерін жəне өз шығынын ақша қаражаттарымен қамтамасыз ету мақсатында əр
түрлі банктік операцияларды жүзеге асырады.[7]
Коммерциялық банктер қолма-қол ақшасыз айналымды жəне қолма-қол ақша
айналысын ұйымдастыру, несиелеуге қажетті каражаттарды тарту- жұмылдыру,
негізгі құралдарға байланысты күрделі салымдарды қаржыландыру, тұрғылықты
халықтың ақша қаражаттарын жинақтауды ұйымдастыру, бағалы кағаздар,
вексельдер жəне чектер шығару, уəкілетті банктер ретінде түрлі валюталық
операциялар жүргізу сияқты жəне т.б. қызметтерін тиісті заңнамалық актілер,
заңға тəуелді нормативтік құқықтық актілер мен лицензиялар негізінде жүзеге
асырады. Банктер өз қызметтері (операциялары) барысында барынша пайда
табуға атсалысады. Банктік қызметтің затына ақшалар, валюталық құндылықтар
жəне өзге де қаржылық құралдар жатады. Банктік операциялар мен мəмілелерді
тиісті заңнамалық актілер негізінде жəне осы заңнамаларға сəйкес берілген
лицензияға сай жүргізетін коммерциялық ұйым, заң жүзінде өкілеттігі
белгіленген заңды тұлға-банк түрлі банктік құқықтық қатынастардың тұрақты
субъектісі болып табылады. Банктік қызметтің жəне банк жүйесінің
айтарлықтай ерекшеленуі жəне жаңаша дамуы, ұлттық қаржы рыногының, оның
ішінде ақша, алтын жəне валюта рыноктарының халықаралық стандарттарға сай
құрылуы, коммерциялық банктердің операциялық қызметтері ауқымының ұлғаюы,
қоғамдық банктік қатынастардағы мемлекет пен жеке меншік-корпоративтік
субъектілері мүдделерін қамтамасыз ету мəселелері сондай-ақ т.б.
экономикалық – басқарушы мəн-жайлар банктік құқықтың дербес құқық саласы
ретінде жаңадан қалыптасуын негіздеді. Демек банктік құқықтың дербес құқық
саласы ретінде жаңадан құрылуы банк жүйесінің ел экономикасындағы рөлі мен
маңызына, қоғам мен мемлекеттің экономикалық-қаржылық мүдделеріне,
мемлекеттің қаржы, ақша-кредит (оның ішінде валюталық) саясаты
ұстанымдарына, нақтылы айқындалған құқыктық реттеу пəніне, айрықша құқықтық
реттеу əдісіне, тиісті заңнамалық актілерде бекітілген ереже -
принциптеріне, арнайы заңнамалық жəне заңға тəуелді нормативтік банктік
құқықтык актілерден тұратын қайнар көздеріне байланысты ұтымды көрініс
тауып отыр. Банктік құқық мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз
етуге атсалысады жəне нарықтық үлгідегі банк жүйесінің құқықтық негізін
қалыптастырады. Банктік құқық экономиканың банктік секторындағы банктік іс
пен банктік қызметті жəне олардың барысында туындайтын қоғамдық банктік
қатынастарды реттейді. Банктік-құқықтық реттеу ауқымындағы банктік қызмет
барынша пайда табуға бағытталған , тиісті заңнамалық акті немесе лицензия
негізінде, жүйелі сипатта банктер жүзеге асыратын операциялар мен мəмілелер
болып табылады. Банк жүйесінде, банктік қызмет (операциялар) барысында
туындайтын қоғамдық банктік қатынастар банктік, қаржылық, əкімшілік,
азаматтық, валюталық, кедендік жəне т.б. қатынастар сипатында көрініс
табады. Осы орайда банктік құқық императивтік жəне диспозитивтік құқықтық
реттеу əдістерін, сондай-ақ осындай əдістерді тиісінше ұштастыру арқылы
кешенді құқықтық реттеу əдісін пайдаланады. Банктік құқықтың кешенді
құқықтық реттеу əдісі банк жүйесінің жұмыс істеуі жəне банктік
операциялардың жүзеге асырылуы барысында туындайтын аралас қоғамдық банктік
(қаржылық, əкімшілік, азаматтық, валюталық жəне т.б.) қатынастарды
реттейді. Кешенді құқық саласы банктік құқық біртұтас құқықтық құрылым
болып табылады. Демек, банктік құқық Қазақстан Республикасы экономикасының
банктік секторындағы Қазақстан Ұлттык Банкі, Қазақстанның Даму Банкі жəне
коммерциялық банктер тарапынан қоғам мен мемлекеттің жеке меншік
-корпоративтік шаруашылық субъектілерінің кредиттік, ақшалай ,
инвестициялық-қаржылық мүдделерін қамтамасыз ету мақсатында, экономикалық -
жанама жəне əкімшілік - тікелей мемлекеттік басқару (реттеу) ауқымында
ұйымдастырушы-нəтижелеуші сипатта тоқтаусыз, ұдайы əрі үзбей жүзеге
асырылатын банктік операциялар (мен өзге де банктік іс-əрекеттер) барысында
туындайтын қоғамдық банктік қатынастарды халықаралық банктік құқық
принциптері мен ережелерін есепке ала отырып реттейтін кешенді құқықтық
құрылым болып табылады .
Банктік құқықтың құқықтық реттеу банк жүйесін құру жəне оның тиісінше
жұмыс істеуін қамтамасыз ету, банктік қызметті ұйымдастыру жəне жүзеге
асыру, банктердің жəне басқа да қатысушылардың құқықтық мəртебесін
белгілеу, банктердің қаржыларын мемлекеттік реттеу, банктік қадағалау –
бақылау жүргізу, банктік құқық бұзушылық фактілерін анықтау жəне ол үшін
заңи жауапкершілік шарасын қолдану барысында туындайтын қоғамдық валюталық
қатынастар құрайды. Банктік құқықтың пəніне жататын қоғамдық қатынастар
өздеріне тəн мынадай белгілерімен ерекшеленеді: 1) олар Қазақстан Ұлттық
Банкі мен Қазақстанның Даму Банкі жүзеге асыратын банктік операциялардың
жəне мəмілелердің барысында туындайды; 2) олар коммерциялық банктердің
лицензияланған операциялары мен мəмілелеріне байланысты туындайды; 3) олар
жүйелі, мақсатты əрі түрақты сипатта болады; 4) олар банк жүйесін жəне
банктік қызметті мемлекеттік реттеу барысында туындайды; 5) олар
мемлекеттің қаржы, ақша-кредит жəне инвестициялық саясаты ұстанымдарын іске
асыру барысында туындайды; 6) олар мемлекеттік монетарлық билік органы
Қазақстан Ұлттық Банкінің кредиттік -қаржылық жəне əкімшілік қызметінің
нəтижесінде туындайды; 7) олар Қаржы рыногы мен қаржылық ұйымдарды реттеу
жəне қадағалау жөніндегі Қазақстан Республикасы Агенттігінің коммерциялық
банктердің қызметін ұйымдастыруы, бақылауы жəне лицензиялауы барысында
туындайды; 8) олар Қазақстан Ұлттык Банкінің, Қазақстанның Даму банкінің
мемлекеттік қаржылық ресурстарын қалыптастыруға жəне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1.НЕСИЕЛІК ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІСІ
1.1 Несиелік қатынастардың экономикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Несиелік қатынастардың
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.3 Банктің қарыз алушымен несиелік қатынастарды ұйымдастыруы ... ... ...12
2.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРІНІҢ КЛИЕНТТЕРМЕН
НЕСИЕЛІК ҚАТЫНАСТАРЫН ТАЛДАУ (Цеснабанк АҚ мысалында)
2.1Банктің клиенттерімен несиелік қатынастарының құқықтық негізі
... ... 16
2.2Банктің клиенттерге көрсететін несиелік қызметтерін
талдау ... ... ... ... ...23
2.3Несие қатынастары негізінде пайда болатын тәуекелдерді
талдау ... ... ... 29
3.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ НЕСИЕЛІК ҚАТЫНАСТАР МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ
ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Қазақстан Республикасындағы банктердің клиенттермен несиелік
қатынастарындағы туындайтын
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
3.2 Қазақстан Республикасындағы банктердің клиенттермен несиелік
қатынастарын жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..40
3.3 Қазақстан Республикасында несиелік бюроның банк клиенттерінің несиелік
қатынастарын бағалаудағы
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...58
Қосымша
КІРІСПЕ
Клиенттерді таратудағы банктердің арасында күшейе түскен
бәсекелестік банктердің клиентке, олармен серіктестік қатынасты орнатуға
қатысты ұйымдастыру мәселелеріне айырықша назар аударуын талап етеді.
Қазақстан Республикасындағы Банктер мен банктік қызмет туралы заңның 33-
бабы бойынша банктер тең құқықты серіктестер ретінде алға шығып, өз
операцияларын еркін несие ресурстары нарығында жүзеге асыра алады.
Өз қызметінде олар өздерінің клиенттеріне қаражатты орналастырудың,
несиені алудың жақсы жағдайын, банк қызметінің ауқымды спектрін ұсынумен
бір-бірімен бәсекелеседі. Банк өз клиентінің алдында жауапты болады.
Банктердің клиентпен жүргізетін экономикалық жұмысы банкке клиенттерді
таратудан бастап, олардың шоты бойынша әр түрлі банктік операцияларды
орындауға дейін банк қызметінің барлық жағын қамтиды.
Банктер клиенттерді өз жағына тартуы үшін нақты жұмыстарды жүргізуіне
тура келеді – жарнама, жаңа қызмет түрлерін енгізу, келіссөздер жүргізу,
қаржылық жағдайды алдын ала талдау, әр түрлі келісімшарттарды әзірлеу әрі
бекіту және т.б. Бұл жұмыстардың барлығы да банктің өз активтері мен
пассивтерін басқару жөніндегі қызметімен тығыз байланысты.
Клиенттермен жүргізілетін жұмыс әр түрлі келісімшарттарды бекітудің
негізінде құрылады: есеп айырысу, кассалық және несиелік қызмет көрсетулер,
бірлескен қызмет, депозит шоттарын ашу әрі жүргізу және т.б. туралы
келісімшарттар.
Клиентті несиелеу банк пен клиент арасында бектіліген несие
келісімшарты негізінде жүзеге асырылады. Бұл келісімшарт ссуданы берудің
және өтеудің мерзімін, шарты мен тәртібін, тараптардың құқықтары мен
міндеттерін, ссуда бойынша кепілдікті және пайыздық мөлшерлемені реттейді.
Кейбір банктерде несие келісімшарттарымен (ол бірнеше жылдарға
бекітіледі) қатар несие хаттамас пайдаланылады. Несие хаттамасы ағымдағы
жылға жасалады. Онда жекелеген сәттер, мысалы, тиімділіктің баршаға ортақ
және өзіндік ерекшелігі бар критерийлері, жекелеген несие түрлерін берудің
шарттары нақтыланады.
Банк клиентпен келісе отырып, байланысты несие бөліміне берудің
мерзімі мен тәртібі және қарыз алушының өзгеге де есепшілік формаларын
белгілейді. Әрі осылардың негізінде клиенттің қаржылық жағдайын және оның
несиеге қабілеттілігін талдайды. Банктер несиенің уақтылы қайтарылуын
қамтамасыз етуі үшін банк іс-тәжірибесінде қабылдаған формада,
кепілзаттарды, кепілгерлікті және міндеттемені қабылдайды.
Несиені және басқа төлемдерді уақтылы қайтармаған клиенттерге қатысты
Қазақстан Республикасындағы банктер мен банктік қызмет туралы заңның 36
бабына сәйкес банк мынадай шараларды қолдана алады:
- жаңа (екінші мәрте) несиені бермеу;
- осы клиенттің шотындағы кез келген қаражатпен оның берешегін өндіріп
алу;
- соттың шешімімен сатылған мүлікті сату.
Қазақстан Республикасының қолданыстағы сәйкес мұндай қарыз алушылар
төлем қабылеті жоқ тұлғалар ретінде жариялануы мүмкін.
Банктердің өз клиенттеріне оларға берілген несие мен оның пайызы
бойынша қоятын талапхатының мерзімі ескерілмейді.
Банктер өз клиенттерінің және корреспонденттерінің салым ақшалары,
шоттары, операциялары бойынша құпияны сақтауға кепілдік береді. Банктің
барлық қызметкері банк корреспонденттері мен клиенттерінің салым ақшасы,
шоты және операциясы бойынша құпия сақтауға міндетті.
Банктер мен олардың клиенттері арасындағы пайда болған барлық дау-
дамай немесе клиенттермен арадағы талас Қазақстан Республикасы заңына
сәйкес сот тәртібімен шешіледі.
Банк қарыз алушырмен несие қатынастарын орнату үшін клиенттің несиеге
деген нақты қажеттілігінің пайда болуына сенімді болуы тиіс. Клиенттің
несиеге объективті қажеттілігін білу және несиені қарызға, тек субъективтік
қажеттіліктерді қанағаттандыру жағдайы үшін беру несиелік өзара
қатынастардың беріктігін және ссудаларды қайтару мүмкіндігін көрсетеді.
Коммерциялық банктер қарыз алушыларға несиелер бере отырып, тәуекелге
барады, сондықтан несие беру процесінің маңызы ссудаларды берудің
техникалық ережесін жиынтық түрде орындау және бақылау мен мерзімінде
қайтарудан ғана тұрмайды, сонымен бірге несие беруші мен қарыз алушының
міндеттемелері бойынша әрбір нақты жағдайда шешімдер қабылдауды да
білдіреді.
Нарықтық ортада несие беру бизнесі тұрғысынан отандық банктер үшін
ендігі жерде талдау техникасы мен несие беру процедурасы емес, ең негізгі
болып кең ауқымды пайымдау мен ұтымды шешімдер қабылдай білу қатысады.
Сонымен бір мезгілде несие беру жағдайы өзіне несие беру үшін қарыз алушы
орындауы тиіс талаптарды да енгізеді.
Қарыз алушының қарызды несие шартында көрсетілген жағдайларға сәйкес
қайтаруға қабілетті және дайын екендігіне сенімді болу үшін, ссудаға
қатынасы бойынша клиенттің өз ісіне жауаптылығын, қарыз алушының беделін,
рентабельділігін; ссуданы қамтамасыз етуін; экономикалық конъюнктураны
ескереді. [1.302 б]
Осы жұмыстың теориялық және практикалық негізі ретінде, экономистердің
еліміздегі мәселелерді зерттеген материалдары, Қазақстандық коммерциялық
банктердің жұмысын талдау барысында алынған материалдар, статитикалық
материалдар және мерзімдік басылымдардың мәліметтері табылады.
Дипломдық жұмыста банктің клиенттремен несиелік қатынасын жетілдіру
аясында несиелік қатынастарының пайда болуының теоретикалық аспектілері,
несие қатынастарының құрылу тәртібінің құқықтық негізі, банктердің несиелік
қызметтер көрсету түрлері айқындалады.
Дипломдық зерттеудің мақсаты банктің клиенттермен несиелік қатынастарын
жетілдіруде, оның несиелік қатынастар мәселелері және оларды жетілдіру
жолдары бойынша ұсыныстарды дайындау болып табылады.
Зерттеу мақсатынан туындайтын негізгі міндеттер:
-несие қатынастарының құрылу тәртібінің құқықтық негізін қарастыру;
-несиелік қатынастар түрлерін анықтау және оларға сипаттама беру;
-банктің несиелік қызметтер көрсету сапасын бағалау.
Зерттеу объектісі. Цеснабанк АҚ-ның клиенттерімен несиелік қатынасы
қызметі. Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан,
қорытындылар мен қосымшалардан тұрады. Жалпы жұмыс беттік компьютерлік
терім мәтінін құрай отырып, кестені, суретті және қосымшаны қамтиды.
1.НЕСИЕЛІК ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІСІ
1. Несиелік қатынастардың экономикалық мәні
Несиелік қатынастар пайыз дербес экономикалық категория ретінде
тіркелетін тікелей негіз болып табылады. Қарыз пайызының мәнін оны қарыз
капиталын қайтарымдылық принципімен пайдалану негізінде пайда болатын
экономикалық қатынастар ретінде түсіну керек. Бұл экономикалық
қатынастардың субъектілері – қарыз пайызын тиісінше алушы және төлеуші
ретінде болатын кредитор және қарыз алушы. Қарыз пайызына қатысты
экономикалық қатынастар ерекше, оларды несиелік қатынастармен араластыруға
болмайды.
Олардың айырмашылықтары арқылы қарыз пайызының экономикалық мәні
ашылады, айырмашылықтары төмендегілер болып келеді:
• қарызға берілген құнның және несиені пайдаланғаны
үшін төленетін пайыздық сома қозғалысының сипаты;
• несие мен қарыз пайызы арасындағы экономикалық-
құқықтық айырмашылық;
• қарызға берілген құн мен пайыз төлеу сомасы
қозғалысының әр түрлі бастамасы;
• несие және қарыз пайызының ұдайы өндіріс
процесінің әр түрлі сатыларында пайда болуы. [1. 112б]
Несиелік катынастардың мазмұны ақша капиталының жинақталуымен және оны
заңды тұлғалар мен жеке тұлғалардың уакытша пайдалануына берумен ғана
шектелмейді. Несиелеу процесінде өндірістік кұнға, яғни ұдайы өндірістің
ақша айналымына арналған төлем кұралдарының косымша массасы қалыптасады.
Төлем айналымының үлкен ағымы несие жүйесі арқылы өтеді, ол несиелік
қатынастардың мазмұнын толықтыра отырып, төлеушілер мен несиелік мекемелер
арасында, несиелік мекемелер мен алушылар арасында экономикалық
қатынастарды қалыптастырады.
Несие қатынасы банктер мен кәсіпорындардың, ұйымдардың арасында ғана
болмайды. Ол, сондай-ақ, бір жағынан несие жүйесінің және екінші жағынан,
халықтың арасында да пайда болады. Несие алушыға халық, ал, несие берушіге
банк жататын қатынасты тұтыну несиесінің мазмұны құрайды. Айрықша
жағдайларда банк пен халықтың арасында делдалдық ететін үшінші тарап та
болуы мүмкін, мысалы, тауарларды несиеге сататын, яғни мерзімін ұзартып
төлеумен тауарды несиеге беретін сауда ұйымдарын айтуға болады. [1. 145 б]
Несие жүйесі өз қызметін атқарған кезде несиелік қатынастар туындайды.
Несиелік мекемелер және әр түрлі субъектілер арасында қайтарымдылық және
төлем шарттары негізінде уақытша еркін ақша қаражытын жинақтау және қайта
бөлістіру жөніндегі экономикалық байланыстары несиелік қатынастардың
мазмұнын анықтайды.
Бірақ несиелік қатынастардың мазмұны ақша капиталының жинақталуымен
және оны заңды тұлғалар мен жеке тұлғалардың уақытша пайдалануына берумен
ғана шектелмейді. Несиелеу процесінде өндірістік құнға, яғни ұдайы
өндірістің ақша айналымына арналған төлем құралдарының қосымша массасы
қалыптасады. Төлем айналымының үлкен ағымы несие жүйесі арқылы өтеді, ол
несиелік қатынастардың мазмұнын толықтыра отырып, төлеушілер мен несиелік
мекемелер арасында, несиелік мекемелер мен алушылар арасында экономикалық
қатынастарды қалыптастырады.
Несие жүйесі елдегі ақша айналымын реттейді, заңды және жеке
тұлғаларға әр түрлі қызметтерді көрсетеді, соның нәтижесінде несиелік
экономикалық қатынастар туындайды. [1. 174 б]
Несиелік қатынас субъектілері қарыз беруші және қарыз алушы.
Кредитор – несиелік мәмленің қарызды ұсынушы жағы. Қарыз беру үшін
кредитордың қарамағында белгілі бір қаражаттар болу керек. Оның көздері өз
қорлары, ресурстары, өз кезінде қайтарымдылық негізінде ұдайы өндіріс
процесінің басқа субъектілерінен алынған ресурстар бола алады.
Қазіргі уақыттағы шаруашылықта кредитор – банк қарызды тек өз
меншігіндегі ресурстар есебінен ғана емес, оның шоттарында сақтаулы
тартылған қаражаттар есебінен де, сонымен қатар акция және облигацияларды
орналастыру арқылы жинақтаған қаражаттар есебінен де бола алады.
Банктердің құрылуымен кредиторлардың шоғырлануы жүреді. Банкирлер
басқа барлық кредиторлардың өнімі болды. Банкирлер ұжымдық кредиторлар
ретінде бола отырып, несиелеу үшін шаруашылықта уақытша пайдаланылмайтын
ресурстарды жинақтай алады, сонымен қатар эмиссия жасай алады. Кейбір
жағдайларда босаған ресурстар болып табылатын құндылықтар да қарызға
беріледі. Коммерциялық несие кезінде кредитор сатуға жататын тауарлдарды
қарыз алушыға береді.
Тауардың жіберілу факты, алайда, жүк жіберушіні кредитор етпейді.
Тауарды жөнелту мен сатудан түсетін түсімнің арасындағы уақыт бойынша
үзіліс кредитордың пайда болуына әкелуі мүмкін. Бұл үшін тауарды қоюшы
эквивалент төлеушінің кейінге қалдырылуына рұқсат берілуі керек.
Мына жағдайды ескерте кетейік: кредиторды сатып алу – сату, тауарды
жіберу мен оны төлеу арасындағы уақыт бойынша үзіліс факті тудырмайды, оны
төлемнің кейінге қалдырылуын белгілейтін, төлемді тез арада емес белгілі
бір уақыт өткеннен кейін шешетін қосымша келісім тудырады.
Кредитор ретінде басқа шаруашылық иесіне белгілі бір мерзімге ресурс
беруші тұлға болады. қағида бойынша кредитор ерікті түрде болады. Қарыз
алушы несиені белгіленген мерзімді қайтармаған жағдайда несиелік келісімнің
еріктілігі бұзылады. Қарыз алушылар мен анағұрлым қатаң қатынастарға әкеп
соғады. Кредиторлардың бар болуының уақыттың шекарасы несиенің мерзімімен
анықталады.
Несиенің мерзімі өз кезінде ұдайы өндіріс процесінің барысына
байланысты.
Қарыз алушы – несиелік қатынастың, несиені алушы және алған қарызды
қайтаруға міндетті жағы болып келеді. Борышқор және қарыз алушы бір-біріне
жақын, бірақ шамасы бірдей түсінік емес.
Борыш – міндетті жалпы сипаттайтын анағұрлым кең түсінік. Несиелік
мәмлеге сәйкес борышқор туралы емес, қарыз алушы туралы айту керек.Тарихи
жағынан қосымша ресурстарға деген қажеттілік танытатын жекелеген тұлғалар
болды. Бастапқыда олар өз еңбектерімен күн көруші ұсақ шаруалар,
қолөнершілер болған еді. Өсімқорлық несиенің бар болуының басқа формасы –
ақсүйектердің көбіне жер иелеріне ақшалай қарызды беруі. Банктердің құрылуы
мен қарыз берушілердің шоғырлануы жүреді.
Қазіргі уақытта банктерден басқа шаруашылық ұйымдары және
мемлекетттің өзі де қарыз алушылар ретінде болады. Қарыз алушының
кредитордан айырмашылығы, ол несиелік мәмледе төмендегідей ерекшеліктерге
ие. Біріншіден, ол қарызға берілетін қаражаттардың меншік иесі болып
табылмайды, олардың уақытша иесі ретінде болады; Өзіне тиісті емес бөтен
біреудің ресурстарымен жұмыс істейді.
Екіншіден, қарыз алушы қарызға алынған қаражаттарды айналыс
сферасында да, өндіріс сферасында да пайдаланады. Кредитор өндіріске
тікелей қатыспай –ақ айырбас фазасы кезінде де қарызды ұсына алады.
Үшіншіден, қарыз алушы өзінің шаруашылығында шеңбер айналымын
аяқтаған қарызға алынған қаражаттарды қайтарады. Қарыз алушы кредитор мен
жеткілікті түрде есеп айырысумен қоса қайтарымды толық өтеу үшін ұдайы
өндіріс процесін өркендете түсу керек.
Төртіншіден, қарыз алушы уақытша пайдалануға алынған құнды ғана
қайтарып қоймай, сонымен қатар қарыз пайызын да төлейді. Бесіншіден, қарыз
алушы өзінің кредиторы қойған талаптарын орындауға тәуелді болады. Қарыз
алушының кредитордан экономикалық тәуелді болуы қарызға алынған
қаражаттарды ұтымды пайдалануға, қарыз алушы ретінде өз міндеттемелерін
орындауға мәжбүр етеді.
Кредитор және қарыз алушы несиелік қатынас жасай отырып, өз
мақсаттары мен мүдделерінің бірлігін көрсетеді. Несиелік қатынастар
шеңберінде кредитор және қарыз алушының орындары ауысуы мүмкін: Кредитор,
қарыз алушыға, қарыз алушы кредиторға айналады.
Кредитор мен қарыз алушының өзара әрекеті қарама-қарсылықтардың
бірлігі сипатында болады. Несиелік қатынастардың қатысушылары ретінде
кредитор және қарыз алушы оның қарама-қарсы жағында тұрады. Кредитор –
қарызды беруші жақ, қарыз алушы – берілген қарызды алушы жақ; Бүтіннің
шеңберінде олардың әрқайсысының өздерінің ұдайы өндірістегі ерекше
жағдайларына байланысты өз мүдделері болады. Кредитор анағұрлым жоғары
қарыз пайызына мүдделі болса, қарыз алушы – анағұрлым арзан несиеге
мүдделі.
Несие қатынастары қарыз капиталының қалыптасуымен оның жұмсалуынан
туындап, несиенің барлық формалары мен түрлерін қамтиды.
Несие жүйесі несие-қаржы мекемелерінің жиынтығы ретінде жеке және
заңды тұлғалардың уақытша бос ақшаларын есеп шоттарда шоғырландырып, оларды
кәсіпорындарға, үкіметке және халықтың әртүрлі топтарына қарызға береді.
Несие жүйесінің қызметінен несие қатынастары туындайды. Несие
қатынастарының мазмұнын несие мекемелерінде әртүрлі субъектілердің уақытша
бос ақша капиталдарын шоғырландырып және оларды белгілі бір мерзімнен кейін
және белгілі бір төлем ақымен қайтару үшін бөліп беру анықтайды. Сонымен
бірге несие жүйесі мемлекеттің ақша айналымын реттеп, ақша қаражатының
экономиканың бір саласынан екінші саласына ауысуын қамтамасыз ету арқылы
өндірістің тиімділігін арттыруға ықпал етеді. Несие жүйесі арқылы
кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың ақшалай есеп айырысуы мен
төлемдері жүргізіліп, сондай-ақ әр түрлі несиелік, сақтандыру, делдалдық,
инвестициялық, сенімділік, кеңес беру және с.с. көптеген операцияларды
жүзеге асырады. Несие жүйесі өз қызметін атқарған кезде несиелік қатынастар
туындайды. Несиелік мекемелер және әр түрлі субъектілер арасында
қайтарымдылық және төлем шарттары негізінде уақытша еркін ақша қаражатын
жинақтау және қайта бөлістіру жөніндегі экономикалық байланыстары несиелік
қатынастардың мазмұнын анықтайды.
Несиелік жүйелерді жүзеге асыру 1987 жылдан басталды. Несие жүйесінің
құрылымын ұйымдастырғанда банк рөлінің жоғарылауы, олардың халық
шаруашылығының дамуына оңтайлы әсері, несиенің әрекет ететін “экономикалық
тұтқаға” айналуы алдын ала көзделген еді. Гүлдендірудің басты мақсаты
банктерді шаруашылыққа жақындату болды. Қайта ұйымдастыру белгілі дәрежеде
банктердің жұмысын жақсартты. Бірақ бұл жағдайды түбірімен өзгерте алмады,
себебі ол шын мәнінде экономикалық қатынастардан тыс болды. Түп негізінде
несиелік қатынастар өзгерген жоқ: жартылай автоматты түрде несиелеу
жалғастырылды, несиелік ресурстарды әкімшілік әдістермен бөлу сақталды,
банктік жүйенің монополистік құрылымы жойылған жоқ, тек ведомстволық
принципке сәйкес маманданған банктердің әсер етуші салаларының бөлінуі
байқалды. Бұл олардың арасындағы бәсекелестіктің болдырмауына жол берді.
Банктік реформаның екінші сатысында тек банк құрылымы қайта
ұйымдастырылып қана қоймай, несие қатынастар механизмі мен несиелеу
қызметтерінің әдістерінде терең өзгерістер орын алды. Нәтижесінде
Қазақстанда заңды түрде екі деңгейлі банк жүйесі қалыптасты. [2.120б]
2. Несиелік қатынастардың жіктелуі
Несие қатынастарының нақты көрінісін несиенің формалары мен
түрлері сипаттайды. Несиенің мазмұны мен түрі диалектикалық бірлікте
болады. Өндірістік қатынастардың өзгеруі несиенің мазмұны мен оның
қолданылатын түрін өзгертеді. Несиенің негізгі екі формасы: коммерциялық
несие және банктік несие болады. Бұл екі несие бір-бірінен несие
субъектілері, құрамы, қарыз объектісі, динамикасы, процент мөлшері және
қызмет ету аясы бойынша ажыратылады.
Несиелік қатынастардың екі түрлі сипаты бар және шаруашылық
субъектілері үшін де, несие жүйесі мекемелері үшін де бірдей дәрежеде қажет
болады. Несие мекемелерінде ақшаны сақтау – несиелік ресурстардың құрылуын,
ал оларды экономика мен халықтың қажеттілігі үшін орналастыру – несие
беруді білдіреді.
Екі жақты қатынастар мыналардың арасында болады: шаруашылық ұйымдары
мен несие жүйесі, несие жүйесі мен халық, мемлекет пен несие жүйесі,
несиелік мекемелер арасында, әр түрлі мемлекеттердің несиелік мекемелері
арасында.
Жоғарыда анықтағанымыздай, несиелік қатынастар несие экономикалық
категориясының әрекет етуі кезінде ақша формасында жүзеге асырылады.
Несиелік қатынастардың сыртқы көрінісін несие формасы сипаттайды. Ол
несиелік қатынастардың мәні мен ұйымдастырылуын синтездейді. Несиелік
қатынастардың формасы мен мазмұны диалектикалық бірлікте болады. Несиелік
қатынастардың формасы олардың мазмұнына сәйкес келіп және олардың дамуын
ынталандыруы тиіс. Өндірістік қатынастардың өзгерісі несиелік қатынастар
мазмұнының және несие формасының өзгеруіне әкеледі.
Несие екі формада болады: тауарлық және ақшалай. Тауарлық несие
коммерциялық несиенің алғашқы негізін қалайды. Шаруашылық жүргізуші
субъектілердің ссуданы бір-біріне беруі кезінде бұл несие ақша формасына
өзгереді. Оның мәнісі мынада, яғни алушы субъект несие берушіге алынған
тауарлық несиенің дәлелі ретінде вексель, кепілдік қағаздарды немесе басқа
құжаттарды жазып береді, несие беруші оларды ақша формасында ссуда алу үшін
банкке ұсынады. Бұл жерде несиелік қатынастардың жүргізуші субъектілері
ретінде шаруашылық субъектілері және банк саналады. Оның мазмұнындағы
өзгерістер салдарынан несиелік қатынастардың тауарлық формасы ақша
формасына ұласады. Осылайша, тауар формасы негізінде несиенің, ең алдымен
банктік несиенің ақшалай формасы туындайды және дамиды.
Несиелік қатынастардың, несие формаларының және несиелік мекемелердің
жиынтығы кең мағынадағы несие жүйесі түсінігін құрайды.
Тар мағынада несие жүйесі – бұл несие-қаржы қатынастарын
ұйымдастырушы, ақша жүйесін реттеуші және елде басқа да қаржы қызметтерін
көрсетуші несие мекемелерінің желісі.
Басқаша айтқанда, несие жүйесі банктік және басқа несиелік
мекемелердің, несиелік операцияларды жүзеге асыруды ұйымдастырудың құқықтық
формалары мен тәсілдемелерінің жиынтығымен сипатталады. Несиелік
қатынастарды ұйымдастырудың екі жүйесі бар: банктік және банктік емес
институттар шеңберінде. Сәйкесінше несиелік жүйенің екі негізгі буыны
қалыптасады: банктік мекемелер және мамандырылған несие-қаржы мекемелері.
Коммерциялық несие - ол тауар өндірушінің басқа тауар өндірушіге
сатқан тауары үшін ақша төлеуді кейінге қалдырып, оны қарызға беруі.
Банктік иесие - ол банкте шоғырланған қаражат қорынан клиенттерге кайтарым
мерзімін белгілеп, ақша түрінде берілетін несие. Несиенің түрлері - ол
ұйымдастыру-экономикалық нышандарына байланысты әрбір несиені сипаттау.
Несиені түрлерге бөліп жіктеуде әлемдік біркелкі стандарт жоқ. Несие
қатынастарының дамуына және тауар-ақша айналысының өрістеуіне байланысты
несие ақшалы және тауарлы болып бөлініп, одан әрі несиенін жаңа түрлері
пайда болуы мүмкін.
Несиенің функцияларын қарастыру үшін келесідей ғылыми амалдар
орынды. Біріншіден бәрінен бұрын функция да несиенің мәні сияқты объективті
сипатта. Екіншіден, несиенің функциясын талдау кезінде тағы да бір жағдайды
ескеру керек: несие өзінің қозғалыс процесінің әрбір кезеңінде барлық
функцияларымен емес, олардың біреуімен немесе бірнешеуімен өз мәнін
көрсетеді. Мысалы, ақша төлем құралы функциясында бір мезгілде айналыс
құралы функциясын немесе қор жинау функциясын атқара алмайды. Несие де сол
сияқты. Үшіншіден, функция - бұл қатып қалған емес, өзгермелі категория.
Несиенің мәнінің өзгеруімен қатар оның көрінісі де өзгереді. Төртіншіден,
функция несиенің біртұтас процесс ретіндегі ерекше көрінісін білдіреді.
Функция несиенің барлық формалары мен түрлерінің ерекше
көріністерін сипаттауы керек. Коммерциялық несиенің, банктік несиенің жеке
бөлектенген функциялары жоқ. Функцияны несиенің формалары немесе түрлері
емес, оның экономикалық категория ретіндегі мәні тудырады. Несиенің
теориясында оның келесі функциялары бөлініп, қайта бөлу, нақты ақшаларды
несиелік операциялардың ауыстыруы.
Несиелік қатынастарды несиенің формалары және түрлері сипаттайды
және оның функциялары оның қызметтерін реттейді, яғни несиенің формаларын
және функцияларын қарастыру өзектілігін көрсетеді.
Несиелік қатынастар екі жақты сипатқа ие және шаруашылық
субъектілері үшін де, сондай-ақ несие жүйесінің мекемелері үшін де бірдей
қажет. Ақшаны несиелік мекемелерде сақтау – несиелік ресурстарды құруды
білдірсе, ал оларды экономика және халық қажеті үшін орналастыру -несие
беруді білдіреді.
Екі жақты қатынас: шаруашылық ұйымдары мен несие жүйесі, несие
жүйесі мен халық, мемлекет пен несие жүйесі, несиелік мекемелер, әр түрлі
елдердің несиелік мекемелері арасында болуы мүмкін.
Жоғарыда түсіндіргеніміздей, несиелік қатынас негізінен ақшалай
формада несие экономикалық категориясының қызмет етуі барысында жүзеге
асырылады. Несиелік қатынастардың сыртқы көрінісі несие формасын
сипаттайды. Ол несиелік қатынастардың мәні және ұйымдастырылуын
синтездейді. Несиелік қатынастар формасы мен мазмұны диалектикалық бірлікте
болады. Несиелік қатынастар формасы олардың мазмұнына сәйкес келіп және
оның дамуын ынталандыруы тиіс. Өндірістік қатынастардың өзгерісі несиелік
қатынастар мазмұны мен несие формасының өзгеруіне әкеледі.
Несие екі формада болады: тауарлық және ақшалай. Тауар несиесі
коммерциялық несиенің бірінші негізін білдіреді. Шаруашылық жүргізуші
субъектілердің бір-біріне қарыз беруі барысында, аталған несие формасында
ақшалай формада қайтарылады. Өйткені, алушы субъект несие беруші тауар
несиесін алғанын куәландыратын вексельді, сондай-ақ салынған мүлік туралы
парақты немесе басқадай құжаттарды береді. Бұл тұста несиелік қатынастар
субъектілеріне-шаруашылық жүргізуші субъектісі және банк жатады. Несиелік
қатынастардың мазмұнындағы өзгерістер нәтижесінде тауар формасындағы несие
ақшалай формаға қайта ауысады. Сөйтіп, тауар формасы негізінде несиенің
ақшалай, ең бастысы банктік формасы пайда болып дамиды.[3]
3. Банктің қарыз алушымен несиелік қатынастарды ұйымдастыру
Несиелеу қағидаттары (принциптері) несиенің мәнін және қызметтерін,
сондай-ақ несиелік қатынастарды ұйымдастыру облысындағы объективті
экономикалық заңдардың талаптарын бейнелейді.
Неселеу қағидаттары негізінде несиелік процесс, яғни банктік
несиелердің берілуі, пайдаланылуы және қайтарылуы жүзеге асырылады.
Несиелеу қағидаттарына байланысты банктік несиелердің берілуінің басты
шарттары: несиенің мақсаты және мерзімі, олардың қаражаттар айналымы
шеңберінде қатынасу нәтижелілігі және т.б. анықталады.
Қазіргі несиелік қатынастарды ұйымдастыру қағидаттары екі топқа
бөлінеді:
I. топқа- жалпы экономикалық тәртіптегі қағидаттар:
• несиенің мақсаттылығы;
• несиенің дифференциялдығы.
II. топқа- несиенің мәнін бейнелейтін қағидаттар:
• несиенің мерзімділігі;
• несиенің қайтарымдылығы;
• несиенің төлемділігі;
• несиенің қамтамасыз етілуі.
Ал, бүгінгі несиенің қамтамасыз етілуі ретінде кепіл, кепіл хат,
кепілдеме сақтандыру міндеттемелері қолданылуда.
Осы несиенің қамтамасыз етілу тәсілдеріне тоқталайық.
Кепілге берілетін ссуда – бұл қарыз алушының активтерімен қамтамасыз
етілген несие. Кепілге берілген активтер қарыз алушының иелігінде қалып,
оның пайдалануында қалады.
Экономикасы жақсы дамыған елдердердегі қарыз алушының жағдайы жақсы
болып келген жағдайларда несие қамтамасыз етілмеуі де мүмкін.
Несие берушінің кейбір активтерді анықтаудағы нақты мәселелері
кездеседі. Сондықтан кепілге берілетін кейбір активтердің төмендегідей
сипатта болуын білу шарт:
Біріншіден, кепілге несие берілуі туралы шешім қабылдағанға дейін
жеңіл бағаланатын болуға тиіс.
Екіншіден, кепілге алынатын мүліктің нарықтағы қозғалыс мүмкіндігін
үнемі тексеріп отыру қажет.
Үшіншіден, кепілдің өтімділік дәрежесін есепке алу өте маңызды,
басқаша айтсақ, кепілге алынатын зат көп уақыт өтпей нақты ақшаға айналуға
тиіс.
Төртіншіден, кепіл туралы келісім жасасқанда, кепілдің амортизациясын
немесе моральдық тозу жақтарын ескеру қажет. Өйткені, кейбір активтер
басқаларына қарағанда өзінің бастапқы құнын тез жоғалтады.
Кепіл хат – қарыз алушы төлеуден бас тартқан жағдайда, үшінші бір
жақтың қарызды өтеймін деген жазбаша міндеттемесін береді. Бұл жағдайда
кепіл хаттың заңдылығы туралы несие берушіге қарыз алушыдан төлеуді
кепілдеуге, кепіл берушінің құқығы туралы сұрақтың маңыздылығын ескеру
қажет. Кепіл хаттың ссуданың қамтамасыз ету құралы ретінде пайдалану,
кепілхатты берушінің тұрақтылығын алдын ала бағалап білуді талап етеді.
Кепіл хат – күрделі экономикалық құрал ретінде мынадай түрлерге
бөлінеді.
Біріншіден, ол қамтамасыз етілген немесе қамтамасыз етілмеген болып
келеді.
Екіншіден, ол шектеулі немесе шектеусіз болады. Шектеусіз кепілхат
бойынша, оны беруші бір қарыз алушының барлық қарызын несие берушіге төлей
алмайтындығы жағдайында төлеуге кепіл береді. Мұндағы кепіл хат қамтамасыз
етілмеген болып келеді. Шектеулі кепілдеме - бұл нақты бір қарыз алушының
ссудаға байланысты болатын қарызын төлеуге кепілдік береді. Кепіл хаттың
бұл түрлері біздің елімізде дами алған жоқ.
Үшіншіден, жеке немесе корпоративтік кепіл хаттар. Жеке кепіл хат жеке
тұлғаларды, серіктестіктерді несиелеу барысында қолданылады.
Корпорациялардың кепіл хаттары басқа бір корпорациялардың алған ссудаларын
қамтамасыз етуде жиі пайдаланылады. Бұл аталған кепіл хаттар дамыған елдер
тәжірибесінде кең қолданғанымен де, біздегі корпорациялардың беретін
кепілхаттарына банктер әлі де болса, олардың түбінде өтей алатындағына
сеніміздік танытуда.
Несиелерді қамтамасыз етудің келесі бір жолы – несиелерді сақтандыру.
Бұл енді біздің тәжірибемізде кезінде қолданғанымен де, оның айналасында
көптеген мәселелер орын алуда. [4.269б]
Қарыз алушыларға несие беру барысында банктер Қазақстан
Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы 30.08.1995ж. ҚР
Президентінің заң күші бар Жарлықтарын, № 1-нші 11.02.1994 ж Қазақстан
Ресупбликасының экономикасын қысқа мерзімде несиелеу ережесін сондай-ақ
банктің Жарғысы мен нұсқауларын басшылыққа алады. Несиелер төлем қабылеті
бар несиені қайтарудың нақты көздерінің және тұрақты қамтамасыз ету
формаларының бар болуына қарай беріледі.
Әр кезеңде пайдаланатын несиелеу механизмінің элементтері несиелік
операциялардың сапалы сипатын бере отырып, олардың жүзеге асырылу
техникасын білдіреді. Несиелеу процесі мынадай кезеңдерді қамтиды:
• несиеге деген өтінішті қарау;
• несиелік қабілетін талдау;
• несиелік келісім-шарт жасау;
• несие беру;
• несиелік мәміленің орындалуына бақылау жасау.
I-кезең. Банкке келіп түскен несиеге деген өтінішті қарау.
Кез-келген несиелік операциялар осыдан басталады. Мұндай құжаттарды
қарыз алушы мен сұралатын несие туралы негізгі мәліметтер; мақсаты,
мөлшері, түрі, мерзімі, мүмкін болар қамтамасыз ету мүлкі көрсетіледі.
Банктің қоятын талаптарына байланысты өтінішке қосымша, яғни несиелі
операциялар сипатына байланысты құжаттар беріледі. Клиенттердің әр түрлі
топтары үшін әр түрлі құжаттар пакеті әзірленуі мүмкін.
Қажет жағдайларда банк қарыз алушыдан несиені қайтаруын қамтамасыз
ететін басқа да құжаттар мен мәліметтерді талап ете алады. Сонымен қатар,
банкпен тұрақты несиелік қатынаста болатын қарыз алушылар үшін кейбір
құжаттар тізімі қысқаруы мүмкін. Қарыз алушы банкке қарыз алуға өтініш
жасаған уақытта, банк несиелеудегі оның мүмкіндігін алдын ала бағалау үшін
есеп карточкасын толтыру мүмкін. Онда: фирманың жетекшісі мен қарыз
алушының аты жөні; қызметі және меншік түрі; клиенттің заңды мекен жайы;
есеп айырысу және валюталық шот ашқан банктің аты және реквизиттары;
негізгі құрылтайшылары; ол сұрайтын несиенің мақсаты, сомасы және мерзімі;
соңғы есептік күнге берілген баланс құрылымы және басқа да көрсеткіштер.
Тапсырылған құжаттарды оқып үйрену барысында банк қарыз алған
ссудасының қайтару қабылетін бағалаудың шешім қабылдау үшін аса маңызы бар.
Бағалау техникалық-экономикалық есеп негізінде жасалады.
II-кезең. Қарыз алушының несиелік қабылетін талдау кезеңі.
Қарыз алушының несиелік қабылеті – қарыз алушының алған ссудасы
бойынша қарызды уақтылы және толық көлемде қайтару қабылетін бағалаумен
сипатталады. Несиені қайтара алмау тәуекелі көптеген факторлар әсерінен
болуы мүмкін, сондықтан да, банк клиентке несие беруге шешім қабылдаудан
бұрын оның несиелік қабылетін талдайды. Бұл көрсеткіш банктің өнімділігіне
ықпал етеді.
III-кезең. Несиелік келісім-шарт жасау.
Қазыргі несиелеудің басты ерекшелігі бойынша банк қарыз алушының
несиелік қабылетін тексеріп болғаннан кейін, несиелік шарт жасасу үшін
несиелеу субъектісімен қатынасқа түседі. Несиелеуге байланысты барлық
сұрақтарға банк пен қарыз алушы келісім-шарт негізінде шешеді.
Несиелік келісім-шарт екі жақтың өзара міндеттемелерін және
жауапкершіліктерін анықтайды. Онда: несиелеу мақсаты және объектісі,
несиенің мөлшері, ссуданы беру мерзімі және қайтару шарттары; несиені
қамтамасыз ету формасы; несие үшін төленетін сыйақы мөлшерлемесі; несиенің
қозғалысы және клиенттің қаржылық жағдайын бақылау үшін қарыз алушының
беретін құжаттарының тізімі; олардың берілу мерзімдері, сондай-ақ несиелеу
процесіндегі банктің бақылау қызметі көрсетіледі.
Несиелік келісім-шартқа байланысты өз міндеттемелерін орындамаған
қарыз алушыларға қатысты, банк қарыз алушыға әрі қарай несиелеуді тоқтату
туралы ескерту жасауға; несиелік шартында қарастырғандай, беруді тоқтатуға
құқығы бар. Қарыз алушы несиелік келісімнің шарттарын жүйелі түрде
орындамаған жағдайда банк несиені мерзімінен бұрын қайтаруды талап етуге
құқылы.
IV-кезең. Несие беру кезеңі.
Бұл кезең ссудалық шот формасын, ссуданы беруді құжаттау тәртібін
(қосымша құжаттар толтырылуы мүмкін), ссуданы беру тәсілін анықтайтын
несиелеуді ұйымдастыру және т ехникалық шарттарын қамтиды.
Несие беруді құжаттау тәртібі ссудалық шот формаларына байланысты
ажыратылады. Жай ссудалық шот ашылған қарыз алушы қорларының жинақталуына
байланысты несиеге деген өзінің қажеттілігін өтінеді. Осы мақсатта ол
банкке несиеленетін тауарлы – материалдық құндылықтардың төленген
нормативтен жоғары қалдығы, олардың қозғалысы туралы мәліметтер беріп, банк
соның негізінде ссудаға деген қажеттілік мерзімді міндеттемелер арқылы
құжатталады. Арнайы ссудалық шот бойынша берілген ссуда әр алған сайын
құжатталмайды, себебі, ол шот ашу барысындағы өтініш-міндеттемесі негізінде
жүргізіледі. [5.2]
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРІНІҢ КЛИЕНТТЕРМЕН
НЕСИЕЛІК ҚАТЫНАСТАРЫН ТАЛДАУ (Цеснабанк АҚ мысалында)
2.1Банктің клиенттерімен несиелік қатынастарының құқықтық негізі
Несие заңдарын бiлу және соның негiзiнде тиiмдi несие механизмiн ретке
келтiру өндiрiс қорларының айналыстары мен айналымдарының бiркелкi
еместiгiне байланысты бос тұрған қаржыларды орынды пайдалануға мумкiндiк
бередi.
Несие заңдарына ең алдымен Несие заңының пайда болуы жатады. Ол несие
қатынастарының пайда болуы мен қарыз беру қорының құрылу қатынастарын
бiлдiредi.
Несиенiң пайда болу заңының экономикадағы тауар-ақша
қатынастарының жұмыс iстеуi жағдайында ғана әрекеттiк күшi бар. Нақты
несие қатынастары шаруашылық байланыстары баламалық және тепе-теңдiк
қатынастарға негiзделген экономика салаларында ғана туындайды.
Егер шаруашылық субъектiсiнiң өзi атқарып отырған жұмысының
нәтижесi үшiн нақты материалдық жауапкершiлiгi болмаса, несиелiк
қатынастардың дұрыс жұмыс iстеуiнiң, несиенiң қайтарылып келетiндiгiнiң
кепiлдiгi болмайды. Несиенiң пайда болу Заңының бұзылуы экономикадғы қарама-
қайшылыққа және инфляцияға әкеп соқтырады.[8]
Қазақстан Республикасының банктер және банктік қызмет туралы заңның
ЗЗ-бабы бойынша банктер тең құқылы әріптестер ретінде шығып, бос несие
ресурстары нарығында өз операцияларын жүргізеді.
Олар өз қызметінде, өз клиенттеріне қаражаттарды орналастыру, несие
аяу үшін жақсы жағдайлар, банктік қызметтердің әлде қайда кең спектрін
көрсете отырып бір-бірімен бәсекеге түседі. Банктер өз клиенттері алдында
жауапты.
Банктің клиентпен экономикалық жұмысы – банкке клиентті тартудан
бастап, оның шоты бойынша әр түрлі банктік операцияларды жүргізуге дейінгі
банктік қызметтің барлық жақтарын қамтиды.
Клиенттерді тарту банктен жарнама жаңа қызмет түрлерін ендіруді
жетілдіру бойынша, келіссөздер жүргізу, қаржылық, жағдайды алдын ала
талдау, әр түрлі келісім шоттарды дайындау, және т.б. бойынша белгілі бір
жұмыстарды жүргізуді талап етеді. Осы аталған жұмыстардың барлығы банктің
активтері мен пассивтерін басқару қызметімен тығыз байланысты.
Клиентпен жұмыс: есеп айырысу, кассалық және несиелік қызмет көрсету,
бірлескен қызмет, депозиттік шоттарды ашу және жүргізу, т.б. әр түрлі
келісім-шарттар жасасу негізінде құрылады.
Клиенттердің ағымдағы және есеп айырысу шоттарын ашу, олар бойынша
операцияларды жүргізу, есеп айырысу және есеп айырысу-кассалык кызмет
көрсету туралы келісім шарт негізінде жасалады.
Есеп айырысу қызметін көрсету туралы келісім-шарттарында, есеп
айырысу немесе ағымдағы шотты ашу және олар бойынша операция жұргізу
шарттары көрсетіледі. Есеп айырысу-кассалық қызмет көрсету туралы келісім-
шартта бұдан басқа, тағы да кассалық операцияларды жүргізу тәртібі
реттеледі.
Есеп айырысу тәртібі кұжаттардың белгіленген мерзімде өтуі
кепілдемесін қамтамасыз ету керек.
Банктік операциялардың орындалуына жатпайтын кезіндегі банктің
материалдық жауапкершілігі осы келісім шартта қарастырылады.
Банктік операцияларға жатпайтындарды орындаған жағдайында банк пен
клиенттер Қазақстан Республикасының Парламентімен бекітілген Қазақстан
Республикасында қолма-қолсыз есеп айырысуды жүргізу тәртібін бұзғаны үшін
экономикалық санкциялар туралы ережеге сай жауапкершілікке тартылады.
Банк пен клиенттін, бірлескен қызметін жүзеге асырғанда, екі жақтың
құқығы мен міндеттемелері және қаржыландыру тәртібі мен олардың арасында
табысты үлестіруі қарастырылған бірлескен қызмет туралы келісім-шарт
жасалады.
Клиентті несиелендіру банк пен клиент арасындағы жасалған несиелік
келісім-шарт негізінде жүргізіледі және де ол қарыздың мерзімі, шарты мен
беру тәртібін және оны өтеуін, сондай-ақ екі жақтың құқықтары мен
міндеттемелерін қарыз бойынша кепілдеме мен пайыздық мөлшерлемелерді
реттейді.
Кейбір банктерде несиелік келісім-шартпен (ол бірнеше жылға жасалады)
бірге, несиелік хаттамада қолданылады. Соңғысы ағымдағы жылға жасалады.
Оларда жеке сәттер нақтыланады, мысалға, несиенің жеке түрлерін берудің
шарттары мен тиімділіктің жалпы және өзіне тән белгілері.
Депозиттік шоттарды ашу және жүргізу туралы келісім-шартта депозиттің
ашылу мерзімі, ол бойынша пайыз төлеу тәртібі, осы депозиттік шоттан
қаражаттарды алу тәртібі жайлы мәліметтер қарастырылады.
Барлық айтылған келісім-шарттар банктің клиентпен қарым-қатынасының
сипатын анықтап, олардың арасындағы келіссөз бір-бірінің қызметін алдын
ала, жан-жакты танып білудің нәтижесінде жасалады. Банк әріптесінің
қаржылық жағдайы мен несиелік қабілеттілігін белгілеген әдістеме арқылы
талдайды, көбінесе көрсеткіштердің төрт тобына негізделеді: өтімділік,
айналымдылық, қаражаттары тарту және табыстылық.
Жоғарыда айтылған келісім-шарттардың барлығы банк шешімі сияқты,
клиенттің шешімі негізінде де бұзылуы мүмкін. Келісім-шарттың жүргізілу
тәртібі мен шарттары алдын ала қарастырылады. Келісім-шарттың бұзылу себебі
мынада болуы мүмкін: екі жақтың біреуінің міндеттерін орындамауы, өз
міндеттерін орындау кезінде екі жактың біреуінің зиян келтіруі.
Депозиттермен жүргізілетін ағымды экономикалық жұмыс – бұл
пассивтерді басқару бойынша банк қызметінің маңызды бағыттарының бірі. Ол
банк клиенттерінің шоттары бойынша қаражаттар қозғалысын және депозиттердің
неғұрлым өтімдірек топтарынан соғұрлым азырақ өтімді топтарына қатысты
өткізгіштік мүмкіндіктерін талдайды. Мұндай талдау банкке сенімсіз
клиенттер мен төлем тәртібін бұзушыларды аныктауға көмектеседі. Ондай
мәліметтер банкке осындай клиенттерге несие керек болған жағдайда, оларға
несие беру туралы шешім қабылдауға қажет болады.
Депозиттермен жүргізілетін ағымды жұмыстың басқа бағыты болып –
клиенттердің банк қызметтерінің жаңа түрлеріне деген мұқтаждығын анықтау
мен есеп айырысудың формаларын жетілдірілуі жатады.
Банк клиентпен келісуі бойынша несиелік бөлімге қарыз алушының
балансы мен басқа да есеп беру формаларын берудің тәртібі мен мерзімін,
қаржылық жағдайы мен оның несиелік қабілеттілігін талдайды.
Банк несиенің өз уақытында қайтарылуын қамтамасыз етуі ретінде кепіл,
кепілдеме және банктік тәжірибеде қабылданған формадағы міндеттемелерді
қабылдайды.
Қазақстан Республикасы банктер және банктік қызмет туралы заңның 36-
бабына сәйкес банктің несиені өз уақытында қайтару бойынша міндеттемелері
мен басқа да төлемдерді орындамайтын клиенттеріне қатысты келесідей
шараларды қолдануға құқығы бар:
- қарызды мерзімінен бұрын қайтаруды талап ету;
- осы клиенттердің шоттарында бар кез келген қаражаттар есебінен
қарыз мөлшерін өтеу;
- кепілге алынған мүлікті сату;
Қазақстан Республикасының заңдарына сай, мұндай жағдайда олар төлем
қабілеті жоқ қарыз алушылар деп жариялануы мүмкін.
Банктің өз клиенттеріне берген несиелер мен пайыздар бойынша кінәлары
ескерусіз қалмайды.
Банктер өз клиенттері мен корреспонденттердің операциялары, шоттары
және салымдары бойынша құпияны сақтауға кепілдеме береді. Банктің барлық
қызметкерлері банк клиенттері мен корреспондеттерінің операциялары, шоттары
мен салымдары бойынша құпияны сақтауға міндетті.
Банктің заңды тұлғаларының шоттары мен салымдары, операциялары
бойышиа анықтамаларды соттарға, арбитражды соттарға, тергеу жүргізу және
прокуратура органдарына және салық салу сұрақтары бойынша салық органдарына
береді.
Жеке тұлғалардың шоты мен салымдары бойынша анықтамалар өз клиенттері
мен олардын, басқа соттар мен тергеуші органдарға да беріледі.
Салым салушылардың мүдделерін қорғау мақсатында банктер банктік
депозиттерді ұжымдық сақтандыруды жүзеге асыра алады.
Салымдарды сақтандыру жүйесі банктің банқротқа ұшыраған немесе төлем
қабілетсіз болған жағдайда барлық салым иелеріне белгіленген соммаға дейін
зиянның орнын толтыруын кепілдейді.
Банктер мен олардың құрылтайшылары, басқадай клиенттері арасындағы
барлық келіспеушіліктер Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес соттың
тәртібімен шешіледі. [6]
Бүгінде Қазақстан Республикасындағы көптеген экономикалық- қаржылық
жəне құқықтық құбылыстардың ішінен айрықша қарқынмен дамып жатқан банк
жүйесінің негізі - банктік құқық қоғамдық - мемлекеттік, корпоративтік -
жекеше жəне халықаралык тиісті талаптарға айтарлықтай бейімделген құқық
саласы ретінде ерекшеленуде. Қазақстан Республикасының қазіргі банк
жүйесінің нарықтық даму үрдісіне (тенденцияларына) сай ұдайы өзгерістерге
ұшырауы, оның жұмыс істеуі негізіндегі банктік құқықтың теориялық жəне
практикалық мəселелерін, сондай-ақ түрлі банктік-құқықтық қатынастар
жүйесінінің мəні мен маңызын танып-білуге деген қызығушылықты арттырып
отыр. Нарықтық даму жағдайындағы қоғам өмірінің əр алуан əлеуметтік-
экономикалық мүдделерінің түйісетін жері банктер жұмыс істейтін банк
жүйесінің ауқымы болғандықтан, сондай-ақ осы жүйе арқылы мемлекеттің қаржы,
ақша - несие, оның ішінде валюталық саясатын іске асыру мақсатында түрлі
банктік операциялар жүргізілетіндіктен банктер мен олардың қызмет аялары
банктік құқық құзырымен қамтылады. Бүгінде қоғам мен мемлекеттің
экономикалық-қаржылық мүдделерін қамтамасыз етуді көздей отырып, Қазақстан
Ұлттық Банкі, Қазақстанның Даму банкі, Қазақстан Республикасының тұрғын-үй
құрылысы жинақ банкі жұмыс істеуде. Мысалы, Қазақстан Ұлттық Банкі ақша
айналысы, валюталық реттеу, кредиттеу жəне есеп айырысу саласындағы
мемлекеттің бірыңғай саясатын жүргізу, сондай-ақ республикалық бюджет
мүдделерін жəне өз шығынын ақша қаражаттарымен қамтамасыз ету мақсатында əр
түрлі банктік операцияларды жүзеге асырады.[7]
Коммерциялық банктер қолма-қол ақшасыз айналымды жəне қолма-қол ақша
айналысын ұйымдастыру, несиелеуге қажетті каражаттарды тарту- жұмылдыру,
негізгі құралдарға байланысты күрделі салымдарды қаржыландыру, тұрғылықты
халықтың ақша қаражаттарын жинақтауды ұйымдастыру, бағалы кағаздар,
вексельдер жəне чектер шығару, уəкілетті банктер ретінде түрлі валюталық
операциялар жүргізу сияқты жəне т.б. қызметтерін тиісті заңнамалық актілер,
заңға тəуелді нормативтік құқықтық актілер мен лицензиялар негізінде жүзеге
асырады. Банктер өз қызметтері (операциялары) барысында барынша пайда
табуға атсалысады. Банктік қызметтің затына ақшалар, валюталық құндылықтар
жəне өзге де қаржылық құралдар жатады. Банктік операциялар мен мəмілелерді
тиісті заңнамалық актілер негізінде жəне осы заңнамаларға сəйкес берілген
лицензияға сай жүргізетін коммерциялық ұйым, заң жүзінде өкілеттігі
белгіленген заңды тұлға-банк түрлі банктік құқықтық қатынастардың тұрақты
субъектісі болып табылады. Банктік қызметтің жəне банк жүйесінің
айтарлықтай ерекшеленуі жəне жаңаша дамуы, ұлттық қаржы рыногының, оның
ішінде ақша, алтын жəне валюта рыноктарының халықаралық стандарттарға сай
құрылуы, коммерциялық банктердің операциялық қызметтері ауқымының ұлғаюы,
қоғамдық банктік қатынастардағы мемлекет пен жеке меншік-корпоративтік
субъектілері мүдделерін қамтамасыз ету мəселелері сондай-ақ т.б.
экономикалық – басқарушы мəн-жайлар банктік құқықтың дербес құқық саласы
ретінде жаңадан қалыптасуын негіздеді. Демек банктік құқықтың дербес құқық
саласы ретінде жаңадан құрылуы банк жүйесінің ел экономикасындағы рөлі мен
маңызына, қоғам мен мемлекеттің экономикалық-қаржылық мүдделеріне,
мемлекеттің қаржы, ақша-кредит (оның ішінде валюталық) саясаты
ұстанымдарына, нақтылы айқындалған құқыктық реттеу пəніне, айрықша құқықтық
реттеу əдісіне, тиісті заңнамалық актілерде бекітілген ереже -
принциптеріне, арнайы заңнамалық жəне заңға тəуелді нормативтік банктік
құқықтык актілерден тұратын қайнар көздеріне байланысты ұтымды көрініс
тауып отыр. Банктік құқық мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз
етуге атсалысады жəне нарықтық үлгідегі банк жүйесінің құқықтық негізін
қалыптастырады. Банктік құқық экономиканың банктік секторындағы банктік іс
пен банктік қызметті жəне олардың барысында туындайтын қоғамдық банктік
қатынастарды реттейді. Банктік-құқықтық реттеу ауқымындағы банктік қызмет
барынша пайда табуға бағытталған , тиісті заңнамалық акті немесе лицензия
негізінде, жүйелі сипатта банктер жүзеге асыратын операциялар мен мəмілелер
болып табылады. Банк жүйесінде, банктік қызмет (операциялар) барысында
туындайтын қоғамдық банктік қатынастар банктік, қаржылық, əкімшілік,
азаматтық, валюталық, кедендік жəне т.б. қатынастар сипатында көрініс
табады. Осы орайда банктік құқық императивтік жəне диспозитивтік құқықтық
реттеу əдістерін, сондай-ақ осындай əдістерді тиісінше ұштастыру арқылы
кешенді құқықтық реттеу əдісін пайдаланады. Банктік құқықтың кешенді
құқықтық реттеу əдісі банк жүйесінің жұмыс істеуі жəне банктік
операциялардың жүзеге асырылуы барысында туындайтын аралас қоғамдық банктік
(қаржылық, əкімшілік, азаматтық, валюталық жəне т.б.) қатынастарды
реттейді. Кешенді құқық саласы банктік құқық біртұтас құқықтық құрылым
болып табылады. Демек, банктік құқық Қазақстан Республикасы экономикасының
банктік секторындағы Қазақстан Ұлттык Банкі, Қазақстанның Даму Банкі жəне
коммерциялық банктер тарапынан қоғам мен мемлекеттің жеке меншік
-корпоративтік шаруашылық субъектілерінің кредиттік, ақшалай ,
инвестициялық-қаржылық мүдделерін қамтамасыз ету мақсатында, экономикалық -
жанама жəне əкімшілік - тікелей мемлекеттік басқару (реттеу) ауқымында
ұйымдастырушы-нəтижелеуші сипатта тоқтаусыз, ұдайы əрі үзбей жүзеге
асырылатын банктік операциялар (мен өзге де банктік іс-əрекеттер) барысында
туындайтын қоғамдық банктік қатынастарды халықаралық банктік құқық
принциптері мен ережелерін есепке ала отырып реттейтін кешенді құқықтық
құрылым болып табылады .
Банктік құқықтың құқықтық реттеу банк жүйесін құру жəне оның тиісінше
жұмыс істеуін қамтамасыз ету, банктік қызметті ұйымдастыру жəне жүзеге
асыру, банктердің жəне басқа да қатысушылардың құқықтық мəртебесін
белгілеу, банктердің қаржыларын мемлекеттік реттеу, банктік қадағалау –
бақылау жүргізу, банктік құқық бұзушылық фактілерін анықтау жəне ол үшін
заңи жауапкершілік шарасын қолдану барысында туындайтын қоғамдық валюталық
қатынастар құрайды. Банктік құқықтың пəніне жататын қоғамдық қатынастар
өздеріне тəн мынадай белгілерімен ерекшеленеді: 1) олар Қазақстан Ұлттық
Банкі мен Қазақстанның Даму Банкі жүзеге асыратын банктік операциялардың
жəне мəмілелердің барысында туындайды; 2) олар коммерциялық банктердің
лицензияланған операциялары мен мəмілелеріне байланысты туындайды; 3) олар
жүйелі, мақсатты əрі түрақты сипатта болады; 4) олар банк жүйесін жəне
банктік қызметті мемлекеттік реттеу барысында туындайды; 5) олар
мемлекеттің қаржы, ақша-кредит жəне инвестициялық саясаты ұстанымдарын іске
асыру барысында туындайды; 6) олар мемлекеттік монетарлық билік органы
Қазақстан Ұлттық Банкінің кредиттік -қаржылық жəне əкімшілік қызметінің
нəтижесінде туындайды; 7) олар Қаржы рыногы мен қаржылық ұйымдарды реттеу
жəне қадағалау жөніндегі Қазақстан Республикасы Агенттігінің коммерциялық
банктердің қызметін ұйымдастыруы, бақылауы жəне лицензиялауы барысында
туындайды; 8) олар Қазақстан Ұлттык Банкінің, Қазақстанның Даму банкінің
мемлекеттік қаржылық ресурстарын қалыптастыруға жəне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz