Коммерциялық банктер қызметінің құқықтық негіздері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ҚЫЗМЕТТЕРІ МЕН ОПЕРАЦИЯЛАРЫН 6
ТАЛДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ Коммерциялық банктердің
1.1 қызметтері және олардың түрлері 6
1.2 Банктік операциялардың мәні, рөлі және түрлері 14
1.3 Коммерциялық банктер қызметінің құқықтық негіздері 22
2. II-ШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ ҚЫЗМЕТТЕРІ МЕН ОПЕРАЦИЯЛАРЫН 30
2.1 ТАЛДАУ ("КАЗКОММЕРЦБАНК" АҚ МЫСАЛЫ НЕГІЗІНДЕ) 30
Казкоммерцбанк АҚ-ның атқаратын қызметтері мен
2.2 операцияларының жалпы сипаттамасы 37
Коммерциялық банктердің актив және пассив операциялары
2.3 және оларды жүргізу әдістері 43
Банктің операциясы мен қызметтеріне байланысты тәуекелдер
және оларды төмендету әдістері
3. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ҚЫЗМЕТТЕРІ МЕН ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ 50
ДҮНИЕЖҮЗІЛІК ДАҒДАРЫС ЖАҒДАЙЫНДА ПРОБЛЕМАЛАРЫ МЕН ОЛАРДЫ
3.1 ШЕШУ ЖОЛДАРЫ 50
Дүниежүзілік дағдарыстың коммерциялық банктердің
3.2 қызметтері мен операцияларына әсері 57
Коммерциялық банктердің қызметтері мен операцияларының
дүниежүзілік дағдарыс кезіндегі проблемаларын шешу жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ 62
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 65
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың тақырыбын зерттеудің өзектілігі. Қазақстан
экономикасының дамуының қазіргі кезеңінің ерекшелігі – экономикалық өсімді
қамтамасыз ететін бағыттағы нарықтық өзгерістерді жүзеге асыру. Осы
мәселелерді шешу екінші деңгейлі банктерді дамыту мен қолдаудың объективтік
керектігімен байланысты, өйткені соңғысы бәсекелестік ортаны
қалыптастырады, макроэкономикалық көрсеткіштердің сапасына әсер етеді,
мемлекеттің халықаралық нарықтағы үлесінің өсуіне мүмкіндік береді.
Нарықтағы реформаларды жүзеге асыру барысында Қазақстан
Республикасының банктік жүйесі өзгерді, ол екі жүйеге бөлінді, банктік
ұйымдардың саны көбейді, олар өз қызметін нарықтың принциптеріне сай
жүргізеді, бұл жағдай банктік қызметтер нарығында бәсекелестіктің дамуына
әсер етеді.
Банктер әр түрлі қызметтер атқарады, өзара және шаруашылықтың басқа
субъектілерімен терең қарым-қатынасқа түседі. Соңғы уақытта банктер жаңашыл
операциялармен айналысуда, оған бағалы қағаздармен операциялар, лизинг,
факторинг, басқа қаржылық-кредиттік операцияларды жатқызуға болады, үнемі
көрсететін қызметтер және операциялардың саны мен сапасын көтеріп, жаңа
клиенттерді тартуға тырысады.
Қазіргі таңда банктер 300 түрге тарта әр түрлі өнімдер мен қызметтерді
нарықта ұсына алады, ескеретін бір жағдай бұл бір банк барлық қызметтерді
міндетті түрде атқармайды, бірақ белгілі бір қызметтер мен операциялар
жүйесінсіз олар қалыпты түрде жұмысын жүргізе алмайды.
Коммерциялық банктер жаңа экономиялық жағдайда бәсекелестікке тойтарыс
беруі тиіс. Қазіргі нарыққа сай болу үшін екінші деңгейлі банктер отандық
емес, дүниежүзілік жаһандануға сәйкес қызмет атқарады.
Нақтылап айтқанда банктердің қолындағы қаржылық ресурстардың
жетіспеушілігі, несиелік қаражаттарының қымбаттылығы. Елдегі шағын және
орта бизнесті дамыту, ол үшін екінші деңгейлі банктердің қызметін
жоғарылату мемлекеттің басымдылық міндеттерінің бірі. Дүниежүзілік
экономикалық дағдарыстан кейін бұл республика саясатының негізгі
бағыттарының бірі болып отыр.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Экономикалық оқулықтарда банктің
операциялары мен қызметтерінің дамуы жайында теориялық мәліметтер көп
көрініс тапқан. Дипломдық жұмыстың тақырыбы Г.С.Сейтқасымовтың,
С.Б,Мақыштың, Б.Көшенованың, Г.Ш.Көпбаеваның, Б.Хамитовтың еңбектерінде
зерттелген, соған қарамастан коммерциялық банктердің қызметтері мен
операцияларын дамытуда бірталай мәселелер бар.
Экономикалық әдебиеттерде банк өнімі, банк қызметі, банк
операциясы сияқты ұғымдардың теориялық мәні толық ашылмаған, сонымен қатар
қазіргі қаржы нарығының жаһандану жағдайында банктердің қызметтері толық
өзгеріп, жаңа талаптарға сай жаңарып отырады. Сондықтан оларды зерттеудің
өзектілігі де артады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты банктің операциялары мен қызметтерінің
даму мәселелерін зерттеу.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін қойылып, шешілген міндеттер:
- коммерциялық банктердің операциялары мен қызметтерінің экономикалық
мәнін ашу;
- қазіргі таңдағы банктік операциялар мен қызметтерді талдау;
- жаһандану жағдайында банктік операциялар мен қызметтердің жаңа
тенденцияларын анықтау;
- қазіргі таңдағы банктік операциялар мен қызметтердің жұмысына талдау
жасау;
- банктердің қызметтерді ұсынуының тиімділігіне баға беру;
- дүниежүзілік қаржылық дағдарыс жағдайында коммерциялық банктердің
операциялары мен қызметтерінің дамуы мәселелерінің шешу жолдарын
зерттеу.
Зерттеу объектісі банктік технология негізінде әр түрлі операциялар
жүргізу процесінде туындайтын экономикалық қатынастар.
Зерттеу пәні болып Қазақстанның ірі банктері, соның ішінде
-Казкоммерцбанк АҚ.
Дипломдық жұмысты орындаудың практикалық негізі - Казкоммерцбанк
АҚ.
Дипломдық жұмыстың методологиялық және теориялық негізі болып
Қазақстан, шетел экономистерінің зерттеу материалдары, Қазақстан
Республикасының екінші деңгейлі банктерінің қызметін талдау барысында
алынған мәліметтер, статистикалық материалдар, Казкоммерцбанк АҚ-ның
қаржылық есебі, тәуелсіз аудиторлар есебі, оқулықтар, ғылыми мақалалар.
Зерттеу әдісі. Дипломдық зерттеуді жүргізу кезінде келесі әдістер
қолданылыды: жалпы диалектикалық тәсіл, салыстырмалы-статистикалық,
аналитикалық, тарихи және логикалық тәсілдер, жүйелі-құрылымды, жүйелі-
функционалды және жалпылау әдісі.
Дипломдық жұмыстың жаңашылдығы мен практикалық маңызы. Дипломдық
жұмыста екінші деңгейлі банктердің қызметтерін теориялық тұрғыда талдау
арқылы, дүниежүзілік қаржылық дағдарыс кезінде банктік қызметтердің даму
бағыттары анықталған.
Дипломдық жұмыс кіріспені, үш тарауды, қорытындыны және қолданылған
әдебиеттер тізімін қамтиды.
Кіріспе бөлімінде дипломдық жұмыстың өзектілігі, мақсаты, міндеттері,
зерттеу пәні мен тәсілі және жұмыстың құрылымы берілген.
Бірінші бөлімде банктік операциялар мен функцияларының негізгі
түсініктемелері мен мағынасы, коммерциялық банктің операциялар
классификациясы, жаһандану процесіндегі банктік функциялардың қалыптасуының
жаңа тенденциялары қарастырылады.
Екінші тарауда коммерциялық банктердің операциялар мен функцияларының
қазіргі күйінің талдауы, халыққа қазіргі инновациялық банктік талдауы
көрсетілген.
Үшінші тарау дүниежүзілік экономикалық дағдарыс кезіндегі екінші
деңгейлі банктердің функциялары мен операцияларын жетілдіруін зерттеуге
арналған.
Зерттеу нәтижелелері қорытындыда көрініс тапқан.
I. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ҚЫЗМЕТТЕРІ МЕН ОПЕРАЦИЯЛАРЫН ТАЛДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Коммерциялық банктердің қызметтері және олардың түрлері
Банк маркетингінің негізгі элементі банктік қызмет болып табылады,
себебі банк пен клиент арасындағы барлық қарым-қатынас банктің ұсынған
қызметіне байланысты пайда болады.
Экономикада өнім термині қолданылады, оған банктер ұсынатын барлық
өнімдер мен атқаратын қызметтер жатады.
Банктік өнімді үш деңгейге бөлуге болады, бірақ көбінесе екеуі жайында
айтылады, олар базалық өнім және кеңейтілген өнім.
Бірінші деңгей немесе базалық ассортимент, өзіне банктің стандарттық
қызметтерін қамтиды; депозиттік, кассалық есеп айырысу, несиелеу және де
басқа базалық қызметтер. Базалық ассортименттің құрылымы қоғамның әмбебап
немесе мамандандырылған болуына байланысты банктің өмірге келген кезінде
айқындалады.
Қазақстанның коммерциялық банктерінің атқаратын базалық қызметтерінің
түрлері бірдей, сондықтан клиенттерді тарту мен олармен қатаң қарым-қатынас
орнатуда негізгі орынды қосалқы қызметтер мен өнінің кеңейтілген
ассортименті алады (1(.
Кеңейтілген өнім ассортименті банктің жаңа қызметтер енгізу,
модификациялау немесе бұрынғысын ауыстыру барысында қалытасады. Бұл процесс
кездейсоқ клиентті тұрақтыға айналдыруға, оған көптеген қызметтерді
қолдануға ықпал жасауға арналған. Мұнда негізгі көңіл жалпылама қызмет
көрсетуге аударылады.
Екінші деңгейлі банкттерде маркетингтік бағдарлама құрастырғанда
ескертілетін банктік қызметтердің ерекшеліктері:
1.Материалдық емес қызметтер. Олар абстрактылы, яғни бұл қызметті
көруге, көрсетуге, және де ең негізгісі қызмет көрсетудің нәтижесін
бағалауға болмайды, сондықтан бұл жағдай банкке де, клиенттерге де қиындық
туғызады. Клиенттке маңызды тек қана пайда немесе табыс болуы мүмкін,
себебі басқа нәтижені зерделлеу мүмкін емес. Банктік маркетинг клиентке
көрсетілген қызметтен күтілген нәтижеге баға беруге көмектеседі.
2.Қызмет түрі оның көзінен ажыратылмайды. Бұл қызметтің ұсынылуы мен
қолданылуы бір мезгілде болатындығын, қызметті ұсыну, яғни оны клиенттерге
жеткізу сапасы олардың банкке сенімділігін көрсетеді. Сатып алушының
қызметті өндіру мен ұсынуға қатысуы сатушының нені және қалай
өндіретіндігін ойлану керектігін сипаттайды. Зерттеулер нәтижесі
көрсеткендей, қызметтер ұсынушылардың жоғары мамандануы мен білімі қоғамның
бәсекелестер алдындағы артықшылығы болып табылады. Клиент қызмет
көрсетушіні оның біліміне сене алатын маман ретінде қабылдайды.[2]
Қызмет көрсетудің өзгергіштігі және тұрақсыздығы – алдыңғы қасиеттің,
яғни қызметті ұсыну мен қолданудың бір уақыттылығының міндетті нәтижесі.
Қызмет ұсынудың сапасы екінші деңгейлі банкке және онда жұмыс атқаратын
қызметкерлерге тәуелді. Менеджменттің маңызды мәселесі қызмет көрсетудің
сапасын бақылау болып табылады, оның нәтижесін клиент тек қызметті
қолданғаннан кейін ғана бағалай алады.
3.Қызмет көрсету сапасының өзгергіштігі. Ол қызметкерлердің
классификациясына байланысты, ол қызмет көрсетудің стандартын орнату арқылы
анықталады, онда банктің әр қызметкерлеріне арналған клиенттерге қызмет
көрсету көрсеткіштері жазылады. Қызмет көрсету стандарты – міндетті
атқаруға арналған ережелер жүйесі, ол банктің барлық қызметтерінің сапасын
қамтамасыз етеді (3(.
Қызмет көрсетудің өзгергіштігінің тағы бір себебі – клиент, оның
әмбебаптығы. Банктің қызметкерлері қарым қатынас психологиясының негізін
білуі керек, сонымен қатар, қосалқы қызмет көрсету көрсеткіштері, мысалы
банктің интерьері маңызды болып келеді.
4.Қызмет ұсынысының өмірлік қысқалығы. Бұл ұсыныс пен сұраныс тепе-
теңдігіне жағымсыз әсер етеді.
5.Банктік қызмет көрсетуде қаражаттың әртүрлі формада қолданылуы.
Негізінен, банктік өнім – ол банктің пассивтік және активтік операциялармен
атқаратын барлық қызметтер жүйесі, ал банктің негізгі міндеті -
клиенттерге қаражаттың барлық қасиеттерін толық қолдану үшін үлкен банктің
қызмет ассортиментін ұсыну.
Қаржылық қызметтерге үлкен белгісіздік тән, оларды нарықта ұсыну
жоғары білім мен біліктілікті қажет етеді, себебі клиентке баға беру қиынға
түседі. Сондықтан, банктік жүйеде белгісіздік еселенеді; клиент материалдық
емес активтермен материалдық емес қызметтерді алады.
Коммерциялық банктердің атқаратын қызметтер мен операциялар түрлері
мен жүйесі кең, әр белгілі бір жағдайда ол банктің ресурстары мен
функцияларымен анықталады. Оған қаржылық құжаттарды дайындау,
акционерлердің реестрін ұсыну және басқа да бағалы қағаздрмен операциялар,
салық салу, инвестиция, клиенттермен сыртқы экономикалық қатынасы,
бухгалтерлік қызмет көрсетуі жатады (4(.
Екінші деңгейлі банктердің желісі ақша нарығының қалыптасуына ықпал
етеді, ал заңды және жеке тұлғалардың мемлекетте уақытша бос қаражаттарының
болуы және оны экономика мен халықтың қысқа мерзімдік қажеттіліктерін
қанағаттандыруға пайдалану ақша нарығының экономикалық негізі.
Коммерциялық банктер негізінен өз клиенттерінің шаруашылық
қызметтеріне қызмет көрсетумен байланысты несиелік есеп айырысу және
қаржылық операциялардың барлық түрлерімен айналысады.
Коммерциялық банктермен атқарылатын негізгі қызметтердің құруға
түрлері:
- уақытында бос ақшалай қаражаттарды жинақтау ;
- экономиканы және халықты несиелендіру;
- қолма- қолсыз есеп айырысуларды ұйымдастыру және жүргізу;
- инвестициялық қызметі;
- клиенттерге басқа да қаржылық қызметтерді көрсету.
Уақытша бос ақшалай қаражаттарды жинақтау – банктің пассиві меншікті
капиталы мен тартылған қаражаттардан тұрады. Меншікті капитал – банктің
несиелік ресурстарының маңызды және ажырамас бөлігі, бірақ ол оның барлық
ресурстарының тек 10%-ын құрайды (5(.
Банктер өздерінің активтік операцияларын жүзеге асыру үшін тартылған
қаражаттардың 90%- нан жоғары бөлігін пайдаланады. Дәстүрлі түрде осы
қаражаттардың негізгі бөлігін депозиттер құрайды. Депозит пен банктің
клиенттерінің жинақ салымдарынан басқа мерзімді және мерзімсіз салымдардың
барлығы түсіндіріледі. Банктердің ақшалай қаражаттарды салымдарға тарту
және оларды пайда табу мақсатында орналастыру жұмыстары депозиттік
операциялар деп аталады. Осылардың негізінде коммерциялық банктердің
несиелік ресурстарының негізгі бөлігі құрылады.
Банктік тәжірибеде алып тастау тұрғысынан қарағанда талап еткенге
дейінгі депозиттер, мерзімді және жинақ салымдары деп ажыратылады.
Талап еткенге дейінгі депозиттер белгісіз уақытта салымшылардың
ағымдағы, есеп айырысу шоттарында болатын ақшалай қаражаттар, олар банкті
алдын ала ескертусіз кез келген уақытта салымшылармен алынуы, немесе басқа
шотқа аударылуы мүмкін. Әдетте банк талап еткенге дейінгі салымдар бойынша
ең төмен пайыз төлейді, ал кейбір жағдайларда олар бойынша сыйақы мүлдем
төленбейді.
Депозиттердің екінші тобын мерзімді салымдар құрайды. Терминнің
өзінен көрініп тұрғандай, мерзімді салымдар белгілі бір айдан жоғары
мерзімге орналастырылады. Салымшы үшін ақшаларды ұзақ мерзімге салудың мәні
жоғары пайыздарды табу болып табылады. Сондай-ақ банк үшін бұл депозит
тиімді, өйткені ол жоғары пайыз табумен қандай да бір қарыз алушыға
қарыздарды ұсыну үшін осы қаражаттарды ұзақ уақыт бойы иемдене алады.
Мерзімді салымдар талап еткенге дейінгі шоттарда орын алатын ағымдағы
төлемдер үшін пайдаланбайды.
Депозиттердің үшінші түрі – жинақ салымдары. Олардың кеңірек тараған
түрі кәдімгі жинақ шоты немесе жинақ кітапшасы бар шот деп аталатын жинақ
салымы. Шот иесі шотқа ақша салу, немесе одан кері алу үшін жинақ
кітапшаларын міндетті түрде ұсынуы керек. Депозиттердің басқа түрлеріне
қарағанда жоғары пайыздарды төлеудің жинақ салымдарын құтты демеу және
салымшылардың жинақтарын банктерде сақтауды ынталандыру үшін пайдаланады.
Халық пен коммерциялық емес ұйымдар кәдімгі жинақ салымдарын кеңінен
қолданады [6].
Коммерциялық банктер өз бастамалары бойынша депозиттік емес
ресурстарды жинақтайды. Оларға банкаралық нарықтан займ алу бағалы
қағаздарды кері сатып алу шартымен сату, вексельдерді есепке алу және
орталық банктен қарыз алу, кепілге салу қағаздарын, банктік облигацияларды
эмиссиялау және т.б. жатады.
Депозиттік емес пассивтерге банктік облигациялармен және кепілге салу
парақтарымен жасалатын операциялары жатады. Бұл операциялардың мәні белгілі
бағалы қағаздардың орнына банктермен ақша қаражаттарын жұмылдырудан тұрады.
Коммерциялық банктердің екінші дәстүрлі-базалық қызметі – экономиканы
және халықты несиелендіру. Бұл қызмет банктік қызмет көрсету аясындағы
маңыздыларға және банкінің актив операцияларына жатады. Соның арқасында
банктер несиелік институттарға қатысты болады.
Несиелік операциялар – бұл несие беруші мен қарыз алушының арасындағы
біріншінің екіншісіне төлемділік, мерзімділік және қайтарымдылық
шарттарында белгілі ақша қаражаттары сомасын ұсынуы бойынша қатынастар.
Банктің несиелік операциялар активті және пассивті болады.
Банктердің активтік қарыздық операциялары. Кәсіпорын, фирма,
концерндер қарызды өздерінің тауарлық қорларын толықтыру, жалақыны төлеу,
жабық сатып алу үшін және т.б.; ауыл шаруашылық кәсіпорындар, фирмалар –
өздерінің тұқым,жанар-жағар май және тыңайтқыш сатып алу шығындарынжабу
үшін; бір реттік тұтынушылар – автомобиль, үй, ұзақ пайдаланылатын тауарлар
және т.б. сатып алу үшін; үкімет – ағымдағы шығындарды қаржыландыру үшін
алады. Бұл қарыз алушылардың барлығы қарызды, негізінен табыс алу
мақсатында шоғырландырылған ақша қаражаттарын орналастыратын коммерциялық
банктерден алады [7].
Өз клиенттеріне қарыз ұсына отырып, банктер салымшыдан ақша
қаражаттарын қабылдап және оларды қарыз алушыларға ұсынуды қаржылық
делдалдар рөлін атқарады.
Несиенің екі нысаны бар: ақшалай және тауарлай.
Тікелей банктік несиелендіруде қарыз несие берушілермен тікелей қарыз
алушыға ұсынылады. Несие беруші банк, ал қарыз алушы – шаруашылық
субъектісі болып табылады. Банкаралық несиеде несие беруші де және қарыз
алушы да банктер болып табылады, яғни бір банк басқа банкіге несие береді.
Коммерциялық банктің несиелік операцияларын әртүрлі белгілері бойынша
жіктелінеді: мерзімдері бойынша – қысқа мерзімді ( 1 жылға дейін), орта
мерзімді ( 1-ден 5 жылға дейін) және ұзақ мерзімді (5 жылдан жоғары);
қамтамасыз ету түрлері бойынша – қамтамасыз етілмеген ( қарыз алушыға
сенімге негізделген және және қамтамасыз етілуі жоқ бланкілер) және
қамтамасыз етілген; банктің рөліне байланысты ( несие беруші немесе қарыз
алушы) – активтік және пассивтік қарыздық операциялар ( активтік – бұл
клиентті және басқа банктерді несиелеу; пассивтік – Орталық банктен және
басқа коммерциялық банктерден банкаралық несие алу); несиелендіру мақсатына
байланысты – негізгі капиталды арттыруға, айналым капиталын қаржыландыруға,
тұтынушылық мақсаттарға арналған қарыздар.
Несиенің пайдалану сипаты бойынша оны өндірістік және тұтынушылық
қолма – қол және қолма – қолсыз (тұрғындардың қажеттілігін
қанағаттандыруға) деп бөлінеді. Несиенің мұндай жіктелуінің негізінде
формалды белгілер жатқанын атап көрсету қажет.
Банктердің несиелік операциялары, банктердің және клиенттің өзара
қатынастары, қарыз берудің барлық шарттары реттеліп жасалған несиелік
келісімшарттар негізінде жүзеге асырылады (8(.
Несиенің белгіленген мерзімдегі қайтарымдылығы мен төлемділігі шешуші
мәнге ие екендігі сөзсіз. Бұл принциптерсіз несие өзінің мәні мен мақсатын
жоғалтады.
Қарыз алушының белгіленген мерзімде несиені қайтарудың нақты
мүмкіндігін ескермеді. Қазіргі кезде клиенттің өтінішінше, оның өзінің
міндеттемелері бойынша есеп айырысу мүмкіндігіне көп көңіл бөлінеді.
Қарыздарды қамтамасыз ету банк активтерінің сақталуы мен табыс
табуының кепілдігі үшін қажет. Несиелік қамтамасыз етудің негізгі түрлеріне
төмендегілер жатады:
- кепілге алу – тапсырма бір жақты міндеттемелі келісімшарт;
- кепілдік – кепілдеме уақыты жеткенде қарыз алушы өз міндеттемесін
орындамай жатқан жағдайда, анықтаушы соманы өтеп беру туралы кепілдік
міндеттемесі;
- бағалы қағаздар, тауарлар және басқа да мүліктерді кепілдікке салу;
- жылжымайтын мүліктерді кепілдікке салу құқығы.
Несиелерді қамтамасыз етудің материалдық формаларына: жер, құнды
қағаздар, тауар- материалдық құндылықтар, сақтандыру полистері, және т.б.
жатады.
Қысқа мерзімді несиелер – күнделікті айналым операцияларына қажетті
айналым капиталының құнын өтеу үшін беріледі.
Орта мерзімді және ұзақ мерзімді қарыздар – күрделі құрылыс шараларын
жүргізу үшін, үй және қондырғылар сатып алу үшін, негізгі капиталды
қаржыландыру үшін беріледі. Оларға жататындар: мерзімдік қарыздар, мүлікті
кепілге алып берілетін қарыздар, құрылыстық қарыздар және қаржылық
лизингтер.
Лизинг – қымбат бағалы күрделі жабдықтарды жалға алуды қаржыландыру
үшін қолданылады (9(.
Жекелеген қарыз алушыларға коммерциялық банктер тұтыну несиелерін
береді. Ол, негізінен, тұрғын үйлер, ұзақ мерзім пайдаланылатын тауарлар
және пәтерлер сатып алумен байланысты болады. Бұл несиелерге жаңармалы
несиелер, ұзақ мерзімді пайдаланылатын несиелер, және мерзімі өтелетін
несиелер жатады.
Жылжымайтын мүлікке берілетін қарыздар – құрылыс мерзімі екі жылдай
көлемге созылатын құрылыстық фирмаларға берілетін несие. Бұл несие тұрғын
үй сатып алу үшін 15-25 жылға да беріледі.
Жеке тұлғаларға берілетін қарыздар – ұзақ мерзімді тұтыну тауарларын
сатып алу үшін берілетін тұтыну несиесі.
Вексельді кепілге алып берілетін қарыздар – мерзімді болады, егер де
вексель иесі алдын-ала келісілген мерзімге банкіден оларды сатып алуға
міндетті болса, немесе онкольдық болса, онда қарыздарды қайтаруды банктің
кез келген уақытта талап етуге құқы бар.
Коммерциялық банктердің үшінші қызметі – қолма- қолсыз есеп айырысуды
ұйымдастыру және жүргізу. Ол банктердің клиенттерге көрсеткен қызметтеріне,
немесе банктің коммисиондық операцияларына байланысты.
Берілген қызметтің орындалуы, ең алдымен, банктік шоттарда
шаруашылықтың, мемлекет пен халықтың бос ақшалай қаражаттарын шоғырландыру
және сақтаумен байланысты. Коммерциялық банктер әртүрлі шоттар ашады: есеп
айырысу. ағымдық, дербес, депозиттік, контокорренттік және тағы басқалар.
Бұндай шоттар жеке және заңды тұлғалар үшін ашылады. Клиенттер
тапсырмасы бойынша банк қызметкерлері сәйкес төлем құжаттары негізінде
клиент шотына төлем құжатында көрсетілген соманы есептейді немесе шегереді.
Қолма-қолсыз есеп айырысу – бұл банктің айналым ақшаларының қозғалысы, яғни
ақшалай қаражаттар сомасын шаруашылық органдарының шот бойынша жазба
түріндегі аударымдары.
Қолма-қолсыз есеп айырысу – бұл есеп айырысудың формасы мен
әдістерінің, оларды жүргізу принциптерінің, оларға қойылған талаптардың
жиынтығы. Есеп айырысудың принципі анағұрлым тұрақты, өзгермейтін болып
келеді. Есеп айырысуға қойылатын талаптар экономиканы басқару әдістерінің
дамуы мен жаңғыруына байланысты өзгеріп отырады. Ал, есеп айырысу формасы
мен әдістері осы талаптарға сай болып, олардың өзгерістеріне бейімделіп
отырылуы керек.
Қатысушыларға байланысты есеп айырысу операциялары екі топқа бөлінеді:
клиенттіқ есеп айырысу операциялары (қатысушылары клиенттер мен банктер)
және банкаралық есеп айырысулар (қатысушылары тек банктер). Есеп айырысудың
формалары мен ерекшеліктері негізінде банктердің келесі есеп айырысуларын
айтуға болады: аударымдық, инкассалық, аккредитивтік және клиринтік.
Есеп айрысу кезінде келесі төлем құралдары қолданылады: төлем
тапсырмалары, чектер, вексельдер, аккредитивтер, пластикалық карточкалар,
жирочектер(тапсырмалар) [10].
Қазақстан Республикасында банкаралық және халық шаруашылындағы есеп
айырысу жүйесінің негізгі ұйымдастырушысы Ұлттық банк. Ол мынадай
қызметтерді орындайды:
- қолма-қолсыз және қолма-қол ақша айналым ауқымдарына, қолма-қолсыз және
қолма-қол ақша эмиссияның мөлшеріне бақылау жүргізу;
- барлық коммерциялық банктер үшін (маманданғандарды қоса) біртұтас
әдістемелік негізде бірыңғай мемлекеттік есеп айрысу орталығы болу;
- есеп айырысудың, есеп берудің, есепке алу мен жүргізудің ережелерің жасау
және оларды унификациялау.
Қазіргі кезде елімізде есеп айырысу жүйесін қайта ұйымдастыру, негізгі
екі бағыт бойынша жүгірзіледі:
- жеке және заңды тұлғалардың есеп айырысу формаларының пайдаланып
жүргендерін жетілдіру және жаңа формаларын енгізу,
- банкаралық есеп айырысу жүйесн қайта ұйымдастыру.
Есеп айырысу операциялары – банк қызметінің өзгермейтін, немесе баяу
өзгеретін саласы және бір немесе бірнеше коммерциялық банктердің белгілі
бір реформалар жүргізуі жеткіліксіз, себебі барлығы осы шаруашылық іс-
әрекетінің маңызды элементін реттейтін заңды нұсқаулық материалдарға
тіреледі.
Коммерциялық банктердің инвестициялық қызмет көрсетумен айналысады.
Инвестиция дегеніміз-бұл халық шаруашылығында мемлекет ішінде және шетелде,
оны қайта құру және кеңейту, сол сияқты пайда алу мақсатында ұзақ мерзімді
қаражат бөлу. Тікелей инвестиция – бұл қаражаттарды тікелей өндіріске,
құрал-жабдықтарды сатып алу және әлеуметтік, өндірістік сипаттағы
объектілерді салуға жұмсалады. Портфельдік инвестициялар бағалы қағаздарды
сатып алу арқылы және ұзақ мерзімдік несиелерін беру арқылыжүзеге асады.
Жеке, мемлекеттік, шетелдік инвестициялар инвестициялық заңдармен
реттеледі, ол заңдарға жеке шаруашылық бөлімшелердің, банктердің
инвестициялық іс-әрекеті тәртібі ережелері анықталады және инвестор
құқықтары қорғалады.
Банктердің инвестициясы деп, ақша қаражаттарын банктердің өздерінің
бастамашылығымен табыс алу мақсатында, белгілі бір мерзіміне ақшалай
қаражаттар салу. Коммерциялық банктердің инвестициялық қызметінің мақсаты –
қаражаттардың сақталуын қамтамасыз ету, диверсификацияны, табысты және
өтімділікті қамтамасыз ету (11(.
Бағалы қағаздар – бұл арнайы түрде рәсімделген қаржылық құжаттар,
оларда көрсетілген құқықты жүзеге асыру үшін сол бағалы қагаздарды ұсыну
қажет. Олар қорлақ ( акциялар, облигациялар) және коммерциялық болады
(вексельдер, чектер). Қордық бағалы қагаздар, әдетте эмиссиялық массалық
сипатымен ерекшеленеді, олар өте көп мөлшерде эмиссияланады және
акционерлік, немесе облигациялық қорда белгілі бір үлеске ие екенін
растайды.
Қаржылық бағалы қағаздар мемлекеттік және мемлекеттік емес
субъектілермен эмиссияланады.
Мемлекеттік бағалы қағаздарға қазыналық вексельдер, қазыналық бондар,
қазыналық міндеттемелер жатады. Мемлекеттік еместерге акиялар,
облигациялар, қысқа мерзімді міндеттемелер депозиттік сертификаттар жатады.
Банктердің бағалы қағаздармен операциялары қорлық, коммерциялық,
эмиссиондық, саудалық, сенімділік, гарантиялық түрде болады.
Бағалы қағаздар қозғалысы – акцияларды сату, немесе қарыз беру –
бағалы қағаздар нарығын қалыптастырады. Соңғысының негізін құрайтын биржа –
бағалы қағаздар айналымын ұйымдастыратын ерекше экономикалық институт.
Биржа – бұл екінші реттегі нарық, бұнда бағалы қағаздармен сауда-саттық
нәтижесінде халық шаруашылығы ауқымында қаржылық ресурстарды қайта бөлу,
бағалы қағаздарының өтімділігінің өсуі жүзеге асады және бағалы қағазды
қосымша шығару үшін жағдай жасалады. Бұл акционерлік қоғамдардың,
компаниялардың, банктердің бағалы қағаздарды қосымша эмиссиялауы алғашқы
нарықты қалыптастырады (12(.
Коммерциялық банктер пайда табу үшін басқа эмитенттердің бағалы
қағаздарымен сауда – саттық операцияларды жүргізеді. Берілген операциялар
бірнеше қызметтерді атқара алады: олар өтімділігі жоғары табысты активтерді
қалыптастыру құралы бола алады. Бұл операциялардың басқша тағайындалуы –
алыпсатарлық табыс алуы. Бағалы қағаздар нарығының барлық коньюнктурасы
алыпсатарлық операциялар үшін қолайлы болып келеді. Банктер комиссиондық
төлем ақы үшін бағалы қағаздарды сақтайды, олардың есебін жүргізеді және
бағалы қағаздармен басқа да депозиттік қызметтерді көрсетеді.
Осылайша екінші деңгейлі банктер дәстүрлі қызметтер мен операциялар
жүйесін атқарады. Дәстүрлі қызметтерге бағалы қағаздармен операциялар,
депозиттік операциялар, инвестициялық қызмет және т.б жатады.
Дәстүрлі емес қызметтерге коммерциялық банктің клиенттер мен қосымша
қаражат тарту мақсатында жасалған операциялары жатады.
1.2 Банктік операциялардың мәні, рөлі және түрлері
Екінші деңгейлі банктер өз қызметін жүзеге асыру барысында негізгі
мақсаты-пайда табу үшін әртүрлі операциялар түрлерін атқарады. Банктік
операциялар дегеніміз – қоғамның даму үрдісінде табыс әкелетін қызмет
түрлері.
Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы Заңға
сәйкес банктер төмендегі операцияларды орындай алады: ақылы негізде
депозиттер тарту; клиенттер мен корреспондент – банктердің есептерін
жүргізу, оларға касса қызметін көрсету; заңды және жеке тұлғаларға
қайтарымдылық , мерзімдік және ақылы негізде қысқа мерзімді және ұзақ
мерзімді кредиттер беру; иелерінің немесе инвестицияланатын қаржы
әкімшіліктерінің тапсырысы бойынша күрделі қаражаттарды қаржыландыру;
өзіндік бағалы қағаздарды заңда көрсетілген тәртіппен шығару; төлем
құжаттарын және өзге бағалы қағаздарды сатып алу, сату, және олармен өзге
де операциялар жүргізу; ақша түрінде орындау талап етілетін үшінші бір
тұлғаларға тапсырмалар, кепілдемелер және басқа да міндеттемелер беру;
тауар жеткізу және қызмет көрсету құқықтарын алу, осындай талаптарды
орындау тәуекелін қабылдау және осы талаптарды инкассациялау (факторинг);
банк операциялары бойынша брокерлік қызметтер көрсету, клиенттердің
тәуекелі бойынша олардың агенті болу; клиенттердің құжаттары мен
құндылықтарын сақтау жөніндегі қызметтерді көрсету (сейф бизнесі);
коммерциялық мәмілелерді қаржыландыру, соның ішінде сату құқығынсыз
қаржыландыру (форфейтинг); клиенттердің тапсырмасы бойынша сенім
операциялары (қаржыны тарту мен орналастыру, бағалы қағаздарды басқару);
банк қызметінде қатысты кеңесшілік қызмет көрсету; лизингтік операцияларды
жүргізу [13].
Траст операциялары. Траст ағылшын тілінен аударғанда сенім деген
сөзді білдіреді. Траст бұл сеніммен басқаруға мберілген мүлікке деген
құқықты анықтайтын және меншікті иеленудің ерекше нысаны.
Траст операциясы – клиенттің сенімді тұлғасы ретінде оның мүлкін
басқаруға және тапсырмасы бойынша басқа да қызмет көрсетуге байланысты банк
операциялары.
Траст операцияларына қатысушыларға мыналар жатады:
- траст құрылтайшысы (немесе оның негізін қалаушы) – сенімді меншік иесіне
сенімхат арқылы басқаруға беретін, мүліктің немесе мүліктік құқықтардың
меншік иесі. Траст құрылтайшысы ретінде кез келген қолында мүлкі бар
заңды немесе жеке тұлға бола алады.
- трастың иемденушісі – (сеніп тапсырған тұлға) – траст келісімшартындағы
көрсетілген жағдайға сәйкес, мүлікті басқаруға құқығын өзіне қабылдайтын
тұлға. Мұндағы мүлікке жылжитын және жылжымайтын мүліктер де жатады.
- бенефициар – траст келісімшартын өзінің пайдасына жарататын кез келген
заңды және жеке тұлға. Яғни, ол трастаны иемденушіге берілген мүліктен
түсетін табысты алып отыруға құқылы тұлға [14].
Екінші деңгейлі банктер валюталық операциялармен айналысады.
Қазақстан Республикасының Валюталық реттеу туралы заңында
валюталық операцияларға төмендегідей түсінік берілген:
- меншік құқығының және өзге де құқықтардың ауысуына байланысты
операциялар, соның ішінде төлем құралы ретінде шетел валютасын және шетел
валютасындағы өзге де төлем құралдарын пайдаланумен байланысты мәмілелер;
- валюталық құндылықтарды кез келген тәсілмен Қазақстан Республикасына
әкелу және жөнелту, Қазақстан Республикасынан әкету және жөнелту.
Валюталық операциялар ағымдық операциялар және капитал қозғалысымен
байланысты операцияларға бөлінеді.
Ағымдық операцияларға жататындар: тауарлар, жұмыстар және қызметтер
үшін төлемнің не аванс төлемінің мерзімін 180 күннен аспайтын мерзімге
ұзартуды көздейтін экспорт – импорт мәмілелері бойынша есеп айрысуларды
жүзеге асыруға арналған аударымдар; 180 күннен аспайтын мерзімге несиелер
беру және алу; салымдар, инвестициялар, заем, және өзге операциялар бойынша
дивиденттерді, сыйақыларды және өзге де табыстарды алу және аудару;
гранттарды қоса алғанда, сауда сипатына жатпайтын аударымдар, мұрагарлік
соманы, жалақына, зейнетақыны, алименттерді және басқа да сомаларды аудару;
осы заңмен капитал қозғалысына байланысты операцияларға жатпайтын барлық
өзге де валюталық операциялар.
Капитал қозғалысына байланысты операцияларға жататындар:
инвестицияларды жүзеге асыру; интеллектуалдық меншік объектілеріне ерекше
құқықты толық беруді көздейтін мәмілелер бойынша есеп айырысуларды
жүргізуге арналған аударымдар; мүліктік құқыққа және өзге де жылжымайтын
мүлік құқығына төлеуге аударымдар; тауарлар, жұмыстар және қызметтер үшін
төлемнің не аванс төлемінің мерзімінің 180 күннен асатын мерзімге ұзартуды
көздейтін экспорт – импорт мәмілелері бойынша есеп айрысуларды жүзеге
асыруға арналған аударымдар; 180 күннен асатын мерзімге несиелер беру және
алу; өздері тіркелген мемлекеттердің заңдары бойынша банк операцияларын
жүзеге асыруға құқығы бар шетел банкілерінде және өзге де қаржылық
ұйымдарда салымдарды жүзеге асыру; зейнетақы активтерін жинақтауға
байланысты мәмілелер бойынша халықаралық аударымдар; жинақтау сипатындағы
сақтандыру және қайта сақтандыру шарттары бойынша халықаралық аударымдар.
Валюталық операцияларды біздің елімізде шетел валютасымен банктік
операциялар жүргізуге Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінен алған
лицензиясы бар өкілетті банктер ғана орындай алады. Қазақстан Республикасы
Ұлттық Банк валюталық реттеуді және валюталық бақылауды жүргізеді [15].
Сауда емес операциялар. Сауда емес операцияларға клиенттерге тауарлар
және қызметтер экспорты мен импорты және капитал қозғалысы бойынша қызмет
көрсетулер үшін есеп айрысуларға байланыссыз операциялар жатады.
Өкілетті банктер сауда емес сипатта мынадай операцияларды жасауы
мүмкін:
- қолма – қол шетел валютасын және шетел валютасындағы төлем құжаттарын
сатып алу және сату;
- шетел валютасын және шетел валютасындағы төлем құжаттарын инкассациялау;
- шетел банктерінің жол чектерін сатып алу;
- ақшалай аккредитивтерді төлеу.
Конверсиондық операциялар. Конверсиондық операциялар – сол елдің
қолма- қол және қолма – қолсыз ұлттық валюталарына қолма-қол және қолма-
қолсыз шетел валюталарын сатып алу және сату мәмілелері.
Конверсиондық операцияларға мынадай валюталық мәмілелер жатады: СПОТ
мәмілесі – бір валютаға қарсы екінші валютаны сатып алу және сатуға
байланысты мәміле жасалған күннен кейінгі екінші банктік жұмыс күніндегі
валюталау күні жүргізілген операциялар; ФОРВАРД мәмілесі – бір валютаға
қарсы екінші валютаны сатып алу және сатуға байланысты мәміле жасалған
күннен кейінгі 2 банктік жұмыс күніндегі валюталау күні жүргізілген
операциялар; СВОП мәмілесі – бір валютаға қарсы екінші валютаны сатып алу
және сатуға байланысты осы валютаны болашақта қайта сатып алу және сатуға
сәйкес, яғни екі қарама-қарсы операциядан тұратын банктік мәміле;
аутрайтпен жасалатын мәміле – белгілі бір күнге валютамен жабдықтау шартын
білдіреді; опционмен жасалатын мәміле - валютамен жабдықтаудың күні
белгіленбеген шартын сипаттайды [16].
Халықаралық есеп айырысу бойынша операцияларының сыртқы саудасында
есеп айырысудың нысандары қолданылады: құжатталған аккредитив, құжатталған
инкассо, банктік аударым.
Құжатталған аккредитив – аккредитивте көрсетілген құжаттарға қарсы
экспортердің пайдасына өзінің бұйырушы – клиентінің (импортердің) өтініші
бойынша жасайтын аккредитив ашушы банктің (эмитент – банктің) міндеттемесін
білдіреді.
Құжатталған инкассо – эмитент – банктің, сенім білдірушініңберген
құжаттарын төлеушіге (импортерге) төлеу үшін ұсынуға немесе ақшасын алып
беруге өзіне алған міндеттемесі.
Банктік аударым – банктік аударым жасаушының жасаған тапсырмасы
негізінде барлық есеп айырысудағы валюталық түсімдердің өкілетті банктердің
шотына есепке алынуын білдіреді [17].
Валюталық қаражаттарды тарту және орналастыру операцияларына мұндай
операциялар жатады:
- депозиттерді тарту: жеке тұлғалардан; заңды тұлғалардан, соның ішінде
банкаралық депозиттер;
- несиелер беру: жеке тұлғаларға; заңды тұлғаларға;
- банкаралық нарықта несиелерді орналастыру;
Халықаралық және отандық банктік тәжірибеде есеп айырысудың ең көп
қолданылатын түрлеріне инкассо мен аккредитив жатады.
Инкассо – сатушы (экспортер) мен сатып алушыны (импортердің) арасында
банктің делдал қызметін атқарумен байланысты операция. Аталған операция
инкассоның шарты көзделген құжаттарға қарсы төлемді жасау туралы сатушы
тапсырмасы негізінде жүзеге асады. Егер қаржылық құжаттарға (аудармалы
вексель, жай вексель, чек және т.б ақшаны алуда пайдаланатын құжаттар) қоса
коммерциялық құжаттар (шот, жөнелту құжаттары, меншік құқығы туралы
құжаттар) берілген болса, онда мұндай инкассо құжаты инкассо деп аталады.
Таза инкассода қаржылық құжаттар ғана беріледі, яғни коммерциялық құжаттар
бірге жүрмейді [17].
Таза және құжатты инкассомен операция жүргізуде банктер 1995 жылы
толықтырылған Инкассомен жұмыс жасаудың ортақ ережесін басшылыққа алады.
Инкассомен операция жасауда банктер ешқандай да төлем міндеттемесін
алмайды. Олардың міндеті инкассоның нұсқаулығына сәйкес төлемдерге қарсы
құжаттарды беру болып табылады.
Инкассомен есеп айырысудың сатып алушы үшін артықшылығы, ол тауарды
жөнелткенге дейін оның құнын төлемей, төлем тек қана тауарды жөнелткендігін
растайтын құжаттар ұсынылған жағдайда жасалады.
Сонымен қатар егер де ұсынылатын құжаттар келісімшартқа сай келмесе
сатып алушының төлемнен бас тартуға немесе аз бөлігін төлеуге құқығы бар.
Өз кезегінде сатушы үшін оның артықшылығы мынады, яғни сатып алушы төлемді
жасамайынша тауарға тиісті құжаттарды ала алмайды.
Бұл да сатушыға тауарының төленетіндігіне ешқандай кепіл
бермегенімен өзге есеп айырысу нысанына, мысалы аккредитивке қарағанда өте
арзан және жылдам болып келеді.
Аккредитив есеп айырысуда жиі қолданылмайды, бірақ та ол нарық
жағдайында біршама тұрақты есеп айырысу нысаны.
Аккредитив – бұл сатып алушы тапсырмасы бойынша сатып алушының
(аккредитив алушының) банкісінің жабдықтаушысының банкісіне аккредитивке
көрсетілген құжаттарды жабдықтаушы (бенефициар) бергеннен соң және
аккредитивтің басқа да шарттарын орындаған жағдайда төлемді төлеуге берген
шартты ақшалай міндеттемесі.
Егер де аккредитивті ашатын банк, клиенттің тапсырмасы бойынша
қаражатты жабдықтаушының банкіне аударып қойса, онда аккредитивте
көрсетілген барлық шарттардың орындалуы барысында төлемді жүзеге асыру үшін
жабдықтаушының банкінде Аккредитив жеке баланстық шоты ашылады.
Аккредитив аша отырып, банк төлемді төлеуге кепілгер болып табылады.
Бұл халықаралық банктің тәжірибедегі есепайырысу нысанының банк
кепілдігімен жасалатын жалғыз түрі. Қалған есеп айырысу нысандарында банк
клиенттің тапсырмасы бойынша оның есебінен есеп айырысуға қатысады.
Жалпы аккредитивпен есеп айырысудың мынадай қатысушылары болады:
- өтініш иесі – (аппликант, бұйрық беруші, импортер, трассат, сатушы). Бұл
қатысушы банкке аккредитив ашуды тапсырады.
- бенефициар (экспортер, сатушы, трассант). Бұл қатысушының атына
аккредитив ашылады.
- эмитент банк, яғни клиенттің (өтініш берушінің) атынан аккредитив ашатын
банк.
- хабарлаушы банк, яғни хатпен немесе телекспен аккредитивтің ашылғандығын
бенефициарға хабарлаушы банк. Оның басты міндеті хабарды жеткізбестен
бұрын аккредитивтің шынайлылығына көз жеткізуге тиіс.
- растаушы банк, яғни эмитент банктің сұрауы бойынша аккредитивке өзінің
кепілхатын қосатын банк. Растаушы банк егер де эмитент банк міндеттемесін
орындай алмаған жағдайда аккредитив бойынша төлемді төлеуге келісім
береді.
Аккредитивтің мынадай түрлері болады:
- құжатты аккредитив;
- өтелген және өтелмеген;
- қайтарылатын және қайтарылмайтын.
Құжатты аккредитив – бенефициардың төлемді алғанға дейін құжаттарды
беруін сипаттайды. Бұл құжаттар аккредитивке көрсетілген таурларды
жөнелткендігін растайды. Төлемді алу үшін барлық құжаттар аккредитивте
көрсетілген тізбекке сәйкес келуі қажет.
Өтелген (қаражат аударылған) – бұл эмитент-банктің міндеттемесінің іс
– әрекетінің барлық мерзімі ішінде төлеушінің меншікті қаражаты немесе
несиеге клиентіне берген қаражаты есебінен аударылған жабдықтаушы банкінде
ашқан аккредитиві.
Өтелмеген (кепілденген) – бұл банктердің өзара корреспонденттік
қатынастар орнатуы негізінде жабдықтаушының банкіне сатып алушының банкі
шотынан қаражатты шегеруге құқық беру арқылы ашқан аккредитив ін сипаттайды
[18].
Кепілденген аккредитивті эмитент – банк сатып алушымен келісімшарт
негізінде, басқа банкпен арадағы корреспонденттік қарым қатынас жағдайына
байланысты ашады. Ал енді, өтелмеген аккредитив бойынша есеп айырысу
ерекшеліктерін қарастырып өтейік.
Әрбір аккредитив қайтарылатын немесе қайтарылмайтын болуға тиіс.
Ондай анықтауыш белгі болмаған жағдайда, ол аккредитив қайтарылатын болып
табылады.
Қайтарылмайтын аккредитив жабдықтаушының келісімінсіз эмитент-
банктің әмірімен өзгертілуі немесе күшін жою мүмкін. Бұл аккредитив сатып
алушының мүддесін көздейді.
Қайтарылмайтын аккредитив жабдықтаушының келісімінсіз өзгере немесе
күшін жоя алмайды. Себебі, мұндай аккредитив жабдықтаушының пайдасына
ашылған болып табылады. Қайтарылмайтын аккредитив расталмаған және
расталған болуы мүмкін.
Қайтарылмайтын расталмаған аккредитив – эмитент банктің хабарлаушы
банк арқылы хабарлайтын аккредитиві. Бұл жерде хабарлаушы банк эмитент
банктің агенті ретінде қызмет етеді, бірақ ол аккредитив бойынша бенефициар
алдында ешқандайда жауапкершілік алмайды.
Қайтарылмайтын расталған аккредитив – эмитент банктің міндеттемесіне
қоса растаушы банктің беретін міндеттемесін білдіреді. Мұндай аккредитивтің
басты артықшылығы мұндай қосарлы кепілдендіру бар. Егер де эмитент банк
бірінші клкссты банкке жатса, онда қосымша кепілдендіру қажет етілмейді. Ол
өз кезегінде аккредитив бойынша шығынды азайтады. Кей жағдайларда мұндай
аккредитивтің қосымша кепілдендірілуі бенефициардың қалауы бойынша іске
асады.
Аккредитивпен есеп айырысу нысаны мына жағдайларда пайдаланылады:
- бірін-бір аз білетін немесе танымайтын серіктестер арасында келісімшарт
жасалса;
- келісімшарт жасаушы тарап серіктесіне толық сенімсіз болса немесе
серіктесінің елінде саяси не экономикалық тұрақсыздықтар орын алса.
Аккредитивтің қызмет ету мерзімі және есеп айырысу тәртібі төлеуші
мен жабдықтаушының арасында жасалатын келісімшартта көрсетіледі, онда
мыналар көрсетіледі: эмитент-банктің атауы; аккредитив түрі және орындалу
тәсілі; аккредитив ашылуы туралы жабдықтаушыға хабарлау тәсілі; аккредитив
бойынша қаражатты алу үшін жабдықтаушының беретін құжаттарының толық тізімі
мен нақты сипаттамасы; тауарларды жөнелткеннен кейінгі құжаттарды жіберу
мерзімі, олардың рәсімделуіне қойылатын талаптар; басқа да құжаттар мен
шарттар (18(.
Аккредитивтің артықшылықтары сатушы мен сатып алушы үшін анықталады.
Сатушы үшін оның артықшылығы мыналардан көрінеді:
- аккредитивте көрсетілген барлық шарттар, яғни тауар көлеміне, сапасына,
қаптау түріне, жеткізу мерзімі мен тәсіліне, тиеу орыны мен мерзіміне
және т.б. қатысты шарттар толық орындалған жағдайда төлемнің жүзеге
асырылатыны;
- тауар жартылай жөнелтілсе, онда нақты жөнелткен тауары үшін төлем
алатындығына сенімділігі;
- мәміле жасалмаған жағдайда немесе аккредитивтің мерзімі аяқталған
уақытта сатып алушының резервтеген сомасын қайтарып алатындығына
сенімділігі.
Сатып алушы үшін аккредитивтің артықшылығын сипаттайтындар:
- төлемнің банкпен төленетіндігі;
- егер ұсынылған құжаттар аккредитивте көрсетілген шарттарға сәйкес
келгенде ғана төлемнің жүзеге асатындығы;
- егер сатушы өндіруші емес делдал болса, онда өндірушінің атына
аккредитивті аударып жіберу мүмкіндігінің болуы [19].
Егер серіктесіңізге несиеге тауарыңызды бергіңіз келсе, онда сізге
төлемді кешіктіріп төлеумен байланысты аккредитив қажет болады. Төлемді
кешіктіру уақыты тауарды жөнелткен күннен басталуы , құжаттарды банкке
берген күннен басталуы немесе аккредитив ашқан күннен басталуы мүмкін.
Бірақ мұндай жағдайда кешіктіріп төлеген күндер үшін комиссиондық ақыны
бенефициардың атына төленетіндігін есте сақтау қажет. Өзара келісімшарт
жасаған кезде қай тарап банктің шығыстарын өз мойынына алатындығын міндетті
түрде көрсетуге тиіс.
Аккредитивтің басты артықшылығы, оның төлеуге банктің кепілінің
болуы.
Бірақ, бұл есеп айырысу нысанында бірқатар кемшіліктері де бар:
- аккредитивпен есеп айырысудың өзге нысандарға қарағанда өте қымбат, сатып
алушаның қаражаты аккредитивтің қызмет ету мерзімінің ішінде оның
шаруашылық айналымынан шығырылып қалады;
- тауар айналымы бәсеңдейді, яғни жабдықтаушы аккредитивтің ашылғаны
туралы хабар алғанша, өзінің дайын өнімін жөнелте алмайды және оның
сақталуы да қосымша шығындарды қажет етеді.
Сонымен, екінші деңгейлі банктер жеке және заңды тұлғаларға көптеген
операциялар түрлерін ұсынады. Олар депозиттерді тарту, заңды және жеке
тұлғаларға қайтарымдылық, мерзімдік және ақылы негізде қысқы мерзімді
кредиттер беру, өзіндік бағалы қағаздарды заңда көрсетілген тәртіппен
шығару, төлем құжаттарын және өзге бағалы қағаздарды сатып алу, сату және
олармен өзге де операцияларды жүргізу, банк қызметіне қатысты кеңесшілік
қызмет көрсету, лизингтік операциялар және т.б. қамтиды. Операциялардың
атқарылуы барысында коммерциялық банктер делдал рөлін атқарады және ол үшін
коммисионды сыйақы алады.
1.3 Коммерциялық банктер қызметінің құқықтық негіздері
Қазақстан Республикасындағы банктік жүйенің қалыптасуы мен дамуы
төмендегідей үш банктік реформаға тікелей байланысты болды:
- 1987-88 жылдардағы банктік реформалар;
- 1995 жылғы банктік реформа;
- 1996-1998 жылдардағы банктік реформалар.
1987-88 жылдардағы банктік реформалар. Қазақстандағы несие жүйесінің
қайта құру тұсындағы дамуы, КСРО-да соңғы рет жүргізілген банктік реформа.
Банктік реформа нәтижесінде: КСРО-ның мемлекеттік банкі құрылды.
1995 жылғы банк реформасы. 1990 жылы Қазақстан Республикасы өз
егемендігін жариялағаннан бастап нарықтық қатынастардың талаптарына сай
келетін меншікті банк жүйесңн құруға бетбұрыс алды.
1990 жылы желтоқсан айында қабылданған ҚазКРО-ғы банктер және
банктік қызмет туралы алғашқы заң Қазақстандағы банктік реформаны
жүргізудің бастапқы кезеңдерін қамтиды [20].
Бұл банктік реформа Ұлттық Банктің 1995 жылы арналған Қазақстандағы
банктік жүйені реформалау бағдарламасына сәйкес жүзеге асады.
Нарық экономикасына өту жағдайында және экономикалық дағдарысты
жоюда, макроэкономикалық тұрақтылыққа қол жеткізуде Қазақстан Республикасы
банк жүйесі маңызды рөл атқарады.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасында жұмыс жасап отырған банктік
жүйенің қалыптасуын үш кезеңге бөледі:
I кезең. 1988-1991 жылдар – мемлекеттік салалық мамандандырылған банк
қызметінің бір бөлігін республикалардағы сол банктердің тиісті
бөлімшелеріне беру арқылы қайта түрлендіру; алғашқы коммерциялық банктер
құру; КСРО мемлекеттік банкіне орталық банктің жекелеген қызметтерін беруге
байланысты бастапқы қадамдар жасау.
II кезең. 1992 жылдың аяғы 1993 жылдары – рубль аймағында бола
отырып, Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің орталық банктің бір қатар
қызметтерін орындауға біртіндеп кірісуі, коммерциялық банктердің
экстенсивті түрде қалыптасуы және дамуы, ұлттық нормативтік базаның
қалыптасуының бастапқы кезеңі.
III кезең. 1993 жылдың қараша айынан осы уақытқа дейінгі, яғни
айналысқа ұлттық валютаның енгізілуіне байланысты Ұлттық банкінің ақша –
несие аясының қызмет етуіне толық жауапкершілік алу, бюджет және
банкттермен қарым-қатынас орнатудың классикалық қағидаларын енгізу,
банктердің қызметін реттеу жүйесін нығайту кезеңін білдіреді [21].
Ұлттық Банктің 1995 жылғы реформалау нәтижесінде қолданылған шаралары
қаржылық және экономикалық тұрақтылыққа қол жеткізді. Ең бастысы, ақша-
несие реттеу әдістері мен құралдары әрі қарай дами түсті.
Банктердегі қайта қаржыландыру механимі түбірімен қзгерді. 1995
жылдың ақпан айынан бастап, директивті несиелерді беру тоқтатылды.
Орталықтандырылған көздер есебінен берілетін несиелер көлемі қысқарып,
экономиканы несиелеу қызметі Ұлттық Банктен екінші деңгейдегі банктерге
ауысты. Ұлттық Банк орталық банктерге тән қызметке: қысқа мерзімді
өтімділігі қолдап отыру мақсатында екінші деңгейдегі банктерге несие беру,
Үкіметке несие беру және ақша-несие және валюталық реттеумен айналысуға
көшті.
1996-1998 жылдағы банктік реформалар. Бұл реформалар Ұлттық Банктің
1996-1998 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының банк жүйесін
реформалау бағдарламасына сәйкес жүргізілді.
Банк реформасын жүргізу бағдарламасының басты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
1. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ҚЫЗМЕТТЕРІ МЕН ОПЕРАЦИЯЛАРЫН 6
ТАЛДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ Коммерциялық банктердің
1.1 қызметтері және олардың түрлері 6
1.2 Банктік операциялардың мәні, рөлі және түрлері 14
1.3 Коммерциялық банктер қызметінің құқықтық негіздері 22
2. II-ШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ ҚЫЗМЕТТЕРІ МЕН ОПЕРАЦИЯЛАРЫН 30
2.1 ТАЛДАУ ("КАЗКОММЕРЦБАНК" АҚ МЫСАЛЫ НЕГІЗІНДЕ) 30
Казкоммерцбанк АҚ-ның атқаратын қызметтері мен
2.2 операцияларының жалпы сипаттамасы 37
Коммерциялық банктердің актив және пассив операциялары
2.3 және оларды жүргізу әдістері 43
Банктің операциясы мен қызметтеріне байланысты тәуекелдер
және оларды төмендету әдістері
3. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ҚЫЗМЕТТЕРІ МЕН ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ 50
ДҮНИЕЖҮЗІЛІК ДАҒДАРЫС ЖАҒДАЙЫНДА ПРОБЛЕМАЛАРЫ МЕН ОЛАРДЫ
3.1 ШЕШУ ЖОЛДАРЫ 50
Дүниежүзілік дағдарыстың коммерциялық банктердің
3.2 қызметтері мен операцияларына әсері 57
Коммерциялық банктердің қызметтері мен операцияларының
дүниежүзілік дағдарыс кезіндегі проблемаларын шешу жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ 62
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 65
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың тақырыбын зерттеудің өзектілігі. Қазақстан
экономикасының дамуының қазіргі кезеңінің ерекшелігі – экономикалық өсімді
қамтамасыз ететін бағыттағы нарықтық өзгерістерді жүзеге асыру. Осы
мәселелерді шешу екінші деңгейлі банктерді дамыту мен қолдаудың объективтік
керектігімен байланысты, өйткені соңғысы бәсекелестік ортаны
қалыптастырады, макроэкономикалық көрсеткіштердің сапасына әсер етеді,
мемлекеттің халықаралық нарықтағы үлесінің өсуіне мүмкіндік береді.
Нарықтағы реформаларды жүзеге асыру барысында Қазақстан
Республикасының банктік жүйесі өзгерді, ол екі жүйеге бөлінді, банктік
ұйымдардың саны көбейді, олар өз қызметін нарықтың принциптеріне сай
жүргізеді, бұл жағдай банктік қызметтер нарығында бәсекелестіктің дамуына
әсер етеді.
Банктер әр түрлі қызметтер атқарады, өзара және шаруашылықтың басқа
субъектілерімен терең қарым-қатынасқа түседі. Соңғы уақытта банктер жаңашыл
операциялармен айналысуда, оған бағалы қағаздармен операциялар, лизинг,
факторинг, басқа қаржылық-кредиттік операцияларды жатқызуға болады, үнемі
көрсететін қызметтер және операциялардың саны мен сапасын көтеріп, жаңа
клиенттерді тартуға тырысады.
Қазіргі таңда банктер 300 түрге тарта әр түрлі өнімдер мен қызметтерді
нарықта ұсына алады, ескеретін бір жағдай бұл бір банк барлық қызметтерді
міндетті түрде атқармайды, бірақ белгілі бір қызметтер мен операциялар
жүйесінсіз олар қалыпты түрде жұмысын жүргізе алмайды.
Коммерциялық банктер жаңа экономиялық жағдайда бәсекелестікке тойтарыс
беруі тиіс. Қазіргі нарыққа сай болу үшін екінші деңгейлі банктер отандық
емес, дүниежүзілік жаһандануға сәйкес қызмет атқарады.
Нақтылап айтқанда банктердің қолындағы қаржылық ресурстардың
жетіспеушілігі, несиелік қаражаттарының қымбаттылығы. Елдегі шағын және
орта бизнесті дамыту, ол үшін екінші деңгейлі банктердің қызметін
жоғарылату мемлекеттің басымдылық міндеттерінің бірі. Дүниежүзілік
экономикалық дағдарыстан кейін бұл республика саясатының негізгі
бағыттарының бірі болып отыр.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Экономикалық оқулықтарда банктің
операциялары мен қызметтерінің дамуы жайында теориялық мәліметтер көп
көрініс тапқан. Дипломдық жұмыстың тақырыбы Г.С.Сейтқасымовтың,
С.Б,Мақыштың, Б.Көшенованың, Г.Ш.Көпбаеваның, Б.Хамитовтың еңбектерінде
зерттелген, соған қарамастан коммерциялық банктердің қызметтері мен
операцияларын дамытуда бірталай мәселелер бар.
Экономикалық әдебиеттерде банк өнімі, банк қызметі, банк
операциясы сияқты ұғымдардың теориялық мәні толық ашылмаған, сонымен қатар
қазіргі қаржы нарығының жаһандану жағдайында банктердің қызметтері толық
өзгеріп, жаңа талаптарға сай жаңарып отырады. Сондықтан оларды зерттеудің
өзектілігі де артады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты банктің операциялары мен қызметтерінің
даму мәселелерін зерттеу.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін қойылып, шешілген міндеттер:
- коммерциялық банктердің операциялары мен қызметтерінің экономикалық
мәнін ашу;
- қазіргі таңдағы банктік операциялар мен қызметтерді талдау;
- жаһандану жағдайында банктік операциялар мен қызметтердің жаңа
тенденцияларын анықтау;
- қазіргі таңдағы банктік операциялар мен қызметтердің жұмысына талдау
жасау;
- банктердің қызметтерді ұсынуының тиімділігіне баға беру;
- дүниежүзілік қаржылық дағдарыс жағдайында коммерциялық банктердің
операциялары мен қызметтерінің дамуы мәселелерінің шешу жолдарын
зерттеу.
Зерттеу объектісі банктік технология негізінде әр түрлі операциялар
жүргізу процесінде туындайтын экономикалық қатынастар.
Зерттеу пәні болып Қазақстанның ірі банктері, соның ішінде
-Казкоммерцбанк АҚ.
Дипломдық жұмысты орындаудың практикалық негізі - Казкоммерцбанк
АҚ.
Дипломдық жұмыстың методологиялық және теориялық негізі болып
Қазақстан, шетел экономистерінің зерттеу материалдары, Қазақстан
Республикасының екінші деңгейлі банктерінің қызметін талдау барысында
алынған мәліметтер, статистикалық материалдар, Казкоммерцбанк АҚ-ның
қаржылық есебі, тәуелсіз аудиторлар есебі, оқулықтар, ғылыми мақалалар.
Зерттеу әдісі. Дипломдық зерттеуді жүргізу кезінде келесі әдістер
қолданылыды: жалпы диалектикалық тәсіл, салыстырмалы-статистикалық,
аналитикалық, тарихи және логикалық тәсілдер, жүйелі-құрылымды, жүйелі-
функционалды және жалпылау әдісі.
Дипломдық жұмыстың жаңашылдығы мен практикалық маңызы. Дипломдық
жұмыста екінші деңгейлі банктердің қызметтерін теориялық тұрғыда талдау
арқылы, дүниежүзілік қаржылық дағдарыс кезінде банктік қызметтердің даму
бағыттары анықталған.
Дипломдық жұмыс кіріспені, үш тарауды, қорытындыны және қолданылған
әдебиеттер тізімін қамтиды.
Кіріспе бөлімінде дипломдық жұмыстың өзектілігі, мақсаты, міндеттері,
зерттеу пәні мен тәсілі және жұмыстың құрылымы берілген.
Бірінші бөлімде банктік операциялар мен функцияларының негізгі
түсініктемелері мен мағынасы, коммерциялық банктің операциялар
классификациясы, жаһандану процесіндегі банктік функциялардың қалыптасуының
жаңа тенденциялары қарастырылады.
Екінші тарауда коммерциялық банктердің операциялар мен функцияларының
қазіргі күйінің талдауы, халыққа қазіргі инновациялық банктік талдауы
көрсетілген.
Үшінші тарау дүниежүзілік экономикалық дағдарыс кезіндегі екінші
деңгейлі банктердің функциялары мен операцияларын жетілдіруін зерттеуге
арналған.
Зерттеу нәтижелелері қорытындыда көрініс тапқан.
I. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ҚЫЗМЕТТЕРІ МЕН ОПЕРАЦИЯЛАРЫН ТАЛДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Коммерциялық банктердің қызметтері және олардың түрлері
Банк маркетингінің негізгі элементі банктік қызмет болып табылады,
себебі банк пен клиент арасындағы барлық қарым-қатынас банктің ұсынған
қызметіне байланысты пайда болады.
Экономикада өнім термині қолданылады, оған банктер ұсынатын барлық
өнімдер мен атқаратын қызметтер жатады.
Банктік өнімді үш деңгейге бөлуге болады, бірақ көбінесе екеуі жайында
айтылады, олар базалық өнім және кеңейтілген өнім.
Бірінші деңгей немесе базалық ассортимент, өзіне банктің стандарттық
қызметтерін қамтиды; депозиттік, кассалық есеп айырысу, несиелеу және де
басқа базалық қызметтер. Базалық ассортименттің құрылымы қоғамның әмбебап
немесе мамандандырылған болуына байланысты банктің өмірге келген кезінде
айқындалады.
Қазақстанның коммерциялық банктерінің атқаратын базалық қызметтерінің
түрлері бірдей, сондықтан клиенттерді тарту мен олармен қатаң қарым-қатынас
орнатуда негізгі орынды қосалқы қызметтер мен өнінің кеңейтілген
ассортименті алады (1(.
Кеңейтілген өнім ассортименті банктің жаңа қызметтер енгізу,
модификациялау немесе бұрынғысын ауыстыру барысында қалытасады. Бұл процесс
кездейсоқ клиентті тұрақтыға айналдыруға, оған көптеген қызметтерді
қолдануға ықпал жасауға арналған. Мұнда негізгі көңіл жалпылама қызмет
көрсетуге аударылады.
Екінші деңгейлі банкттерде маркетингтік бағдарлама құрастырғанда
ескертілетін банктік қызметтердің ерекшеліктері:
1.Материалдық емес қызметтер. Олар абстрактылы, яғни бұл қызметті
көруге, көрсетуге, және де ең негізгісі қызмет көрсетудің нәтижесін
бағалауға болмайды, сондықтан бұл жағдай банкке де, клиенттерге де қиындық
туғызады. Клиенттке маңызды тек қана пайда немесе табыс болуы мүмкін,
себебі басқа нәтижені зерделлеу мүмкін емес. Банктік маркетинг клиентке
көрсетілген қызметтен күтілген нәтижеге баға беруге көмектеседі.
2.Қызмет түрі оның көзінен ажыратылмайды. Бұл қызметтің ұсынылуы мен
қолданылуы бір мезгілде болатындығын, қызметті ұсыну, яғни оны клиенттерге
жеткізу сапасы олардың банкке сенімділігін көрсетеді. Сатып алушының
қызметті өндіру мен ұсынуға қатысуы сатушының нені және қалай
өндіретіндігін ойлану керектігін сипаттайды. Зерттеулер нәтижесі
көрсеткендей, қызметтер ұсынушылардың жоғары мамандануы мен білімі қоғамның
бәсекелестер алдындағы артықшылығы болып табылады. Клиент қызмет
көрсетушіні оның біліміне сене алатын маман ретінде қабылдайды.[2]
Қызмет көрсетудің өзгергіштігі және тұрақсыздығы – алдыңғы қасиеттің,
яғни қызметті ұсыну мен қолданудың бір уақыттылығының міндетті нәтижесі.
Қызмет ұсынудың сапасы екінші деңгейлі банкке және онда жұмыс атқаратын
қызметкерлерге тәуелді. Менеджменттің маңызды мәселесі қызмет көрсетудің
сапасын бақылау болып табылады, оның нәтижесін клиент тек қызметті
қолданғаннан кейін ғана бағалай алады.
3.Қызмет көрсету сапасының өзгергіштігі. Ол қызметкерлердің
классификациясына байланысты, ол қызмет көрсетудің стандартын орнату арқылы
анықталады, онда банктің әр қызметкерлеріне арналған клиенттерге қызмет
көрсету көрсеткіштері жазылады. Қызмет көрсету стандарты – міндетті
атқаруға арналған ережелер жүйесі, ол банктің барлық қызметтерінің сапасын
қамтамасыз етеді (3(.
Қызмет көрсетудің өзгергіштігінің тағы бір себебі – клиент, оның
әмбебаптығы. Банктің қызметкерлері қарым қатынас психологиясының негізін
білуі керек, сонымен қатар, қосалқы қызмет көрсету көрсеткіштері, мысалы
банктің интерьері маңызды болып келеді.
4.Қызмет ұсынысының өмірлік қысқалығы. Бұл ұсыныс пен сұраныс тепе-
теңдігіне жағымсыз әсер етеді.
5.Банктік қызмет көрсетуде қаражаттың әртүрлі формада қолданылуы.
Негізінен, банктік өнім – ол банктің пассивтік және активтік операциялармен
атқаратын барлық қызметтер жүйесі, ал банктің негізгі міндеті -
клиенттерге қаражаттың барлық қасиеттерін толық қолдану үшін үлкен банктің
қызмет ассортиментін ұсыну.
Қаржылық қызметтерге үлкен белгісіздік тән, оларды нарықта ұсыну
жоғары білім мен біліктілікті қажет етеді, себебі клиентке баға беру қиынға
түседі. Сондықтан, банктік жүйеде белгісіздік еселенеді; клиент материалдық
емес активтермен материалдық емес қызметтерді алады.
Коммерциялық банктердің атқаратын қызметтер мен операциялар түрлері
мен жүйесі кең, әр белгілі бір жағдайда ол банктің ресурстары мен
функцияларымен анықталады. Оған қаржылық құжаттарды дайындау,
акционерлердің реестрін ұсыну және басқа да бағалы қағаздрмен операциялар,
салық салу, инвестиция, клиенттермен сыртқы экономикалық қатынасы,
бухгалтерлік қызмет көрсетуі жатады (4(.
Екінші деңгейлі банктердің желісі ақша нарығының қалыптасуына ықпал
етеді, ал заңды және жеке тұлғалардың мемлекетте уақытша бос қаражаттарының
болуы және оны экономика мен халықтың қысқа мерзімдік қажеттіліктерін
қанағаттандыруға пайдалану ақша нарығының экономикалық негізі.
Коммерциялық банктер негізінен өз клиенттерінің шаруашылық
қызметтеріне қызмет көрсетумен байланысты несиелік есеп айырысу және
қаржылық операциялардың барлық түрлерімен айналысады.
Коммерциялық банктермен атқарылатын негізгі қызметтердің құруға
түрлері:
- уақытында бос ақшалай қаражаттарды жинақтау ;
- экономиканы және халықты несиелендіру;
- қолма- қолсыз есеп айырысуларды ұйымдастыру және жүргізу;
- инвестициялық қызметі;
- клиенттерге басқа да қаржылық қызметтерді көрсету.
Уақытша бос ақшалай қаражаттарды жинақтау – банктің пассиві меншікті
капиталы мен тартылған қаражаттардан тұрады. Меншікті капитал – банктің
несиелік ресурстарының маңызды және ажырамас бөлігі, бірақ ол оның барлық
ресурстарының тек 10%-ын құрайды (5(.
Банктер өздерінің активтік операцияларын жүзеге асыру үшін тартылған
қаражаттардың 90%- нан жоғары бөлігін пайдаланады. Дәстүрлі түрде осы
қаражаттардың негізгі бөлігін депозиттер құрайды. Депозит пен банктің
клиенттерінің жинақ салымдарынан басқа мерзімді және мерзімсіз салымдардың
барлығы түсіндіріледі. Банктердің ақшалай қаражаттарды салымдарға тарту
және оларды пайда табу мақсатында орналастыру жұмыстары депозиттік
операциялар деп аталады. Осылардың негізінде коммерциялық банктердің
несиелік ресурстарының негізгі бөлігі құрылады.
Банктік тәжірибеде алып тастау тұрғысынан қарағанда талап еткенге
дейінгі депозиттер, мерзімді және жинақ салымдары деп ажыратылады.
Талап еткенге дейінгі депозиттер белгісіз уақытта салымшылардың
ағымдағы, есеп айырысу шоттарында болатын ақшалай қаражаттар, олар банкті
алдын ала ескертусіз кез келген уақытта салымшылармен алынуы, немесе басқа
шотқа аударылуы мүмкін. Әдетте банк талап еткенге дейінгі салымдар бойынша
ең төмен пайыз төлейді, ал кейбір жағдайларда олар бойынша сыйақы мүлдем
төленбейді.
Депозиттердің екінші тобын мерзімді салымдар құрайды. Терминнің
өзінен көрініп тұрғандай, мерзімді салымдар белгілі бір айдан жоғары
мерзімге орналастырылады. Салымшы үшін ақшаларды ұзақ мерзімге салудың мәні
жоғары пайыздарды табу болып табылады. Сондай-ақ банк үшін бұл депозит
тиімді, өйткені ол жоғары пайыз табумен қандай да бір қарыз алушыға
қарыздарды ұсыну үшін осы қаражаттарды ұзақ уақыт бойы иемдене алады.
Мерзімді салымдар талап еткенге дейінгі шоттарда орын алатын ағымдағы
төлемдер үшін пайдаланбайды.
Депозиттердің үшінші түрі – жинақ салымдары. Олардың кеңірек тараған
түрі кәдімгі жинақ шоты немесе жинақ кітапшасы бар шот деп аталатын жинақ
салымы. Шот иесі шотқа ақша салу, немесе одан кері алу үшін жинақ
кітапшаларын міндетті түрде ұсынуы керек. Депозиттердің басқа түрлеріне
қарағанда жоғары пайыздарды төлеудің жинақ салымдарын құтты демеу және
салымшылардың жинақтарын банктерде сақтауды ынталандыру үшін пайдаланады.
Халық пен коммерциялық емес ұйымдар кәдімгі жинақ салымдарын кеңінен
қолданады [6].
Коммерциялық банктер өз бастамалары бойынша депозиттік емес
ресурстарды жинақтайды. Оларға банкаралық нарықтан займ алу бағалы
қағаздарды кері сатып алу шартымен сату, вексельдерді есепке алу және
орталық банктен қарыз алу, кепілге салу қағаздарын, банктік облигацияларды
эмиссиялау және т.б. жатады.
Депозиттік емес пассивтерге банктік облигациялармен және кепілге салу
парақтарымен жасалатын операциялары жатады. Бұл операциялардың мәні белгілі
бағалы қағаздардың орнына банктермен ақша қаражаттарын жұмылдырудан тұрады.
Коммерциялық банктердің екінші дәстүрлі-базалық қызметі – экономиканы
және халықты несиелендіру. Бұл қызмет банктік қызмет көрсету аясындағы
маңыздыларға және банкінің актив операцияларына жатады. Соның арқасында
банктер несиелік институттарға қатысты болады.
Несиелік операциялар – бұл несие беруші мен қарыз алушының арасындағы
біріншінің екіншісіне төлемділік, мерзімділік және қайтарымдылық
шарттарында белгілі ақша қаражаттары сомасын ұсынуы бойынша қатынастар.
Банктің несиелік операциялар активті және пассивті болады.
Банктердің активтік қарыздық операциялары. Кәсіпорын, фирма,
концерндер қарызды өздерінің тауарлық қорларын толықтыру, жалақыны төлеу,
жабық сатып алу үшін және т.б.; ауыл шаруашылық кәсіпорындар, фирмалар –
өздерінің тұқым,жанар-жағар май және тыңайтқыш сатып алу шығындарынжабу
үшін; бір реттік тұтынушылар – автомобиль, үй, ұзақ пайдаланылатын тауарлар
және т.б. сатып алу үшін; үкімет – ағымдағы шығындарды қаржыландыру үшін
алады. Бұл қарыз алушылардың барлығы қарызды, негізінен табыс алу
мақсатында шоғырландырылған ақша қаражаттарын орналастыратын коммерциялық
банктерден алады [7].
Өз клиенттеріне қарыз ұсына отырып, банктер салымшыдан ақша
қаражаттарын қабылдап және оларды қарыз алушыларға ұсынуды қаржылық
делдалдар рөлін атқарады.
Несиенің екі нысаны бар: ақшалай және тауарлай.
Тікелей банктік несиелендіруде қарыз несие берушілермен тікелей қарыз
алушыға ұсынылады. Несие беруші банк, ал қарыз алушы – шаруашылық
субъектісі болып табылады. Банкаралық несиеде несие беруші де және қарыз
алушы да банктер болып табылады, яғни бір банк басқа банкіге несие береді.
Коммерциялық банктің несиелік операцияларын әртүрлі белгілері бойынша
жіктелінеді: мерзімдері бойынша – қысқа мерзімді ( 1 жылға дейін), орта
мерзімді ( 1-ден 5 жылға дейін) және ұзақ мерзімді (5 жылдан жоғары);
қамтамасыз ету түрлері бойынша – қамтамасыз етілмеген ( қарыз алушыға
сенімге негізделген және және қамтамасыз етілуі жоқ бланкілер) және
қамтамасыз етілген; банктің рөліне байланысты ( несие беруші немесе қарыз
алушы) – активтік және пассивтік қарыздық операциялар ( активтік – бұл
клиентті және басқа банктерді несиелеу; пассивтік – Орталық банктен және
басқа коммерциялық банктерден банкаралық несие алу); несиелендіру мақсатына
байланысты – негізгі капиталды арттыруға, айналым капиталын қаржыландыруға,
тұтынушылық мақсаттарға арналған қарыздар.
Несиенің пайдалану сипаты бойынша оны өндірістік және тұтынушылық
қолма – қол және қолма – қолсыз (тұрғындардың қажеттілігін
қанағаттандыруға) деп бөлінеді. Несиенің мұндай жіктелуінің негізінде
формалды белгілер жатқанын атап көрсету қажет.
Банктердің несиелік операциялары, банктердің және клиенттің өзара
қатынастары, қарыз берудің барлық шарттары реттеліп жасалған несиелік
келісімшарттар негізінде жүзеге асырылады (8(.
Несиенің белгіленген мерзімдегі қайтарымдылығы мен төлемділігі шешуші
мәнге ие екендігі сөзсіз. Бұл принциптерсіз несие өзінің мәні мен мақсатын
жоғалтады.
Қарыз алушының белгіленген мерзімде несиені қайтарудың нақты
мүмкіндігін ескермеді. Қазіргі кезде клиенттің өтінішінше, оның өзінің
міндеттемелері бойынша есеп айырысу мүмкіндігіне көп көңіл бөлінеді.
Қарыздарды қамтамасыз ету банк активтерінің сақталуы мен табыс
табуының кепілдігі үшін қажет. Несиелік қамтамасыз етудің негізгі түрлеріне
төмендегілер жатады:
- кепілге алу – тапсырма бір жақты міндеттемелі келісімшарт;
- кепілдік – кепілдеме уақыты жеткенде қарыз алушы өз міндеттемесін
орындамай жатқан жағдайда, анықтаушы соманы өтеп беру туралы кепілдік
міндеттемесі;
- бағалы қағаздар, тауарлар және басқа да мүліктерді кепілдікке салу;
- жылжымайтын мүліктерді кепілдікке салу құқығы.
Несиелерді қамтамасыз етудің материалдық формаларына: жер, құнды
қағаздар, тауар- материалдық құндылықтар, сақтандыру полистері, және т.б.
жатады.
Қысқа мерзімді несиелер – күнделікті айналым операцияларына қажетті
айналым капиталының құнын өтеу үшін беріледі.
Орта мерзімді және ұзақ мерзімді қарыздар – күрделі құрылыс шараларын
жүргізу үшін, үй және қондырғылар сатып алу үшін, негізгі капиталды
қаржыландыру үшін беріледі. Оларға жататындар: мерзімдік қарыздар, мүлікті
кепілге алып берілетін қарыздар, құрылыстық қарыздар және қаржылық
лизингтер.
Лизинг – қымбат бағалы күрделі жабдықтарды жалға алуды қаржыландыру
үшін қолданылады (9(.
Жекелеген қарыз алушыларға коммерциялық банктер тұтыну несиелерін
береді. Ол, негізінен, тұрғын үйлер, ұзақ мерзім пайдаланылатын тауарлар
және пәтерлер сатып алумен байланысты болады. Бұл несиелерге жаңармалы
несиелер, ұзақ мерзімді пайдаланылатын несиелер, және мерзімі өтелетін
несиелер жатады.
Жылжымайтын мүлікке берілетін қарыздар – құрылыс мерзімі екі жылдай
көлемге созылатын құрылыстық фирмаларға берілетін несие. Бұл несие тұрғын
үй сатып алу үшін 15-25 жылға да беріледі.
Жеке тұлғаларға берілетін қарыздар – ұзақ мерзімді тұтыну тауарларын
сатып алу үшін берілетін тұтыну несиесі.
Вексельді кепілге алып берілетін қарыздар – мерзімді болады, егер де
вексель иесі алдын-ала келісілген мерзімге банкіден оларды сатып алуға
міндетті болса, немесе онкольдық болса, онда қарыздарды қайтаруды банктің
кез келген уақытта талап етуге құқы бар.
Коммерциялық банктердің үшінші қызметі – қолма- қолсыз есеп айырысуды
ұйымдастыру және жүргізу. Ол банктердің клиенттерге көрсеткен қызметтеріне,
немесе банктің коммисиондық операцияларына байланысты.
Берілген қызметтің орындалуы, ең алдымен, банктік шоттарда
шаруашылықтың, мемлекет пен халықтың бос ақшалай қаражаттарын шоғырландыру
және сақтаумен байланысты. Коммерциялық банктер әртүрлі шоттар ашады: есеп
айырысу. ағымдық, дербес, депозиттік, контокорренттік және тағы басқалар.
Бұндай шоттар жеке және заңды тұлғалар үшін ашылады. Клиенттер
тапсырмасы бойынша банк қызметкерлері сәйкес төлем құжаттары негізінде
клиент шотына төлем құжатында көрсетілген соманы есептейді немесе шегереді.
Қолма-қолсыз есеп айырысу – бұл банктің айналым ақшаларының қозғалысы, яғни
ақшалай қаражаттар сомасын шаруашылық органдарының шот бойынша жазба
түріндегі аударымдары.
Қолма-қолсыз есеп айырысу – бұл есеп айырысудың формасы мен
әдістерінің, оларды жүргізу принциптерінің, оларға қойылған талаптардың
жиынтығы. Есеп айырысудың принципі анағұрлым тұрақты, өзгермейтін болып
келеді. Есеп айырысуға қойылатын талаптар экономиканы басқару әдістерінің
дамуы мен жаңғыруына байланысты өзгеріп отырады. Ал, есеп айырысу формасы
мен әдістері осы талаптарға сай болып, олардың өзгерістеріне бейімделіп
отырылуы керек.
Қатысушыларға байланысты есеп айырысу операциялары екі топқа бөлінеді:
клиенттіқ есеп айырысу операциялары (қатысушылары клиенттер мен банктер)
және банкаралық есеп айырысулар (қатысушылары тек банктер). Есеп айырысудың
формалары мен ерекшеліктері негізінде банктердің келесі есеп айырысуларын
айтуға болады: аударымдық, инкассалық, аккредитивтік және клиринтік.
Есеп айрысу кезінде келесі төлем құралдары қолданылады: төлем
тапсырмалары, чектер, вексельдер, аккредитивтер, пластикалық карточкалар,
жирочектер(тапсырмалар) [10].
Қазақстан Республикасында банкаралық және халық шаруашылындағы есеп
айырысу жүйесінің негізгі ұйымдастырушысы Ұлттық банк. Ол мынадай
қызметтерді орындайды:
- қолма-қолсыз және қолма-қол ақша айналым ауқымдарына, қолма-қолсыз және
қолма-қол ақша эмиссияның мөлшеріне бақылау жүргізу;
- барлық коммерциялық банктер үшін (маманданғандарды қоса) біртұтас
әдістемелік негізде бірыңғай мемлекеттік есеп айрысу орталығы болу;
- есеп айырысудың, есеп берудің, есепке алу мен жүргізудің ережелерің жасау
және оларды унификациялау.
Қазіргі кезде елімізде есеп айырысу жүйесін қайта ұйымдастыру, негізгі
екі бағыт бойынша жүгірзіледі:
- жеке және заңды тұлғалардың есеп айырысу формаларының пайдаланып
жүргендерін жетілдіру және жаңа формаларын енгізу,
- банкаралық есеп айырысу жүйесн қайта ұйымдастыру.
Есеп айырысу операциялары – банк қызметінің өзгермейтін, немесе баяу
өзгеретін саласы және бір немесе бірнеше коммерциялық банктердің белгілі
бір реформалар жүргізуі жеткіліксіз, себебі барлығы осы шаруашылық іс-
әрекетінің маңызды элементін реттейтін заңды нұсқаулық материалдарға
тіреледі.
Коммерциялық банктердің инвестициялық қызмет көрсетумен айналысады.
Инвестиция дегеніміз-бұл халық шаруашылығында мемлекет ішінде және шетелде,
оны қайта құру және кеңейту, сол сияқты пайда алу мақсатында ұзақ мерзімді
қаражат бөлу. Тікелей инвестиция – бұл қаражаттарды тікелей өндіріске,
құрал-жабдықтарды сатып алу және әлеуметтік, өндірістік сипаттағы
объектілерді салуға жұмсалады. Портфельдік инвестициялар бағалы қағаздарды
сатып алу арқылы және ұзақ мерзімдік несиелерін беру арқылыжүзеге асады.
Жеке, мемлекеттік, шетелдік инвестициялар инвестициялық заңдармен
реттеледі, ол заңдарға жеке шаруашылық бөлімшелердің, банктердің
инвестициялық іс-әрекеті тәртібі ережелері анықталады және инвестор
құқықтары қорғалады.
Банктердің инвестициясы деп, ақша қаражаттарын банктердің өздерінің
бастамашылығымен табыс алу мақсатында, белгілі бір мерзіміне ақшалай
қаражаттар салу. Коммерциялық банктердің инвестициялық қызметінің мақсаты –
қаражаттардың сақталуын қамтамасыз ету, диверсификацияны, табысты және
өтімділікті қамтамасыз ету (11(.
Бағалы қағаздар – бұл арнайы түрде рәсімделген қаржылық құжаттар,
оларда көрсетілген құқықты жүзеге асыру үшін сол бағалы қагаздарды ұсыну
қажет. Олар қорлақ ( акциялар, облигациялар) және коммерциялық болады
(вексельдер, чектер). Қордық бағалы қагаздар, әдетте эмиссиялық массалық
сипатымен ерекшеленеді, олар өте көп мөлшерде эмиссияланады және
акционерлік, немесе облигациялық қорда белгілі бір үлеске ие екенін
растайды.
Қаржылық бағалы қағаздар мемлекеттік және мемлекеттік емес
субъектілермен эмиссияланады.
Мемлекеттік бағалы қағаздарға қазыналық вексельдер, қазыналық бондар,
қазыналық міндеттемелер жатады. Мемлекеттік еместерге акиялар,
облигациялар, қысқа мерзімді міндеттемелер депозиттік сертификаттар жатады.
Банктердің бағалы қағаздармен операциялары қорлық, коммерциялық,
эмиссиондық, саудалық, сенімділік, гарантиялық түрде болады.
Бағалы қағаздар қозғалысы – акцияларды сату, немесе қарыз беру –
бағалы қағаздар нарығын қалыптастырады. Соңғысының негізін құрайтын биржа –
бағалы қағаздар айналымын ұйымдастыратын ерекше экономикалық институт.
Биржа – бұл екінші реттегі нарық, бұнда бағалы қағаздармен сауда-саттық
нәтижесінде халық шаруашылығы ауқымында қаржылық ресурстарды қайта бөлу,
бағалы қағаздарының өтімділігінің өсуі жүзеге асады және бағалы қағазды
қосымша шығару үшін жағдай жасалады. Бұл акционерлік қоғамдардың,
компаниялардың, банктердің бағалы қағаздарды қосымша эмиссиялауы алғашқы
нарықты қалыптастырады (12(.
Коммерциялық банктер пайда табу үшін басқа эмитенттердің бағалы
қағаздарымен сауда – саттық операцияларды жүргізеді. Берілген операциялар
бірнеше қызметтерді атқара алады: олар өтімділігі жоғары табысты активтерді
қалыптастыру құралы бола алады. Бұл операциялардың басқша тағайындалуы –
алыпсатарлық табыс алуы. Бағалы қағаздар нарығының барлық коньюнктурасы
алыпсатарлық операциялар үшін қолайлы болып келеді. Банктер комиссиондық
төлем ақы үшін бағалы қағаздарды сақтайды, олардың есебін жүргізеді және
бағалы қағаздармен басқа да депозиттік қызметтерді көрсетеді.
Осылайша екінші деңгейлі банктер дәстүрлі қызметтер мен операциялар
жүйесін атқарады. Дәстүрлі қызметтерге бағалы қағаздармен операциялар,
депозиттік операциялар, инвестициялық қызмет және т.б жатады.
Дәстүрлі емес қызметтерге коммерциялық банктің клиенттер мен қосымша
қаражат тарту мақсатында жасалған операциялары жатады.
1.2 Банктік операциялардың мәні, рөлі және түрлері
Екінші деңгейлі банктер өз қызметін жүзеге асыру барысында негізгі
мақсаты-пайда табу үшін әртүрлі операциялар түрлерін атқарады. Банктік
операциялар дегеніміз – қоғамның даму үрдісінде табыс әкелетін қызмет
түрлері.
Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы Заңға
сәйкес банктер төмендегі операцияларды орындай алады: ақылы негізде
депозиттер тарту; клиенттер мен корреспондент – банктердің есептерін
жүргізу, оларға касса қызметін көрсету; заңды және жеке тұлғаларға
қайтарымдылық , мерзімдік және ақылы негізде қысқа мерзімді және ұзақ
мерзімді кредиттер беру; иелерінің немесе инвестицияланатын қаржы
әкімшіліктерінің тапсырысы бойынша күрделі қаражаттарды қаржыландыру;
өзіндік бағалы қағаздарды заңда көрсетілген тәртіппен шығару; төлем
құжаттарын және өзге бағалы қағаздарды сатып алу, сату, және олармен өзге
де операциялар жүргізу; ақша түрінде орындау талап етілетін үшінші бір
тұлғаларға тапсырмалар, кепілдемелер және басқа да міндеттемелер беру;
тауар жеткізу және қызмет көрсету құқықтарын алу, осындай талаптарды
орындау тәуекелін қабылдау және осы талаптарды инкассациялау (факторинг);
банк операциялары бойынша брокерлік қызметтер көрсету, клиенттердің
тәуекелі бойынша олардың агенті болу; клиенттердің құжаттары мен
құндылықтарын сақтау жөніндегі қызметтерді көрсету (сейф бизнесі);
коммерциялық мәмілелерді қаржыландыру, соның ішінде сату құқығынсыз
қаржыландыру (форфейтинг); клиенттердің тапсырмасы бойынша сенім
операциялары (қаржыны тарту мен орналастыру, бағалы қағаздарды басқару);
банк қызметінде қатысты кеңесшілік қызмет көрсету; лизингтік операцияларды
жүргізу [13].
Траст операциялары. Траст ағылшын тілінен аударғанда сенім деген
сөзді білдіреді. Траст бұл сеніммен басқаруға мберілген мүлікке деген
құқықты анықтайтын және меншікті иеленудің ерекше нысаны.
Траст операциясы – клиенттің сенімді тұлғасы ретінде оның мүлкін
басқаруға және тапсырмасы бойынша басқа да қызмет көрсетуге байланысты банк
операциялары.
Траст операцияларына қатысушыларға мыналар жатады:
- траст құрылтайшысы (немесе оның негізін қалаушы) – сенімді меншік иесіне
сенімхат арқылы басқаруға беретін, мүліктің немесе мүліктік құқықтардың
меншік иесі. Траст құрылтайшысы ретінде кез келген қолында мүлкі бар
заңды немесе жеке тұлға бола алады.
- трастың иемденушісі – (сеніп тапсырған тұлға) – траст келісімшартындағы
көрсетілген жағдайға сәйкес, мүлікті басқаруға құқығын өзіне қабылдайтын
тұлға. Мұндағы мүлікке жылжитын және жылжымайтын мүліктер де жатады.
- бенефициар – траст келісімшартын өзінің пайдасына жарататын кез келген
заңды және жеке тұлға. Яғни, ол трастаны иемденушіге берілген мүліктен
түсетін табысты алып отыруға құқылы тұлға [14].
Екінші деңгейлі банктер валюталық операциялармен айналысады.
Қазақстан Республикасының Валюталық реттеу туралы заңында
валюталық операцияларға төмендегідей түсінік берілген:
- меншік құқығының және өзге де құқықтардың ауысуына байланысты
операциялар, соның ішінде төлем құралы ретінде шетел валютасын және шетел
валютасындағы өзге де төлем құралдарын пайдаланумен байланысты мәмілелер;
- валюталық құндылықтарды кез келген тәсілмен Қазақстан Республикасына
әкелу және жөнелту, Қазақстан Республикасынан әкету және жөнелту.
Валюталық операциялар ағымдық операциялар және капитал қозғалысымен
байланысты операцияларға бөлінеді.
Ағымдық операцияларға жататындар: тауарлар, жұмыстар және қызметтер
үшін төлемнің не аванс төлемінің мерзімін 180 күннен аспайтын мерзімге
ұзартуды көздейтін экспорт – импорт мәмілелері бойынша есеп айрысуларды
жүзеге асыруға арналған аударымдар; 180 күннен аспайтын мерзімге несиелер
беру және алу; салымдар, инвестициялар, заем, және өзге операциялар бойынша
дивиденттерді, сыйақыларды және өзге де табыстарды алу және аудару;
гранттарды қоса алғанда, сауда сипатына жатпайтын аударымдар, мұрагарлік
соманы, жалақына, зейнетақыны, алименттерді және басқа да сомаларды аудару;
осы заңмен капитал қозғалысына байланысты операцияларға жатпайтын барлық
өзге де валюталық операциялар.
Капитал қозғалысына байланысты операцияларға жататындар:
инвестицияларды жүзеге асыру; интеллектуалдық меншік объектілеріне ерекше
құқықты толық беруді көздейтін мәмілелер бойынша есеп айырысуларды
жүргізуге арналған аударымдар; мүліктік құқыққа және өзге де жылжымайтын
мүлік құқығына төлеуге аударымдар; тауарлар, жұмыстар және қызметтер үшін
төлемнің не аванс төлемінің мерзімінің 180 күннен асатын мерзімге ұзартуды
көздейтін экспорт – импорт мәмілелері бойынша есеп айрысуларды жүзеге
асыруға арналған аударымдар; 180 күннен асатын мерзімге несиелер беру және
алу; өздері тіркелген мемлекеттердің заңдары бойынша банк операцияларын
жүзеге асыруға құқығы бар шетел банкілерінде және өзге де қаржылық
ұйымдарда салымдарды жүзеге асыру; зейнетақы активтерін жинақтауға
байланысты мәмілелер бойынша халықаралық аударымдар; жинақтау сипатындағы
сақтандыру және қайта сақтандыру шарттары бойынша халықаралық аударымдар.
Валюталық операцияларды біздің елімізде шетел валютасымен банктік
операциялар жүргізуге Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінен алған
лицензиясы бар өкілетті банктер ғана орындай алады. Қазақстан Республикасы
Ұлттық Банк валюталық реттеуді және валюталық бақылауды жүргізеді [15].
Сауда емес операциялар. Сауда емес операцияларға клиенттерге тауарлар
және қызметтер экспорты мен импорты және капитал қозғалысы бойынша қызмет
көрсетулер үшін есеп айрысуларға байланыссыз операциялар жатады.
Өкілетті банктер сауда емес сипатта мынадай операцияларды жасауы
мүмкін:
- қолма – қол шетел валютасын және шетел валютасындағы төлем құжаттарын
сатып алу және сату;
- шетел валютасын және шетел валютасындағы төлем құжаттарын инкассациялау;
- шетел банктерінің жол чектерін сатып алу;
- ақшалай аккредитивтерді төлеу.
Конверсиондық операциялар. Конверсиондық операциялар – сол елдің
қолма- қол және қолма – қолсыз ұлттық валюталарына қолма-қол және қолма-
қолсыз шетел валюталарын сатып алу және сату мәмілелері.
Конверсиондық операцияларға мынадай валюталық мәмілелер жатады: СПОТ
мәмілесі – бір валютаға қарсы екінші валютаны сатып алу және сатуға
байланысты мәміле жасалған күннен кейінгі екінші банктік жұмыс күніндегі
валюталау күні жүргізілген операциялар; ФОРВАРД мәмілесі – бір валютаға
қарсы екінші валютаны сатып алу және сатуға байланысты мәміле жасалған
күннен кейінгі 2 банктік жұмыс күніндегі валюталау күні жүргізілген
операциялар; СВОП мәмілесі – бір валютаға қарсы екінші валютаны сатып алу
және сатуға байланысты осы валютаны болашақта қайта сатып алу және сатуға
сәйкес, яғни екі қарама-қарсы операциядан тұратын банктік мәміле;
аутрайтпен жасалатын мәміле – белгілі бір күнге валютамен жабдықтау шартын
білдіреді; опционмен жасалатын мәміле - валютамен жабдықтаудың күні
белгіленбеген шартын сипаттайды [16].
Халықаралық есеп айырысу бойынша операцияларының сыртқы саудасында
есеп айырысудың нысандары қолданылады: құжатталған аккредитив, құжатталған
инкассо, банктік аударым.
Құжатталған аккредитив – аккредитивте көрсетілген құжаттарға қарсы
экспортердің пайдасына өзінің бұйырушы – клиентінің (импортердің) өтініші
бойынша жасайтын аккредитив ашушы банктің (эмитент – банктің) міндеттемесін
білдіреді.
Құжатталған инкассо – эмитент – банктің, сенім білдірушініңберген
құжаттарын төлеушіге (импортерге) төлеу үшін ұсынуға немесе ақшасын алып
беруге өзіне алған міндеттемесі.
Банктік аударым – банктік аударым жасаушының жасаған тапсырмасы
негізінде барлық есеп айырысудағы валюталық түсімдердің өкілетті банктердің
шотына есепке алынуын білдіреді [17].
Валюталық қаражаттарды тарту және орналастыру операцияларына мұндай
операциялар жатады:
- депозиттерді тарту: жеке тұлғалардан; заңды тұлғалардан, соның ішінде
банкаралық депозиттер;
- несиелер беру: жеке тұлғаларға; заңды тұлғаларға;
- банкаралық нарықта несиелерді орналастыру;
Халықаралық және отандық банктік тәжірибеде есеп айырысудың ең көп
қолданылатын түрлеріне инкассо мен аккредитив жатады.
Инкассо – сатушы (экспортер) мен сатып алушыны (импортердің) арасында
банктің делдал қызметін атқарумен байланысты операция. Аталған операция
инкассоның шарты көзделген құжаттарға қарсы төлемді жасау туралы сатушы
тапсырмасы негізінде жүзеге асады. Егер қаржылық құжаттарға (аудармалы
вексель, жай вексель, чек және т.б ақшаны алуда пайдаланатын құжаттар) қоса
коммерциялық құжаттар (шот, жөнелту құжаттары, меншік құқығы туралы
құжаттар) берілген болса, онда мұндай инкассо құжаты инкассо деп аталады.
Таза инкассода қаржылық құжаттар ғана беріледі, яғни коммерциялық құжаттар
бірге жүрмейді [17].
Таза және құжатты инкассомен операция жүргізуде банктер 1995 жылы
толықтырылған Инкассомен жұмыс жасаудың ортақ ережесін басшылыққа алады.
Инкассомен операция жасауда банктер ешқандай да төлем міндеттемесін
алмайды. Олардың міндеті инкассоның нұсқаулығына сәйкес төлемдерге қарсы
құжаттарды беру болып табылады.
Инкассомен есеп айырысудың сатып алушы үшін артықшылығы, ол тауарды
жөнелткенге дейін оның құнын төлемей, төлем тек қана тауарды жөнелткендігін
растайтын құжаттар ұсынылған жағдайда жасалады.
Сонымен қатар егер де ұсынылатын құжаттар келісімшартқа сай келмесе
сатып алушының төлемнен бас тартуға немесе аз бөлігін төлеуге құқығы бар.
Өз кезегінде сатушы үшін оның артықшылығы мынады, яғни сатып алушы төлемді
жасамайынша тауарға тиісті құжаттарды ала алмайды.
Бұл да сатушыға тауарының төленетіндігіне ешқандай кепіл
бермегенімен өзге есеп айырысу нысанына, мысалы аккредитивке қарағанда өте
арзан және жылдам болып келеді.
Аккредитив есеп айырысуда жиі қолданылмайды, бірақ та ол нарық
жағдайында біршама тұрақты есеп айырысу нысаны.
Аккредитив – бұл сатып алушы тапсырмасы бойынша сатып алушының
(аккредитив алушының) банкісінің жабдықтаушысының банкісіне аккредитивке
көрсетілген құжаттарды жабдықтаушы (бенефициар) бергеннен соң және
аккредитивтің басқа да шарттарын орындаған жағдайда төлемді төлеуге берген
шартты ақшалай міндеттемесі.
Егер де аккредитивті ашатын банк, клиенттің тапсырмасы бойынша
қаражатты жабдықтаушының банкіне аударып қойса, онда аккредитивте
көрсетілген барлық шарттардың орындалуы барысында төлемді жүзеге асыру үшін
жабдықтаушының банкінде Аккредитив жеке баланстық шоты ашылады.
Аккредитив аша отырып, банк төлемді төлеуге кепілгер болып табылады.
Бұл халықаралық банктің тәжірибедегі есепайырысу нысанының банк
кепілдігімен жасалатын жалғыз түрі. Қалған есеп айырысу нысандарында банк
клиенттің тапсырмасы бойынша оның есебінен есеп айырысуға қатысады.
Жалпы аккредитивпен есеп айырысудың мынадай қатысушылары болады:
- өтініш иесі – (аппликант, бұйрық беруші, импортер, трассат, сатушы). Бұл
қатысушы банкке аккредитив ашуды тапсырады.
- бенефициар (экспортер, сатушы, трассант). Бұл қатысушының атына
аккредитив ашылады.
- эмитент банк, яғни клиенттің (өтініш берушінің) атынан аккредитив ашатын
банк.
- хабарлаушы банк, яғни хатпен немесе телекспен аккредитивтің ашылғандығын
бенефициарға хабарлаушы банк. Оның басты міндеті хабарды жеткізбестен
бұрын аккредитивтің шынайлылығына көз жеткізуге тиіс.
- растаушы банк, яғни эмитент банктің сұрауы бойынша аккредитивке өзінің
кепілхатын қосатын банк. Растаушы банк егер де эмитент банк міндеттемесін
орындай алмаған жағдайда аккредитив бойынша төлемді төлеуге келісім
береді.
Аккредитивтің мынадай түрлері болады:
- құжатты аккредитив;
- өтелген және өтелмеген;
- қайтарылатын және қайтарылмайтын.
Құжатты аккредитив – бенефициардың төлемді алғанға дейін құжаттарды
беруін сипаттайды. Бұл құжаттар аккредитивке көрсетілген таурларды
жөнелткендігін растайды. Төлемді алу үшін барлық құжаттар аккредитивте
көрсетілген тізбекке сәйкес келуі қажет.
Өтелген (қаражат аударылған) – бұл эмитент-банктің міндеттемесінің іс
– әрекетінің барлық мерзімі ішінде төлеушінің меншікті қаражаты немесе
несиеге клиентіне берген қаражаты есебінен аударылған жабдықтаушы банкінде
ашқан аккредитиві.
Өтелмеген (кепілденген) – бұл банктердің өзара корреспонденттік
қатынастар орнатуы негізінде жабдықтаушының банкіне сатып алушының банкі
шотынан қаражатты шегеруге құқық беру арқылы ашқан аккредитив ін сипаттайды
[18].
Кепілденген аккредитивті эмитент – банк сатып алушымен келісімшарт
негізінде, басқа банкпен арадағы корреспонденттік қарым қатынас жағдайына
байланысты ашады. Ал енді, өтелмеген аккредитив бойынша есеп айырысу
ерекшеліктерін қарастырып өтейік.
Әрбір аккредитив қайтарылатын немесе қайтарылмайтын болуға тиіс.
Ондай анықтауыш белгі болмаған жағдайда, ол аккредитив қайтарылатын болып
табылады.
Қайтарылмайтын аккредитив жабдықтаушының келісімінсіз эмитент-
банктің әмірімен өзгертілуі немесе күшін жою мүмкін. Бұл аккредитив сатып
алушының мүддесін көздейді.
Қайтарылмайтын аккредитив жабдықтаушының келісімінсіз өзгере немесе
күшін жоя алмайды. Себебі, мұндай аккредитив жабдықтаушының пайдасына
ашылған болып табылады. Қайтарылмайтын аккредитив расталмаған және
расталған болуы мүмкін.
Қайтарылмайтын расталмаған аккредитив – эмитент банктің хабарлаушы
банк арқылы хабарлайтын аккредитиві. Бұл жерде хабарлаушы банк эмитент
банктің агенті ретінде қызмет етеді, бірақ ол аккредитив бойынша бенефициар
алдында ешқандайда жауапкершілік алмайды.
Қайтарылмайтын расталған аккредитив – эмитент банктің міндеттемесіне
қоса растаушы банктің беретін міндеттемесін білдіреді. Мұндай аккредитивтің
басты артықшылығы мұндай қосарлы кепілдендіру бар. Егер де эмитент банк
бірінші клкссты банкке жатса, онда қосымша кепілдендіру қажет етілмейді. Ол
өз кезегінде аккредитив бойынша шығынды азайтады. Кей жағдайларда мұндай
аккредитивтің қосымша кепілдендірілуі бенефициардың қалауы бойынша іске
асады.
Аккредитивпен есеп айырысу нысаны мына жағдайларда пайдаланылады:
- бірін-бір аз білетін немесе танымайтын серіктестер арасында келісімшарт
жасалса;
- келісімшарт жасаушы тарап серіктесіне толық сенімсіз болса немесе
серіктесінің елінде саяси не экономикалық тұрақсыздықтар орын алса.
Аккредитивтің қызмет ету мерзімі және есеп айырысу тәртібі төлеуші
мен жабдықтаушының арасында жасалатын келісімшартта көрсетіледі, онда
мыналар көрсетіледі: эмитент-банктің атауы; аккредитив түрі және орындалу
тәсілі; аккредитив ашылуы туралы жабдықтаушыға хабарлау тәсілі; аккредитив
бойынша қаражатты алу үшін жабдықтаушының беретін құжаттарының толық тізімі
мен нақты сипаттамасы; тауарларды жөнелткеннен кейінгі құжаттарды жіберу
мерзімі, олардың рәсімделуіне қойылатын талаптар; басқа да құжаттар мен
шарттар (18(.
Аккредитивтің артықшылықтары сатушы мен сатып алушы үшін анықталады.
Сатушы үшін оның артықшылығы мыналардан көрінеді:
- аккредитивте көрсетілген барлық шарттар, яғни тауар көлеміне, сапасына,
қаптау түріне, жеткізу мерзімі мен тәсіліне, тиеу орыны мен мерзіміне
және т.б. қатысты шарттар толық орындалған жағдайда төлемнің жүзеге
асырылатыны;
- тауар жартылай жөнелтілсе, онда нақты жөнелткен тауары үшін төлем
алатындығына сенімділігі;
- мәміле жасалмаған жағдайда немесе аккредитивтің мерзімі аяқталған
уақытта сатып алушының резервтеген сомасын қайтарып алатындығына
сенімділігі.
Сатып алушы үшін аккредитивтің артықшылығын сипаттайтындар:
- төлемнің банкпен төленетіндігі;
- егер ұсынылған құжаттар аккредитивте көрсетілген шарттарға сәйкес
келгенде ғана төлемнің жүзеге асатындығы;
- егер сатушы өндіруші емес делдал болса, онда өндірушінің атына
аккредитивті аударып жіберу мүмкіндігінің болуы [19].
Егер серіктесіңізге несиеге тауарыңызды бергіңіз келсе, онда сізге
төлемді кешіктіріп төлеумен байланысты аккредитив қажет болады. Төлемді
кешіктіру уақыты тауарды жөнелткен күннен басталуы , құжаттарды банкке
берген күннен басталуы немесе аккредитив ашқан күннен басталуы мүмкін.
Бірақ мұндай жағдайда кешіктіріп төлеген күндер үшін комиссиондық ақыны
бенефициардың атына төленетіндігін есте сақтау қажет. Өзара келісімшарт
жасаған кезде қай тарап банктің шығыстарын өз мойынына алатындығын міндетті
түрде көрсетуге тиіс.
Аккредитивтің басты артықшылығы, оның төлеуге банктің кепілінің
болуы.
Бірақ, бұл есеп айырысу нысанында бірқатар кемшіліктері де бар:
- аккредитивпен есеп айырысудың өзге нысандарға қарағанда өте қымбат, сатып
алушаның қаражаты аккредитивтің қызмет ету мерзімінің ішінде оның
шаруашылық айналымынан шығырылып қалады;
- тауар айналымы бәсеңдейді, яғни жабдықтаушы аккредитивтің ашылғаны
туралы хабар алғанша, өзінің дайын өнімін жөнелте алмайды және оның
сақталуы да қосымша шығындарды қажет етеді.
Сонымен, екінші деңгейлі банктер жеке және заңды тұлғаларға көптеген
операциялар түрлерін ұсынады. Олар депозиттерді тарту, заңды және жеке
тұлғаларға қайтарымдылық, мерзімдік және ақылы негізде қысқы мерзімді
кредиттер беру, өзіндік бағалы қағаздарды заңда көрсетілген тәртіппен
шығару, төлем құжаттарын және өзге бағалы қағаздарды сатып алу, сату және
олармен өзге де операцияларды жүргізу, банк қызметіне қатысты кеңесшілік
қызмет көрсету, лизингтік операциялар және т.б. қамтиды. Операциялардың
атқарылуы барысында коммерциялық банктер делдал рөлін атқарады және ол үшін
коммисионды сыйақы алады.
1.3 Коммерциялық банктер қызметінің құқықтық негіздері
Қазақстан Республикасындағы банктік жүйенің қалыптасуы мен дамуы
төмендегідей үш банктік реформаға тікелей байланысты болды:
- 1987-88 жылдардағы банктік реформалар;
- 1995 жылғы банктік реформа;
- 1996-1998 жылдардағы банктік реформалар.
1987-88 жылдардағы банктік реформалар. Қазақстандағы несие жүйесінің
қайта құру тұсындағы дамуы, КСРО-да соңғы рет жүргізілген банктік реформа.
Банктік реформа нәтижесінде: КСРО-ның мемлекеттік банкі құрылды.
1995 жылғы банк реформасы. 1990 жылы Қазақстан Республикасы өз
егемендігін жариялағаннан бастап нарықтық қатынастардың талаптарына сай
келетін меншікті банк жүйесңн құруға бетбұрыс алды.
1990 жылы желтоқсан айында қабылданған ҚазКРО-ғы банктер және
банктік қызмет туралы алғашқы заң Қазақстандағы банктік реформаны
жүргізудің бастапқы кезеңдерін қамтиды [20].
Бұл банктік реформа Ұлттық Банктің 1995 жылы арналған Қазақстандағы
банктік жүйені реформалау бағдарламасына сәйкес жүзеге асады.
Нарық экономикасына өту жағдайында және экономикалық дағдарысты
жоюда, макроэкономикалық тұрақтылыққа қол жеткізуде Қазақстан Республикасы
банк жүйесі маңызды рөл атқарады.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасында жұмыс жасап отырған банктік
жүйенің қалыптасуын үш кезеңге бөледі:
I кезең. 1988-1991 жылдар – мемлекеттік салалық мамандандырылған банк
қызметінің бір бөлігін республикалардағы сол банктердің тиісті
бөлімшелеріне беру арқылы қайта түрлендіру; алғашқы коммерциялық банктер
құру; КСРО мемлекеттік банкіне орталық банктің жекелеген қызметтерін беруге
байланысты бастапқы қадамдар жасау.
II кезең. 1992 жылдың аяғы 1993 жылдары – рубль аймағында бола
отырып, Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің орталық банктің бір қатар
қызметтерін орындауға біртіндеп кірісуі, коммерциялық банктердің
экстенсивті түрде қалыптасуы және дамуы, ұлттық нормативтік базаның
қалыптасуының бастапқы кезеңі.
III кезең. 1993 жылдың қараша айынан осы уақытқа дейінгі, яғни
айналысқа ұлттық валютаның енгізілуіне байланысты Ұлттық банкінің ақша –
несие аясының қызмет етуіне толық жауапкершілік алу, бюджет және
банкттермен қарым-қатынас орнатудың классикалық қағидаларын енгізу,
банктердің қызметін реттеу жүйесін нығайту кезеңін білдіреді [21].
Ұлттық Банктің 1995 жылғы реформалау нәтижесінде қолданылған шаралары
қаржылық және экономикалық тұрақтылыққа қол жеткізді. Ең бастысы, ақша-
несие реттеу әдістері мен құралдары әрі қарай дами түсті.
Банктердегі қайта қаржыландыру механимі түбірімен қзгерді. 1995
жылдың ақпан айынан бастап, директивті несиелерді беру тоқтатылды.
Орталықтандырылған көздер есебінен берілетін несиелер көлемі қысқарып,
экономиканы несиелеу қызметі Ұлттық Банктен екінші деңгейдегі банктерге
ауысты. Ұлттық Банк орталық банктерге тән қызметке: қысқа мерзімді
өтімділігі қолдап отыру мақсатында екінші деңгейдегі банктерге несие беру,
Үкіметке несие беру және ақша-несие және валюталық реттеумен айналысуға
көшті.
1996-1998 жылдағы банктік реформалар. Бұл реформалар Ұлттық Банктің
1996-1998 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының банк жүйесін
реформалау бағдарламасына сәйкес жүргізілді.
Банк реформасын жүргізу бағдарламасының басты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz