Халық ауызекі шығармашылығын адамгершілік тәрбиесінде қолдану идеясы
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... 3
Бірінші тарау Бастауыш мектепте оқыту процесінде ауызекі шығармашылығын
пайдаланудың ғылыми-теориялық негіздері ...8
1. Ғылыми педагогикалық-психологиялық әдебиеттердегі ауызекі поэтикалық
шығармашылық материалдарының қарастырылу
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2.Бастауыш сыныпта қазақ халық ауызекі поэтикалық шығармашылық
материалдарын пайдаланудың
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
Екінші тарау Бастауыш мектепте оқыту процесінде қазақ халық ауызекі
шығармашылығын пайдалану бойынша тәжірибелік – эксперименттік жұмыс
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
2.1. Бастауыш мектепте оқу процесінде қазақ халық ауызекі шығармашылығын
пайдалануда мұғалім жұмысының мазмұны ... ... ...39
2.2 Бастауыш мектепте оқу процесінде қазақ халық ауызекі шығармашылығын
пайдалануда мұғалім жұмысының тиімділігін
айқындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70
К І Р І С П Е
Мектептің бастауыш сатысында оқушыларды тәрбиелеу мәселесі ең негізгі
талаптардың біріне саналады. Қазақ халық ауыз әдебиеті үлгілерінің барлығы
дерлік балаға өмір танытарлық қызмет атқарары сөзсіз. Айнала қоршаған
ортаның қыр – сырын, сын – сипатын танытып, таным әрекеттерін, яғни қиялын,
ойлауын, еске сақтауын, тілін дамытады. Баланы тәрбиелеу ісіне қажетті
мүмкіндіктер ауыз әдебиеті үлгілерінен табылып, халықтық шығармаларды оқып
– танысу барысында адамгершілік асыл қасиеттердің адамды арман – мұратына
жеткізетініне, ал жаман қылық, жат әрекеттердің зияны тиіп, жаманшылыққа
ұшыратынына көз жеткізеді.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заныңда: Білім беру жүйесінің
басты міндет–ұлттық және жалпы азаматтық құндылықтар, ғылым мен практика
және кәсіби шындауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау,,-
делінсе,басым міндеттерінің бірі ретінде ,,жеке адамның шығармашылық,рухани
және дене мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір салтының
берік негіздерін қалыптастыру,жеке басының даму үшін жағдай жасау арқылы
интелектіні байыту-деп көрсеткен.(29)
Халық педагогикасының қайнар бұлағы, ең үлкен бір саласы-халық ауызекі
шығармашылығы. Ауыз әдебиеті өмірдің айнасы, тәрбиенің таптырмас құралы.
Кезінде М.Горький: Халықтың өткендегі тарихын, тұрмыс-күйін, әдеп-ғұрпын,
ұрпақ тәрбиелеу тәсілін жақсылап зерттейміз десек, ауыз әдебиетін білуге
тиістіміз- деген болатын. (20, 135)
Ауыз әдебиетінің тәлім-тірбиелік мәнін кемеңгер жазушы М.Әуезовтың мына
бір пікірінен аңғаруға болады: Біз ауыз әдебиетін зерттей отырып, халық
санасындағы отаншылдық сезімді, халық ұғымындағы адамгершілік гуманизімді,
халықтың қанатты үміті – оптимизімді ... сол халықтың өткендегі өмірі,
аңсау –арманы, әдеп-ғұрпын, халықтың ұжымдық тәрбиесінің жемісін көреміз.
(96 20)
Ата-бабаларымыз күмбірлеген күміс күйімен сыбызғы сырнай үнімен, әң-
жырымен, мақал-мәтел, шешендік сөз, ертегі, айтыс өлеңдерімен сан ғасыр
бойы өз ұрпағын өнегелі де өнерлі, адамгершілік ар-ожданы жоғары, намысқой
азамат тәрбиелеп келгені тарихи шындық. Сонымен халықтық педагогиканың
тамаша идеялары мен дәстүрлерін сақтап, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуде халықтың
ауызекі шығармашылығы айрықша роль атқарады.
Халық ауызекі шығармашылығының балалар мен ересектер тәрбиесінің
таптырмас құралы, әдіс-тәсілі, құнды адамгершілік қасиеттерін
қалыптастыратындығын ескере отырып, бала тәрбиесінде дұрыс пайдалану арқылы
жетілдіруді көздедік Сонда ғана Қазақстан Республикасының егеменді ел
болуымен байланысты ұлттық мәдениетті марапаттау, халықтық педагогиканың
қағидаларын оқушылардың бойына дарыта, адамгершілік, ізгілік рухында
тәрбиелеу талабын шешілері сөзсіз.
Халық педагогикасы дәстүрі негізінде бастауыш сынып оқушыларын,
балабақша бүлдіршіндерін адамгершілікке тәрбиелеуге тәрбиешілерді, болашақ
мұғалімдерді даярлау мәселелері А.Әлімбаевтің, Р.К.Төлеубекованың,
А.С.Мағауованың, Б.Мұқанованың, С.Қ.Әбілдинаның, зерттеулерінде әр қырынан
сөз болады. Халық педагогикасы проблемасы саласында кейінгі ондаған жылдар
көлемінде белсенді жұмыстар жүргізілгені баршаға аян. Оған дәлел ғылыми
диссертациялар, монографиялар, оқу құралдары және ғылыми мақалалар жалпы
кейінгі кезеңде халық педагогикасына тыңғылықты көңіл аударылып, оның сан-
салалы тәрбие мүмкіндіктері жан-жақты зерттеле бастауы кездейсоқ емес.
Өйткені, халық педагогикасы –көптеген жылдар електен өткен тәрбие мәйегі.
Осындай зерттелген жұмыстардың авторларын атау өте орынды. Олардың ішінде
Қ.Б. Жарықбаевтің, С. Қалиевтің, С.А.Ұзақбаеваның, Ж.Ж. Наурызбайдың және
т.б. еңбектері көпшілік көңілінен шыққанын айту ләзім. Қазақ халық
педагогикасы мұраларының құнды идеяларын көптеген ғалымдар тәрбие құралы
ретінде (мысалы: Ы.Оршыбеков - адамгершілік, Е.С.Сағындықов - адамгершілік,
дене тәрбиесі, Т.А. Қышқашбаев -музыкалық, К.Сейсембаев –адамгершілік, Ұ.О.
Асанова- адамгершілік-эстетикалық және т.б.) қарастырған. Алайда ежелден
тәрбие құралы міндетін өтеп келе жатқан халықтық педагогика қазыналары,
қазақ балалары әдебиетінің таңдаулы туындыларымен күнделікті өмір
тәжірибесімен біртұтас жүзеге асырылғанда ғана, бүгінгі ұрпақты жан-жақты
дамыта тәрбиелеу міндетін атқаруға тиісті. Осы міндетті шешуде тәрбие
бесігінің бірі- мектеп. Мектептегі шәкірттеріміздің бойына ғасырлар бойы
қастер тұтып келген ар, намыс, ождан, имандылық, шабыттылық, ата-анаға
мейірімді, кішіпейіл, атамекеніне, еліне деген сүйіспеншілік сияқты асыл
қасиеттерді бойына сіңіре тәрбиелеу - заман талабынан туындап отырған
мәселе. Сондықтан халық педагогикасының тәрбие құралдарына назар аудару,
республиканың қоғамдық өмірін қайта құру барысындағы талаптарға сай
келетінін, ұлтаралық мәдениет байланыстарын нығайтумен бірге, мектептегі
оқу-тәрбие жұмыстарын демократияландырып, ізгілендіруді тереңдете түсуге
ықпал ететінін негізге алған абзал.
Біз жоғарыда айтылғандардан бастауыш мектепте оқу-тәрбие процесінде
халық ауызекі шығармашылығын материалдарын пайдалану зерттеуді қажет ететін
өзекті мәселелер. Сондықтан біз бұл мәселені зерттеуді Бастауыш мектепте
оқыту процесінде халық ауызекі шығармашылық материалдарын пайдалану
дипломдық жұмысымыздың негізі етіп алдық.
Зерттеу объектісі – оқу процесінде халық ауызекі шығармашылығын
материалдарын пайдалану процесі
Зерттеу пәні - бастауыш сынып оқушыларының оқу процесінде халық
ауызекі шығармашылығын пайдалану бойынша мұғалім жұмысының мазмұны
Зерттеу мақсаты – бастауыш сынып оқушыларына қазақ халқының ауызекі
поэтикалық шығармашылығын пайдаланудағы сабақтар жүйесін жасау
Зерттеу міндеттері:
- халық ауызекі шығармашылығының пайдалану мәселесін талдау;
- қазақ халық ауызекі шығармашылығы материалдарының өзіндік
ерекшеліктерін айқындау;
- алдыңғы қатарлы мұғалімдер іс-тәжірибесін талдау және жинақтау;
- бастауыш сыныптың оқыту процесінде қазақ халық ауызекі шығармашылығы
материалдарын пайдаланудың тиімділігін анықтау;
Зерттеудің әдіснамалық негізі – жеке тұлға теориясы, іс-әрекет
теориясы, педагогикалық процесс теориясы, мемлекеттік құжаттар.
Зерттеу әдістері:
- Ғылыми – педагогикалық әдебиеттерді оқып үйрену мен талдау.
- Бақылау әдісі.
- Әңгімелесу.
- Сауалнама.
- Педагогикалық эксперимент.
Зерттеу жұмысының құрылымы:
Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, әдебиеттер
тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде зерттеу тақырыбының көкейтестілігі көрсетіліп, зерттеудің
ғылыми аппараты айқындалған.
Бастауыш мектепте оқыту процесінде қазақ халық ауызекі шығармашылығын
пайдаланудың ғылыми- теориялық негіздері атты бірінші тарауда бастауыш
мектепте оқу процесінде қазақ халық ауызекі шығармашылық материалдарының
мазмұны, оны бастауыш мектепте пайдалану мәселелері қарастырылады.
Бастауыш мектепте оқыту процесінде қазақ халық ауызекі шығармашылығын
пайдалану бойынша тәжірибелік – эксперименттік жұмыс мазмұны атты екінші
тарауда бастауыш мектепте оқу процесінде қазақ халық ауызекі шығармашылығын
пайдалануда мұғалім жұмысына талдау жасалынады, жүргізілген эксперименттік
жұмыс нәтижелері беріледі.
Қорытындыда бастауыш мектептеің оқу процесінде қазақ халық ауызекі
шығармашылығын пайдалануға байланысты ұсыныстар қатары берілген
Қосымшада тәжірибелік-эксперимент жұмыстарының нәтижелері көрсетілген,
кестелер және сабақ жоспарлары берілген
Бірінші тарау Бастауыш мектепте оқыту процесінде ауызекі шығармашылығын
пайдаланудың ғылыми-теориялық негіздері
1.1. Ғылыми педагогикалық-психологиялық әдебиеттердегі ауызекі поэтикалық
шығармашылық материалдарының қарастырылу мәселелері
Ұрпақ тәрбиесі - ұзақ және күрделі процесс. Аталарымыз табиғатпен
етене өмір сүріп, барлық жақсыны үздік тәрбиелеу жолына бағыштап отырған.
Өйткені, ұрпақ тәрбиесін елдің әлеуметтік дамуы мен құрылысының келешегін
айқындаушы негіз деп санаған. Сол үшін де оқушыларға тәрбие беруде
халқымыздың ғасырлар бойы сан мыңдаған сындарынан өтіп бізге жеткен
тарихын, мәдениетін, салт-дәстүрін, ұлттық тәрбие ерекшеліктерін негізге
алуға- міндеттіміз.
Қазақ халқының ауызекі шығармашылығы біздің үлттық болашағымызды,
халықтық қасиетімізді өзімізге де, өзгеге де жазбай танытатын асыл мұра,
сол арқылы ата-бабаларымыздың тәрбиелік мирастары негізінде жас ұрпақты
адамгершілікке, адал еңбек, өнер -білімге баулу, өмірге бейімдеу,
отбасының, ауыл аймақ, Отанының намысын қорғау сияқты ізгі қасиеттерге
тәрбиелеуге мүмкіндік туады.
Біздің зерттеуімізге тікелей қатысты мөселе халық ауызекі
шығармашылығының адамгершілік тәрбиедегі мүмкіндіктері болғандықтан, ең
алдымен, оны ұрпақ тәрбиесінде қолдану жөніндегі көзқарастарга тоқталайық.
Халық ауызекі шығармашылығы халық күші мен даналығын, оның
адамгершілік мұраттарын, халық педагогикасының терең сипатын жеткізетін
педагогикалық құрал болып табылады.
Ертедегі көпке танымал педагогтардың педагогикалық мұраларына ден
қойсақ, олардың үнемі халық педагогикасына сүйенгендерін аңғарамыз. Мысалы,
И.Г.Песталоццидің тәрбие теориясы шын мөнінде халықтық төрбиенің
тәжірибесін жинақтап қорыту болып табылады. Ол адамгершіліктің өлшемін
адамның жақсылық жасауға тілегі мен іскерлігі арқылы бағамдады. Оның
ойынша, тәрбие қүралын халық өмірінің өзінен алу керек. (35, 116)
Халық ауызекі шығармашылығын адамгершілік тәрбиесінде қолдану идеясы
К.Д.Ушинский еңбектерінде де өз көрінісін тапты. К.Д.Ушинский алғашқылардың
бірі болып ертегілерде, мақалдар мен мәтелдерде халықтың педагогикалық
кемеңгерлігі анық көрінетіндігіне көңіл бөлген. Қоғамдық тәрбиенің
халықтығы туралы атты еңбегінде халықтың адамгершілік идеалы халықтың
санасезім деңгейін, оның жақсылық пен жамандыққа деген көзқарасын, халықтың
ар-ұятьн білдіреді деп атап көрсетті. Ұлы педагог ертегілерді жоғары
бағалап, оларды өзінің педагогикалық жүйесіне енгізді. Халық
ертегілерінде, — деп жазды ол, — халық балаларына бала кездегі қиялдары
туралы әңгімелейді, түптеп келгенде, бүл қиялға өздерінің де ішінара
сенетіні сөзсіз. Ол педагог ретінде, әжелерді, шешелерді, аталарды
тумысынан педагогтар деп санайды. Өйткені олар жастайынан ертегідегі қиял
дүниесіне араласып, өздері шебер ертекші болып алады.(50, 45)
XIX ғасырдағы орыс демократтары В.Г.Белинский, Н.А. Добролюбов,
Н.Г.Чернышевский халықтық тербие идеясын дамытуға, оның ішінде халық ауыз
әдебиетіне үлкен мән берді.
Егер В.Г.Белинский халық әдебиеті — айна, онда халық өмірі барлық
жақтарымен, өзіндік сипаттарымен бейнеленеді. Халық әдебиеті бір жағынан
оның санасын да білдіреді- деп, ертегілерде ұлттық мінез бен халықтың
бейнесі көрініс тапқанын сөз етсе, Н.А.Добролюбов ертегілер арқылы халықтың
көзқарасы мен психологиясын ұғынып-түсінуге болатындығын айтады. (13, 220)
Бұрынғы Одақ көлемінде орындалған зерттеулерде халық шығармашылығы
үлгілерінің жеткіншек ұрпақтың адамгершілік тәрбиесінде маңызды роль
атқаратынына көңіл бөлінген. Мысалы, А.С.Макаренко ата-аналарға арналған
лекциясында: Жақсы айтылған ертегі — мәдени тәрбиенің бастамасы, — деп,
әр отбасындағы кітаптар сөресінде ертегілер жинағы болу қажеттігін
ескерткен. Грузин педагогы А.Ф.Хинтибидзе, әзірбайжан оқымыстысы А.Гашимов,
чуваш халқының зерттеушісі Г.Н.Волков, татар педагогы Я.И.Ханбиков т.б. өз
зерттеулерінде халық ауызекі творчествосы халықтың адамгершілік идеалдарын
бейнелей отырып, оқыту мен тәрбиелеудің тәсілдерін, принциптерін
көрсететіндігін айтады. (43, 175)
Жас жеткіншектерді патриоттыққа төрбиелеуде, туған жеріне, еліне деген
сүйіспеншілік сезімін оятуда Желкен жерінде көгерер, ер елінде көгерер,
Туған жердей жер болмас, туған елдей ел болмас, Сағынған елін аңсайды,
сарыала қаз көлін аңсайды, Өз елімнің басы болмасам да, сайының тасы
болайын, Елінен безген ер оңбас, көлінен безген қаз оңбас, Отансыз адам
- ормансыз бұлбұл т.б. мақал-мәтелдердің құндылығы орасан зор.
Бастауыш сынып оқушыларына еңбек туралы алғашқы ұғымдарды тұтас
педагогикалық процесте мақал-мөтелдер арқылы түсіндіруге толық мүмкіндік
бар.
Жан қиналмай, жүмыс бітпес, талап қылмай, мұратқа жетпес, Еңбектің
көзін тапқан, байлықтың өзін табады, Ерінбегеннің еңбегі оңады, Еңбек
бәрінде жеңбек, Бір еңбек еткен екі етеді, екі еткен әдет етеді,
Байлықтың атасы — еңбек, анасы — жер т.б. мақал-мәтелдер балалардың еңбек
туралы алғашқы түсініктерін қалыптастырып, еңбекті сүюге тәрбиелейді.
Адамгершілік қасиеттердің ішіндегі ерекше құндыларының бірі
-ізеттілік, ал оның басты белгілері кішіпейілділік, қайырымдылық,
адамжандылық болып саналады. Бала мектепке келгеннен бастап не жаман, не
жақсы деген ұғымдарды салыстыра отырып, адамгершілік туралы түсініктерін
кеңейтеді.
Қазақ халқының мақал-мәтелдеріне балалар түсінігіне сай қайырымдылық,
кішіпейілділік, адамжандылық, жақсылық, ізгілік тәрізді қасиеттерді
уағыздайтын даналық ой толғам өзек болған. Кішіпейілділік — кісінің
көркі, Үлкенге — құрмет, кішіге — ізет, Кішілік пен кісілік - ұлылықтың
белгісі (Махмұд Қашғари), Жақсыға қылған жақсылық... өмірінде тозбайды,
жаманға қылған жақсылық, бір күнгідей болмайды, Адамдықтың белгісі —
иіліп сәлем бергені, шын достықтың белгісі - көп кешікпей келгені, Жақсы
болсаң — жақын көп, Ұлық болсаң — кішік бол т.б. мақал-мәтелдер сондай
тұжырымдарға құрылған.
Сонымен қатар мақал-мәтелдерде халық жақсылық пен жамандықты, адалдық
пен арамдықты, еңбекқорлық пен еріншектікті, жомарттық пен сарандықты,
саналылық пен надандықты салыстыра сөз етеді. Адамгершілік жолына нұсқан
келтіретін жамандық пен жауыздық қылықтарды батыл сынап, әшкерлеп, қалың
жұртшылыққа адамгершілікке тән мінез-құлықтарды үлгі өнеге етеді.
Балаларға адамгершілік тәрбие, білім беруде қазақ халқының эпос
шығармашылығының да орны ерекше. Қазақ эпостарында еңбексүйгіштік,
отансүйгіштік, рулар мен тайпалардың өзара ізгілік қарым-қатынастары,
әйелдерге, ақсақалдарға құрметпен қарау, адамгершілік, батылдық, балаларға
қамқорлық, мейірбандық, туған жерге, табиғатқа деген сүйіспеншілік т.б.
жырланады.
Батырлар жырында (Ер Тарғын, Қамбар батыр, Қобыланды батыр,
Алпамыс батыр т.б.) батырлардың басқыншыларға, билеуші-қанаушыларға қарсы
ұлы ерліктері, турашыл мінезі, ержүректілігі, халқына шексіз берілгендігі,
оның жолына өзін құрбан етуге әзірлігі тәрізді жеке басының асыл қасиеттері
ашылып көрсетіледі. Сонымен қатар гуманизм мен патриотизм, ерлік пен
ізгілік, аға мен інінің қарым-қатынасы, батырлардың өзінің айналасындағы
адамдарға қамқорлығы, бірлік пен татулық, ел мен елдің достығы т.б. сөз
болады.
Батырлар жырындағы негізгі тақырып — отансүйгіштік. Халық елін, жерін,
халқын қорғайтын батырлардың бойына ең жоғары адамгершілік қасиеттер
дарытып, қалың жұртшылыққа шебер таныта білген.
Ал лиро-эпостық жырларда көшпелі ауылдың тұрмыс-тіршілігі бейнеленіп,
қазақ халқының ұлттық әдет-ғұрыптары, дәстүрлері кеңірек сөз болады.
Сонымен қатар жастардың бір-біріне деген ыстық сезімдері, феодалдық өмір
салтының қыспағындағы сүйіспеншілік үшін күрес әсерлі суреттеліп, қазақ қыз
бен жігіттерінің бойындағы адалдық, сыйластық, ізеттілік, сертте тұрушылық,
ата-анаға құрмет ерекше шабытпен жырланады.
Бұл айтылғандардың барлығы эпостық шығармалардың балалардың
адамгершілік тәрбиесінде жетекші роль атқаратындығын дәлелдейді.
Қазақтың көне ауыз әдебиетінің, арада талай ғасырлар өтсе де, ұрпақтан
ұрпаққа тарап, ел зердесіне мықтап орныққан, танымдық мәнін, тәрбиелік
мазмұнын есте жоймаған, заман ағымына қарай қайта жасарып, көпшіліктің
айрықша ілтипатына ие болып отырған түрі — шешендік сөздер. Олар халық
ауызекі шығармашылығының басқа түрлері сияқты, оқиғаны баяндау, тапқырлыққа
баулу, үлгі-насихат арқылы тыңдаушының таным дүниесін кеңейтіп, биік
адамгершілік қасиеттерге үндейді. Шешендік сөздердің аясы кең, негізгі
арқауы - адамгершілік болғандықтан, қай заман талабына да сай келе беретін
халық байлығы саналады.
Қазақ шешендік сөздері бата-тілекпен қатар өнеге-өсиет сөздерді,
өмірде кездесетін жер дауы, жесір дауы, ер құны секілді дау-талаптарды,
келіссездерді қамтиды.
Адам қоғамы үй ішінен басталады. Үй тірегі - ерлі-жарлы жұбайлар,
жұмысың өнімді, өмірің көңілді болсын десең, адаммен дос бол және ол
достықты ең алдымен жұбайыңнан баста, — деген өсиет айтады халық.
Қатыныңмен дос бол - үйіңе береке кіреді, Азаматпен дос бол -
қадірінді біледі. Білімдімен дос бол — сасқанда ақыл береді.
Халықтың жалақор, өзгені көре алмайтын күншілдерден жирендіріп, адамды
жақсылыққа меңзейтін ізгі көңілін мына шешендік сөздерден аңғаруға болады:
Жапалақ құс мақтанса, Жардан тышқан алдым дер. Жаман адам мақтанса,
Жақсыны жағасынан алдым дер; немесе Қанша жуан болса да, Жалғыз ағаш үй
болмас Қанша жақсы болса да, Жалғыз адам би болмас.
Қазақтың шешендік сөздері жанры жағынан шешендік дау, шешендік толғау,
шешендік арнау болып жіктеледі. Шешендік арнау-адамдар арасындағы қарым-
қатынасты, шешендік толғау — халықтың философиялық көзқарасын көрсетеді
десек, шешендік дау -қазақ қауымының заттық және рухани даулы мәселелерді
реттейтін ежелгі әдет заңы іспеттес.
Шешен адам — сол заманның айтушысы, білімпазы, парасатты жаны. Ондай
жандар - ежелден жұртшылыққа белгілі Майқы би, Жиренше шешен, Аяз би,
Асанқайғы, Қорқыт ата, Төле би, Қаз дауысты Қазыбек би, Әйтеке мен Жәнібек,
Сырым және олардың ізін басқан Абай, Шоқан, Ыбырай т.б.
XX ғасырдьң басында Шоқан, Ыбырай, Абай көтерген ағартушылық
қозғалысты батыл жалғастырушы талантты ақын Мағжан Жұмабаев өзінің 1923
жылы тұңғыш жарық көрген Педагогика атты кітабында: Бастапқы кезде жөнді
білінбейтін баланың жан дүниесі, ол өскен сайын бірте-бірте біліне
бастайды. Сондықтан баланың дене тәрбиесі мен жан тәрбиесін қатар алып
қарау керек. Жанды тәрбиелеу үшін жанның жайын баяндайтын еңбекпен таныс
болу керек - дей келіп, Аристотель мен әл -Фарабидің жан туралы еңбектерін
еске алады. Сонымен бірге Баланы өзімдей бол деп үйретпе, өзімдей болма
деп үйрет - деген. Әзірет Әлінің сөзінде көп шындық бар. Тәрбиедегі мақсат
баланы тәрбиешінің өзіндей қылып шығару емес, ерекше өз заманына лайық
қылып шығару ғой -деп тәрбиешінің үлгісіне де ерекше мән береді. (24, 285)
Шынында, қазақ халқының бала бойында ана сүтімен сіңіретін, тәлім-
тәрбиелік өзіндік мектебі болғаны даусыз. Көшпелі өмір кешіп жүрген кездің
өзінде-ақ ауыз екі үлгі-өнеге ретінде айтылатын ертегі, мысал әңгімелері
мен де, шешендік сөздерімен де, түрлі дәстүрлік әдет-ғұрыптарымен де,
ұлағатты ырым-тыйымдарымен де баланы алғырлыққа, зерделілік пен
көрегенділікке баулып, жаман істер мен әдеттерден тыйып, жалқаулық,
жалақорлықтан безіндіре, еңбеккерлікке, адалдыққа, өнерлікке, талапкерлікке
үйретіп отырған. Алтын, күміс-тас екен, арпа, бидай - ас екен деп отыруы
- баланың ұғымын кеңейтіп, өмірге, айналаға ойлана қарауға үйретеді.
Баланың тәлім-тәрбиесіне ерекше мән берген халқымыз Баланы - жастан деген
мәтелді тектен-текке айтпаған ғой.
Халық педагогикасы ата-бабаларымыздың тәрбиеге қатысты ғасырлар
қойнауынан сараланып жеткен іс-тәжірибелерінің жиынтығы. Ой менен сөз,
мазмұнды пікірлер біздің халықтың алдыңғы байлығы болып келген. Біздің ана
тіліміз - отбасы мен балабақшалардан басталып, мектепте жалғасатын жүйелі
сабақтасса, көздеген мақсатымызға жеткізбек.
Халық тәлімі-ең алдымен түн ұйқысын төрт бөліп, тал бесікті тербеткен
ананың мейірлі махаббатқа толы әлдиі-бесік жыры, былдырлап сөйлей бастаған
балдырғанның тәтті тіліне балдай оралатын жеңіл де жұп-жұмыр, айтылуы
ойнақы тақпақтар. Бесік жырында ата-ананың балаға деген шексіз мейірімі,
оның келешегіне деген үміт-сенімі, арман мақсаты айтылады.
Сонымен қатар халық ауызекі шығармашылығы -ол қазақ поэзиясының
бөлінбес бір бөлшегі іспетті қанатты сөздер, мақал-мәтелдер, шешендік
сөздер, айтыстар, ертегілер, аңыздар, жұмбақтар мен жаңылтпаштар.
Ол-жан сезімімізді толқытып, ойымызға ой қосатын, қиялымызға қанат
бітіретін халқымыздың рухани байлығы мен болмысы сүлу әндері мен сыршыл
күйлері, үлттық ойындары, осы кезге дейін тәлім-тәрбиелік қадір-қасиетін
жоймаған салт-дәстүрі, әдет-ғұрыптары, адалдыққа, тазалыққа, әділдік пен
мейірімділікке баулитын ырым-тиымдары. Олар арқылы халық ұл-қызын күллі
жаман әдеттен тиып, ең жақын нышандарға үндеген. Олар тектен-тек тумаған:
өмірдің тыныс-тіршілігінен, қажетінен, күнделікті мүддесінен алынып,
халқымыздың ой-парасатымен, бейнелі сөздерімен кестеленіп, ұрпақтан-ұрпаққа
ауысып отырған.
Қазақтың аса бай эпосы халықтың ой-арманы мен мақсат- мүддесін
білдіреді. Оның адамгершілік және эстетикалық тәрбие беруде, жас ұрпақты
рухани жағынан байытып отыруда жырлаған тәлім-тәрбиелік идеялары-балаларға
адамгершілік-эстетикалық тәрбие береді, олардың музыкалық талғамын, ой-
өрісін дамытады. Оларда қазақ тілінің байлығы және оның шексіз шешендік
мүмкіндіктері тайға таңба басқандай байқалады. Соның бір саласы - мақал-
мәтелдер. Олар - халықтың көрген-білген, көңілге түйген, бастан кешкен
оқиғаларын қорытқан, сан ғасыр уақыт елегінен өткен ақыл-ойының жиынтығы,
анықтамасы. Өмірде үнемі қайталанатын оқиғалармен, құбылыстармен байланысты
туған тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні.
Орыс ұлы педагогы К.Д. Ушинский: мақал-мәтелдер - балалардың тәрбиесі
мен адамның жеке басының қалыптасуындағы сан ғасырлық тәжірибені
қорытындылаушы, нағыз -халық педагогикасы деп жазаған.(22, 35) Қазақ
халқының тәлімдік тиімді құралдарының бірі-ертегі, қисса. Оларда халықтың
тыныс-тіршілігі, әдет-ғұрыптары мен дәстүрлері, бақыт жолындағы күресі,
адамдардың өзара қарым-қатынастары мен мінез-құлықтары, өз халқына, Отанға,
туып өскен жерге, оның табиғатына сүйіспеншілігі бейнеленген. Қазақ ауыз
әдебиетінде айрықша орын алатын мақал-мәтелдер-адамның бүкіл тыныс-
тіршілігінен, әдет-ғұрыпынан, түсінік-болмысынан туындаған байлаулы ой
түйіндері. Мәселен:
Жақсы адам - елдің ырысы
Жақсы жер - жанның ырысы; - деп адам қасиетін білдірсе:
Бейнет түбі - зейнет
Еңбек етсең - емерсің, - деп еңбек туралы:
Оқу - білім бұлағы,
Білім - өмір шырағы, - деп білім туралы,
Ер елін - Арым деп сыйлайды.
Ел ерін – Нарым деп сыйлайды, - деп ерлік туралы.
Бірлік болмай - тірлік болмас, - деп татулық-бірілікті
Әдепті бала - арлы бала
Әдепсіз бала - сорлы бала, - деп көргенділікті.
Мақал бойындағы тапқырлық пен өткірлік, бұлтартпас дәлдік қазақтың
тәлім-тәрбиелік құрамы ғана емес -дауға да, жауға да тоқтам салған қаруы
болған. Абайдың әкесі Құнанбайдың: Ұтымды мақал кейде бір даудың түйінін
шешеді, кейде бір жаудың тілін кеседі деуі осыдан болса керек.
Ал мазақтамалар -халқымыздың балалар бойында кездесетін ұнамсыз
қылықтарды дер кезінде мінеп-шенеп, түзетіп отыру үшін қолдаған қысқа сықақ
өлеңдері.
Мәселен: Жаман бала жантая кетеді,
Жұмсасаң шалқая кетеді.
Немесе: Қомағай ішінен қағынады,
Тентек тісінен қағылады.
Мазақтамалар әдетте, балалардың өз аузымен айтылып, бірі екіншісінің
кемшілігін осылайша сынап-мінеп, оның уллып, кемшілігін түзетуіне септігін
тигізеді.
Сол сияқты жаңылтпаштар да бала тәрбиесінде өзіндік орын ерекше
жанрлардың бірі. Ол баланың сөйлегенде кекештенбей, тұтықпай, жаңылмай
дұрыс та еркін сөйлеуіне: сөйтіп, ана тілін игеруіне қызмет етеді. Бір
қызығы халықтық жаңылтпаштар қаншалықты айтуға күрделі, тілге күрмелеулі,
шатастырғыш шытырман ұйқасты болып келседе, мазмунында бір мән, халықтың
тұрмыс-салтына үйлесімді ой жатады. Тез айтудың қиындығы да сол жаңылтпаш
сөздерін анық айтып, ішкі мәнін аша білуде. Мәселен:
Қырық сырықтық
Құрық құрттық
Қырық құрықтық
Сырық қырықтық
Яғни, мұнда қырық сырықтан жасалған қырық құрықты құртып алып едік,
жаңадан қырық құрық болатын қырық сырық қырқып алдық, деген жылқышыға тән
ой жатыр. Сондай-ақ:
Қара майлы қарағайды
Кесейін бе, кеспейін бе?
Қазықтағы қара тайды
Шешейін бе, шешпейін бе?- деген жаңылтпаш ауыл өмірінен алынған. Халық
тәрбиесінде баланың ақыл-ойын дамытып, ой-өрісін кеңейту, тілін ширату үшін
жұмбақтар кеңінен қолданылған. Онда өмірде кездесетін заттар мен кәсіп,
тіршілікке байланысты ұғымдар, табиғат құбылыстары, аспан денелері, жер
әлем өздеріне тән белгілері арқылы бейнеленеді. Айтылған нәрсенің сол
сипаты мен белгілері бойынша балалар оның шешуін табады. Мысалы, жұмбақ
айтушы адам:
Ұшарымды жел біледі,
Қонарымды сай біледі, десе, оны шешуші сыр-сипаты бойынша, оның қаңбақ
екенін анық аңғарады. Немесе: көк көйлекті жеңешем, көлбең-көлбең етеді.
Жер түбіне жетеді, - десе, оның көк түсіне, көлбеңдеп ұшуына қарай
түтін екенін аңғарады. Жұмбақ адамның зерделеу қабілетін жетілдіреді,
тапқырлыққа, шапшаңдыққа, ойшылдыққа үйретеді.
Ұлттық тәрбие жөнінде, сөз еткенде, қазақ халқының бұрың-соңғы
даналары мен шешен-билерінің, ақын-жырауларының ұлағатты, аталы сөздеріне
қалай жүгінсек, ағаштан түйін түйген, темірден түрлі құйма жасай білген
зергер-ұсталары мен ұсынақты ата- әжелеріміздің қазақ топырағына тән
бірегей қол өнеріне соқпай өту мүмкін емес. Киіз үйдің сүйегін (кереге,
уық, шаңырақ, ер-әбзал, арба-шана) жасаудан тұскиіз, туырлық киіз (басқүр,
тоқым киіз, алаша, текемет, кілем) тәрізді сан алуан қолөнер туындыларына
дейін колдан жасап, ұлттық киім-кешектердің бай да сәнді үлгілерін қалдыра
білген ата-әжелер нашығын бала бойына ерте бастан сіңіру керек.
Біздіңше егеменді ел болып, біртіндеп әлемдік өреге ие бола бастаған
осынау алғашқы қадамымызда ғасырлар бойы өмір сынынан өтіп келе жатқан
халқымыздың қасиеті мен өнегесін, бабалардың ақ батасын, адал тілегін
бүгінгі әрбір елбасына үйрету, санасын ояту тәрбиеші- мұғалімдердің, ата-
аналардың ең үлкен парызы болмақ, коғамымыздың ілгерілеу процесіндегі адам
факторын және оны жандандыру, ел өмірінің барлық жақтарын жаңарту
жағдайында бала тәрбиесінің мәні мен оның проблемаларын күрделендіріп отыр.
Жас ұрпаққа адамгершілік, имандылық, ізгілік, еңбек, дене, эстетикалык
сондай-ақ экологиялық, экономикалық, құқықтық кәсіби және діни тәрбие беру
бір-бірімен тығыз байланыста және өзара тәуелділікте жүзеге асырылуы тиіс.
Тәрбие берудің бұл түрлерінің әрқайсысының өзіндік мазмұны, өзіндік
бағдары, өзіне тән қызметі бар. Бүгінгі күнде болашақ ұрпақ тәрбиесі ұлттық
мұраттар мен дүниежүзілік рухани бай қазынадан нәр алумен ұштастырылып
жүргізілуі талап етеді. Қоғамның тарихи даму тәжірибесі бала тәрибесінің
проблемалары үнемі жаңа адам тәрбиелеу міндеттерімен байланысты болып
келгенін дәлелдейді. Сондықтан бүгінгі күннің жаңару бағыты бала
тәрбиесінің ұлттық, әдет-ғұрпы, салт-дәстүрді халықтың рухани игілігін
пайдалану басты назарда болуы көзделініп отыр.
2. Бастауыш сыныпта қазақ халық ауызекі поэтикалық шығармашылық
материалдарын пайдаланудың мүмкіндіктері
Қаншама заман өтсе де, маңызын жоймаған халықтық педагогиканы тәлім –
тәрбиенің түп қазығына айналдыру – ата – ананың да, мектеп ұйымының да
басты борышы.
Қоғамның барлық тарихи даму кезеңдерінде халық педагогикасы жайлы
ұғымды анықтау, әр түрлі ғылыми – педагогикалық көзқарастарды қалыптастыру
проблемаларына көптеген ғалымдар, педагогтар көңіл аударды, құнды пікірлер
айтты, өмірлік мұра қалдырды.
Әр халық өзінің жас ұрпағын қайырымды, адал, үлкенді құрметтейтін әділ,
ержүрек, ізгі ниетті, ар – ожданы мол болып өссін деп армандайды, бұл
мәселені өзінің тұрмыс салтына байланысты шешіп отырады. Ол үшін ғасырлар
бойы қолданып, сұрыпталып, өмір тәжірибесін сыннан өткен салт дәстүрлерді,
педагогикалық әдіс – тәсілді пайдаланып келеді.
Халықтық педагогика дәуірдің небір қатал сынынан өтіп, жаңарып,
жаңғырып, шым болаттай тіршілік тынысы және салт – дәстүрлері мен қайнасып,
бірге жасасып келе жатқан қазына.
Қазақ халқының ұлы педагогы, этнографы, жазушысы Ы.Алтынсарин өзінің
әдеби және педагогикалық еңбектерінде қазақтың фольклорын пайдалану білген.
Мәселен, „Өрмекші, құмырсқа, қарлығаш” атты әңгімеде әкесі он жасар
баласымен далада жүріп келе жатып бірнеше сұрақтар қояды.
- Балам анау өрмекшіні көремісің ол не істеп жүр?
- Көремін әке, өрмек тоқып жүр.
- Анау құмырсқаны көремісің?
- Көремін, аузында тістеген бидайы бар.
- Жоғары қарашы көкте не көрінеді?
- Жоғарыда қарлығаш ұшып жүр, аузында тістеген шөбі бар. Сонда әкесі:
Олай болса, шырағым, бұл кішкентай жәндіктердің ісі, еңбегі саған ғибрат:
өрмекші, маса, шыбынға тұзақ құрып жүр, ұсталғаннан кейін оны өзіне азық
етеді. Құмырсқа бала – шағаларына тамақ тасып тапқанын өзі жемей, аузына
тістеп қуанғанынан ініне жүгіріп кетіп барады. Қарлығаш балаларына ұя
салуға шөп жинап жүр. Міне, көрдің бе, жұмыссыз жүрген бір жан жоқ. Бәрі де
жұмыс істеп жүр. Сенде ертеден кешке дейін уақытыңды босқа жіберме, еңбек
етуге әдеттен.
Ы.Алтынасарин барлық еңбектерінде жеке адамның жоғары қасиеттерін
қалыптастыруда еңбек, адамгершілік, ақыл – ой тәрбиесінің ерекше орын
алатынын атап көрсетті. Кемеңгер ұстаз Ы.Алтынсариннің ұлағатты сөздері,
педагогикалық мұралары халық педагогикасында үлкен орын алады. Оларды
қазіргі қазақ халқының ұлттық мәдениеті мен салт – дәстүрінің қайта
жаңғырту кезінде кең мағынада насихаттау әрбір ғалымның, мұғалімнің борышы
болу қажет.
Математика пәнін оқытуда және сыныптан тыс жұмыстар жүргізгенде
шәкірттерге ұлттық тәлім – тәрбие беруге, қазақтың тұрмыстық салт –
дәстүрлері, әдет ғұрыптары туралы түсінік беруге әбден болады. Математика
сабағын халық педагогикасымен байланыстырудың өзіндік қиын жақтары көп.
Оның басты себебі мектептегі математика оқулықтарының басқа тілден
аударылуы, оның ішінде мысалдар мен есептердің біздің халыққа тән еместігі.
Дегенмен, халқымыздың ертегілерінде, аңыз әңгімелерінде, шешендік
тапқыр сөздерінде, салт – дәстүрінде математикамен байланысқан тұстарын
көптеп байқауға болады. Халқымыздың асыл қазынасын сабақтың кейбір
тұстарында тиімді пайдалану, оқушыларды өз ұлтын сүюге, оның салт –
дәстүрлері мен мәденитіне құрметпен қарауға үйретері сөзсіз. Мына өлең
жолдары математика тарихынан хабардар етеді:
Геометрия ғылым болып,
Грецияда қаланған.
Соннан кейін Азия мен
Еуропаға тараған, -дей отырып, ғылымның қай елдерде бұрын, қай
елдерден кейін дамығанын оқушылар санасына көркем сөзбен жеткізсе, ол
санада жақсы сақталады.
Математика сабағында халық ойындарын қолданудың түрлі жолдары бар.
Ойынды сабақтың басында қолдану жаңа сабаққа немесе сұралатын үй
тапсырмасына оқушыларды түгел қатыстыру мақсатын көздейді.
Егер ойын сабақтың ортасында қолданса, онда мұғалімнің мақсаты
оқушылардың көңіл күйлерін сергіту, шаршағанды ұмыттырып ерік жігерін
дамыту.
Ойын сабақтың соңында болса тақырыпты бекіту не сол сабақтан алған
білімді жинақтау мақсатында пайдаланылады. Бастауыш сыныптарда ойынды оқу-
тәрбие процесін жетілдіру мақсатында қолданып келеді.
Қазақ халық ауызек шығармашылық материалдарының бірі, ұлттық ойындар
тек балаларды алдандыру, ойнату әдісі болып қалмай, олардың жас
ерекшеліктеріне сай көзқарастары мен мінез – құлқының қырағылығы мен
тапқырлығының қалыптасу құралы деп те ерекше бағаланған. Математика
сабағында ұлттық ойындарды пайдалану оқушылардың тапқырлығын, ептілігін ой
- өрісін жетілдірумен бірге өз халқымыздың ғасырлар бойы салт дәстүрін, ата
– мұрасын кейінгі ұрпақтарға жеткізу құралы болып табылады.
Ғалым әрі ұстаз С. Елубаев өзінің Қазақ халқының қара есептері
(Қазақстан баспасы, 1996) деген монографиялық еңбегінде мынадай тұжырым
жасайды. Әр түрлі есептерді пайдалану оқушылардың жас шамасына шақталып
оқушыны жасытпай, қайта жігерлендіретін, математикалық ықыласын,
инициативасын арттыратындай болған жөн. Қызықты есептер математикалық өлең,
әзіл, ертегі, тақпақ жаңылтпаштар тапқырлықты талап етеді.
Логикалық есептер кеңірек ойлануды қажет етеді. Оны шешу қатаң дәлелге
сүйенеді. Тақпақ есеп арқылы математиканың өмірден алатын орнын, қоғамды
дамытуға рөлін сипаттаймыз. Мұндай оқушыларды ұйымшылдыққа, ұстамдылыққа,
адамгершілік қасиетке, математиканы құрметтеуге, адал еңбекті бағалауға,
достыққа тәрбиелейді. Ұлттық ойындар халық педагогикасының бір саласы болып
табылады. Ол сандаған ұрпақтың керегіне жарап, оларды өмірге әзірлеу
қажетін өтеген, сыннан өткен сенімді тәрбие құралы. Қазақ халқы өмірге дені
сау шыққан, әділетті, өнерлі, елін, жерін сүйетін азаматтар тәрбиелеу
жөнінде өз ұрпақтарына таусылмас мұра қалдырған. Халқымыз ойындарға тек
балаларды алаңдату, ойнату әдісі деп қарамай жас ерекшеліктеріне сай
олардың көзқарастарының, мінез – құлқының, қырағылығы мен тапқырлығының
қалыптасу құралы деп те ерекше бағаланған. Бала кішкентайынан ата –
анасының талап етуімен және өз еркімен әр түрлі ұлттық ойындарға қатысып,
өзінің икемділігін, тапқырлығын, батылдығын байқатқан.
Өкінішке орай, қазақтың көне ұлттық ойындарын бұл мақсатта пайдалануға
жеткілікті дәрежеде назар аударылмай келеді. Ұлттық ойындарды сабақта,
үзілісте, сыныптан тыс жұмыстарда тиімді пайдалануға болады. Математика
сабағында ұлттық салт – дәстүр мазмұнды есеп ойындарды пайдалану
оқушылардың тапқырлығын, ой - өрісін жетілдірумен бірге өз халқымыздың
ғасырлар бойғы салт – дәстүрін ата мұрасын кейінгі ұрпақтарға жеткізу
құралы болып та табылады.
Еңбегімізде осындай есептердің сыныптан қосу және азайту амалдарын
өткеннен кейін беру әдістемелік жағынан дұрыс болады. Ойынға сынып
оқушылары түгел қатыстырылады. Ойынның мазмұны мынадай болуы мүмкін. Есеп
жоғарыда автордан алынды.
Үш бала асық ойынынан кейін үйлеріне қайтып келе жатады.
-Үшеуімізде он оннан асық бар еді. Енді кімде қанша асық қалды? – деп
сұрайды бірінші бала.
-Он қалыпты,- дейді екіншісі.
-Онда сендегі барлық асық менің ұтып алған асығыма тең екен,- дейді
асықтарын түгелдеп қалтасына салған үшінші бала.
-Ең көп ұтылған мен ғой,- дейді бірінші бала.
Ойын соңында бірінші және екінші балада қанша асық қалды?
Сонымен математика сабағын өтуде халық ауызек шығармашылық
материалдарының әртүрлерін пайдаланудың рөлі зор.
Оқушыларды халық ауызекі шығармашалық материалдары негізінде ұлттық
сана сезімі оянған, рухани ойлау дәрежесі биік, мәденитті, эстетикалық
талғамы жоғары, ар – ожданы мол, еңбекқор етіп тәрбиелеу.
Жас ұрпақты өнер білім машықтарын меңгертуге, отбасының, ел – жұртының
намысын қорғауға, ата – бабасының қанына сіңіп тері тамған ата мекенін
сүюге баулып, тілін ұстарту, ойлау қабілетін дамыту, имандылыққа тәрбиелеу
болып табылады.
Ойын-тiршiлiктiң нышаны, еңбекке бейiмделудiң белгiсi, дене шынықтыру
мен сергудiң құралы. Қазақ халқы ойын баласы деп, жас баланың ойнауына
мүмкiндiк туғызып отырған. Ойынның түрлерi өте көп. Әрбiр ойынның тәрбиелiк
мақсаттары болады. Мысалы, Асық ойыны бағдарлыққа, дәлдiкке, мергендiкке
үйретсе, доп ойыны бүкiл дененiң тұтас қимылдап шынығуына себеп болады.
Ойнаудың түрлерiн қауымдасып ойнау, одақтасып ойнау, жеке ойнау деп, ал
мазмұнына қарай тұрмыстық ойындар, шынығу ойындары, кәсiптiк ойындар,
спорттық ойындар деп топтауға болады.
Қауымдасып ойнаған балалар бүкiл бiр ұйымның, не ұжымның көлемiнде
жалпылай ойынға қатысады: мұз айдынында коньки тебу, жалпы жарысқа қатысу,
т.с.с. Әсiресе, одақтасып ойнау кезiнде әдептiлiкпен қатар, әдiлеттiлiк те
қажет болады. Ойын кезiнде қызбалыққа салынып, дөрекi сөздер айту, ысқыру,
даурығу- әдептiлiк емес, ал жеңiске жету үшiн, әдiлетсiз шешiм айту,
зорлықшыл төрелiк жасау барып тұрған мәдениетсiздiк және әдепсiздiк болып
табылады. Жеке ойнау кезiнде басқаларға кедергi жасамайтындай әдептi әрекет
жасау қажет.
Әрине, ойын болған соң, шаттану да қажет, бiрақ шаттанудың жөнi осы
екен деп, орынсыз айғайлау, шыңғыру, бәдiктену-әдепсiздiк жасамау керек..
Ойнаушыны қолдау жiгер бередi, бiрақ жанағыдай қылықтар көрсету қолдау
емес, көбінесе, ол әдет ойнаушыға қорлау болып сезiледi. Қазақиың Àқсерек-
Көксерек, Ақсүйек, Орамал тастамақ , Шiлiк , Арқан тарту,
Аударыспақ сияқты ұлттық ойындары қайрат-жiгердi, байқкампаздық пен
сезiмталдықты, Тоғыз құмалак ойыны ойлау қабiлетiн арттырады.
Бiрiншi байлық ден саулық дейдi халық, ал ойын денсаулықты арттырады.
Дегенмен ойынның да орны бар, әркiм ойынға, iске, оқуға тынығуға уақыт бөлу
керек. Көп ойнаған бiр жылар, Асық ойнаған азар, доп ойнаған –тозар,
бәрiнен де мал баққан озар деп, халық ойынға шек қоя білуді мақұлдайды.
Қазiргi кезде ойында еңбекпен ұштастырып ұйымдастыру тәсiлдерi қолданыла
бастады. Мысалы, әртiстiк ойын және әр тұрлi кәсiптiк сипатын көрсететiн
Құрылысшы , Дастарқан мәзiрi, үй тұрмысына байланысты Қуыршақтық
қойылымдар, т.б. ойындар баланы әрi ойнап, әрi кәсiпке үйретiп, әрi
пайдалы нәтиже шығаруға баулиды.
Әлсiз денеге ауру ұялайды дейдi халық. Ертеңмен тұрып, шынығу, сергу,-
ойынның бастама негiздерi. Әткеншек тебу, Алтыбақан ойыны, белтемiрге
тартылып ойнау және т.с.с. неше алуан гимнастикалық ойындарды әуелi
жақсылап үйренiп, содаң сон күнде ол ойындарға белгiлi бiр уақыт бөлiп
ойнауды әдетке айналдыру ләзiм.
Ойын неғұрлым көңiлдi өту үшiн, ойын өлеңдердi жатқа бiлген дұрыс.
Мысалы: Қуырмаш ойынындағы:
Мына жерде-қант бар,
Мына жерде-жент бар,
Мына жерде-қатық бар,
Мына жерде-қытық бар,-
деп, қытықтап ойнау баланы сөзсiз күлдiредi. Ақсерек-Көксерек ойынында:
Бiзге сұлу қыз керек!
Сiздей сұлу қыз керек!
Бiзге күштi ер керек!
Өзiң керек-Еркөбек!-
деген өлең ойнаушыны ынталандырады.
Ұшты-ұшты ойыны бойынша: Ұшты- ұшты, қарға ұшты,
Ұшты-ұшты , арба
ұшты! -
деп, жаңылыстыра айтып, аңғал баланың әбестiгiн күлкi етуге болады. Мен-
теплавоз деген өлеңдi бiр топ бала жаттап алып, пойыз болып ойнаса, әрi
дене шынықтырады, әрi кәсiпке ықыластандырады.
Ойын – халықтың баланы әдептiлiкке баулитын тәрбиелiк құралы. Сондықтан
әрбiр ойынның мәнiн, мазмұнын түсiнiп, қызыға, әдеппен, тәртiппен ойнау
қажет.
Орынсыз ойнай берме, оқуды да, тұрмыс-тiршiлiктi де ойлай бiлу-әрбiр
баланың мiндетi.
Қазақ этнопедагогикасының бiр негiзi- ауыз әдебиетiн жан-жақты терең
зерттеп, халық педагогикасының қадiрiн халыққа таныта бiлдi.
Мұқан ең әуелi батырлық жырлар мен ғашықтық жырлардың халықты
тәрбиелейтiн қасиеттерiн ашып, Қара Қыпшақ Қобыланды пьесасын сахнаға
шығарды. Ешбiр елдi жауламаған, шексiз жерiн жауларынан қорғай бiлген
Қобыланды сияқты батырлардың қаһармандықтарын жас ұрпақтарын үлгi-өнеге
етiп көрсете бiлген данышпан драматург Қыз Жiбек, Қозы Көрпеш-Баян сұлу
сияқты ғашықтық жырларда қазақтық салт- дәстүрлерiнiң қайырымды қасиеттерiн
талғап, таңдап талдап, мөлдiр махаббат пен табанды күрескерлiктi жастарға
үлгi етiп көрсетедi. Қазақ халқының ақындық, өнерпаздық қасиеттерiн рухани
мұра ретiнде ұрпаққа ұлағаттылықпен ұсынады.
Біздіңше егеменді ел болып, біртіндеп әлемдік өреге ие бола бастаған
осынау алғашқы қадамымызда ғасырлар бойы өмір сынынан өтіп келе жатқан
халқымыздың қасиеті мен өнегесін, бабалардың ақ батасын, адал тілегін
бүгінгі әрбір елбасына үйрету, санасын ояту тәрбиеші- мұғалімдердің, ата-
аналардың ең үлкен парызы болмақ, коғамымыздың ілгерілеу процесіндегі адам
факторын және оны жандандыру, ел өмірінің барлық жақтарын жаңарту
жағдайында бала тәрбиесінің мәні мен оның проблемаларын күрделендіріп отыр.
Жас ұрпаққа адамгершілік, имандылық, ізгілік, еңбек, дене, эстетикалык
сондай-ақ экологиялық, экономикалық, құқықтық кәсіби және діни тәрбие беру
бір-бірімен тығыз байланыста және өзара тәуелділікте жүзеге асырылуы тиіс.
Тәрбие берудің бұл түрлерінің әрқайсысының өзіндік мазмұны, өзіндік
бағдары, өзіне тән қызметі бар.
Бүгінгі күнде болашақ ұрпақ тәрбиесі ұлттық мұраттар мен дүниежүзілік
рухани бай қазынадан нәр алумен ұштастырылып жүргізілуі талап етеді.
Қоғамның тарихи даму тәжірибесі бала тәрибесінің проблемалары үнемі жаңа
адам тәрбиелеу міндеттерімен байланысты болып келгенін дәлелдейді.
Сондықтан бүгінгі күннің жаңару бағыты бала тәрбиесінің ұлттық, әдет-ғұрпы,
салт-дәстүрді халықтың рухани игілігін пайдалану басты назарда болуы
көзделініп отыр.
Батырлық жырлардың әлемдiк әсем нұсқаларын, әсiресе, қырғыз халқының
Манас эпосын қазақ эпосымен салыстыра зерттеген ғалым, эпостық ұлы
шығармалардың қазақ ауыз әдебиетiнде мол екенiн дәлелдеп, қазақ
этнопедагогикасының кереге-қабырғасы кең екенiн кейiнгi зерттеушiлерге
айқындап бередi.
Ұлтжанды ғалым қазақ жырларының тiл көркемдiлiгiн, әсерлi сюжет
құрылатынын жоғары бағалап, әрбiр жырдың айқын идеясы оның көркемдiлiгiмен
өрiле берiлетiнiн дәлелдейдi.
Халық ауызек шығармашылыққа ертегілер жатады. Өзге туыстас елдерiнен
қазақтың ерекшелiгi-сөз орамына шебер және тамаша шешен,-деген
В.В.Радловтың сөзiн мысалға келтiре отырып, ұлы ғалым ертегiлерде көрiнетiн
Халық санасындағы отаншылық сезiмдi, халық ұғымындағы адамгершiлiк
гуманизмдi, халықтың қанатты үмiтi-оптимизмдi және өз қуатының жеңгiр
қасиетiне сенетiндiктi көрсететiн барлық ерекшелiктерiн айрықша бағалау
қажет,-деп, ертегiлердiң жас ұрпақтарды тәрбиелеудегi педагогикалық мәнiн
ашып бердi.
Қиял-ғажайып ертегiлердегi сол қиял тудырған образдардың өзi арқылы
да халықтың еңбекпенен табиғат күштерiн творчествалық түрде жеңбек болған
қиялы көрiнедi, арманы танылады. Бұл жөнiнде адам баласының кейiнгi
дәуiрлерде техника жөнiнде тапқан, сол техникалық прогрестiң бiрталайын
ертегiнiң қиял бейнелерi, алдын ала болжам етiп бұлдыр түнде аңғартқандай
болады,-дейдi (М. Әуезов. Әр жылдар ойлары.)
Ұлы ұстаз ертегiлердiң тәрбиелiк мәнiн терең ашып, Адамдағы кейдiктi,
мiндi бадырайтып, ұлғайтып, жиренiштi етiп көрсету үшiн, хайуанның мiнез
құлқын дәл адамның мiнез-құлқындай етiп суреттеу әсерлi болады,- деп
көрсетедi. Педагог жазушы: ...ертегiлердегi аса мол атаулары, ұғымдар,
ақындық, образдық, стильдiк теңеу сөздер қазақ халқының тiлiн байытады,-
дейдi.
Қоғамдық салт-сана: үстемдiк пен теңсiздiктi, зорлық пен қарсылықты,
байлық пен кедейлiктi, бақ пен сорды, жақсылық пен жамандықты, ақыл мен
ақымақты қарсы қою арқылы ақыл-ойдың кемелденуiмен дамып қалыптасатынын
ғылыми талдаулар арқылы дәлелдедi.
Қазақ халқының дәстүрлi айтыс өнерiнiң этнопедагогикада алатын орны
өзгеше. Ақын халықтың айтыс дәстүрi жадына сақтағыш әр адамның қасиеттi
қабiлетiн паш етумен қатар тыңдаушыларды ыддағаттылыққа тәрбиелейтiнiң
дәлелдеген ғалым әсiресе ақындар айтысының әлеуметтiк мәнiң терең ашады.
Бiржан-Сара айтысының көркемдiгi тiл ұстатарлық шешендiк ерекшелiктерiне
көрiнедi. Айтыста әйел теңдiгiн, жастардың бас бостандығын Бiржан ақын жиын
алдында үлкен әлеуметтiк, тәрбиелiк мәнiн жазушы жоғары бағалайды.
Халықтың шығармашылық мұрасында халықтық тәрбие жөніндегі жинақталған
нақыл сөздері, ертегілер, мақал-мәтелдер, өлеңдер, жеке адамның басынан
шыққан нәрсе емес, бүкіл халықтың шығармашылық байлығы халықтық
педагогиканың пәрменділігінің бір көрінісі, оның үнемі өмір мен адамның
сәбилік кезеңімен барлық жас кезендеріне бағытталған тәлім-тәрбие беру,
тәжірибе беру практикасымен байланыстылығы. Халыктық педагогикада рухани
мәдениеттің басқа көріністері сияқты адамның балалар ұжымында өлшемдер,
ережелер, рухани материалдық байлықтардың мәні, іс-қылық пен тәртіпсіздік
сияқты ұғымдарға қатысты белгілі бір қоғамдық пікір калыптасып та үлгереді.
Халық педагогикасы - ұлттық тәжірибелер мен тағлымдардан тұратын бай
қазына, өшпес өнеге, тәрбие өрнектері: жырлар, ертегілер, аңыздар,
жаңылтпаштар, жұмбақтар, санамақтар, мақал-мәтелдік сөздер, ұлттық салттар
мен дәстүрлер, рәсімдер, әдет-ғұрыптар, халықтық ойындар мен ойыншықтар.
Үлгі-өнегелер, халыктық құнды мұра, тәлім-тәрбиенің баға жетпес қайнар
көзі.
Ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық тәлім-тәрбиенің белгілі жүйсінде жас
буын жадына біртіндеп сіңіріп отыратын арнаулы жолдар, тиісті тәсілдер де
болған. Мәселен, мақал-мәтелдерде адамгершілік, имандылық тәрбиесіне
байланысты әдет-ғұрыптар насихатталса, жұмбақтар мен айтыстарда - ақыл-ой
тәрбиесі, өлең, жыр, дастандарда - әсемдік тәрбиенің негізгі принциптері,
ал халықтық тәрбиенің сан алуан мәселелерін қозғайтын тәлімдік материал
ретінде ертегілер пайдаланылған.
Демек, халықтық педагогика -тәлімдік-тәрбиелік ой-пікірдің бастауы,
халықтың рухани мұрасы. Қазақ халқының тәсілдік мәні зор ой-толғаныстары
бесік жыры мен батырлық эпостарда, ертегілер мен аңыздарда, шешендік сөздер
мен айтыс-термелерде көптен кездеседі. Мұндағы ұрпақ тәрбиесінің негізгі
түйіні - адамгершілік-имандылық, ақыл-ой, еңбек, эстетика, дене, отбасы
тәрбиесіне байланысты мәселелерге келіп тіреледі.
Ертегілер баланы қызықтырады, сөзді тыңдай білуге үйретеді, оның
қиялын дамытып, адамгершілікке тәрбиелейді, тілін ширатып, жан дүниесін,
мінез-құлқын қалыптастырады, дарын нышандарын өрнектейді.
Ауыз әңгімелер шыншылдыққа, елін сүйіп, еңбек етуге, зұлымдықпен
күресе білуге үйретеді.
Жаңылтпаштар оқушының тілін ширатады, жаңылтпаштың дүниетанымдық
түрлері мен тәрбиелік нұсқалары баланың ой-өрісін кеңейтеді. Жұмбақтар мен
жұмбақ-айтыстар баланың ойын, қиялын шарықтатып, пайымдау қабілетін
дамытады, оны тапқырлыққа баулиды. Санамақтар баланың ойлау жүйесін
жетілдіріп, оның сюжетті нұсқалары тапқырлық танытуға құштар етеді,
дүниетанымдык мәнде құрылған санамақтар балғын жастың танымдық қабілетін
дамытуға септігін тигізеді. Мақал-мәтелдер халықтың жиі қолданатын тәрбие
құралы. Қазақ халқының мысалдап, мәтелдеп, мақалдап сөйлейтін ұлттық
ерекшелігіне сәйкес оның мақал-мәтелдері де мол. Ауыздан ауызға тарайтын
бұл жанрды күн сайын толықтырып отырады. Мақал-мәтел өлендерді еңбекке,
адамгершілікке, елін сүюге, достыққа, бірлікке тәрбиелейді.
Мектептерде оқыту процесінде, сабақ үстінде адамгершілікке тәрбиелеу
жолдары үнемі күнделікті өмірден алынған мысалдармен толықтырып отыруы өте
қажет. Сыныптағы жолдастырының жақсы-жаман қасиеттерін, мінез-құлықтарын
сынай, бағалай білуге үйрету, бір-бірімен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... 3
Бірінші тарау Бастауыш мектепте оқыту процесінде ауызекі шығармашылығын
пайдаланудың ғылыми-теориялық негіздері ...8
1. Ғылыми педагогикалық-психологиялық әдебиеттердегі ауызекі поэтикалық
шығармашылық материалдарының қарастырылу
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2.Бастауыш сыныпта қазақ халық ауызекі поэтикалық шығармашылық
материалдарын пайдаланудың
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
Екінші тарау Бастауыш мектепте оқыту процесінде қазақ халық ауызекі
шығармашылығын пайдалану бойынша тәжірибелік – эксперименттік жұмыс
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
2.1. Бастауыш мектепте оқу процесінде қазақ халық ауызекі шығармашылығын
пайдалануда мұғалім жұмысының мазмұны ... ... ...39
2.2 Бастауыш мектепте оқу процесінде қазақ халық ауызекі шығармашылығын
пайдалануда мұғалім жұмысының тиімділігін
айқындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70
К І Р І С П Е
Мектептің бастауыш сатысында оқушыларды тәрбиелеу мәселесі ең негізгі
талаптардың біріне саналады. Қазақ халық ауыз әдебиеті үлгілерінің барлығы
дерлік балаға өмір танытарлық қызмет атқарары сөзсіз. Айнала қоршаған
ортаның қыр – сырын, сын – сипатын танытып, таным әрекеттерін, яғни қиялын,
ойлауын, еске сақтауын, тілін дамытады. Баланы тәрбиелеу ісіне қажетті
мүмкіндіктер ауыз әдебиеті үлгілерінен табылып, халықтық шығармаларды оқып
– танысу барысында адамгершілік асыл қасиеттердің адамды арман – мұратына
жеткізетініне, ал жаман қылық, жат әрекеттердің зияны тиіп, жаманшылыққа
ұшыратынына көз жеткізеді.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заныңда: Білім беру жүйесінің
басты міндет–ұлттық және жалпы азаматтық құндылықтар, ғылым мен практика
және кәсіби шындауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау,,-
делінсе,басым міндеттерінің бірі ретінде ,,жеке адамның шығармашылық,рухани
және дене мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір салтының
берік негіздерін қалыптастыру,жеке басының даму үшін жағдай жасау арқылы
интелектіні байыту-деп көрсеткен.(29)
Халық педагогикасының қайнар бұлағы, ең үлкен бір саласы-халық ауызекі
шығармашылығы. Ауыз әдебиеті өмірдің айнасы, тәрбиенің таптырмас құралы.
Кезінде М.Горький: Халықтың өткендегі тарихын, тұрмыс-күйін, әдеп-ғұрпын,
ұрпақ тәрбиелеу тәсілін жақсылап зерттейміз десек, ауыз әдебиетін білуге
тиістіміз- деген болатын. (20, 135)
Ауыз әдебиетінің тәлім-тірбиелік мәнін кемеңгер жазушы М.Әуезовтың мына
бір пікірінен аңғаруға болады: Біз ауыз әдебиетін зерттей отырып, халық
санасындағы отаншылдық сезімді, халық ұғымындағы адамгершілік гуманизімді,
халықтың қанатты үміті – оптимизімді ... сол халықтың өткендегі өмірі,
аңсау –арманы, әдеп-ғұрпын, халықтың ұжымдық тәрбиесінің жемісін көреміз.
(96 20)
Ата-бабаларымыз күмбірлеген күміс күйімен сыбызғы сырнай үнімен, әң-
жырымен, мақал-мәтел, шешендік сөз, ертегі, айтыс өлеңдерімен сан ғасыр
бойы өз ұрпағын өнегелі де өнерлі, адамгершілік ар-ожданы жоғары, намысқой
азамат тәрбиелеп келгені тарихи шындық. Сонымен халықтық педагогиканың
тамаша идеялары мен дәстүрлерін сақтап, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуде халықтың
ауызекі шығармашылығы айрықша роль атқарады.
Халық ауызекі шығармашылығының балалар мен ересектер тәрбиесінің
таптырмас құралы, әдіс-тәсілі, құнды адамгершілік қасиеттерін
қалыптастыратындығын ескере отырып, бала тәрбиесінде дұрыс пайдалану арқылы
жетілдіруді көздедік Сонда ғана Қазақстан Республикасының егеменді ел
болуымен байланысты ұлттық мәдениетті марапаттау, халықтық педагогиканың
қағидаларын оқушылардың бойына дарыта, адамгершілік, ізгілік рухында
тәрбиелеу талабын шешілері сөзсіз.
Халық педагогикасы дәстүрі негізінде бастауыш сынып оқушыларын,
балабақша бүлдіршіндерін адамгершілікке тәрбиелеуге тәрбиешілерді, болашақ
мұғалімдерді даярлау мәселелері А.Әлімбаевтің, Р.К.Төлеубекованың,
А.С.Мағауованың, Б.Мұқанованың, С.Қ.Әбілдинаның, зерттеулерінде әр қырынан
сөз болады. Халық педагогикасы проблемасы саласында кейінгі ондаған жылдар
көлемінде белсенді жұмыстар жүргізілгені баршаға аян. Оған дәлел ғылыми
диссертациялар, монографиялар, оқу құралдары және ғылыми мақалалар жалпы
кейінгі кезеңде халық педагогикасына тыңғылықты көңіл аударылып, оның сан-
салалы тәрбие мүмкіндіктері жан-жақты зерттеле бастауы кездейсоқ емес.
Өйткені, халық педагогикасы –көптеген жылдар електен өткен тәрбие мәйегі.
Осындай зерттелген жұмыстардың авторларын атау өте орынды. Олардың ішінде
Қ.Б. Жарықбаевтің, С. Қалиевтің, С.А.Ұзақбаеваның, Ж.Ж. Наурызбайдың және
т.б. еңбектері көпшілік көңілінен шыққанын айту ләзім. Қазақ халық
педагогикасы мұраларының құнды идеяларын көптеген ғалымдар тәрбие құралы
ретінде (мысалы: Ы.Оршыбеков - адамгершілік, Е.С.Сағындықов - адамгершілік,
дене тәрбиесі, Т.А. Қышқашбаев -музыкалық, К.Сейсембаев –адамгершілік, Ұ.О.
Асанова- адамгершілік-эстетикалық және т.б.) қарастырған. Алайда ежелден
тәрбие құралы міндетін өтеп келе жатқан халықтық педагогика қазыналары,
қазақ балалары әдебиетінің таңдаулы туындыларымен күнделікті өмір
тәжірибесімен біртұтас жүзеге асырылғанда ғана, бүгінгі ұрпақты жан-жақты
дамыта тәрбиелеу міндетін атқаруға тиісті. Осы міндетті шешуде тәрбие
бесігінің бірі- мектеп. Мектептегі шәкірттеріміздің бойына ғасырлар бойы
қастер тұтып келген ар, намыс, ождан, имандылық, шабыттылық, ата-анаға
мейірімді, кішіпейіл, атамекеніне, еліне деген сүйіспеншілік сияқты асыл
қасиеттерді бойына сіңіре тәрбиелеу - заман талабынан туындап отырған
мәселе. Сондықтан халық педагогикасының тәрбие құралдарына назар аудару,
республиканың қоғамдық өмірін қайта құру барысындағы талаптарға сай
келетінін, ұлтаралық мәдениет байланыстарын нығайтумен бірге, мектептегі
оқу-тәрбие жұмыстарын демократияландырып, ізгілендіруді тереңдете түсуге
ықпал ететінін негізге алған абзал.
Біз жоғарыда айтылғандардан бастауыш мектепте оқу-тәрбие процесінде
халық ауызекі шығармашылығын материалдарын пайдалану зерттеуді қажет ететін
өзекті мәселелер. Сондықтан біз бұл мәселені зерттеуді Бастауыш мектепте
оқыту процесінде халық ауызекі шығармашылық материалдарын пайдалану
дипломдық жұмысымыздың негізі етіп алдық.
Зерттеу объектісі – оқу процесінде халық ауызекі шығармашылығын
материалдарын пайдалану процесі
Зерттеу пәні - бастауыш сынып оқушыларының оқу процесінде халық
ауызекі шығармашылығын пайдалану бойынша мұғалім жұмысының мазмұны
Зерттеу мақсаты – бастауыш сынып оқушыларына қазақ халқының ауызекі
поэтикалық шығармашылығын пайдаланудағы сабақтар жүйесін жасау
Зерттеу міндеттері:
- халық ауызекі шығармашылығының пайдалану мәселесін талдау;
- қазақ халық ауызекі шығармашылығы материалдарының өзіндік
ерекшеліктерін айқындау;
- алдыңғы қатарлы мұғалімдер іс-тәжірибесін талдау және жинақтау;
- бастауыш сыныптың оқыту процесінде қазақ халық ауызекі шығармашылығы
материалдарын пайдаланудың тиімділігін анықтау;
Зерттеудің әдіснамалық негізі – жеке тұлға теориясы, іс-әрекет
теориясы, педагогикалық процесс теориясы, мемлекеттік құжаттар.
Зерттеу әдістері:
- Ғылыми – педагогикалық әдебиеттерді оқып үйрену мен талдау.
- Бақылау әдісі.
- Әңгімелесу.
- Сауалнама.
- Педагогикалық эксперимент.
Зерттеу жұмысының құрылымы:
Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, әдебиеттер
тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде зерттеу тақырыбының көкейтестілігі көрсетіліп, зерттеудің
ғылыми аппараты айқындалған.
Бастауыш мектепте оқыту процесінде қазақ халық ауызекі шығармашылығын
пайдаланудың ғылыми- теориялық негіздері атты бірінші тарауда бастауыш
мектепте оқу процесінде қазақ халық ауызекі шығармашылық материалдарының
мазмұны, оны бастауыш мектепте пайдалану мәселелері қарастырылады.
Бастауыш мектепте оқыту процесінде қазақ халық ауызекі шығармашылығын
пайдалану бойынша тәжірибелік – эксперименттік жұмыс мазмұны атты екінші
тарауда бастауыш мектепте оқу процесінде қазақ халық ауызекі шығармашылығын
пайдалануда мұғалім жұмысына талдау жасалынады, жүргізілген эксперименттік
жұмыс нәтижелері беріледі.
Қорытындыда бастауыш мектептеің оқу процесінде қазақ халық ауызекі
шығармашылығын пайдалануға байланысты ұсыныстар қатары берілген
Қосымшада тәжірибелік-эксперимент жұмыстарының нәтижелері көрсетілген,
кестелер және сабақ жоспарлары берілген
Бірінші тарау Бастауыш мектепте оқыту процесінде ауызекі шығармашылығын
пайдаланудың ғылыми-теориялық негіздері
1.1. Ғылыми педагогикалық-психологиялық әдебиеттердегі ауызекі поэтикалық
шығармашылық материалдарының қарастырылу мәселелері
Ұрпақ тәрбиесі - ұзақ және күрделі процесс. Аталарымыз табиғатпен
етене өмір сүріп, барлық жақсыны үздік тәрбиелеу жолына бағыштап отырған.
Өйткені, ұрпақ тәрбиесін елдің әлеуметтік дамуы мен құрылысының келешегін
айқындаушы негіз деп санаған. Сол үшін де оқушыларға тәрбие беруде
халқымыздың ғасырлар бойы сан мыңдаған сындарынан өтіп бізге жеткен
тарихын, мәдениетін, салт-дәстүрін, ұлттық тәрбие ерекшеліктерін негізге
алуға- міндеттіміз.
Қазақ халқының ауызекі шығармашылығы біздің үлттық болашағымызды,
халықтық қасиетімізді өзімізге де, өзгеге де жазбай танытатын асыл мұра,
сол арқылы ата-бабаларымыздың тәрбиелік мирастары негізінде жас ұрпақты
адамгершілікке, адал еңбек, өнер -білімге баулу, өмірге бейімдеу,
отбасының, ауыл аймақ, Отанының намысын қорғау сияқты ізгі қасиеттерге
тәрбиелеуге мүмкіндік туады.
Біздің зерттеуімізге тікелей қатысты мөселе халық ауызекі
шығармашылығының адамгершілік тәрбиедегі мүмкіндіктері болғандықтан, ең
алдымен, оны ұрпақ тәрбиесінде қолдану жөніндегі көзқарастарга тоқталайық.
Халық ауызекі шығармашылығы халық күші мен даналығын, оның
адамгершілік мұраттарын, халық педагогикасының терең сипатын жеткізетін
педагогикалық құрал болып табылады.
Ертедегі көпке танымал педагогтардың педагогикалық мұраларына ден
қойсақ, олардың үнемі халық педагогикасына сүйенгендерін аңғарамыз. Мысалы,
И.Г.Песталоццидің тәрбие теориясы шын мөнінде халықтық төрбиенің
тәжірибесін жинақтап қорыту болып табылады. Ол адамгершіліктің өлшемін
адамның жақсылық жасауға тілегі мен іскерлігі арқылы бағамдады. Оның
ойынша, тәрбие қүралын халық өмірінің өзінен алу керек. (35, 116)
Халық ауызекі шығармашылығын адамгершілік тәрбиесінде қолдану идеясы
К.Д.Ушинский еңбектерінде де өз көрінісін тапты. К.Д.Ушинский алғашқылардың
бірі болып ертегілерде, мақалдар мен мәтелдерде халықтың педагогикалық
кемеңгерлігі анық көрінетіндігіне көңіл бөлген. Қоғамдық тәрбиенің
халықтығы туралы атты еңбегінде халықтың адамгершілік идеалы халықтың
санасезім деңгейін, оның жақсылық пен жамандыққа деген көзқарасын, халықтың
ар-ұятьн білдіреді деп атап көрсетті. Ұлы педагог ертегілерді жоғары
бағалап, оларды өзінің педагогикалық жүйесіне енгізді. Халық
ертегілерінде, — деп жазды ол, — халық балаларына бала кездегі қиялдары
туралы әңгімелейді, түптеп келгенде, бүл қиялға өздерінің де ішінара
сенетіні сөзсіз. Ол педагог ретінде, әжелерді, шешелерді, аталарды
тумысынан педагогтар деп санайды. Өйткені олар жастайынан ертегідегі қиял
дүниесіне араласып, өздері шебер ертекші болып алады.(50, 45)
XIX ғасырдағы орыс демократтары В.Г.Белинский, Н.А. Добролюбов,
Н.Г.Чернышевский халықтық тербие идеясын дамытуға, оның ішінде халық ауыз
әдебиетіне үлкен мән берді.
Егер В.Г.Белинский халық әдебиеті — айна, онда халық өмірі барлық
жақтарымен, өзіндік сипаттарымен бейнеленеді. Халық әдебиеті бір жағынан
оның санасын да білдіреді- деп, ертегілерде ұлттық мінез бен халықтың
бейнесі көрініс тапқанын сөз етсе, Н.А.Добролюбов ертегілер арқылы халықтың
көзқарасы мен психологиясын ұғынып-түсінуге болатындығын айтады. (13, 220)
Бұрынғы Одақ көлемінде орындалған зерттеулерде халық шығармашылығы
үлгілерінің жеткіншек ұрпақтың адамгершілік тәрбиесінде маңызды роль
атқаратынына көңіл бөлінген. Мысалы, А.С.Макаренко ата-аналарға арналған
лекциясында: Жақсы айтылған ертегі — мәдени тәрбиенің бастамасы, — деп,
әр отбасындағы кітаптар сөресінде ертегілер жинағы болу қажеттігін
ескерткен. Грузин педагогы А.Ф.Хинтибидзе, әзірбайжан оқымыстысы А.Гашимов,
чуваш халқының зерттеушісі Г.Н.Волков, татар педагогы Я.И.Ханбиков т.б. өз
зерттеулерінде халық ауызекі творчествосы халықтың адамгершілік идеалдарын
бейнелей отырып, оқыту мен тәрбиелеудің тәсілдерін, принциптерін
көрсететіндігін айтады. (43, 175)
Жас жеткіншектерді патриоттыққа төрбиелеуде, туған жеріне, еліне деген
сүйіспеншілік сезімін оятуда Желкен жерінде көгерер, ер елінде көгерер,
Туған жердей жер болмас, туған елдей ел болмас, Сағынған елін аңсайды,
сарыала қаз көлін аңсайды, Өз елімнің басы болмасам да, сайының тасы
болайын, Елінен безген ер оңбас, көлінен безген қаз оңбас, Отансыз адам
- ормансыз бұлбұл т.б. мақал-мәтелдердің құндылығы орасан зор.
Бастауыш сынып оқушыларына еңбек туралы алғашқы ұғымдарды тұтас
педагогикалық процесте мақал-мөтелдер арқылы түсіндіруге толық мүмкіндік
бар.
Жан қиналмай, жүмыс бітпес, талап қылмай, мұратқа жетпес, Еңбектің
көзін тапқан, байлықтың өзін табады, Ерінбегеннің еңбегі оңады, Еңбек
бәрінде жеңбек, Бір еңбек еткен екі етеді, екі еткен әдет етеді,
Байлықтың атасы — еңбек, анасы — жер т.б. мақал-мәтелдер балалардың еңбек
туралы алғашқы түсініктерін қалыптастырып, еңбекті сүюге тәрбиелейді.
Адамгершілік қасиеттердің ішіндегі ерекше құндыларының бірі
-ізеттілік, ал оның басты белгілері кішіпейілділік, қайырымдылық,
адамжандылық болып саналады. Бала мектепке келгеннен бастап не жаман, не
жақсы деген ұғымдарды салыстыра отырып, адамгершілік туралы түсініктерін
кеңейтеді.
Қазақ халқының мақал-мәтелдеріне балалар түсінігіне сай қайырымдылық,
кішіпейілділік, адамжандылық, жақсылық, ізгілік тәрізді қасиеттерді
уағыздайтын даналық ой толғам өзек болған. Кішіпейілділік — кісінің
көркі, Үлкенге — құрмет, кішіге — ізет, Кішілік пен кісілік - ұлылықтың
белгісі (Махмұд Қашғари), Жақсыға қылған жақсылық... өмірінде тозбайды,
жаманға қылған жақсылық, бір күнгідей болмайды, Адамдықтың белгісі —
иіліп сәлем бергені, шын достықтың белгісі - көп кешікпей келгені, Жақсы
болсаң — жақын көп, Ұлық болсаң — кішік бол т.б. мақал-мәтелдер сондай
тұжырымдарға құрылған.
Сонымен қатар мақал-мәтелдерде халық жақсылық пен жамандықты, адалдық
пен арамдықты, еңбекқорлық пен еріншектікті, жомарттық пен сарандықты,
саналылық пен надандықты салыстыра сөз етеді. Адамгершілік жолына нұсқан
келтіретін жамандық пен жауыздық қылықтарды батыл сынап, әшкерлеп, қалың
жұртшылыққа адамгершілікке тән мінез-құлықтарды үлгі өнеге етеді.
Балаларға адамгершілік тәрбие, білім беруде қазақ халқының эпос
шығармашылығының да орны ерекше. Қазақ эпостарында еңбексүйгіштік,
отансүйгіштік, рулар мен тайпалардың өзара ізгілік қарым-қатынастары,
әйелдерге, ақсақалдарға құрметпен қарау, адамгершілік, батылдық, балаларға
қамқорлық, мейірбандық, туған жерге, табиғатқа деген сүйіспеншілік т.б.
жырланады.
Батырлар жырында (Ер Тарғын, Қамбар батыр, Қобыланды батыр,
Алпамыс батыр т.б.) батырлардың басқыншыларға, билеуші-қанаушыларға қарсы
ұлы ерліктері, турашыл мінезі, ержүректілігі, халқына шексіз берілгендігі,
оның жолына өзін құрбан етуге әзірлігі тәрізді жеке басының асыл қасиеттері
ашылып көрсетіледі. Сонымен қатар гуманизм мен патриотизм, ерлік пен
ізгілік, аға мен інінің қарым-қатынасы, батырлардың өзінің айналасындағы
адамдарға қамқорлығы, бірлік пен татулық, ел мен елдің достығы т.б. сөз
болады.
Батырлар жырындағы негізгі тақырып — отансүйгіштік. Халық елін, жерін,
халқын қорғайтын батырлардың бойына ең жоғары адамгершілік қасиеттер
дарытып, қалың жұртшылыққа шебер таныта білген.
Ал лиро-эпостық жырларда көшпелі ауылдың тұрмыс-тіршілігі бейнеленіп,
қазақ халқының ұлттық әдет-ғұрыптары, дәстүрлері кеңірек сөз болады.
Сонымен қатар жастардың бір-біріне деген ыстық сезімдері, феодалдық өмір
салтының қыспағындағы сүйіспеншілік үшін күрес әсерлі суреттеліп, қазақ қыз
бен жігіттерінің бойындағы адалдық, сыйластық, ізеттілік, сертте тұрушылық,
ата-анаға құрмет ерекше шабытпен жырланады.
Бұл айтылғандардың барлығы эпостық шығармалардың балалардың
адамгершілік тәрбиесінде жетекші роль атқаратындығын дәлелдейді.
Қазақтың көне ауыз әдебиетінің, арада талай ғасырлар өтсе де, ұрпақтан
ұрпаққа тарап, ел зердесіне мықтап орныққан, танымдық мәнін, тәрбиелік
мазмұнын есте жоймаған, заман ағымына қарай қайта жасарып, көпшіліктің
айрықша ілтипатына ие болып отырған түрі — шешендік сөздер. Олар халық
ауызекі шығармашылығының басқа түрлері сияқты, оқиғаны баяндау, тапқырлыққа
баулу, үлгі-насихат арқылы тыңдаушының таным дүниесін кеңейтіп, биік
адамгершілік қасиеттерге үндейді. Шешендік сөздердің аясы кең, негізгі
арқауы - адамгершілік болғандықтан, қай заман талабына да сай келе беретін
халық байлығы саналады.
Қазақ шешендік сөздері бата-тілекпен қатар өнеге-өсиет сөздерді,
өмірде кездесетін жер дауы, жесір дауы, ер құны секілді дау-талаптарды,
келіссездерді қамтиды.
Адам қоғамы үй ішінен басталады. Үй тірегі - ерлі-жарлы жұбайлар,
жұмысың өнімді, өмірің көңілді болсын десең, адаммен дос бол және ол
достықты ең алдымен жұбайыңнан баста, — деген өсиет айтады халық.
Қатыныңмен дос бол - үйіңе береке кіреді, Азаматпен дос бол -
қадірінді біледі. Білімдімен дос бол — сасқанда ақыл береді.
Халықтың жалақор, өзгені көре алмайтын күншілдерден жирендіріп, адамды
жақсылыққа меңзейтін ізгі көңілін мына шешендік сөздерден аңғаруға болады:
Жапалақ құс мақтанса, Жардан тышқан алдым дер. Жаман адам мақтанса,
Жақсыны жағасынан алдым дер; немесе Қанша жуан болса да, Жалғыз ағаш үй
болмас Қанша жақсы болса да, Жалғыз адам би болмас.
Қазақтың шешендік сөздері жанры жағынан шешендік дау, шешендік толғау,
шешендік арнау болып жіктеледі. Шешендік арнау-адамдар арасындағы қарым-
қатынасты, шешендік толғау — халықтың философиялық көзқарасын көрсетеді
десек, шешендік дау -қазақ қауымының заттық және рухани даулы мәселелерді
реттейтін ежелгі әдет заңы іспеттес.
Шешен адам — сол заманның айтушысы, білімпазы, парасатты жаны. Ондай
жандар - ежелден жұртшылыққа белгілі Майқы би, Жиренше шешен, Аяз би,
Асанқайғы, Қорқыт ата, Төле би, Қаз дауысты Қазыбек би, Әйтеке мен Жәнібек,
Сырым және олардың ізін басқан Абай, Шоқан, Ыбырай т.б.
XX ғасырдьң басында Шоқан, Ыбырай, Абай көтерген ағартушылық
қозғалысты батыл жалғастырушы талантты ақын Мағжан Жұмабаев өзінің 1923
жылы тұңғыш жарық көрген Педагогика атты кітабында: Бастапқы кезде жөнді
білінбейтін баланың жан дүниесі, ол өскен сайын бірте-бірте біліне
бастайды. Сондықтан баланың дене тәрбиесі мен жан тәрбиесін қатар алып
қарау керек. Жанды тәрбиелеу үшін жанның жайын баяндайтын еңбекпен таныс
болу керек - дей келіп, Аристотель мен әл -Фарабидің жан туралы еңбектерін
еске алады. Сонымен бірге Баланы өзімдей бол деп үйретпе, өзімдей болма
деп үйрет - деген. Әзірет Әлінің сөзінде көп шындық бар. Тәрбиедегі мақсат
баланы тәрбиешінің өзіндей қылып шығару емес, ерекше өз заманына лайық
қылып шығару ғой -деп тәрбиешінің үлгісіне де ерекше мән береді. (24, 285)
Шынында, қазақ халқының бала бойында ана сүтімен сіңіретін, тәлім-
тәрбиелік өзіндік мектебі болғаны даусыз. Көшпелі өмір кешіп жүрген кездің
өзінде-ақ ауыз екі үлгі-өнеге ретінде айтылатын ертегі, мысал әңгімелері
мен де, шешендік сөздерімен де, түрлі дәстүрлік әдет-ғұрыптарымен де,
ұлағатты ырым-тыйымдарымен де баланы алғырлыққа, зерделілік пен
көрегенділікке баулып, жаман істер мен әдеттерден тыйып, жалқаулық,
жалақорлықтан безіндіре, еңбеккерлікке, адалдыққа, өнерлікке, талапкерлікке
үйретіп отырған. Алтын, күміс-тас екен, арпа, бидай - ас екен деп отыруы
- баланың ұғымын кеңейтіп, өмірге, айналаға ойлана қарауға үйретеді.
Баланың тәлім-тәрбиесіне ерекше мән берген халқымыз Баланы - жастан деген
мәтелді тектен-текке айтпаған ғой.
Халық педагогикасы ата-бабаларымыздың тәрбиеге қатысты ғасырлар
қойнауынан сараланып жеткен іс-тәжірибелерінің жиынтығы. Ой менен сөз,
мазмұнды пікірлер біздің халықтың алдыңғы байлығы болып келген. Біздің ана
тіліміз - отбасы мен балабақшалардан басталып, мектепте жалғасатын жүйелі
сабақтасса, көздеген мақсатымызға жеткізбек.
Халық тәлімі-ең алдымен түн ұйқысын төрт бөліп, тал бесікті тербеткен
ананың мейірлі махаббатқа толы әлдиі-бесік жыры, былдырлап сөйлей бастаған
балдырғанның тәтті тіліне балдай оралатын жеңіл де жұп-жұмыр, айтылуы
ойнақы тақпақтар. Бесік жырында ата-ананың балаға деген шексіз мейірімі,
оның келешегіне деген үміт-сенімі, арман мақсаты айтылады.
Сонымен қатар халық ауызекі шығармашылығы -ол қазақ поэзиясының
бөлінбес бір бөлшегі іспетті қанатты сөздер, мақал-мәтелдер, шешендік
сөздер, айтыстар, ертегілер, аңыздар, жұмбақтар мен жаңылтпаштар.
Ол-жан сезімімізді толқытып, ойымызға ой қосатын, қиялымызға қанат
бітіретін халқымыздың рухани байлығы мен болмысы сүлу әндері мен сыршыл
күйлері, үлттық ойындары, осы кезге дейін тәлім-тәрбиелік қадір-қасиетін
жоймаған салт-дәстүрі, әдет-ғұрыптары, адалдыққа, тазалыққа, әділдік пен
мейірімділікке баулитын ырым-тиымдары. Олар арқылы халық ұл-қызын күллі
жаман әдеттен тиып, ең жақын нышандарға үндеген. Олар тектен-тек тумаған:
өмірдің тыныс-тіршілігінен, қажетінен, күнделікті мүддесінен алынып,
халқымыздың ой-парасатымен, бейнелі сөздерімен кестеленіп, ұрпақтан-ұрпаққа
ауысып отырған.
Қазақтың аса бай эпосы халықтың ой-арманы мен мақсат- мүддесін
білдіреді. Оның адамгершілік және эстетикалық тәрбие беруде, жас ұрпақты
рухани жағынан байытып отыруда жырлаған тәлім-тәрбиелік идеялары-балаларға
адамгершілік-эстетикалық тәрбие береді, олардың музыкалық талғамын, ой-
өрісін дамытады. Оларда қазақ тілінің байлығы және оның шексіз шешендік
мүмкіндіктері тайға таңба басқандай байқалады. Соның бір саласы - мақал-
мәтелдер. Олар - халықтың көрген-білген, көңілге түйген, бастан кешкен
оқиғаларын қорытқан, сан ғасыр уақыт елегінен өткен ақыл-ойының жиынтығы,
анықтамасы. Өмірде үнемі қайталанатын оқиғалармен, құбылыстармен байланысты
туған тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні.
Орыс ұлы педагогы К.Д. Ушинский: мақал-мәтелдер - балалардың тәрбиесі
мен адамның жеке басының қалыптасуындағы сан ғасырлық тәжірибені
қорытындылаушы, нағыз -халық педагогикасы деп жазаған.(22, 35) Қазақ
халқының тәлімдік тиімді құралдарының бірі-ертегі, қисса. Оларда халықтың
тыныс-тіршілігі, әдет-ғұрыптары мен дәстүрлері, бақыт жолындағы күресі,
адамдардың өзара қарым-қатынастары мен мінез-құлықтары, өз халқына, Отанға,
туып өскен жерге, оның табиғатына сүйіспеншілігі бейнеленген. Қазақ ауыз
әдебиетінде айрықша орын алатын мақал-мәтелдер-адамның бүкіл тыныс-
тіршілігінен, әдет-ғұрыпынан, түсінік-болмысынан туындаған байлаулы ой
түйіндері. Мәселен:
Жақсы адам - елдің ырысы
Жақсы жер - жанның ырысы; - деп адам қасиетін білдірсе:
Бейнет түбі - зейнет
Еңбек етсең - емерсің, - деп еңбек туралы:
Оқу - білім бұлағы,
Білім - өмір шырағы, - деп білім туралы,
Ер елін - Арым деп сыйлайды.
Ел ерін – Нарым деп сыйлайды, - деп ерлік туралы.
Бірлік болмай - тірлік болмас, - деп татулық-бірілікті
Әдепті бала - арлы бала
Әдепсіз бала - сорлы бала, - деп көргенділікті.
Мақал бойындағы тапқырлық пен өткірлік, бұлтартпас дәлдік қазақтың
тәлім-тәрбиелік құрамы ғана емес -дауға да, жауға да тоқтам салған қаруы
болған. Абайдың әкесі Құнанбайдың: Ұтымды мақал кейде бір даудың түйінін
шешеді, кейде бір жаудың тілін кеседі деуі осыдан болса керек.
Ал мазақтамалар -халқымыздың балалар бойында кездесетін ұнамсыз
қылықтарды дер кезінде мінеп-шенеп, түзетіп отыру үшін қолдаған қысқа сықақ
өлеңдері.
Мәселен: Жаман бала жантая кетеді,
Жұмсасаң шалқая кетеді.
Немесе: Қомағай ішінен қағынады,
Тентек тісінен қағылады.
Мазақтамалар әдетте, балалардың өз аузымен айтылып, бірі екіншісінің
кемшілігін осылайша сынап-мінеп, оның уллып, кемшілігін түзетуіне септігін
тигізеді.
Сол сияқты жаңылтпаштар да бала тәрбиесінде өзіндік орын ерекше
жанрлардың бірі. Ол баланың сөйлегенде кекештенбей, тұтықпай, жаңылмай
дұрыс та еркін сөйлеуіне: сөйтіп, ана тілін игеруіне қызмет етеді. Бір
қызығы халықтық жаңылтпаштар қаншалықты айтуға күрделі, тілге күрмелеулі,
шатастырғыш шытырман ұйқасты болып келседе, мазмунында бір мән, халықтың
тұрмыс-салтына үйлесімді ой жатады. Тез айтудың қиындығы да сол жаңылтпаш
сөздерін анық айтып, ішкі мәнін аша білуде. Мәселен:
Қырық сырықтық
Құрық құрттық
Қырық құрықтық
Сырық қырықтық
Яғни, мұнда қырық сырықтан жасалған қырық құрықты құртып алып едік,
жаңадан қырық құрық болатын қырық сырық қырқып алдық, деген жылқышыға тән
ой жатыр. Сондай-ақ:
Қара майлы қарағайды
Кесейін бе, кеспейін бе?
Қазықтағы қара тайды
Шешейін бе, шешпейін бе?- деген жаңылтпаш ауыл өмірінен алынған. Халық
тәрбиесінде баланың ақыл-ойын дамытып, ой-өрісін кеңейту, тілін ширату үшін
жұмбақтар кеңінен қолданылған. Онда өмірде кездесетін заттар мен кәсіп,
тіршілікке байланысты ұғымдар, табиғат құбылыстары, аспан денелері, жер
әлем өздеріне тән белгілері арқылы бейнеленеді. Айтылған нәрсенің сол
сипаты мен белгілері бойынша балалар оның шешуін табады. Мысалы, жұмбақ
айтушы адам:
Ұшарымды жел біледі,
Қонарымды сай біледі, десе, оны шешуші сыр-сипаты бойынша, оның қаңбақ
екенін анық аңғарады. Немесе: көк көйлекті жеңешем, көлбең-көлбең етеді.
Жер түбіне жетеді, - десе, оның көк түсіне, көлбеңдеп ұшуына қарай
түтін екенін аңғарады. Жұмбақ адамның зерделеу қабілетін жетілдіреді,
тапқырлыққа, шапшаңдыққа, ойшылдыққа үйретеді.
Ұлттық тәрбие жөнінде, сөз еткенде, қазақ халқының бұрың-соңғы
даналары мен шешен-билерінің, ақын-жырауларының ұлағатты, аталы сөздеріне
қалай жүгінсек, ағаштан түйін түйген, темірден түрлі құйма жасай білген
зергер-ұсталары мен ұсынақты ата- әжелеріміздің қазақ топырағына тән
бірегей қол өнеріне соқпай өту мүмкін емес. Киіз үйдің сүйегін (кереге,
уық, шаңырақ, ер-әбзал, арба-шана) жасаудан тұскиіз, туырлық киіз (басқүр,
тоқым киіз, алаша, текемет, кілем) тәрізді сан алуан қолөнер туындыларына
дейін колдан жасап, ұлттық киім-кешектердің бай да сәнді үлгілерін қалдыра
білген ата-әжелер нашығын бала бойына ерте бастан сіңіру керек.
Біздіңше егеменді ел болып, біртіндеп әлемдік өреге ие бола бастаған
осынау алғашқы қадамымызда ғасырлар бойы өмір сынынан өтіп келе жатқан
халқымыздың қасиеті мен өнегесін, бабалардың ақ батасын, адал тілегін
бүгінгі әрбір елбасына үйрету, санасын ояту тәрбиеші- мұғалімдердің, ата-
аналардың ең үлкен парызы болмақ, коғамымыздың ілгерілеу процесіндегі адам
факторын және оны жандандыру, ел өмірінің барлық жақтарын жаңарту
жағдайында бала тәрбиесінің мәні мен оның проблемаларын күрделендіріп отыр.
Жас ұрпаққа адамгершілік, имандылық, ізгілік, еңбек, дене, эстетикалык
сондай-ақ экологиялық, экономикалық, құқықтық кәсіби және діни тәрбие беру
бір-бірімен тығыз байланыста және өзара тәуелділікте жүзеге асырылуы тиіс.
Тәрбие берудің бұл түрлерінің әрқайсысының өзіндік мазмұны, өзіндік
бағдары, өзіне тән қызметі бар. Бүгінгі күнде болашақ ұрпақ тәрбиесі ұлттық
мұраттар мен дүниежүзілік рухани бай қазынадан нәр алумен ұштастырылып
жүргізілуі талап етеді. Қоғамның тарихи даму тәжірибесі бала тәрибесінің
проблемалары үнемі жаңа адам тәрбиелеу міндеттерімен байланысты болып
келгенін дәлелдейді. Сондықтан бүгінгі күннің жаңару бағыты бала
тәрбиесінің ұлттық, әдет-ғұрпы, салт-дәстүрді халықтың рухани игілігін
пайдалану басты назарда болуы көзделініп отыр.
2. Бастауыш сыныпта қазақ халық ауызекі поэтикалық шығармашылық
материалдарын пайдаланудың мүмкіндіктері
Қаншама заман өтсе де, маңызын жоймаған халықтық педагогиканы тәлім –
тәрбиенің түп қазығына айналдыру – ата – ананың да, мектеп ұйымының да
басты борышы.
Қоғамның барлық тарихи даму кезеңдерінде халық педагогикасы жайлы
ұғымды анықтау, әр түрлі ғылыми – педагогикалық көзқарастарды қалыптастыру
проблемаларына көптеген ғалымдар, педагогтар көңіл аударды, құнды пікірлер
айтты, өмірлік мұра қалдырды.
Әр халық өзінің жас ұрпағын қайырымды, адал, үлкенді құрметтейтін әділ,
ержүрек, ізгі ниетті, ар – ожданы мол болып өссін деп армандайды, бұл
мәселені өзінің тұрмыс салтына байланысты шешіп отырады. Ол үшін ғасырлар
бойы қолданып, сұрыпталып, өмір тәжірибесін сыннан өткен салт дәстүрлерді,
педагогикалық әдіс – тәсілді пайдаланып келеді.
Халықтық педагогика дәуірдің небір қатал сынынан өтіп, жаңарып,
жаңғырып, шым болаттай тіршілік тынысы және салт – дәстүрлері мен қайнасып,
бірге жасасып келе жатқан қазына.
Қазақ халқының ұлы педагогы, этнографы, жазушысы Ы.Алтынсарин өзінің
әдеби және педагогикалық еңбектерінде қазақтың фольклорын пайдалану білген.
Мәселен, „Өрмекші, құмырсқа, қарлығаш” атты әңгімеде әкесі он жасар
баласымен далада жүріп келе жатып бірнеше сұрақтар қояды.
- Балам анау өрмекшіні көремісің ол не істеп жүр?
- Көремін әке, өрмек тоқып жүр.
- Анау құмырсқаны көремісің?
- Көремін, аузында тістеген бидайы бар.
- Жоғары қарашы көкте не көрінеді?
- Жоғарыда қарлығаш ұшып жүр, аузында тістеген шөбі бар. Сонда әкесі:
Олай болса, шырағым, бұл кішкентай жәндіктердің ісі, еңбегі саған ғибрат:
өрмекші, маса, шыбынға тұзақ құрып жүр, ұсталғаннан кейін оны өзіне азық
етеді. Құмырсқа бала – шағаларына тамақ тасып тапқанын өзі жемей, аузына
тістеп қуанғанынан ініне жүгіріп кетіп барады. Қарлығаш балаларына ұя
салуға шөп жинап жүр. Міне, көрдің бе, жұмыссыз жүрген бір жан жоқ. Бәрі де
жұмыс істеп жүр. Сенде ертеден кешке дейін уақытыңды босқа жіберме, еңбек
етуге әдеттен.
Ы.Алтынасарин барлық еңбектерінде жеке адамның жоғары қасиеттерін
қалыптастыруда еңбек, адамгершілік, ақыл – ой тәрбиесінің ерекше орын
алатынын атап көрсетті. Кемеңгер ұстаз Ы.Алтынсариннің ұлағатты сөздері,
педагогикалық мұралары халық педагогикасында үлкен орын алады. Оларды
қазіргі қазақ халқының ұлттық мәдениеті мен салт – дәстүрінің қайта
жаңғырту кезінде кең мағынада насихаттау әрбір ғалымның, мұғалімнің борышы
болу қажет.
Математика пәнін оқытуда және сыныптан тыс жұмыстар жүргізгенде
шәкірттерге ұлттық тәлім – тәрбие беруге, қазақтың тұрмыстық салт –
дәстүрлері, әдет ғұрыптары туралы түсінік беруге әбден болады. Математика
сабағын халық педагогикасымен байланыстырудың өзіндік қиын жақтары көп.
Оның басты себебі мектептегі математика оқулықтарының басқа тілден
аударылуы, оның ішінде мысалдар мен есептердің біздің халыққа тән еместігі.
Дегенмен, халқымыздың ертегілерінде, аңыз әңгімелерінде, шешендік
тапқыр сөздерінде, салт – дәстүрінде математикамен байланысқан тұстарын
көптеп байқауға болады. Халқымыздың асыл қазынасын сабақтың кейбір
тұстарында тиімді пайдалану, оқушыларды өз ұлтын сүюге, оның салт –
дәстүрлері мен мәденитіне құрметпен қарауға үйретері сөзсіз. Мына өлең
жолдары математика тарихынан хабардар етеді:
Геометрия ғылым болып,
Грецияда қаланған.
Соннан кейін Азия мен
Еуропаға тараған, -дей отырып, ғылымның қай елдерде бұрын, қай
елдерден кейін дамығанын оқушылар санасына көркем сөзбен жеткізсе, ол
санада жақсы сақталады.
Математика сабағында халық ойындарын қолданудың түрлі жолдары бар.
Ойынды сабақтың басында қолдану жаңа сабаққа немесе сұралатын үй
тапсырмасына оқушыларды түгел қатыстыру мақсатын көздейді.
Егер ойын сабақтың ортасында қолданса, онда мұғалімнің мақсаты
оқушылардың көңіл күйлерін сергіту, шаршағанды ұмыттырып ерік жігерін
дамыту.
Ойын сабақтың соңында болса тақырыпты бекіту не сол сабақтан алған
білімді жинақтау мақсатында пайдаланылады. Бастауыш сыныптарда ойынды оқу-
тәрбие процесін жетілдіру мақсатында қолданып келеді.
Қазақ халық ауызек шығармашылық материалдарының бірі, ұлттық ойындар
тек балаларды алдандыру, ойнату әдісі болып қалмай, олардың жас
ерекшеліктеріне сай көзқарастары мен мінез – құлқының қырағылығы мен
тапқырлығының қалыптасу құралы деп те ерекше бағаланған. Математика
сабағында ұлттық ойындарды пайдалану оқушылардың тапқырлығын, ептілігін ой
- өрісін жетілдірумен бірге өз халқымыздың ғасырлар бойы салт дәстүрін, ата
– мұрасын кейінгі ұрпақтарға жеткізу құралы болып табылады.
Ғалым әрі ұстаз С. Елубаев өзінің Қазақ халқының қара есептері
(Қазақстан баспасы, 1996) деген монографиялық еңбегінде мынадай тұжырым
жасайды. Әр түрлі есептерді пайдалану оқушылардың жас шамасына шақталып
оқушыны жасытпай, қайта жігерлендіретін, математикалық ықыласын,
инициативасын арттыратындай болған жөн. Қызықты есептер математикалық өлең,
әзіл, ертегі, тақпақ жаңылтпаштар тапқырлықты талап етеді.
Логикалық есептер кеңірек ойлануды қажет етеді. Оны шешу қатаң дәлелге
сүйенеді. Тақпақ есеп арқылы математиканың өмірден алатын орнын, қоғамды
дамытуға рөлін сипаттаймыз. Мұндай оқушыларды ұйымшылдыққа, ұстамдылыққа,
адамгершілік қасиетке, математиканы құрметтеуге, адал еңбекті бағалауға,
достыққа тәрбиелейді. Ұлттық ойындар халық педагогикасының бір саласы болып
табылады. Ол сандаған ұрпақтың керегіне жарап, оларды өмірге әзірлеу
қажетін өтеген, сыннан өткен сенімді тәрбие құралы. Қазақ халқы өмірге дені
сау шыққан, әділетті, өнерлі, елін, жерін сүйетін азаматтар тәрбиелеу
жөнінде өз ұрпақтарына таусылмас мұра қалдырған. Халқымыз ойындарға тек
балаларды алаңдату, ойнату әдісі деп қарамай жас ерекшеліктеріне сай
олардың көзқарастарының, мінез – құлқының, қырағылығы мен тапқырлығының
қалыптасу құралы деп те ерекше бағаланған. Бала кішкентайынан ата –
анасының талап етуімен және өз еркімен әр түрлі ұлттық ойындарға қатысып,
өзінің икемділігін, тапқырлығын, батылдығын байқатқан.
Өкінішке орай, қазақтың көне ұлттық ойындарын бұл мақсатта пайдалануға
жеткілікті дәрежеде назар аударылмай келеді. Ұлттық ойындарды сабақта,
үзілісте, сыныптан тыс жұмыстарда тиімді пайдалануға болады. Математика
сабағында ұлттық салт – дәстүр мазмұнды есеп ойындарды пайдалану
оқушылардың тапқырлығын, ой - өрісін жетілдірумен бірге өз халқымыздың
ғасырлар бойғы салт – дәстүрін ата мұрасын кейінгі ұрпақтарға жеткізу
құралы болып та табылады.
Еңбегімізде осындай есептердің сыныптан қосу және азайту амалдарын
өткеннен кейін беру әдістемелік жағынан дұрыс болады. Ойынға сынып
оқушылары түгел қатыстырылады. Ойынның мазмұны мынадай болуы мүмкін. Есеп
жоғарыда автордан алынды.
Үш бала асық ойынынан кейін үйлеріне қайтып келе жатады.
-Үшеуімізде он оннан асық бар еді. Енді кімде қанша асық қалды? – деп
сұрайды бірінші бала.
-Он қалыпты,- дейді екіншісі.
-Онда сендегі барлық асық менің ұтып алған асығыма тең екен,- дейді
асықтарын түгелдеп қалтасына салған үшінші бала.
-Ең көп ұтылған мен ғой,- дейді бірінші бала.
Ойын соңында бірінші және екінші балада қанша асық қалды?
Сонымен математика сабағын өтуде халық ауызек шығармашылық
материалдарының әртүрлерін пайдаланудың рөлі зор.
Оқушыларды халық ауызекі шығармашалық материалдары негізінде ұлттық
сана сезімі оянған, рухани ойлау дәрежесі биік, мәденитті, эстетикалық
талғамы жоғары, ар – ожданы мол, еңбекқор етіп тәрбиелеу.
Жас ұрпақты өнер білім машықтарын меңгертуге, отбасының, ел – жұртының
намысын қорғауға, ата – бабасының қанына сіңіп тері тамған ата мекенін
сүюге баулып, тілін ұстарту, ойлау қабілетін дамыту, имандылыққа тәрбиелеу
болып табылады.
Ойын-тiршiлiктiң нышаны, еңбекке бейiмделудiң белгiсi, дене шынықтыру
мен сергудiң құралы. Қазақ халқы ойын баласы деп, жас баланың ойнауына
мүмкiндiк туғызып отырған. Ойынның түрлерi өте көп. Әрбiр ойынның тәрбиелiк
мақсаттары болады. Мысалы, Асық ойыны бағдарлыққа, дәлдiкке, мергендiкке
үйретсе, доп ойыны бүкiл дененiң тұтас қимылдап шынығуына себеп болады.
Ойнаудың түрлерiн қауымдасып ойнау, одақтасып ойнау, жеке ойнау деп, ал
мазмұнына қарай тұрмыстық ойындар, шынығу ойындары, кәсiптiк ойындар,
спорттық ойындар деп топтауға болады.
Қауымдасып ойнаған балалар бүкiл бiр ұйымның, не ұжымның көлемiнде
жалпылай ойынға қатысады: мұз айдынында коньки тебу, жалпы жарысқа қатысу,
т.с.с. Әсiресе, одақтасып ойнау кезiнде әдептiлiкпен қатар, әдiлеттiлiк те
қажет болады. Ойын кезiнде қызбалыққа салынып, дөрекi сөздер айту, ысқыру,
даурығу- әдептiлiк емес, ал жеңiске жету үшiн, әдiлетсiз шешiм айту,
зорлықшыл төрелiк жасау барып тұрған мәдениетсiздiк және әдепсiздiк болып
табылады. Жеке ойнау кезiнде басқаларға кедергi жасамайтындай әдептi әрекет
жасау қажет.
Әрине, ойын болған соң, шаттану да қажет, бiрақ шаттанудың жөнi осы
екен деп, орынсыз айғайлау, шыңғыру, бәдiктену-әдепсiздiк жасамау керек..
Ойнаушыны қолдау жiгер бередi, бiрақ жанағыдай қылықтар көрсету қолдау
емес, көбінесе, ол әдет ойнаушыға қорлау болып сезiледi. Қазақиың Àқсерек-
Көксерек, Ақсүйек, Орамал тастамақ , Шiлiк , Арқан тарту,
Аударыспақ сияқты ұлттық ойындары қайрат-жiгердi, байқкампаздық пен
сезiмталдықты, Тоғыз құмалак ойыны ойлау қабiлетiн арттырады.
Бiрiншi байлық ден саулық дейдi халық, ал ойын денсаулықты арттырады.
Дегенмен ойынның да орны бар, әркiм ойынға, iске, оқуға тынығуға уақыт бөлу
керек. Көп ойнаған бiр жылар, Асық ойнаған азар, доп ойнаған –тозар,
бәрiнен де мал баққан озар деп, халық ойынға шек қоя білуді мақұлдайды.
Қазiргi кезде ойында еңбекпен ұштастырып ұйымдастыру тәсiлдерi қолданыла
бастады. Мысалы, әртiстiк ойын және әр тұрлi кәсiптiк сипатын көрсететiн
Құрылысшы , Дастарқан мәзiрi, үй тұрмысына байланысты Қуыршақтық
қойылымдар, т.б. ойындар баланы әрi ойнап, әрi кәсiпке үйретiп, әрi
пайдалы нәтиже шығаруға баулиды.
Әлсiз денеге ауру ұялайды дейдi халық. Ертеңмен тұрып, шынығу, сергу,-
ойынның бастама негiздерi. Әткеншек тебу, Алтыбақан ойыны, белтемiрге
тартылып ойнау және т.с.с. неше алуан гимнастикалық ойындарды әуелi
жақсылап үйренiп, содаң сон күнде ол ойындарға белгiлi бiр уақыт бөлiп
ойнауды әдетке айналдыру ләзiм.
Ойын неғұрлым көңiлдi өту үшiн, ойын өлеңдердi жатқа бiлген дұрыс.
Мысалы: Қуырмаш ойынындағы:
Мына жерде-қант бар,
Мына жерде-жент бар,
Мына жерде-қатық бар,
Мына жерде-қытық бар,-
деп, қытықтап ойнау баланы сөзсiз күлдiредi. Ақсерек-Көксерек ойынында:
Бiзге сұлу қыз керек!
Сiздей сұлу қыз керек!
Бiзге күштi ер керек!
Өзiң керек-Еркөбек!-
деген өлең ойнаушыны ынталандырады.
Ұшты-ұшты ойыны бойынша: Ұшты- ұшты, қарға ұшты,
Ұшты-ұшты , арба
ұшты! -
деп, жаңылыстыра айтып, аңғал баланың әбестiгiн күлкi етуге болады. Мен-
теплавоз деген өлеңдi бiр топ бала жаттап алып, пойыз болып ойнаса, әрi
дене шынықтырады, әрi кәсiпке ықыластандырады.
Ойын – халықтың баланы әдептiлiкке баулитын тәрбиелiк құралы. Сондықтан
әрбiр ойынның мәнiн, мазмұнын түсiнiп, қызыға, әдеппен, тәртiппен ойнау
қажет.
Орынсыз ойнай берме, оқуды да, тұрмыс-тiршiлiктi де ойлай бiлу-әрбiр
баланың мiндетi.
Қазақ этнопедагогикасының бiр негiзi- ауыз әдебиетiн жан-жақты терең
зерттеп, халық педагогикасының қадiрiн халыққа таныта бiлдi.
Мұқан ең әуелi батырлық жырлар мен ғашықтық жырлардың халықты
тәрбиелейтiн қасиеттерiн ашып, Қара Қыпшақ Қобыланды пьесасын сахнаға
шығарды. Ешбiр елдi жауламаған, шексiз жерiн жауларынан қорғай бiлген
Қобыланды сияқты батырлардың қаһармандықтарын жас ұрпақтарын үлгi-өнеге
етiп көрсете бiлген данышпан драматург Қыз Жiбек, Қозы Көрпеш-Баян сұлу
сияқты ғашықтық жырларда қазақтық салт- дәстүрлерiнiң қайырымды қасиеттерiн
талғап, таңдап талдап, мөлдiр махаббат пен табанды күрескерлiктi жастарға
үлгi етiп көрсетедi. Қазақ халқының ақындық, өнерпаздық қасиеттерiн рухани
мұра ретiнде ұрпаққа ұлағаттылықпен ұсынады.
Біздіңше егеменді ел болып, біртіндеп әлемдік өреге ие бола бастаған
осынау алғашқы қадамымызда ғасырлар бойы өмір сынынан өтіп келе жатқан
халқымыздың қасиеті мен өнегесін, бабалардың ақ батасын, адал тілегін
бүгінгі әрбір елбасына үйрету, санасын ояту тәрбиеші- мұғалімдердің, ата-
аналардың ең үлкен парызы болмақ, коғамымыздың ілгерілеу процесіндегі адам
факторын және оны жандандыру, ел өмірінің барлық жақтарын жаңарту
жағдайында бала тәрбиесінің мәні мен оның проблемаларын күрделендіріп отыр.
Жас ұрпаққа адамгершілік, имандылық, ізгілік, еңбек, дене, эстетикалык
сондай-ақ экологиялық, экономикалық, құқықтық кәсіби және діни тәрбие беру
бір-бірімен тығыз байланыста және өзара тәуелділікте жүзеге асырылуы тиіс.
Тәрбие берудің бұл түрлерінің әрқайсысының өзіндік мазмұны, өзіндік
бағдары, өзіне тән қызметі бар.
Бүгінгі күнде болашақ ұрпақ тәрбиесі ұлттық мұраттар мен дүниежүзілік
рухани бай қазынадан нәр алумен ұштастырылып жүргізілуі талап етеді.
Қоғамның тарихи даму тәжірибесі бала тәрибесінің проблемалары үнемі жаңа
адам тәрбиелеу міндеттерімен байланысты болып келгенін дәлелдейді.
Сондықтан бүгінгі күннің жаңару бағыты бала тәрбиесінің ұлттық, әдет-ғұрпы,
салт-дәстүрді халықтың рухани игілігін пайдалану басты назарда болуы
көзделініп отыр.
Батырлық жырлардың әлемдiк әсем нұсқаларын, әсiресе, қырғыз халқының
Манас эпосын қазақ эпосымен салыстыра зерттеген ғалым, эпостық ұлы
шығармалардың қазақ ауыз әдебиетiнде мол екенiн дәлелдеп, қазақ
этнопедагогикасының кереге-қабырғасы кең екенiн кейiнгi зерттеушiлерге
айқындап бередi.
Ұлтжанды ғалым қазақ жырларының тiл көркемдiлiгiн, әсерлi сюжет
құрылатынын жоғары бағалап, әрбiр жырдың айқын идеясы оның көркемдiлiгiмен
өрiле берiлетiнiн дәлелдейдi.
Халық ауызек шығармашылыққа ертегілер жатады. Өзге туыстас елдерiнен
қазақтың ерекшелiгi-сөз орамына шебер және тамаша шешен,-деген
В.В.Радловтың сөзiн мысалға келтiре отырып, ұлы ғалым ертегiлерде көрiнетiн
Халық санасындағы отаншылық сезiмдi, халық ұғымындағы адамгершiлiк
гуманизмдi, халықтың қанатты үмiтi-оптимизмдi және өз қуатының жеңгiр
қасиетiне сенетiндiктi көрсететiн барлық ерекшелiктерiн айрықша бағалау
қажет,-деп, ертегiлердiң жас ұрпақтарды тәрбиелеудегi педагогикалық мәнiн
ашып бердi.
Қиял-ғажайып ертегiлердегi сол қиял тудырған образдардың өзi арқылы
да халықтың еңбекпенен табиғат күштерiн творчествалық түрде жеңбек болған
қиялы көрiнедi, арманы танылады. Бұл жөнiнде адам баласының кейiнгi
дәуiрлерде техника жөнiнде тапқан, сол техникалық прогрестiң бiрталайын
ертегiнiң қиял бейнелерi, алдын ала болжам етiп бұлдыр түнде аңғартқандай
болады,-дейдi (М. Әуезов. Әр жылдар ойлары.)
Ұлы ұстаз ертегiлердiң тәрбиелiк мәнiн терең ашып, Адамдағы кейдiктi,
мiндi бадырайтып, ұлғайтып, жиренiштi етiп көрсету үшiн, хайуанның мiнез
құлқын дәл адамның мiнез-құлқындай етiп суреттеу әсерлi болады,- деп
көрсетедi. Педагог жазушы: ...ертегiлердегi аса мол атаулары, ұғымдар,
ақындық, образдық, стильдiк теңеу сөздер қазақ халқының тiлiн байытады,-
дейдi.
Қоғамдық салт-сана: үстемдiк пен теңсiздiктi, зорлық пен қарсылықты,
байлық пен кедейлiктi, бақ пен сорды, жақсылық пен жамандықты, ақыл мен
ақымақты қарсы қою арқылы ақыл-ойдың кемелденуiмен дамып қалыптасатынын
ғылыми талдаулар арқылы дәлелдедi.
Қазақ халқының дәстүрлi айтыс өнерiнiң этнопедагогикада алатын орны
өзгеше. Ақын халықтың айтыс дәстүрi жадына сақтағыш әр адамның қасиеттi
қабiлетiн паш етумен қатар тыңдаушыларды ыддағаттылыққа тәрбиелейтiнiң
дәлелдеген ғалым әсiресе ақындар айтысының әлеуметтiк мәнiң терең ашады.
Бiржан-Сара айтысының көркемдiгi тiл ұстатарлық шешендiк ерекшелiктерiне
көрiнедi. Айтыста әйел теңдiгiн, жастардың бас бостандығын Бiржан ақын жиын
алдында үлкен әлеуметтiк, тәрбиелiк мәнiн жазушы жоғары бағалайды.
Халықтың шығармашылық мұрасында халықтық тәрбие жөніндегі жинақталған
нақыл сөздері, ертегілер, мақал-мәтелдер, өлеңдер, жеке адамның басынан
шыққан нәрсе емес, бүкіл халықтың шығармашылық байлығы халықтық
педагогиканың пәрменділігінің бір көрінісі, оның үнемі өмір мен адамның
сәбилік кезеңімен барлық жас кезендеріне бағытталған тәлім-тәрбие беру,
тәжірибе беру практикасымен байланыстылығы. Халыктық педагогикада рухани
мәдениеттің басқа көріністері сияқты адамның балалар ұжымында өлшемдер,
ережелер, рухани материалдық байлықтардың мәні, іс-қылық пен тәртіпсіздік
сияқты ұғымдарға қатысты белгілі бір қоғамдық пікір калыптасып та үлгереді.
Халық педагогикасы - ұлттық тәжірибелер мен тағлымдардан тұратын бай
қазына, өшпес өнеге, тәрбие өрнектері: жырлар, ертегілер, аңыздар,
жаңылтпаштар, жұмбақтар, санамақтар, мақал-мәтелдік сөздер, ұлттық салттар
мен дәстүрлер, рәсімдер, әдет-ғұрыптар, халықтық ойындар мен ойыншықтар.
Үлгі-өнегелер, халыктық құнды мұра, тәлім-тәрбиенің баға жетпес қайнар
көзі.
Ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық тәлім-тәрбиенің белгілі жүйсінде жас
буын жадына біртіндеп сіңіріп отыратын арнаулы жолдар, тиісті тәсілдер де
болған. Мәселен, мақал-мәтелдерде адамгершілік, имандылық тәрбиесіне
байланысты әдет-ғұрыптар насихатталса, жұмбақтар мен айтыстарда - ақыл-ой
тәрбиесі, өлең, жыр, дастандарда - әсемдік тәрбиенің негізгі принциптері,
ал халықтық тәрбиенің сан алуан мәселелерін қозғайтын тәлімдік материал
ретінде ертегілер пайдаланылған.
Демек, халықтық педагогика -тәлімдік-тәрбиелік ой-пікірдің бастауы,
халықтың рухани мұрасы. Қазақ халқының тәсілдік мәні зор ой-толғаныстары
бесік жыры мен батырлық эпостарда, ертегілер мен аңыздарда, шешендік сөздер
мен айтыс-термелерде көптен кездеседі. Мұндағы ұрпақ тәрбиесінің негізгі
түйіні - адамгершілік-имандылық, ақыл-ой, еңбек, эстетика, дене, отбасы
тәрбиесіне байланысты мәселелерге келіп тіреледі.
Ертегілер баланы қызықтырады, сөзді тыңдай білуге үйретеді, оның
қиялын дамытып, адамгершілікке тәрбиелейді, тілін ширатып, жан дүниесін,
мінез-құлқын қалыптастырады, дарын нышандарын өрнектейді.
Ауыз әңгімелер шыншылдыққа, елін сүйіп, еңбек етуге, зұлымдықпен
күресе білуге үйретеді.
Жаңылтпаштар оқушының тілін ширатады, жаңылтпаштың дүниетанымдық
түрлері мен тәрбиелік нұсқалары баланың ой-өрісін кеңейтеді. Жұмбақтар мен
жұмбақ-айтыстар баланың ойын, қиялын шарықтатып, пайымдау қабілетін
дамытады, оны тапқырлыққа баулиды. Санамақтар баланың ойлау жүйесін
жетілдіріп, оның сюжетті нұсқалары тапқырлық танытуға құштар етеді,
дүниетанымдык мәнде құрылған санамақтар балғын жастың танымдық қабілетін
дамытуға септігін тигізеді. Мақал-мәтелдер халықтың жиі қолданатын тәрбие
құралы. Қазақ халқының мысалдап, мәтелдеп, мақалдап сөйлейтін ұлттық
ерекшелігіне сәйкес оның мақал-мәтелдері де мол. Ауыздан ауызға тарайтын
бұл жанрды күн сайын толықтырып отырады. Мақал-мәтел өлендерді еңбекке,
адамгершілікке, елін сүюге, достыққа, бірлікке тәрбиелейді.
Мектептерде оқыту процесінде, сабақ үстінде адамгершілікке тәрбиелеу
жолдары үнемі күнделікті өмірден алынған мысалдармен толықтырып отыруы өте
қажет. Сыныптағы жолдастырының жақсы-жаман қасиеттерін, мінез-құлықтарын
сынай, бағалай білуге үйрету, бір-бірімен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz