Әлихан Бөкейханның педагогикалық көзқарастарының зерттелу жайы

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 63 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ . . . 3

1 Ә. БӨКЕЙХАНОВТЫҢ ҚОҒАМДЫҚ КӨЗҚАРАСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМИ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ . . . 9

1. 1 ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басындағы қоғамдық-саяси, әлеуметтік-мәдени жағдайлар . . . 9-16

1. 2 Ә. Бөкейхановтың өмір жолы және педагогикалық идеяларының қалыптасуы . . . 16-31

2 Ә. БӨКЕЙХАНОВТЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ КӨЗҚАРАСТАРЫ . . . 46

2. 1 Ә. Бөкейханның педагогикалық көзқарастары және оның тәлімдік мүмкіндіктері . . . 31-46

2. 2 Әлихан Бөкейханның педагогикалық көзқарастарының зерттелу жайы . . . 46-58

ҚОРЫТЫНДЫ . . . 59

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . 62

КIРIСПЕ

Зерттеу өзектiлiгi. Қазақ халқының тәуелсiз мемлекетi бiрнеше ұрпақтың арманы болды. Отарлық билiк кезiндегi Қазақстан тарихы зорлықшыл саясат үстемдiк еткен, қасiретке толы кезеңдерiмен ерекшеленедi. Ал, ендi бүгiнгi күнi сол тәуелсiздiгiмiзге қолымыз жеткенде, туған елiнің, Отанының шынайы тарихын бiлуге деген ұлттық сана-сезiмнің бұрын-соңды болмаған өрлеуiнің куәсi болып отырмыз. Тарихымызқа деген қоғамдағы сұраныстың жоғары деңгейiн Қазақстан Республикасының тұңғыш Президентi Н. Ә. Назарбаевтың 1997 жылды “Жалпы ұлттық татулығы мен қуғын-сүргiн құрбандарын еске алу” және 1998 жылды “Халық бiрлiгi мен ұлттық тарих жылы” деп жариялауы көрсетiп отыр[1] . Мүның өзi тарих тағылымының болашығы үшiн маңызының өте зор екенiн және бұл мәселеге мемлекеттiк дәрежеде қолдау жасалып отыранын аңғартады. Тарихшылардың, қоғамтанушылардың ендiгi мiндеттерi тарихымыздың “ақтаңдағы” беттерiн, құлдық психологиядан, жалған консепциялардан азат етiп, өткенiмiздi тарихи шындық түрғысынан зерделеп, тарих тану ғылымының гуманистiк борышын орындауға адал қызмет етулерi болып табылады. Осы орайда, кезiнде тәуелсiздiгiмiз, азаттығымыз үшiн күрескен, сондықтан кеңестiк тоталитарлық жүйе құрбандығына айналған, есiмдерiн осы саяси тәртiп кейiнгi ұрпақ санасынан тазартуға күш салған тұлғаларды тарихымызға оралту аса қажет болып отыр. Сондай iрi қайраткердің және ғалымның бiрi - Әлихан Бөкейханов (1870-1937) . Бөкейханов сияқты тұлғаның қайраткерлiгiне және еңбегiне обьективтi баға беру, ұлттық тарихымыз үшiн ғана емес, егемен Қазақстанның жас ұрпағын рухани және саяси түрғыдан тәрбиелеу үшiн де керек.

ХХ ғасырдың басындағы күрделi тарихи оқиғаларға белсендi түрде тiкелей араласып, терең iз қалдырған Әлихан Бөкейханов сияқты iрi қайраткерлердің қызметi мен қоғамдық-саяси көзқарасын жан-жақты талдау арғылы, бiз Отандық тарихымызды одан әрi терең түсiнуге жол ашпақпыз. Мұның өзi бiз зерттеп отырған тағырыптың өзектiлiгi көрсетедi. Жалпы, отарлық бұғау құрсауында болған елдердің тарихында ерекше жазылуға тиiс кезең - азаттық қозғалыс тарихы болатындығы түсiнiктi болды.

Мемлекеттік құрылымдар жөнінен біз зерттеп отырған уақытта Қазақстан Ресейдің құрамына еніп, өз дербестігінен айрылған уақыт болып саналады.

Қазақстанда педагогикалық ой-пікірлердің және оқу-ағарту ісінің тарихында зерттеушілер Ә. Сыдықов, Т. Тәжібаев, Ә. Сембаев, И. Я. Гармс, С. Мусин, Қ. Бержанов, И. Б. Мадин, А. Т. Колмаков, Ж. Есекеев, А. Көбесов, К. Құнантаева, К. Б. Сейталиев, Қ. Б. Жарықбаев, С. Қ. Қалиев, Т. М. Алсатов, Е. Омарұлы, Ә. Н. Көшербаева, К. Ж. Ибраева, А. Ильясова және т. б. ғалымдар тобы өз орындарын алады [2] .

Ә. Сыдықов зерттеуі қазақтың көрнекті педагогы Ы. Алтынсариннің педагогикалық мұрасына арналып, сол кездегі қазақ даласындағы оқу-ағарту жұмыстары мен ХІХ ғасырдың 60-жылдарынан бастау алған мектептің оқу-тәрбие жұмыстары, ондағы әдістемелік жағдай мен мұғалімнің рөлі жөнінде кеңінен талдаулар жасаған [3] .

Т. Тәжібаевтың ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы Қазақстанның мектебі мен ағарту ісі туралы зерттеу жұмысында Қазақстанның Ресейге қосылуының саяси-әлеуметтік маңызындағы халық ағарту, мәдениет саласына кеңінен тоқталады. Сондай-ақ, бұл зерттеуде қазақ жеріндегі педагогикалық ой-пікірдің қалыптасу тарихына (Ш. Уәлиханов, Ы. Алтынсарин, А. Құнанбаев) педагог және ағартушы тұлғалардың қызметіне ерекше мән беріп талдаған. Бұнда отаршылдық кезеңдегі қазақ жерінде алғаш құрыла бастаған әр түрлі оқу орындарының Азият мектебі (Омбы), Кадет корпусы, хан ордасы мен шекара комиссиясы жанындағы қазақ мектептері мен екі сыныпты орыс-қазақ және бір сыныптық үкімет мектебі, ауылдық жердегі болыстық мектептерді, сонымен бірге кәсіптік-техникалық білім беру және еңбекке үйрету ісі тарихының қалыптасуы жөнінде арнайы тоқталып, онда мұғалімдер, кіші дәрігер қызметкерлерін, қолөнершілер мен ауыл шаруашылық мамандарын даярлау, кәсіптік-техникалық оқу мекемелерінің даму тарихын сөз етеді.

Ал, Т. Тәжібаев еңбегінің жалғасы ретінде Кеңес өкіметінің орнауына, яғни төңкеріске дейінгі Қазақстандағы мектеп пен ағарту ісінің дамуын толықтыра түсетін Г. М. Храпченковтың еңбегі болды [4] .

Ә. Сембаевтың зерттеу еңбегінде төңкеріске дейінгі Қазақстанда оқыту ісінің түрліше ұйымдастырылуы, орыс және орыс-қазақ мектептерімен кәсіптік оқу орындарында қазақ жастарын оқыту жайы, сонымен бірге Қазақстанда кеңес мектебін құру тарихы жөніндегі мәселелер қамтылып, мектептерге, әсіресе, бастауыш сынып мұғалімі мамандарын даярлауда ескіше оқып даярланған мұғалімдерді қайта тәрбиелеуде кәсіптік білім беру жұмыстарының өркендеуі мен дамуын тарихи тұрғыдан талдап берді.

И. Я. Гармстың ғылыми еңбегінде бір тарау бастауыш білім берудің тарихына арналып, орыс-қазақ бастауыш мектептеріне сипаттама беріліп, Н. И. Ильминскийдің, М. Н. Григорьевтің, Ы. Алтынсариннің педагогикалық ой-пікірлері талданады. Сондай-ақ, қоғамдағы болған түрлі төңкеріс пен өзгерістер қазақ өлкесіндегі оқу-ағарту жұмыстарына тигізген ықпалын баян етеді[5] .

Қ. Б. Бержановтың ғылыми-зерттеу жұмысының негізінде жарық көрген монографиясында, орыс-қазақ арасында ынтымақтастық және оның халық ағарту ісіне тигізген ықпалы, қазақ мектептері, орысша білім беру мәселелері жөнінде өз пікірлерін түйіндеп береді.

С. Мусиннің зерттеу жұмысында 1920-1936 жылдарда Кеңес өкіметі кезіндегі мектептер бастауыш, жеті жылдық және орта мектеп болып қалыптасуы жалпыға бірдей міндетті оқу заңының орындалуы кезеңін толығымен қамтиды .

Ж. Есекеев зерттеу жұмысында 1917-1930 жылдар аралығындағы Қазақстандағы педагогикалық білім мәселелері қамтылса, А. Т. Колмаков 1925-1954 жылдардағы Қазақстандағы жоғарғы педагогикалық білім берудің дамуын қарастырады. Ал бұл кезеңге дейінгі бастауыш мектеп мұғалімдерін даярлау мәселесіне А. П. Герасимова қазан төңкерісіне дейінгі Қазақстандағы орта дәрежелі педагогикалық оқу орындары жөнінде тұңғыш пікір айтты. Қазақстанда мұғалім мамандарын даярлаудағы сырттай оқыту арқылы білім беру ісін дамыту мәселесіне И. Б. Мадиннің зерттеулері арналған [6] .

Қазақстанда қыз балаларға білім беру мәселесі жөнінде М. Қозғамбаеваның «Қазақстандағы әйелдерге білім беру тарихынан» (1968 ж) атты еңбегі қыз балаларға оқу-тәрбие жұмысын арнайы мектепте ұйымдастыру Ы. Алтынсариннен бастама алған үлкен әлеуметтік-педагогикалық қозғалыс ретінде көрсетіп, Торғайдағы екі сыныптық қыздардың тұңғыш қолөнер мектебі бастамасының қалай қазақ жерінде өркендеп дамығаны жөнінде мәліметтер береді. Осы бағытта қыз балаларға білім беру жұмыстарының ғылыми-теориялық және тарихи дамуын тереңдете зерттеген К. Құнантаеваның еңбектері бар [7] .

Біздің анықтап алған уақытқа дейінгі кезеңдерде Қазақстандағы педагогикалық ой-пікірлер мен тәлім-тәрбиелік даналық жолдың өскелең ұрпақты тәрбиелеу тарихының мәселелеріне Т. М. Алсатов, К. Ж. Ибраева, т. б. ғалымдар өз зерттеулерін арнаса, Қазақстандағы халықтық педагогиканың өзектілігі мен бүгінгі күнге қажеттігін дәлелдей отырып, олардың ғылыми-теориялық және тарихилығына мән берсе, осы тұрғыдағы зерттеулер С. Қ. Қалиев, С. А. Ұзақбаева, С. Ғаббасов т. б. әр қырынан қамтыған. Сондай-ақ, Қазақстандағы рухани дүниенің әлеуметтік-мәдени салаға ықпалы, оның ішкі бірлігі мен табиғи үйлесімділіктерімен даналық бейненің берілуі, ондағы білім, тәрбие, ұлттық мәселенің төңірегінде ой-түйіндер жасап, пікір қалыптастырған философ-ғалымдарымыз, Ә. Нысанбаев, Ж. Әбділдин, Ғ. Есімов, О. А. Сегізбаев, Ә. Сағатова, Н. Елікбаев т. б. болды [8] .

Қазақ жеріндегі жеке тұлғалардың педагогикалық мұралары мен көзқарастары жөнінде жазылған еңбектерде ұлттық бастауыш мектептің қалыптасуы мен дамуына зор күш салып, еңбек еткен зиялы қауым өкілдерінің педагогика тарихында алатын орындары анықталып, сараланып дәлелденді. Кеңестік кезеңде осы сынды зерттеулер 30-жылдары сталиндік жүйеге ұшырап, жазылған еңбектер мен қолжазбаларды (А. Байтұрсынов, М. Жұмабаев, Х. Досмұхамедов, М. Дулатов, Ж. Аймауытов, Қ. Кемеңгеров, Т. Шонанов, т. б. ) оқуға, сараптап талдауға, авторлардың аттарын атауға тиым салынғандығына байланысты елеусіз қалған еді. Аттары аталған қазақ зиялыларының алғашқы ұлттық негіздегі қазақ тілі мен әдебиетінен, тарих, математикадан, т. б. оқулықтар мен оқу құралдарын жазудағы қосқан үлесі орасан зор. Оның маңыздылығы жайлы тарихшылар М. Қойгелдиев, Ж. Қасымбаев, М, Қозыбаев, К. Нұрпейісов, Х. Табылдиев, филологтар Р. Бердібаев, Т. Кәкішұлы, Р. Нұрғалиев, Ш. Сәтбаева, Р. Сыздықова, С. Сейітов, Ш. Елеукенов, С. Дәуітов, А. Мектепов, Т. Қожакеев, Н. Омаш, математика саласы бойынша Т. Оспанов, Б. Қосанов, Ж. Қайынбаев, т. б. ғылыми-зерттеу және ғылыми мақалалары ауқымды талданды және олардың көмегі зор болды [9] .

Әлихан Бөкейхановтың қызметiн зерттеуге арналған жұмыстар, жалпы алғанда бiрнеше кезеңдерiмен сипатталып отырады. Алғашқы кезең - ХХ жылдардың орта тұсына дейiн, мәселенi обьективтi талдауға және бағалауға тырысқан әр түрлi еңбектердің жарық көру кезеңi. Екiншi кезең - 20 жылдардың соңынан басталып, 80-жылдардың екiншi жартысына дейiн созылатын Әлихан Бөкейхановтың бiр жақты қаралау, жөнсiз айыптау кезеңiндегi еңбектерден тұрады. үшiншi кезең - 80 жылдардың соңынан бастап, жариялылық пен “демократия” ұранының ықпалымен тарихи шындықты айтуға талпынған зерттеулердің, Қазақстанның егемен ел болуына байланысты жарық көрген еңбектерге ұласуымен ерекшеленiп отырады.

Әлихан Бөкейхановтың өмiрi мен қызметi туралы алғашқы зерттеулер қатарына, Қазан төңкерісiне дейiнгi мерзiмдi баспасөзде жарияланған бiрлi-жарым мақалаларды жатқызуға болады.

Кеңес үкiметi тұсында барлық ұлттық қозғалыстар қайраткерлерi сияқты әлихан Бөкейханов туралы да, тарихи шындық түрғысынан арнайы зерттеу жүргiзуге тиым салына бастады. Жазылу мерзiмi азамат соғысы аяқталысымен басталып, 20-жылдардың ортасына дейiнгi аралықты қамтитын еңбектердің (естелiктер, партияның баспасөздегi мақалалар, арнайы зерттеулер) бiрсыпырасы, кейiнгi жылдарға қарағанда бiршама обьективтi жазылған болатын. Мұнда Әлихан Бөкейханов қатысқан қозғалысқа, үкiмет билiгiн қолына алғанына әлi көп уақыт бола қоймаған большевиктiк билiктiң және осы тәртiпке қызмет етуге шешiм қабылдаған ұлт зиялыларының алғашғы саяси бағалары берiлген. Бұлардың iшiндегi ең маңыздысы, әрине Алаш қозғалысының көрнектi жетекшiлерiнің бiрi - Ахмет Байтұрсыновтың “Революция және қырғыздар” атты мақаласы болды. Мұнда М. Тынышбаев, Әлихан Бөкейханов сияқты патша заманынан бастап, отарлық билiкке қарсы күресiп, қазақтың ұлттық саясатына жетекшiлiгiн жасаған қазақ интеллигенттерi өкiлдерiн атынан, осы қозғалыстың пайда болу себебiн, қазақ халғының 1917 жылғы қос . үшін төңкеріске қатысына, елдi большевиктiк анархиядан құтқару құрылған уақытша Алашорда Үкіметiне, бұл Үкіметтiң азамат соғысы жылдарындағы қызметiне, бiрiн-бiрi алмастырып, билiкке таласқан орыс Үкіметтерi мен Уақытша Сiбiр үкiметi, Құрылтай жиналысы мүшелерi комитетi, адмирал А. В. Колчак Үкіметi және т. б. байланысы бар. Алаш қайраткерлерiне 20-жылдардың соңынан бастап төнген қатер және сталиндiк ойлау жүйесiнің “Партия тарихының қысқаша курсы” шыққаннан кейiн тарих ғылымында берiк орнығуы, Алаш қозғалысын, жалпы Түркістан өлкесiндегi азаттық Үшін күрестің тарихын жазудың тағдырын шештi. Ендi большевиктiк басылымдарда әлихан Бөкейханов, М. Тынышбаев бастаған қазақ интеллигенциясының бүкіл қызметi реакциялық, бұхара халықтың мүддесiне сатқындық деген тұжырым жасалды[10] .

Демек, Ә. Бөкейхановтың педагогикалық идеяларын, тәрбиелеу және оқыту мәселелеріне қатысты жасаған тұжырымдарын, шығармашылық іс-әрекетінің нәтижелерін қолдану қажеттілігі мен оның бай мұрасының өз дәрежесінде зерттелмеу деңгейі, уағыздалуы және тәжірибеде пайдалануының арасындағы қарама-қайшылық айқын көрінеді.

Осындай көкейтесті мәселенің шешімін табу біздің зерттеу мәселемізді анықтап , диплом жұмысының тақырыбын «Әлихан Бөкейхановтың педагогикалық көзқарастары» деп таңдауға негіз болды.

Зерттеудің мақсаты : Ә. Бөкейханов мұрасындағы педагогикалық идеяларды анықтау және жүйеге келтіру.

Зерттеудің нысаны: Ә. Бөкейхановтың тарихи мұрасы.

Зерттеу пәні : Ә. Бөкейхановтың педагогикалық идеялары.

Зерттеудің міндеттері:

Ә. Бөкейхановтың педагогикалық идеяларының туындауына ықпалын тигізетін тарихи, әлеуметтік жағдайларға сипаттама беру;
Ә. Бөкейхановтың өмірі мен іс-әрекетіндегі негізгі кезеңдерін айқындап сипаттама беру;

- Ә. Бөкейхановтың мұрасындағы педагогикалық идеяларды анықтау және жүйеге келтіру;

- Ә. Бөкейхановтың оқыту және тәрбие мәселелеріне қатысты педагогикалық көзқарасын анықтау.

Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері: таным теориясы, жеке тұлға туралы теория және оны дамытудағы іс-әрекеттің рөлінің мәнін айқындайтын философиялық, психологиялық тұжырымдамалар, өткеннің мәдени мұрасына шығармашылық қарым-қатынас, жалпыадамзаттық және ұлттық құндылықтардың өзара бірлігі жөніндегі тұжырымдамалар, тарихи-әдіснамалық принципі, теория мен практика арасындағы байланыстар принципі.

Зерттеудің әдістері: ғылыми, педагогикалық әдебиеттерді, еңбектерді, мұрағат материалдарын зерделеп, теориялық талдау; Ә. Бөкейхановтың өмірі мен шығармашылық қызметіне арналған еңбектерді зерттеу, талдау; өмірбаяндық деректерді салыстыра талдау және қорытындылау.

Зерттеу базасы: мұрағаттар, кітапханалар, ғылыми-педагогикалық әдебиеттер.

Зерттеудің негізгі кезеңдері:

Бірінші кезеңде ғылыми жұмыстың тақырыбы айқындалды. Ә. Бөкейхановтың педагогикалық идеяларының даму кезеңдерін зерттеу мақсатында ғылыми, педагогикалық әдебиеттерді, еңбектерді, мұрағат материалдарына шолу жасалынып, материалдар жинастырылды. Зерттеу жұмысының ғылыми аппараты айқындалды және диплом жұмысының жоспары жасалынды.

Екінші кезеңде Ә. Бөкейхановтың шығармашылығына қатысты әдебиеттерді зерттеу жалғастырылды. Диплом жұмысының жоспарына сай зерттеу жұмысының бөлімдері жазылды.

Үшінші кезеңде зерттеу барысындағы қол жеткізілген нәтижелер талданып қорытылды, тұжырымдар жасалдығ зерттеу материалдары әдеби және редакциялық тұрғыдан рәсімделіп диплом жұмысының мәтіні жазылды.

Зерттеудің ғылыми жаңалығы:

Бүгінгі күн тұрғысынан Ә. Бөкейхановтың педагогикалық идеяларының туындауына ықпалын тигізген тарихи, әлеуметтік жағдайларға талдау жасалды;
Ә. Бөкейхановтың жастар мен жасөспірімдердің білімі мен тәрбие сапасын қамтамасыз ететін басты идеялары мен негізгі тұжырымдары жүйелі түрде көрсетілді;
Ғұлама ғалым, көрнекті тұлға Ә. Бөкейхановтың тарихи-педагогикалық қызметіне талдау жасалып, Қазақстандағы педагогикалық ой-пікірлер тарихындағы орны анықталды;
Ә. Бөкейхановтың басты педагогикалық идеяларыанықталды және оларға теориялық тұрғыдан баға берілді.

Зерттеудің практикалық маңыздылығы:

Ә. Бөкейхановтың педагогикалық идеяларының теориялық тұрғыдан талданып, бір жүйеге келтірілуі, Қазақстандағы тәлім-тәрбиелік ой-пікірлер тарихындағы орнының анықталуы тарихи-педагогикалық проблемаларды зерттеуге нақты үлес қоса алды;
Зерттеу нәтижелерін педагогикалық білім беру мамандықтары бойынша „Педагогика тарихы“, “Этнопедагогика“, „Қазақстан педагогика ғылымының қалыптасуы және дамуы“, „Педагогика“ курстары бойынша оқытылатын дәрісбаяндар мен семианр сабақтарын дайындап өткізу барысында қолдануға болады.

Диплом жұмысының құрылымы: диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

Кіріспеде зерттеуге арналған мәселенің көкейкестілігі дәлелденіп, қарама-қайшылығы, мәселесі, мақсаты, объектісі, пәні, міндеттеріәдістері анықталды, теориялық-әдістемелік негіздері, ғылыми жаңалығы, тәжірибелік маңыздылығы анықталды.

«Ә. Бөкейхановтың қоғамдық көзқарасының қалыптасуы және ғылыми-педагогикалық негіздері» - деп аталатын бірінші тарауда ағартушының педагогикалық көзқарастарының қалыптасуына ықпал еткен факторлар, тарихи-әлеуметтік жағдайлар және оның өмірі мен іс-әрекетіндегі негізгі кезеңдері анықталып, оларға сипаттама берілді.

«Ә. Бөкейхановтың педагогикалық көзқарастары» - деп аталған екінші тарауда ағартушының еңбектеріндегі тұлғаның рухани-адамгершілік жағынан жетілуі, оларды рухани құндылықтарға бағдарлау мәселелері жайлы ой-пікірлерді, оқыту және тәрбиелеу проблемаларына қатысты идеяларының негізгі бағыттары анықталып, жүйеге келтіріліп, сипаттама берілді. Ә. Бөкейхановтың педагогикалық ой-пікірлері бүгінгі таңдағы еліміздің педагогика ғылымын дамытуға қосқан үлесі және оларды педагогикалық оқу орындарында пайдалану жолдары қарастырылды.

Қорытындыда зерттеу жұмысының нәтижелеріне негізделген тұжырымдар берілді.

1 Ә. БӨКЕЙХАНОВТЫҢ ҚОҒАМДЫҚ КӨЗҚАРАСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМИ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1. 1 ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басындағы қоғамдық-саяси, әлеуметтік-мәдени жағдайлар

Ә. Бөкейхан туралы сөзді оның ата тегінен бастағанымыз жөн. Ол текті атадан, яғни әріден алсақ Шыңғыс хан, беріден алсақ әйгілі Көкжал Барақ ұлы Бөкей ханнан тарайды. Бөкей XYIII ғасырдың басындағы Орта жүз ханы Бөкейден-Мырзатай-Нұрмұхамед. Осы Нұрмұхамедтен туған алты баланың үлкені Әлихан. Анасының есімі Бегімхан. Дүние есігін ашқан жері Қарқаралы Тоқырауын өзенінің бойы:ата-бабасынан туған зеректік пен тектілік Әлихан бойына да туа дарыған. Ол жасынан-ақ алғыр, өткір, әдептілік, көргендік сияқты қасиеттерімен танылып өседі.

Ә. Бөкейхан 1866 жылы бұрынғы Семей облысы Қарқаралы уезі Тоқырауын болысының жетінші ауылында өмірге келген. Бастауыш білімді элементарлық орыс мектебінде алып, Омбы техникалық училищесін бітіреді. Бұдан соң Петербор орман шаруашылығы институтын аяқтап, Омбыға математика пәнінің оқытушысы болып қайта оралады. Бұл кез болашақ қайраткерлердің саяси көзқарасының қалыптасқан кезеңі еді.

Осы арада Ә. Бөкейханның қайраткер ретінде қалыптасуының рухани негіздеріне тоқталып өтейік.

- Ә. Бөкейхан еркіндік пен теңдікті жоғары бағалаған әулетте өсті. Оның арғы атасы Шыңғысханның ұрпағы әйгілі Барақ сұлтан ақтабан-шұбырынды заманында ешкімге де бас имей кетті.

- Ержеткен ортасы ұлы Абайдың шығармалары, Мәди мен Нарманбет секілді күрескер әнші-композиторлардың азаттықты көксеген тамаша туындыларымен сусындаған, Қоянды жәрмеңкесіне келген бүкіл Арқа қазағының басын қосқан айтулы Қарқаралы өлкесі.

Бар ғұмырын өз халқына шын құштарлықпен қызмет ету жолына бағыштаған, бар бақытын содан тапқан, табиғаты бөлек жандар болады. Әлихан Бөкейханов Нұрмұхамедұлы сондай адамдар қатарындағы ұлағатты ғалым.

Әлихан Бөкейханов Нұрмұхамедұлы мәдениетiмiз бен ғылымымызға тек сол мақсаттан тапқан жан. Әлихан Бөкейханов - күрделi тұлға, зерделi ғалым.

Әлихан Бөкейханов (1866 - 1937) ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы аса көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері, қазақ білімпаздарының басшысы, ғұлама ғалым, ұлтымыздың ұлы тұлғаларының бірі. Әлихан Бөкейхановтың қазақ елі тарихындағы орны мүлде бөлек. Табиғатында аса қабілетті және сан-саналы білімдар, біртуар Әлекең тарихшы, этнограф, экономист, ормантанушы, әдебиетші, публицист-қаламгер, аудармашы, ұстаз әрі саясаткер еді.

Күрделi болғанда, ел-жұртының тарихы мен тағдыр талантын терең бiлiп толғаған, танымына лайық алысқа қол ұсынған алғашқы оқымыстысы. Алғашқы кезең - ХХ жылдардың орта тұсына дейiн, мәселенi обьективтi талдауға және бағалауға тырысқан әр түрлi еңбектердің жарық көру кезеңi. Екiншi кезең - 20 жылдардың соңынан басталып, 80-жылдардың екiншi жартысына дейiн созылатын Әлихан Бөкейхановтың бiр жақты қаралау, жөнсiз айыптау кезеңiндегi еңбектерден тұрады. үшiншi кезең - 80 жылдардың соңынан бастап, жариялылық пен “демократия” ұранының ықпалымен тарихи шындықты айтуға талпынған зерттеулердің, Қазақстанның егемен ел болуына байланысты жарық көрген еңбектерге ұласуымен ерекшеленiп отырады.

Алаш қайраткерлерiнің тағдырын, әсiресе шет елдерге қоныс аударуға мәжбүр болған алаштықтардың өмiрi мен қызметiн танып-бiлуде Х. Оралтай еңбегінің орны ерекше болды. Сондай-ақ бұл еңбектiң даулы жерлерi де бар. Мәселен, автордың “Алаш” партиясы тарихын 1905 жылдан бастауымен, “Қазақ” газетiмен бiрге “Айқап”, “Қазақстан” басылымдарын осы ұйымның органына жатғызуымен келiсу қиын. Х. Оралтай “Алаш - Түркістан түркiлерiнің ұлттық-азаттық үшін күресiнің ұраны болды”. Бұл басылымдардың ұлт-азаттық қозғалыс үнi болғаны рас, бiрақ белгiлi бiр саяси ұйымның органы болды деп айту негiзсiз.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.