Талан - таражға салудың объективті белгілері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 ТАРАУ. БӨТЕННІҢ МҮЛКІН ТАЛАН-ТАРАЖҒА САЛУДЫҢ ЖАЛПЫ
ТҮСІНІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Меншікке қарсы қылмыстардың жалпы
көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Талан-таражға салудың түсінігі, белгілері және
түрлері ... ... ... ... ... 10
1.3 Талан-таражға салудың объективті
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .26
1.4 Талан-таражға салудың субъективті
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...30
ТАРАУ 2. ТАЛАН-ТАРАЖДЫҢ НЫСАНДАРЫ ЖӘНЕ ТҮРЛЕРІ ... ... .34
2.1 Талан-тараждың
нысандары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 34
2.2 Талан-таражға салудың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ТАРАУ 3. ТАЛАН-ТАРАЖ ҮШІН ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАУАПТЫЛЫҚТЫ АУЫРЛАТАТЫН МӘН-
ЖАЙЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
3.1 Талан-тараждың затына қатысты ауырлататын
белгілер ... ... ... ... ... 44
3.2 Талан-тараждың объективті жағына және субъектісіне қатысты
ауырлататын
белгілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .52
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..53
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша Қазақстан
Республикасында мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылады және бірдей
қорғалады. Меншік субъектілері мен объектілері, меншік иелерінің өз
құқықтарын жүзеге асыру көлемі мен шектері, оларды қорғау кепілдіктері
заңмен белгіленеді.
Меншік иелерінің заңды құқықтары азаматтық құқықтық нормалармен, сондай-
ақ меншік құқығына қоғамға қауіпті іс-әрекет арқылы қиянат жасалғанда
қылмыстық құқық нормалары арқылы да қорғалады.
Қылмыстық құқық нормалары бойынша меншік иесінің құқығы меншік
нысандарына қарамастан қылмыстық құқыққа қол сұғушылықтан тең қорғалады.
Талан-тараж меншікке қарсы бағытталган қылмыс болып табылады. Талан-
тараж қылмыстарына ұрлық, тонау, қарақшылық, алаяқтық, сеніп тапсырылған
бөтен мүлікті иеленіп кету немесе ысырап ету, соңдай-ақ ерекше құнды
заттарды талан-таражға салу жатады.
Аталған қылмыстар тергеу тәжірибесінде жиі кездесетін қылмыстар болып
табылады. Сондықтан бұл қылмыстардың түсініктерін білу, оларды дұрыс
саралай білудің және бір-бірінен нақты және дұрыс ажыратудың маңызы өте
жоғары. Келешек құқық органдарының қызметкерлеріне бұл қылмыстардың
қылмыстық-құқықтық сипаттамасын білу, қылмыс қүрамдарын талдай білу қажет.
Біздің дипломдық жұмысымызда осы мәселелерге терең көңіл бөлінген.
1 БӨТЕННІҢ МҮЛКІН ТАЛАН-ТАРАЖҒА САЛУДЫҢ ЖАЛПЫ ТҮСІНІГІ
1.1 Меншікке қарсы қылмыстардың жалпы көрінісі
Меншік құқығы, меншіктің өзі сияқты қоғамдық өмірде негізгі орынның
бірін алады. Меншік қатынасын нормативтік реттеу Қазақстан Республикасында
мемлекеттің қалыптасуының барлық кезеңінде жүрді. Тарихи тұрғыда Қазақстан
біршама уақыт Ресей империясының, одан кейін КСРО құрамында болып, тек 1991
жылы ғана тәуелсіз мемлекет болды. Республикада меншік құқығы туралы
нормативтік ережелер айтылған мемлекеттердегі қалыптасқан ағымға бағынышты
еді. Меншік иесі құқығы күшінің шектелген саны белгілі бір ауқымнан
шықпауға әрі бақыланбауға тиіс болды, ал меншік иесінің меншікке қатысты
құқығы болса, тар ауқымда қатаң түрде шектеліп отырды. Меншік жеке бастың
еркіндігі ұғымынан туындайтын табиғи құқықты ’’байланыстырғыш” ретінде
байқалды. Жеке адамның меншікке егемендігі мемлекеттің өктемдігіне қарсы
неғұрлым тиімді тосқауыл ретінде қарастырылды. Мемлекеттің шексіз билігін
шектеуді, ағарту, рационалдық және саяси ойдың жаратылыстану-құқықтық
мектептері өркениетті қоғамның институттық негізі ретінде қабылдады.
Қазақстан Республикасында меншік құқығы жөніндегі нормативтік
ережелердің азаматтық-құқықтық дәстүр аясында туындағаны сөзсіз. Әйтсе де
сыртқы сипаттағы белгілі бір тарихи себептерге қатысты өзіндік ерекшелігі
де болды. Ол негізінен мына кезеңдерге бөлінген: 1) революцияға дейінгі
кезең - XІX ғасырдың екінші жартысынан 1917 жылды қоса; 2) кеңестік кезең
-1917 жылдан басталып, 20 ғасырдың 80 жылдарының соңы; 3) кеңестен кейінгі
кезең - 80 жылдардың соңынан қазірге дейінгі мезгіл.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 6 бабының 1 тармағына сәйкес
Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылады және
бірдей қорғалады. Меншік субъектілері мен объектілері, меншік иелерінің өз
құқықтарын жүзеге асыру көлемі мен шектері, оларды қорғау кепілдіктері
заңмен белгіленді. Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 188 бабына
сәйкес меншік құқығы дегеніміз, субъектінің заң құжаттары арқылы танылатын
және қорғалатын өзіне тиесілі мүлікті өз қалауыша иелену, пайдалану және
оған билік ету құқығы болып табылады [36, 11 б.].
Меншік иесі өзіне тиесілі мүлікке қатысты өз қалауы бойынша кез-келген
әрекеттер жасауға, соның ішінде бұл мүлікті басқа адамдардың меншігіне
беріп, иелігінен шығаруға, өзі меншік иесі болып қала отырып, оларға
мүлікті иелену, пайдалану және оған билік ету жөніндегі өз өкілеттігін
тапсыруға, мүлікті кепілге беруге және оған басқа да әдістермен
ауыртпалықтар түсіруге, оларға өзгеше түрде билік етуге құқылы.
Сондықтан да, меншік иелерінің заңды құқықтары азаматтық құқық
нормаларымен және меншік құқығына қоғамға қауіпті қол сұғушылық жасалғанда
қылмыстық құқық нормаларымен де қорғалынады.
Қылмыстық құқықта меншік иесінің құқықтары меншік нысандарына қарамастан
тең дәрежеде қорғалынады. Меншік нысандарының барлық түрлерінің тең түрде
қылмыстық құқықтық қорғалынуы үшін қылмыстық заң қылмыстық жауаптылықтың
негізін, шегін, қолданылатын санкция түрлерін бірдей етіп белгілеген.
Меншік нысандарының тең қорғалынуы үшін: қылмыстық заң біріншіден, әртүрлі
меншік нысандарына қол сұғатын ұқсас іс-әрекеттерді бірыңғай саралауды
белгілеген; екіншіден, меншікке оның нысандарына қарамастан қол сұғушылық
үшін қылмыстың ауырлататын немесе аса ауырлататын белгілерін де бірдей
белгілеген; үшіншіден, меншік нысандарына қарамастан оған қылмысты қол
сұғушылық үшін заңда жазаның бірдей түрлері және шегі белгіленген.
Әлеуметтік құндылықтар жүйесінде меншікке құқық адамның әлеуметтік
игіліктерінің ішіндегі ең маңыздысы ретінде саналады. Сондықтан да, бұл
игілікке қол сұғушылық адамның өз басына қол сұғушылықпен кең мағынада
алғанда пара пар. Меншікті қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау Қазақстан
Республикасы Қылмыстық кодексінің негізгі міндеттерінің бірі болып
табылады.
Меншікке қарсы қылмыстарды кейде мүліктік қылмыстар деп те атайды. 1922
және 1926 жылдардағы Қылмыстық кодекстердің тиісті тарауларының тақырыптары
осылай деп аталған. Бұл екі түсінік бірдей, себебі меншікке қарсы жасалған
қылмыстардың көпшілігінің заты мүлік болып табылады [37, 87 б.].
Меншікке қарсы қылмыстар деп - мүліктің меншік иесіне немесе өзге
иеленушісіне залал келтіре отырып немесе залал қауіпін тудырумен байланысты
Қылмыстық кодексте көзделген нысандар арқылы жасалатын қасақаналық немесе
абайсыздық іс-әрекеттерді айтамыз [34, 140 б.].
Меншікке қарсы қылмыстардың топтық объектісін меншік иесінің иелену,
пайдалану немесе оған билік ету құқығын құрайтын меншікке байланысты
қоғамдық қатынастар құрайды.
Меншікке қарсы қылмыстардың тікелей объектісі болып меншіктің кез-келген
нысаны табылады. Меншіктің нақты нысаны қылмыстық жауаптылыққа және адамның
мінез-құлқын саралауға әсерін тигізбесе де, қылмыстық іс бойынша
анықталынуы міндетті болып табылады, себебі: біріншіден, қылмыстық іс
бойынша дәлелдеу затының міндетті элементі; екіншіден, кейбір ауырлататын
белгілерді тануға әсерін тигізеді.
Қылмыстық заңның Ерекше бөлімін талдап қарасақ, қылмыстың тікелей
объектісі бөтеннің мүлкі екендігі туралы қорытынды жасауымызға болады.
Меншікке қарсы қылмыстардың қылмыстық қорғау объектісі ретінде өз мүлкі
бола алмайды. Өз мүлкіне қатысты әрекеттер, егер де олар басқа
азаматтардың заңмен қорғалынатын құқықтары мен мүдделерін бұзған жағдайда
ғана заңсыз деп танылады. Бірақ та, бұл жағдайда қылмыстық құқықтық
қорғаудың объектісі меншік қатынастары емес, басқа игіліктер - қоғамдық
тәртіп, қоғамдық қауіпсіздік, азаматтардың өмірі мен денсаулығы
қарастырылады.
Біз талдайын деп отырған қылмыс құрамдарында меншік қатынастары негізгі
тікелей объект ретінде қарастырылған. Меншікке қарсы кейбір қылмыстар көп
объектілі болып есептелінеді, яғни, оларды жасау барысында өмірге,
денсаулыққа зиян келтіріледі. Оларға: тонауды, қарақшылықты, қорқытып
алушылықты, автокөлікті заңсыз иеленуді жатқызамыз.
Меншікке қарсы қылмыстардың заты - Азаматтық кодексте көрсетілген меншік
құқығының кез-келген объектісі бола алады. Осыған байланысты
интеллектуалдық қызметтің нәтижелері де меншікке қарсы қылмыстардың заты
ретінде қарастырылады. Ресей Федерациясының Қылмыстық кодексіне сәйкес
интеллектуалдық меншіктің өнімдері азаматтардың конституциялық құқықтары
мен бостандықтарына қарсы қылмыстар тарауында қарастырылған [38, 19 б.].
Бұл мәселеге байланысты отандық заң шығарушының позициясы өте орынды деп
есептейміз.
Осылайша, меншікке қарсы қылмыстардың заты ретінде –заттар, яғни ақша,
бағалы қағаздар, кейбір кезде мүліктік құқықтар, интеллектуалдық қызметтің
нәтижелері, яғни азаматтық айналымнан алынбаған басқа да жылжитын немесе
жылжымайтын мүліктер қарастырылады.
Меншікке қарсы қылмыстардың объективтік жағы кінәлі адамның бөтеннің
мүлкін өзінің немесе басқа адамның пайдасына заңсыз, тегін айналдыру үшін
құқыққа қайшы түрде алып қоюы арқылы сипатталады.
Меншік иесінен немесе өзге де иеленушісінен кінәлі адамның бөтеннің
мүлкін өз иелігіне заңсыз алуын алып қою деп білеміз.
Меншікке қарсы қылмыстардың объективтік жағы негізінен белсенді
әрекеттер арқылы жүзеге асырылады, тек қана бөтеннің мүлкін абайсызда жою
немесе бүлдіру құрамның кейбір тәсілдері ғана әректсіздік арқылы жүзеге
асырылады. Қылмыстық нәтиже әр уақытта материалдық сипатта болады да,
мүліктік зиян келтіруден көрінеді. Көп жағдайда қылмыстық нәтижені меншік
иесіне немесе өзге адамдарға келтірілген тікелей нақты залал құрайды, тек
қана, алдау немесе сенімге қиянат жасау жолымен мүліктік зиян келтіру
кезінде залал жіберіліп алынған табыс нысанында болуы мүмкін.
Меншікке қарсы қылмыстардың объективтік жағы материалдық қылмыс
құрамдарының көмегімен құрылған. Олардың объективтік жағы үш міндетті
белгіден тұрады: іс-әрекет, зардап және іс-әрекет пен зардаптың арасындағы
себепті байланыс. Тек қарақшылық пен қорқытып алушылық құрамдары формалдық
болып табылады. Диспозицияда көрсетілген іс-әрекеттерді жасаған уақыттан
бастап, көрсетілген қылмыстар аяқталған болып табылады, яғни қылмыстың
объективтік жағының міндетті белгісі ретінде қылмыстық іс-әрекет
қарастырылған.
Меншікке қарсы кейбір қылмыстардың объективтік жағының міндетті белгісі
- қылмысты жасау тәсілі (күш қолданып, күш қолданбай, жасырын немесе ашық)
болып табылады.
Меншікке қарсы қылмыстар субъективтік жағына келетін болсақ, бұл
қылмыстардың ішіндегі тек біреуі ғана абайсыздық нысанындағы кінәмен
жасалынады – ол бөтеннің мүлкін абайсыздықта жою немесе бүлдіру. Қалған
қылмыстар тек қасақаналықпен жасалынады. Осыған байланысты тек бөтеннің
мүлкін қасақана жою немесе бүлдіру тікелей немесе жанама қасақаналықпен
жасалынады да, қалғандары тек тікелей қасақаналықпен жасалынады.
Меншікке қарсы қылмыстардың субъективтік жағының міндетті белгілеріне –
пайдакүнемдік ниет және мақсат жатады.
Жалпы ережелерге сәйкес меншікке қарсы қылмыстардың субъектісі – жалпы
субъект болып табылады. Тек бір ғана қылмыста - бөтеннің мүлкін иемдену
және ысырап етуде субъект арнайы болып табылады. Кейбір қылмыс құрамдарында
арнайы субъект, қылмыстың ауырлататын белгілерінде көрсетілген. Мысалы:
адамның қызмет бабын пайдаланып алаяқтық жасауы.
Қылмыстық жаупатылық туындайтын жас мөлшеріне қатысты меншікке қарсы
барлық қылмыстарды екі топқа бөліп қарастыруымызға болады.
14 жастан бастап қылмыстық жауаптылық келесі қылмыстарда туындайды:
ұрлық (175 бап), тонау (178 бап), қарақшылық (179 бап), қорқытып алушылық
(181 бап), ауырлататын мән-жайлар кезінде автокөлікті немесе өзге де көлік
құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену (185 баптың 2,3,4, бөліктері),
ауырлататын жағдайда бөтеннің мүлкін қасақана жою немесе бүлдіру (187
баптың 2,3 бөліктері).
16 жастан бастап қылмыстық жауаптылық келесі қылмыстарда туындайды:
бөтеннің мүлкін иелену және ысырап ету (176 бап), алаяқтық (177 бап),
ерекше құнда заттарды ұрлау (180 бап), алдау немесе сенімге қиянат жасау
жолымен мүліктік зиян келтіру (182 бап), көрінеу қылмыстық жолмен табылған
мүлікті сатып алу немесе сату (183 бап), интеллектуалдық меншік құқықтарын
бұзу (184 бап), автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау
мақсатынсыз заңсыз иелену (185 баптың 1 бөлігі), жерге заттай құқықтарды
бұзу (186 бап), ауырлатпайтын жағдайда бөтен адамның мүлкін қасақана жою
немесе бүлдіру (187 баптың 1 бөлігі), бөтен адамның мүлкін абайсызда жою
немесе бүлдіру (188 бап).
Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің 6 тарауындағы қылмыстар
пайдакүнемдік ниеттің орын алғанына немесе жоқ болуына байланысты
пайдакүнемдік немесе пайдакүнемдік емес болып бөлінеді. Өз кезегінде
пайдакүнемдік қылмыстар талан-тараждар және меншікке қарсы басқа да
пайдакүнемдік қылмыстар болып екіге бөлінеді:
Талан-таражға - ұрлық (175 бап), тонау (178 бап), қарақшылық (179 бап),
алаяқтық (177 бап), сеніп тапсырылған бөтен мүлікті иеленіп кету немесе
ысырап ету (176 бап) жатады.
Меншікке қарсы басқадай пайдакүнемдік қылмыстарға ерекше құнды заттарды
талан-таражға салу (180 бап), қорқытып алушылық (181 бап), автокөлікті
немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену (185 бап),
интеллектуалдық меншік құқықтарын бұзу (184 бап), алдау немесе сенімге
қиянат жасау жолымен мүліктік зиян келтіру (182 бап), көрінеу қылмыстық
жолмен табылған мүлікті сатып алу немесе сату (183 бап), жерге заттай
құқықтарды бұзу (186 бап) жатады.
Меншікке қарсы пайдакүнемдік емес қылмыстарға бөтен адамның мүлкін
қасақана жою немесе бүлдіру (187 бап), бөтен адамның мүлкін абайсызда жою
немесе бүлдіру (188 бап) құрамдары жатады [39, 287 б].
1.2 Талан-таражға салудың түсінігі, белгілері және түрлері
Талан-таражға салудың дәлме-дәл анықтамасын беру осы қылмыстардың мәнін
анықтауға, қылмысты дұрыс саралауға, талан-таражға салудың жекелеген
түрлерін басқа ұқсас қылмыс түрлерінен ажыратуға, сондай-ақ осы қылмыс
түрлерімен табысты түрде күрес жүргізуге және заңдылықты сақтауға мүмкіндік
береді.
Күші жүріп тұрған заңдарға сәйкес талан-тараж ұғымы бұл топтық ұғым,
себебі оның негізгі элементтерінің сипаттамасы талан-таражға салудың барлық
нысандарына тән белгілерді айқындап, біріктіруге мүмкіндік береді. Күші
жүріп тұрған заңда талан-таражға салудың ұғымын беру барысында ескі
заңдардың тәжірибесі, сондай-ақ қылмыстық құқық ғылымында берілген
анықтамалар қолданылған.
Қылмыстық құқық теориясы мен тәжірибе жүзінде соңғы уақытқа дейін талан-
таражға салудың біртұтас анықтамасы қалыптаспаған болатын. Бұл жағдайдың
себебін заңдарға талдау жүргізу арқылы іздестіріп көрейік.
КСРО және одақтас республикалардың қылмыстық заңдары “талан-тараж”
ұғымын кең түрде қолданғанымен де, бұл ұғымды заңда бекітпеді [40, 121 б.].
Талан-таражға салудың ұғымы қылмыстық құқық ғылымында теориялық деңгейде
қалыптастырылды. Яғни, “талан-тараждың” біртұтас ұғымының болмауы
соттардың біртектес қылмыстық істерді қарау барысында әртүрлі шешімдер
қабылдауына әкеліп соқтырды. Бұл жағдай құқық қорғау органдарының меншікке
қарсы қылмыстармен ойдағыдай күрес жүргізуге елеулі дәрежеде кедергі
келтірді деп айтпасымызға болмайды.
Отандық тәжірибеге сүйенсек, талан-таражға салудың толық ұғымы Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Сот Пленумының 25 шілде 1996 жылғы №9 қаулысында
берілген. Осы қаулының бірінші тармақшасына сәйкес “бөтен біреудің мүлкін
талан-таражға салу деп - меншік иесінің мүлкін пайдақорлық мақсатпен
заңсыз, тегін алуды және оны өз пайдасына немесе басқаның пайдасына
айналдыруды – бөтеннің мүлкін ұрлау деп түсіну керек. Бұл орайда бөтеннің
мүлкі жасырын да, ашық та, алаяқтық, қорқытып алу, меншіктену, жұмсап қою
немесе қызмет бабын пайдаланып қиянат жасау жолымен де ұрлануы мүмкін” [41,
11 б.].
Қазіргі таңда алғаш рет заң деңгейіндегі талан-таражға салудың толық
көлемдегі және кеңейтілген анықтамасы 1997 жылы 16 шілдеде қабылданған
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде берілген. Қылмыстық
кодекстің 175 бабының ескертуінің 1 тармақшасына сәйкес: “осы Кодекстің
баптарында ұрлық деп, пайдакүнемдік мақсатта бөтен мүлікті осы мүліктің
меншік иесіне немесе өзге иеленушісіне залал келтіре отырып айыптының
немесе басқа адамдардың пайдасына заңсыз, қайтарымсыз алып қою және
айналдыру танылады” [42, 65 б.].
Берілген ұғым талан-таражға салудың белгілерін анықтау үшін, оларды бір-
бірінен ажырату үшін және осы қылмыстармен табысты күрес жүргізу үшін
маңызды, басты ұғым болып табылады.
Заң деңгейінде берілген талан-таражға салудың ұғымын қарастырған кезде,
бұл ұғымды қалыптастыруға түйткі болған ғалым-заңгерлердің әртүрлі
көзқарастарына назар аудармауымызға болмайды. Қазіргі кезде “талан-тараж”
ұғымының мәселесіне байланысты екі негізгі көзқарас орын алып отыр. Бұл
теориялар Г.А.Кригер және В.А.Владимировпен берілген.
Г.А.Кригердің пікірі бойынша, талан-тараждың ұғымы осы қылмыстардың
белгілерін жалпылайтын ұғым болуы қажет. Яғни, “талан-таражға салу деп -
мемлекеттік немесе қоғамдық ұйымдардың қорларындағы мүлікті пайдақорлық
мақсатпен қылмыстық иелену немесе үшінші жақтарға беру танылады” [15, 72
б.]. Г.А.Кригермен берілген талан-тараж ұғымын Қазақстан Республикасының
Қылмыстық кодексінде берілген ұғыммен салыстырып қарастырсақ, қылмысты
жүзеге асырған “әрекетке” және “ұрланған мүлік иесіне” қатысты кейбір
айырмашылықтарды көруімізге болады.“Ұрланған мүлік иесіне” қатысты,
қазіргі кезде Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі жәбірленуші
ретінде “меншік иесін”' және “мүліктің өзге иеленушісін”' таниды.
Г.А.Кригер жәбірленуші ретінде “мемлекеттік немесе қоғамдық ұйымдардың,
олардың қорларын түсінеді” [15, 172 б.]. Бұл айырмашылықтың болуын уақыттан
іздеуіміз керек. Себебі Кеңес Үкіметі тұсында жеке меншік пен мемлекеттік
меншіктің мәртебесі бірдей емес болатын.
“Қорлар” ұғымы экономикалық санат болғандықтан біркелкі мағынада
қолданылмайды. Бұл термин қандай да болмасын ұйымның мүлкі туралы сөз
болған кезде қолданылады. Бірақ та, иелігіңде нақты мүлкің болмаса да,
белгілі бір қорға ие болуға болады. Осыған байланысты Г.А.Кригермен
берілген жәбірленушіге қатысты ұғым шектелген болып табылады.
.В.А.Владимиров болса, жәбірленуші ретінде мемлекеттік немесе қоғамдық
ұйымдардың қорларын емес, тікелей мемлекет немесе қоғамдық ұйымдардын озін
таниды [43, 121 б.]. Бұл жағдайда мемлекет немесе қоғамдық ұйым түріндегі
нақты жәбірленушілер бар.
Әрекетке қатысты айырмашылықтарға келетін болсақ, Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексі “талан-тараж, бөтен мүлікті кінәлінің
немесе үшінші жақтардың меншігіне алу немесе айналдыру жолымен жасалынады”
деп бекіткен. Г.А.Кригер, талан-таражды иелену немесе үшінші жақтарға
мүлікті беру деп түсінеді [15, 111 б.]. Ал В.А.Владимиров, “мемлекеттің
немесе қоғамдық ұйымның иелігінен мүлікті құқыққа қайшы алу және ұрланғанды
өз меншігіне айналдыру мақсатында қайтарымсыз түрде алу” деп түсінеді [43,
87 б.].
Осылайша, “талан-тараж” ұғымын анықтау барысында ғалымдар және заң
шығарушы әртүрлі терминологиялық базис қолданылды. Жоғарыда келтірген әрбір
терминнің дара мағыналық жүктемесі бар. Қылмыстық кодекстің қазақша
нұсқасында қолданылған “ұрлау” терминінің өзі де өте ұтымды емес. Cебебі
орыс тіліндегі нұсқада берілген “хищение” термині қазақ тіліндегі нұсқада
тоны айналдырылып “ұрлау” болып кеткен. Яғни заң шығарушы топтық ұғымды
жеке, дара ұғыммен бір деңгейде қарастырған. Олай айтып отырған себебіміз
“ұрлау” талан-таражға салудың бір нысаны ғана болып табылады. Сондықтан да
біз Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 175 бабының ескертуінің
1 тармақшасында берілген талан-таражға салудың анықтамасын былай деп беруді
ұсынамыз: “Талан-таражға салу дегеніміз - пайдакүнемдік мақсатта бөтен
мүлікті осы мүліктің меншік иесіне немесе өзге иеленушісіне зиян келтіре
отырып, кінәлінің немесе басқа адамдардың пайдасына заңсыз, қайтарымсыз алу
немесе айналдыру”.
Қылмыстық заң және ғалымдар арқылы берілген “талан-таражға салудың”
ұғымында адамды талан-тараж үшін жауаптылыққа тартудың мәнді шарты болса
да, жәбірленушінің мүлікті иеленуінің заңдылығы көрсетілмейді. Осыған
байланысты тәжірибе жүзінде жиі кездесетін жағдай, мүліктің заңсыз
иеленушіден алынуы, яғни ұры ұрыдан ұрлайды. Бір жағынан алып қарастырсақ,
егер де олар мүлікті меншік иесіне, заңды иесіне не болмаса құқық қорғау
органдарына қайтару мақсатын көздемейтін болса, онда бұл әрекеттер құқыққа
қайшы болып табылады. Осы жағдайға байланысты сот тәжірибесіне талдау
жүргізіп байқайық. Жоғарғы Сот Пленумының қаулысына сәйкес, “алынған
мүлік адамның заңсыз иелігінде болса да, кінәлінің әрекеттерін бөтен
мүлікті талан-таражға салу ретінде саралау қажет” деп көрсетілген [41, 71
б.].
.Заң шығарушы деңгейінде берілген талан-тараждың анықтамасында, талан-
тараж - меншік иесіне немесе өзге де иеленушіге зиян келтіруі қажет деген
талап бар. Келтірілген зиян алынған мүліктің мөлшерімен анықталынады.
Осыған байланысты назар аударатын келесі мәселеміз, заң шығарушы қылмыстық
істі қозғау үшін заңды тұлғаларға қатысты ұрланған мүліктің құны 10 айлық
есептік көрсеткіштен кем болмауы қажет деп есептейді. Яғни 10 айлық есептік
көрсеткіштен кем болса, ұсақ мөлшердегі талан-тараж деп есептелінеді.
Осыған байланысты келесідей түсініксіз жағдайлар туындауы мүмкін.
Біріншіден, бұл жағдайда меншік иесіне келтірілген қай зиянның
бағаланатындығы түсініксіз: тек қана мүліктік немесе моральдық зиянның құны
есептеліне ме? Мысалы, ұрланған заттың құны шамалы болғанымен де ол меншік
иесіне немесе өзге де иеленушісіне өте бағалы болуы мүмкін.
Екіншіден, жай талан-таражға салудың мөлшері тек заңды тұлғаларға
қатысты ғана көрсетілген. Ал жеке тұлғаларға қатысты мәселе қалай шешіледі?
Осы көтерілген мәселелерге қатысты біздің қорытындымыз келесідей:
- Келтірілген зиянның мөлшерін анықтауға байланысты меншік иесіне
келтірілген тек мүліктік зиян ғана ескерілуі қажет. Ал моральдық зиян
азаматтық құқықтық тәртіпте қарастырылуы қажет.
- Заңда жеке тұлғаларға қатысты ұсақ талан-таражға салудың мөлшерінің
көрсетілмеуін жіберілген кемшілік ретінде қабылдауымыз қажет. Сондықтан да,
қылмыстық заңдардың жаппай ізгілендіруі қарсаңында жеке тұлғалардың мүлкіне
қатысты талан-таражға салудың мөлшерін 2 айлық есептік көрсеткіш ретінде
белгілеуіміз қажет.
“Талан-тараж” ұғымын жан-жақты түрде қарастырғаннан кейін, тек талан-
таражға тән, оны басқа ұқсас құрамдардан ажыратуға мүмкіндік беретін
негізгі объективті және субъективті белгілерді бөліп көрсетуімізге болады.
Талан-таражға салудың объективті белгілеріне: қол сұғушылықтың
объектісі мен заты; мүліктің алынуы; алудың құқыққа қайшылығы; алудың
қайтарымсыздығы, яғни тегін алынуы жатқызылады.
Қол сұғушылықтың объектісі, қылмыстың маңызды және қажетті
элементтерінің бірі болып табылады. Оның ролі екі негізгі функциямен
анықталады.
Объект - қылмысты бағалауда, оның қоғамға қауіптілігін белгілеуде,
қылмыстың әлеуметтік саяси дәрежелігін анықтауда шешуші роль атқарады.
Объект - қылмысты ғылыми және заңдық тұрғыдан белгілі бір топтарға
бөлуге мүмкіндік береді.
Әрекет етуші Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде объектінің
жалпы анықтамасы берілмеген. Объектіге арналған арнайы зерттеулер
барысында, объектінің көптеген сұрақтары нақты зерттелмеген. Қылмыстың
объектісін зерттеген көптеген авторлардың пікірі келесідей тұжырымға
тоғысады: “объект дегеніміз, бұл қоғамдық қатынастар” [44,113 б.].
Ең алдымен қандай қоғамдық қатынастарға тікелей нұқсан келеді, бұл
жайында қылмыстық құқық теориясында қылмыстың объектісін жалпы, топтық және
тікелей деп ажырату қалыптасқан [16,151 б.].
Жалпы объект - бұл қылмыстық құқық нормаларымен қорғалатын барлық
қоғамдық қатынастардың жиынтығы болып табылады. Жалпы объект барлық
қылмыстарда бар. Оның анықтамасы мемлекетіміздегі қылмыстардың топтық
табиғатын ашуға мүмкіндік береді.
Топтық объект болса, біртектес және бір-бірімен тығыз байланысты
қоғамдық қатынастар болып табылады. Топтық объект қылмыстық әрекеттердің
қоғамға қауіптілік дәрежесін, оның деңгейін анықтауда маңызды орын алады.
Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің құрылу негізінде топтық объект жатыр.
Тікелей объект дегеніміз, нақты қатынастар немесе бір-бірімен тығыз
байланысты бірнеше қатынастар да болуы мүмкін. Қылмыстың тікелей объектісі
қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесін анықтауға және оның әлеуметтік
сипаттамасын дұрыс түсінуге мүмкіндік туғызады. Нақты қоғамдық қатынасты
бөліп шығару өте қиын, оның элементтері басқа қоғамдық қатынастікі болуы
мүмкін.
Талан-таражға салудың мәнін анықтауда негізгі рөл осы қылмыстардың
объектісін анықтауға берілген. Бұл мәселе қылмыстық құқық теориясында жете
зерттелген қылмыстың объектісінің негізгі ережелерін басшылыққа ала отырып,
шешіледі.
Жалпы объект меншік қатынастары болғандықтан, талан-таражға салу әрекеті
тікелей меншікке қарсы бағытталған [43,162 б.].
Сол себептен Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 6 тарауы
“Меншікке қарсы қылмыстар” деп аталынады. Бұл қылмыстардың тікелей
объектісі ретінде мемлекеттік немесе жеке меншік те болуы мүмкін. Яғни,
топтық және тікелей объектілерді дұрыс ажырату, мүліктің қай түріне зиян
келтірілгендігін анықтау үшін қажет (мысалы: жер, автокөлік, ерекше құнды
заттар т.б.) Объектіні дұрыс анықтау қылмыстың қоғамға қауіптілігін ашуға
және жаслаған іс-әрекеттерді дұрыс саралауға мүмкіндік береді.
Кейбір авторлардың пікірі бойынша талан-таражға салудың тікелей
объектісі мүліктің нақты бір түрі болып табылады [25,163 б.]. Бұндай
көзқарастар негізсіз болып табылады, себебі, объект - қоғамдық қатынас, ал
мүлік - бұл объектінің материалдық көрінісі, яғни осы қатынастардың
нәтижесі. Мүлікке зиян келтіру тек талан-таражға салумен ғана емес, басқа
да қылмыстық әрекеттермен жасалынуы мүмкін. (Мысалы: диверсия, салақтық).
Ендеше, талан-таражды басқа қол сұғушылықтардан ажырату негізін объектіден
іздеуіміз қажет. Егер де мүлік объект ретінде болса, біз мүліктің
сипаттамасымен байланысты қылмыстарды ғана бір-бірінен ажырата аламыз.
(Мысалы: талан-таражға салу мақсатынсыз автокөлікті заңсыз иелену кезіндегі
автокөлік, ерекше құнды заттарды талан-таражға салу кезіндегі ерекше құнды
заттар).
Жоғарыда айтып кеткеніміздей, талан-таражға салудың объектісі меншік
қатынастары дедік. Адамдар арасындағы қатынастар оларға берілген құқықтарды
сақтауды көздейді. Бұл құқықтар сақталмаған жағдайда қоғамдық қатынастар да
өзгереді. Сондықтан да объект ретінде бұзылған меншік құқығы немесе белгілі
бір затқа иелену құқығы (интеллектуалдық меншік құқығын бұзу, жерге зат
құқығын бұзу) бола алады. Бірақ та, бұл көзқарас қылмыстың барлық мәнін
және қоғамға қауіптілігін көрсете алмайды, себебі, қылмыстың затымен
байланысты қылмыстар қамтылмай сырт қалып қояды. Сондықтан да, талан-
таражға салудың объектісінің сипаттамасын меншік құқығымен шектеп қоюға
болмайды, зиян келтірілген меншік қатынастарының мазмұнын ашуымыз қажет.
Талан-таражға салудың мәні мынада: меншік иесі немесе үшінші жақ өзіне
тиесілі мүлікті пайдалану мүмкіндігінен айырылады. Меншіктің мемлекеттік
және жеке деп бөлінуін ескере отырып, талан-таражға салудың тікелей
объектісі деп, меншіктің нақты нысанын түсінеміз.
Талан-таражға салудың заты - қылмыскер иеленген мүлік болып табылады.
Қылмыстық құқық ғылымында зат деп, қылмыс бағытталған қоғамдық
қатынастардың материалдық көрінісі, яғни оған қол сұғу арқылы объектіге
зиян келтіретін заттар түсіндіріледі [45, 303 б.].
Жалпы қағидаға сәйкес, қылмыскер иеленген зат басқа біреудің меншігінде
болуы қажет. Талан-таражға салудың затын анықтау үшін оның негізгі
белгілерін бөліп көрсетуімізге болады. Олар:
Заттық белгі.
Экономикалық белгі.
Құқықтық белгі.
Талан-таражға салудың заты болғандықтан мүлік әруақытта да материалдық,
яғни матриалдық өмірдің бөлігі, заттың белгісіне ие болады. Бұл мүліктің
заттық белгісі.
Осыған байланысты, мүліктік қылмыс ретінде, талан-таражға салудың заты
ретінде идеялар, көзқарастар, адамның ақыл-ойының көріністері, мәліметтер
қарастырыла алмайды. Интеллектуалдық меншікті талан-таражға салу деп, тек
теңеу мағынасында ғана айта аламыз. Заттық белгісі болмағандықтан электр
және жылу энергиясы талан-таражға салудың заты бола алмайды. Пайдақорлық
мақсатта энергияның бұл түрлерін заңсыз, өз бетінше қолдану меншікке қарсы
қылмыстардың басқа құрамын құрайды. (ҚР КҚ 182 бабы - Алдау немесе сенімге
қиянат жасау жолымен мүліктік зиян келтіру).
Талан-таражға салудың затының келесі белгісі – экономикалық белгі.
Талан- таражға салудың заты тек белгілі бір экономикалық құндылыққа ие зат
бола алады. Заттың құдылығының көрінісі – оның құны, ақшалай бағасы.
Сондықтан да ақша, валюталық құндылықтар және басқа да бағалы қағаздар
(акциялар, облигациялар, коносамент және т.б.) құнның эквиваленті
болғандықтан талан-таражға салудың заты ретінде карастырылады. Керісінше,
шаруашылық құндылығы жойылған заттар немесе адам еңбегі сіңбеген табиғат
объектілері талан-таражға салудың заты ретінде қарастырылмайды. Осы белгіге
сүйене отырып, біз талан - таражды экологиялық қылмыстардан ажырата аламыз.
Мүліктік емес сипаттағы құжаттар, сондай-ақ тек мүлікті алуға құқық
беретін құжаттар (сенім хат, квитанция т.б.) экономикалық белгісі
болмағандықтан мүлік ретінде қарастырылмайды. Бұл құжаттарды әрі қарай
мүлікті алу мақсатында талан-таражға салу, алаяқтыққа дайындалу ретінде
қарастырылуы қажет. Мүлікті иеленумен байланысты емес құжаттарды, штамптар
мен мөрлерді талан-таражға салу үшін жауаптылық басқа бапта (ҚР ҚК 324
бап) көзделген.
Талан-таражға салу затының үшінші белгісі - құқықтық белгі. Бұл белгі
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2003 жылғы 11 шілдедегі №8
нормативтік қаулысында бекітілген [46]. Осыған сәйкес, “Талан-таражға
салудың және меншікке қарсы басқа да қылмыстардың заты – кінәлінің
меншігіндегі емес, яғни бөтен мүлік болып табылады”.
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, төменедегідей тұжырымдарды
жасауға болады:
Талан-таражға салудың заты - қылмыспен қол сұғылып бұзылатын заттар,
ақша, бағалы қағаздар және бағалы өмірдің басқа да заттары болып табылады.
Талан-таражға салудың заты жылжитын да, жылжымайтын да мүлік бола алады.
Талан-таражға салуды анықтау үшін мүліктің кейбір түрлері (үй, пәтер, жер
участогі) өзінің объективті қасиеттеріне байланысты жасырын түрде алына
алмаса да, алдау, күш қолдану және қорқыту жолымен алына алады. Бірақ та
сот-тергеу тәжірибесі көрсетіп отырғандай кейбір жағдайларда “жылжымайтын”
мүлік “жылжитын” мүлікке ауыса алады. Мысалы: жеке тұрғын үйді бұзып
тастау; бау-бақшаның темір қоршауын алу және әкету; байланыс линияларын
демонтаждау және т.б.
Талан-таражға салудың заты азаматтық айналымнан алынған заттар да бола
алады. Егер де қоғамдық қауіпсіздікке және халықтың денсаулығына қауіп
төндіретын заттар (қару-жарақ, радиоактивті заттар, есірткі заттар мен
жүйкеге әсер ететін заттар) талан-таражға салынса, жасалынған әрекеттер
мүліктік қылмыс ретінде емес, ҚР ҚК 9 тарауы бойынша “Қоғамдық
қауіпсіздікке және қоғамдық тәртіпке қарсы қылмыстар” бойынша сараланады
[47, 118 б.].
Талан- тараждың заңдық анықтамасының маңызды элементі, кінәлінің немесе
басқа адамдардың пайдасына бөтен мүлікті алып қою немесе айналдыруды
білдіретін әрекеттің жалпылама сипаттамасы болып табылады.
Талан-тараж барысында мүлік меншік иесінің немесе басқа да иеленуші
адамның қарауынан алынады. Егер де мүлік кез-келген басқа да себептермен
меншік иесінің қарауынан шығып кеткен болса, бұл заттарды иелену талан-
таражға салуды құрайды. Осыған байланысты меншік иесінің қарамағындағы
заттар дегеніміз не? Меншік иесінің қарамағындағы заттар дегеніміз, тек
қана арнайы қорғалынатын немесе құлыпталынған заттар емес, кәсіпорын
аумағындағы, мекеменің ғимаратындағы, құрылыс алаңындағы немесе шаруашылық
қызмет жүргізілетін кез-келген орындағы, көлік құралдарындағы, сондай-ақ
меншік иесі жоғалтпаған, бірақ та уақытша қараусыз жатқан заттар да бола
алады [48, 114 б.].
Осыған байланысты талан-тараждың әрбір нақты фактісіне байланысты
алынған мүліктің нақты шынайы құны дәлме-дәл анықталынуы қажет. Бұл
мәселеге байланысты 2003 жылдың 11 шілдесінде қабылданған Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Сотының нормативті қаулысында былай делінген.
“Қылмыстың заты болып табылатын мүліктің құнын анықтау барысында, меншік
иесінің қылмыс жасалған кезде қолданылған, сәйкес құжаттармен бекітілген
комиссиондық, нарықтық немесе бөлшек бағаларға сәйкес затты алу
ерекшеліктерін ескеру қажет. Баға болмаған жағдайда және алынған заттың
мөлшеріне байланысты дау туындаған кезде мүліктің құны сарапшының
қорытындысы негізінде анықталынады. Алынған заттың мөлшері, оның нақты
бағасы арқылы келесі жағдайларда да анықталынуы мүмкін: егер талан-
таражды жасыру мақсатында кінәлі алынған заттың орнына құны шамалы затты
беретін болса. Бұл жағдайда алынған мүліктің орнына берілген мүліктің құны
зиянның мөлшерін анықтау барысында ескерілуі мүмкін” [46].
Талан-тараждың келесі белгілерін атауға болады:: талан-тараж заңмен
тыйым салынған әдістермен (объективті құқыққа қайшылық) ғана емес,
кінәлінің бұл мүлікке деген құқықтарының болмауы жағдайында (субъективті
құқыққа қайшылық) жүзеге асырылады. Осыдан шығатын қорытынды, субъектінің
мүлікке құқығы болып, бірақ та ҚК 175-180 баптарында көрсетілген әдістермен
мүлікті иемдену жүзеге асырылатын болса, талан-таражға салу ретінде
қарастырылмайды.
Сот-тергеу тәжірибесінде келесі жағдайлар жиі кездеседі. Адам мүлікті
заңды негізде ала отырып, біріншіден, өзіне берілген рұқсаттың аясынан
шығып кетеді; екіншіден, заңды негідер шын мәнісінде заңсыз негізге
айналады [49, 383 б.].
Бірінші жағдайда, рұқсат етілгеннен мүлікті ірі мөлшерде алу, егер де
әрекеттер қасақана түрде жасалса, талан-таражды құрайды (субъективті
белгісіне байланысты).
Екінші жағдайда, жауаптылық туралы мәселе адамның білуіне байланысты
шешілуі қажет. Мүлікті заңсыз иелену, сондай-ақ оны басқа адамдарға беру
әруақытта бірдей талан-тараж ретінде қарастырыла бермейді. Бұл ереже 2003
жылғы 11 тамыздағы Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының нормативті
қаулысында бекітілген. “Кінәлінің алынған мүлікті өз қарауына иемденуі
(сату немесе басқа адамдарға қайтарымсыз түрде беруі, білдіруі, бөлшектеуі,
жоюы) дербес қылмыс құрамын құрамайды, сәйкесінше қосымша түрде саралауды
қажет етпейді”.
Мүлікті талан-таражға салудың қоғамға қауіптілік себебінің бірі-
мүліктің қайтарымсыз түрде алынуы.
Қайтарымсыз, тегін деп, ақшалай эквивалентсіз немесе орнына басқа
мүлікті бермей алынған мүлік есептелінеді. Егер де, мүлікті иемдену
барысында меншік иесіне сәйкес өтемақы берілсе, бұл әрекеттерді мүліктік
зиян келтірілмегендіктен талан-тараж ретінде қарастырмаймыз.
Талан-тараждың қайтарымсыз, тегін белгісі екі жағдайда орын алмайды:
Біріншіден, сәйкес өтемақы мүлікті алумен бір мезгілде жүзеге асырылуы
қажет (мүлікті алу немесе оны тікелей алып болғаннан кейін, өтемақыдан
бұлтару ниеті болмаған жағдайда. Екіншіден, өтемақы толық көлемде болуы
қажет. Алынған мүліктің құнын ішінара өтеу талан-тараждың құрамын жоймайды,
бірақ та талан-тараждың мөлшерін анықтауда ескеріледі [50, 31 б.].
Талан-таражға салудың объективтік жағының барлық белгілерін анықтау,
оның қоғамға қауіптілік сипаты мен дәрежесін айқындауға мүмкіндік береді.
Бірақ та жасалынған талан-тараж туралы толық көлемде көрініс алу үшін
объективтік белгілермен қатар, субъективтік белгілерді де ескеріміз қажет.
Талан-тараждың субъективтік белгілеріне:
1) қасақаналық;
2) пайдақорлық мақсат;
3) субъект жатады.
Талан-тараждың субъективтік жағы кінәнің тікелей қасақаналық түрімен
сипатталады. Адам алынған мүліктің басқа адамның меншігі екендігін, бұл
мүлікке деген құқығының жоқтығын сезінеді, бірақ та пайдақорлық ниетті
басшылыққа алады. Пайдақорлық мақсаттың және тікелей қасақаналықтың болмауы
талан-тараж үшін қылмыстық жауаптылықты да жояды.
Іс-әрекетті талан-тараж ретінде саралау үшін, кінәлі мүліктің басқа
біреудің меншігінде екендігін сезінуі қажет болып табылады [51, 245 б.].
Яғни, саралау туралы ақырғы мәселе кінәлінің қасақаналық ойына байланысты
шешіледі. Мүлікке қатысты адамның қателесуі, сот арқылы фактілік қате
ережесімен шешіледі. Бұл жағдайда кінәлінің әрекеттері қасақаналық ойдың
бағыты бойынша сараланады.
Іс-әрекетті талан-тараж ретінде саралау барысындағы келесі мәселе,
кінәлінің алынған мүлікке деген құқығының жоқтығын сезінуі болып табылады.
Мысалы, егер де субъектінің мүлікке құқығы болса, яғни автокөлікті жалға
беруші мүлікті жалға алушыдан алып қоюға оқталса. Бұл кезде жалға берушіні
талан-тараждың субъектісі ретінде қарастырмаймыз.
Талан-таражға салудың заңда берілген анықтамасында пайдақорлық мақсат
көрсетілген. Заң әдебиеттерінде талан-тараждың ниеті мен мақсатын
пайдакүнемдік деп атайды. Талан-тараж барысындағы пайдакүнемдік мақсат -
алынған бөтен мүлікті өзінің пайдасына немесе үшінші жақтардың пайдасына
айналдыруға ұмтылуды білдіреді. Талан-тараж барысындағы пайдакүнемдік
мақсат алынған мүлікті өзінікі сияқты билеу, иемдену және пайдаланудың
нақты мүмкіндігін алу түрінде жүзеге асырылады [39, 210 б.]. Пайдакүнемдік
мақсаттың болмауы бөтен мүлікті алуды талан-тараж ретінде саралаудың
негізсіздігін білдіреді. Талан-тараж барысында пайдакүнемдік ниетпен қоса
басқа да ниеттердің (бұзақылық, кек алу және т.б.) болуы мүмкін. Егер де,
бөтен мүлік бұзақылық, зорлау немесе басқа да қылмыстық әрекеттер
барысында жасалған болса, бұл мүліктің қандай мақсатта алынғандығын анықтау
қажет. Егер адам пайдакүнемдік мақсатты көздесе, меншікті иемдену әдісіне
байланысты қылмыстардың жиынтығы бойынша саралануы қажет.
А.А.Пинаевтің пікірі бойынша: “Субъектіде пайдакүнемдік ниеттің
негізінде белгілі бір мақсат қалыптасады. Осы мақсаттың ерекше мазмұны –
жалпы қылмыстық қол сұғушылықтардың ішінен ерекше топты - талан-таражды
бөліп қарастыруға мүмкіндік береді” [52, 210 б.].
Талан-таражға салудың субъектісі, жалпы субъект болып табылады.
Субъектінің белгілері өзара байланысты екі аспектіде қарастырылуы қажет.
Біріншісіне – есі дұрыстық, қылмыстық жауаптылық жасы, арнайы субъектіні
сипаттайтын арнайы белгілер жатқызылады. Екіншісіне - тұлғаның әлеуметтік-
саяси сипаттамасын беруге мүмкіндік беретін белгілер жатқызылады.
Талан-таражға салудың субъектісінің заңдық белгілері аса қиыншылықтарды
туындатпайды. Олар тікелей Қылмыстық кодексте берілген. Талан-тараждың
субъектісі заңда көрсетілген жасқа толған, есі дұрыс, жеке тұлға бола
алады. Талан-таражға салудың әртүрлі нысанына байланысты жауаптылықтың жасы
да әртүрлі. ҚР ҚК 15 бабына сәйкес, ұрлық, тонау, қарақшылық үшін
жауаптылық 14 жастан туындаса, алаяқтық, бөтен мүлікті иелену және ысырап
ету үшін жауаптылық 16 жастан туындайды.
Заң әдебиеттерінде талан-таражға салудың нысандарын бөліп көрсетуде
бірыңғай позиция көрініс тапқан. Яғни заңгер-ғалымдар мен сот-тергеу
тәжірибесінің қызметкерлері талан-таражға салуды мүліктің алыну әдісіне
қарай бөлуді ұсынады [49, 385 б.]. Осыған байланысты Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінде талан-таражға салудың келесі нысандары
бекітілген. Олар: ұрлық, алаяқтық, бөтеннің мүлкін иелену және ысырап ету,
тонау, қарақшылық. Заң шығарушы ескі қылмыстық заңдағы сияқты өзінің қызмет
бабын пайдалану арқылы мүлікті иеленуді талан- таражға салудың дербес
нысаны ретінде қарастырмайды. Бұл әрекет талан-тараждың үш нысанының:
алаяқтық, иелену, ысырап етудің ауырлататын белгісі ретінде қарастырылған.
Талан-тараждың нысандарына байланысты көңіл аударалық мәселе, қорқытып
алушылыққа байланысты. 1959 жылғы ҚазССР Қылмыстық кодексіне сәйкес,
қорқытып алушылық талан-тараждың бір нысаны ретінде қарастырылған [40, 176
б.]. Қазіргі 1997 жылғы Қылмыстық кодексте қорқытып алушылық талан-
тараждың шеңберінен тысқары қалған. Бұл жағдайды ҚРҚК-ң 175 бабының
ескертуінен байқауымызға болады. Заң шығарушының бұл позициясымен әбден
келісуімізге болады. Себебі: талан-таражға салудың негізгі белгісі ретінде,
жоғарыда мүліктің тікелей алынуын атап кеттік. Ал қорқытып алушылық
барысында осы белгі орын алмайды. Яғни нақты жасалынған әрекет пен мүліктің
алыну кезеңі уақыт аралығымен бөлінген. Осыған байланысты заң шығарушының
позициясы өте орынды.
Талан-таражды түрлерге бөлу алынған заттың мөлшеріне байланысты. Осы
белгілерге сүйене отырып, талан-таражға салудың келесі түрлерін бөліп
көрсетуімізге болады. Олар: ұсақ, жай, ірі және ерекше құнды заттарды талан-
таражға салу [43, 245 б.].
Егер ұрланған мүліктің құны әрекет жасалған кезде Қазақстан
Республикасының заңдарында белгіленген он еселенген айлық есептік көрсеткіш
мөлшерінен аспайтын болса, талан-тараж ұсақ мөлшерде деп танылады.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде қылмыстың дербес түрі
ретінде ұсақ талан-таражға салу үшін жауаптылық белгілінбеген. Яғни,
меншік құқығында ұйымға тиесілі немесе оның қарамағындағы бөтен біреудің
мүлкін ұрлау, алаяқтық, иелену немесе ысырап ету жолымен ұсақ талан-таражға
салу әкімшілік жауаптылықты туындатады. Меншіктің басқа нысандарындағы
мүлікті ұсақ талан-таражға салғандығы үшін жауаптылық мәселелері Қазақстан
Республикасы Қылмыстық кодексінің 9 бабының 2 бөлігі бойынша шешілуі қажет.
Ұсақ талан-таражға салу маңызы шамалы ма жоқ па деген сұрақты шешу
барысында алынған заттың шамасын ғана емес, жәбірленушінің материалдық
жағдайын да ескеруіміз қажет. Азаматтардың жеке мүлкін алу барысында
кейбір жағдайларда алынған заттың мөлшері өте мардымсыз болса да, іс-
әрекетті маңызы шамалы деп тани алмаймыз. Тонау немесе қарақшылық
нысанындағы талан-тараж барысында алынған заттың мөлшері қылмысты саралауға
ешқандай әсерін тигізбейді. Талан-таражға салудың берілген нысандарының
қоғамға қауіптілігінің дәрежесі алынған мүліктің мөлшерімен емес, мүлікті
алудың әдісімен түсіндіріледі.
ҚР ҚК-ң 175 бабының ескертуіне сәйкес: “Ірі мөлшер немесе ірі залал деп
қылмыс жасалу сәтіне Қазақстан Репсубликасының заңдарымен белгіленген айлық
есептік көрсеткіштен бес жүз есе асып түсетін мүліктің құны мен залалдың
мөлшері танылады делінген”.
Талан-тараждың түрлеріне байланысты Ресей Федерациясының заңдарына көз
жүгіртсек, елеулі мөлшердегі талан-таражға салудың анықтамасы белгіленгенін
көруімізге болады. Онда елеулі мөлшердегі талан-таражға салу - алынған
заттың мөлшері ірі залалдың сомасына жетпеген жағдайда орын алады деп
көрсетілген [49, 331 б.].
Азаматқа елеулі мөлшерде залал келтірілгендігін анықтау барысында
алынған заттың құнын ғана емес, оның жәбірленушіге құндылығын,
жәбірленушінің материалдық, қаржылық жағдайын ескеруіміз қажет. Осыған
байланысты, біздің көзқарасымыз бойынша, қылмыстық заңда талан-тараждың
ауырлататын белгісі ретінде, мүлікті елеулі мөлшерде талан-таражға салуды
көрсету орынды болып есептелінеді.
Жай талан-таражға салу деп - алынған заттың мөлшері ірі болмаса
танылады. Ерекше құнды заттарды талан-таражға салу Қазақстан Республикасы
Қылмыстық кодексінің дербес бабы бойынша жауаптылықты туындатады.
Алынған заттың мөлшерін меншік иесіне келтірілген және өтелінуі қажет
заламен шатастыруға болмайды. Бұл залал Қазақстан Республикасы Қылмыстық
істер жүргізу кодексімен белгіленеді.
1.3 Талан-таражға салудың объективті белгілері
Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша Казақстан
Республикасында мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылады және бірдей
қорғалады.
Меншік иелерінің занды құқықтары азаматтық құқықтық нормамен, сондай-ақ
меншік құқығына қоғамға қауіпті іс-әрекет арқылы қиянат жасалғанда
қылмыстық құқық нормасы арқылы да қорғалады.
Қылмыстьіқ құқық нормасы бойынша меншік иесінің құқығы меншік
нысандарына қарамастан қылмыстық құқыққа қол сұғушылықтан тең қорғалады.
Меншік нысандарының барлық түрлерінің қылмыстық құқықтық қорғалуы үшін
қылмыстық жауаптылықтың негізін, шегін және қолданылатын санкция түрлерін
бірдей етіп белгілеген. Меншік нысандарының тең қорғалуы үшін: қылмыстық
заң біріншіден - әртүрлі меншік нысандарына, қол сұғылатын ұқсас іс-
әрекеттерді бірыңғай саралауды белгілеген; екіншіден-меншікке оның
нысандарына қарамастан қол сұғушылық үшін - қылмыстың ауырлататын немесе
аса ауырлататын белгілері де бірдей; үшіншіден меншік нысандарына
қарамастан оған қылмыстық қол сұғушылық үшін занда жазаның бірдей түрлері
және шегі белгіленген.
Меншікке қарсы қылмыс деп мүліктің меншік иесіне немесе иеленушісіне
залал келтіре отырып немесе залал келтіру қаупін тудырумен байланысты
Қылмыстық кодексте көзделген нысандар арқылы жасалатын қасақаналық немесе
абайсыздық іс-әрекеттерді айтамыз.
Заңға сәйкес талан-тараж деп пайдакүнемдік мақсатта айыптының бөтен
мүлікті осы мүліктің иесіне немесе өзге иеленушісіне залал келтіре отырып
өзінің немесе басқа адамдардың пайдасына заңсыз, қайтарымсыз, тегін алып
қоюын және айналдыруын айтамыз.
Заң әдебиетінде талан-таражға байланысты ғалымдардың анықтамаларын
кездестіруге болады. Профессор В.А. Владимиров талан-таражды мемлекеттің
немесе қоғамдық үйымның иелігінен мүлікті заңсыз алу және алынған мүлікті
кінәлінің меншігіне айналдыру мақсатымен немесе басқа бір жеке тұлғалардың
меншіііне пайдакүнемдік мақсатаен өткізуді айтамыз, - деп көрсетеді.[1]
Профессор Г.А. Кригер: "Талан-тараж бұл пайдакүнемдік мақсатпен жасалған
қылмыстық иелену немесе үшінші тұлғаларға мемлекеттік немесе қоғамдық
үйымдардың қорларындағы мүлікті үшінші тұлғаларға беру"[2], - дейді.
Бұл анықтамалардағы мәнді айрмашылықтарды көрсету қажет. В.А. Владимиров
талан-тараж кезіндегі іс-әрекеттің екі элементін көрсетеді. Олар мүлікті
алу және екіншісі — оны иелену. Г.А. Кригер талан-таражды қылмыстық иелену
немесе мемлекеттік, қоғамдық үйымдардың қорларындағы мүлікті үшінші
тұлғаларға беру деп анықтайды.
Талан-тараждың топтық объектісі меншік нысандары қатынастарының
жиынтығы, ал тікелей объектісі болып меншіктің нақты нысандары,
мемлекеттік, жеке, қоғамдық ұйымдардың меншігі больш табылады.
Талан-тараждың заты болып адам еңбегі арқылы істелген материалдық
тұрғыдағы бұйымдар мен заттар, рухани игіліктер, сондай-ақ ақша, басқадай
бағалы қағаздар жатады. Талан-тараждың затына адам еңбегі сіңбеген,
сол арқылы жасалмаған әртүрлі табиғи байлықтар жатпайды.
Қазақстан мемлекетінде меншік қатынастары құқықтық нысансыз өмір
сүрмейді, олардың барлығы құқық нормаларымен реттелген. Сол себептен,
меншік қатынастарына қол сүға отырып кінәлі тұлға бірден әлеуметтік-
экономикалық қатынастардың заңи көрінісі ретіндегі меншік құқығын бүзады.
Кейбір ғалымдар талан-тараждың тікелей объектісі меншік қатынастары
емес, керісінше мүліктің өзі деп есептейді [3], [4]. Біздің пікірімізше бұл
дұрыс емес.
Қылмыстық заң мүлікті, заттарды емес, адамдардың арасындағы заттарға
байланысты қатынастарды қорғайды. Мүлік меншік қатынастарының орын алуының
алғашарты, ол мемлекеттік, қоғамдық, жеке ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 ТАРАУ. БӨТЕННІҢ МҮЛКІН ТАЛАН-ТАРАЖҒА САЛУДЫҢ ЖАЛПЫ
ТҮСІНІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Меншікке қарсы қылмыстардың жалпы
көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Талан-таражға салудың түсінігі, белгілері және
түрлері ... ... ... ... ... 10
1.3 Талан-таражға салудың объективті
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .26
1.4 Талан-таражға салудың субъективті
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...30
ТАРАУ 2. ТАЛАН-ТАРАЖДЫҢ НЫСАНДАРЫ ЖӘНЕ ТҮРЛЕРІ ... ... .34
2.1 Талан-тараждың
нысандары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 34
2.2 Талан-таражға салудың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ТАРАУ 3. ТАЛАН-ТАРАЖ ҮШІН ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАУАПТЫЛЫҚТЫ АУЫРЛАТАТЫН МӘН-
ЖАЙЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
3.1 Талан-тараждың затына қатысты ауырлататын
белгілер ... ... ... ... ... 44
3.2 Талан-тараждың объективті жағына және субъектісіне қатысты
ауырлататын
белгілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .52
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..53
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша Қазақстан
Республикасында мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылады және бірдей
қорғалады. Меншік субъектілері мен объектілері, меншік иелерінің өз
құқықтарын жүзеге асыру көлемі мен шектері, оларды қорғау кепілдіктері
заңмен белгіленеді.
Меншік иелерінің заңды құқықтары азаматтық құқықтық нормалармен, сондай-
ақ меншік құқығына қоғамға қауіпті іс-әрекет арқылы қиянат жасалғанда
қылмыстық құқық нормалары арқылы да қорғалады.
Қылмыстық құқық нормалары бойынша меншік иесінің құқығы меншік
нысандарына қарамастан қылмыстық құқыққа қол сұғушылықтан тең қорғалады.
Талан-тараж меншікке қарсы бағытталган қылмыс болып табылады. Талан-
тараж қылмыстарына ұрлық, тонау, қарақшылық, алаяқтық, сеніп тапсырылған
бөтен мүлікті иеленіп кету немесе ысырап ету, соңдай-ақ ерекше құнды
заттарды талан-таражға салу жатады.
Аталған қылмыстар тергеу тәжірибесінде жиі кездесетін қылмыстар болып
табылады. Сондықтан бұл қылмыстардың түсініктерін білу, оларды дұрыс
саралай білудің және бір-бірінен нақты және дұрыс ажыратудың маңызы өте
жоғары. Келешек құқық органдарының қызметкерлеріне бұл қылмыстардың
қылмыстық-құқықтық сипаттамасын білу, қылмыс қүрамдарын талдай білу қажет.
Біздің дипломдық жұмысымызда осы мәселелерге терең көңіл бөлінген.
1 БӨТЕННІҢ МҮЛКІН ТАЛАН-ТАРАЖҒА САЛУДЫҢ ЖАЛПЫ ТҮСІНІГІ
1.1 Меншікке қарсы қылмыстардың жалпы көрінісі
Меншік құқығы, меншіктің өзі сияқты қоғамдық өмірде негізгі орынның
бірін алады. Меншік қатынасын нормативтік реттеу Қазақстан Республикасында
мемлекеттің қалыптасуының барлық кезеңінде жүрді. Тарихи тұрғыда Қазақстан
біршама уақыт Ресей империясының, одан кейін КСРО құрамында болып, тек 1991
жылы ғана тәуелсіз мемлекет болды. Республикада меншік құқығы туралы
нормативтік ережелер айтылған мемлекеттердегі қалыптасқан ағымға бағынышты
еді. Меншік иесі құқығы күшінің шектелген саны белгілі бір ауқымнан
шықпауға әрі бақыланбауға тиіс болды, ал меншік иесінің меншікке қатысты
құқығы болса, тар ауқымда қатаң түрде шектеліп отырды. Меншік жеке бастың
еркіндігі ұғымынан туындайтын табиғи құқықты ’’байланыстырғыш” ретінде
байқалды. Жеке адамның меншікке егемендігі мемлекеттің өктемдігіне қарсы
неғұрлым тиімді тосқауыл ретінде қарастырылды. Мемлекеттің шексіз билігін
шектеуді, ағарту, рационалдық және саяси ойдың жаратылыстану-құқықтық
мектептері өркениетті қоғамның институттық негізі ретінде қабылдады.
Қазақстан Республикасында меншік құқығы жөніндегі нормативтік
ережелердің азаматтық-құқықтық дәстүр аясында туындағаны сөзсіз. Әйтсе де
сыртқы сипаттағы белгілі бір тарихи себептерге қатысты өзіндік ерекшелігі
де болды. Ол негізінен мына кезеңдерге бөлінген: 1) революцияға дейінгі
кезең - XІX ғасырдың екінші жартысынан 1917 жылды қоса; 2) кеңестік кезең
-1917 жылдан басталып, 20 ғасырдың 80 жылдарының соңы; 3) кеңестен кейінгі
кезең - 80 жылдардың соңынан қазірге дейінгі мезгіл.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 6 бабының 1 тармағына сәйкес
Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылады және
бірдей қорғалады. Меншік субъектілері мен объектілері, меншік иелерінің өз
құқықтарын жүзеге асыру көлемі мен шектері, оларды қорғау кепілдіктері
заңмен белгіленді. Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 188 бабына
сәйкес меншік құқығы дегеніміз, субъектінің заң құжаттары арқылы танылатын
және қорғалатын өзіне тиесілі мүлікті өз қалауыша иелену, пайдалану және
оған билік ету құқығы болып табылады [36, 11 б.].
Меншік иесі өзіне тиесілі мүлікке қатысты өз қалауы бойынша кез-келген
әрекеттер жасауға, соның ішінде бұл мүлікті басқа адамдардың меншігіне
беріп, иелігінен шығаруға, өзі меншік иесі болып қала отырып, оларға
мүлікті иелену, пайдалану және оған билік ету жөніндегі өз өкілеттігін
тапсыруға, мүлікті кепілге беруге және оған басқа да әдістермен
ауыртпалықтар түсіруге, оларға өзгеше түрде билік етуге құқылы.
Сондықтан да, меншік иелерінің заңды құқықтары азаматтық құқық
нормаларымен және меншік құқығына қоғамға қауіпті қол сұғушылық жасалғанда
қылмыстық құқық нормаларымен де қорғалынады.
Қылмыстық құқықта меншік иесінің құқықтары меншік нысандарына қарамастан
тең дәрежеде қорғалынады. Меншік нысандарының барлық түрлерінің тең түрде
қылмыстық құқықтық қорғалынуы үшін қылмыстық заң қылмыстық жауаптылықтың
негізін, шегін, қолданылатын санкция түрлерін бірдей етіп белгілеген.
Меншік нысандарының тең қорғалынуы үшін: қылмыстық заң біріншіден, әртүрлі
меншік нысандарына қол сұғатын ұқсас іс-әрекеттерді бірыңғай саралауды
белгілеген; екіншіден, меншікке оның нысандарына қарамастан қол сұғушылық
үшін қылмыстың ауырлататын немесе аса ауырлататын белгілерін де бірдей
белгілеген; үшіншіден, меншік нысандарына қарамастан оған қылмысты қол
сұғушылық үшін заңда жазаның бірдей түрлері және шегі белгіленген.
Әлеуметтік құндылықтар жүйесінде меншікке құқық адамның әлеуметтік
игіліктерінің ішіндегі ең маңыздысы ретінде саналады. Сондықтан да, бұл
игілікке қол сұғушылық адамның өз басына қол сұғушылықпен кең мағынада
алғанда пара пар. Меншікті қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау Қазақстан
Республикасы Қылмыстық кодексінің негізгі міндеттерінің бірі болып
табылады.
Меншікке қарсы қылмыстарды кейде мүліктік қылмыстар деп те атайды. 1922
және 1926 жылдардағы Қылмыстық кодекстердің тиісті тарауларының тақырыптары
осылай деп аталған. Бұл екі түсінік бірдей, себебі меншікке қарсы жасалған
қылмыстардың көпшілігінің заты мүлік болып табылады [37, 87 б.].
Меншікке қарсы қылмыстар деп - мүліктің меншік иесіне немесе өзге
иеленушісіне залал келтіре отырып немесе залал қауіпін тудырумен байланысты
Қылмыстық кодексте көзделген нысандар арқылы жасалатын қасақаналық немесе
абайсыздық іс-әрекеттерді айтамыз [34, 140 б.].
Меншікке қарсы қылмыстардың топтық объектісін меншік иесінің иелену,
пайдалану немесе оған билік ету құқығын құрайтын меншікке байланысты
қоғамдық қатынастар құрайды.
Меншікке қарсы қылмыстардың тікелей объектісі болып меншіктің кез-келген
нысаны табылады. Меншіктің нақты нысаны қылмыстық жауаптылыққа және адамның
мінез-құлқын саралауға әсерін тигізбесе де, қылмыстық іс бойынша
анықталынуы міндетті болып табылады, себебі: біріншіден, қылмыстық іс
бойынша дәлелдеу затының міндетті элементі; екіншіден, кейбір ауырлататын
белгілерді тануға әсерін тигізеді.
Қылмыстық заңның Ерекше бөлімін талдап қарасақ, қылмыстың тікелей
объектісі бөтеннің мүлкі екендігі туралы қорытынды жасауымызға болады.
Меншікке қарсы қылмыстардың қылмыстық қорғау объектісі ретінде өз мүлкі
бола алмайды. Өз мүлкіне қатысты әрекеттер, егер де олар басқа
азаматтардың заңмен қорғалынатын құқықтары мен мүдделерін бұзған жағдайда
ғана заңсыз деп танылады. Бірақ та, бұл жағдайда қылмыстық құқықтық
қорғаудың объектісі меншік қатынастары емес, басқа игіліктер - қоғамдық
тәртіп, қоғамдық қауіпсіздік, азаматтардың өмірі мен денсаулығы
қарастырылады.
Біз талдайын деп отырған қылмыс құрамдарында меншік қатынастары негізгі
тікелей объект ретінде қарастырылған. Меншікке қарсы кейбір қылмыстар көп
объектілі болып есептелінеді, яғни, оларды жасау барысында өмірге,
денсаулыққа зиян келтіріледі. Оларға: тонауды, қарақшылықты, қорқытып
алушылықты, автокөлікті заңсыз иеленуді жатқызамыз.
Меншікке қарсы қылмыстардың заты - Азаматтық кодексте көрсетілген меншік
құқығының кез-келген объектісі бола алады. Осыған байланысты
интеллектуалдық қызметтің нәтижелері де меншікке қарсы қылмыстардың заты
ретінде қарастырылады. Ресей Федерациясының Қылмыстық кодексіне сәйкес
интеллектуалдық меншіктің өнімдері азаматтардың конституциялық құқықтары
мен бостандықтарына қарсы қылмыстар тарауында қарастырылған [38, 19 б.].
Бұл мәселеге байланысты отандық заң шығарушының позициясы өте орынды деп
есептейміз.
Осылайша, меншікке қарсы қылмыстардың заты ретінде –заттар, яғни ақша,
бағалы қағаздар, кейбір кезде мүліктік құқықтар, интеллектуалдық қызметтің
нәтижелері, яғни азаматтық айналымнан алынбаған басқа да жылжитын немесе
жылжымайтын мүліктер қарастырылады.
Меншікке қарсы қылмыстардың объективтік жағы кінәлі адамның бөтеннің
мүлкін өзінің немесе басқа адамның пайдасына заңсыз, тегін айналдыру үшін
құқыққа қайшы түрде алып қоюы арқылы сипатталады.
Меншік иесінен немесе өзге де иеленушісінен кінәлі адамның бөтеннің
мүлкін өз иелігіне заңсыз алуын алып қою деп білеміз.
Меншікке қарсы қылмыстардың объективтік жағы негізінен белсенді
әрекеттер арқылы жүзеге асырылады, тек қана бөтеннің мүлкін абайсызда жою
немесе бүлдіру құрамның кейбір тәсілдері ғана әректсіздік арқылы жүзеге
асырылады. Қылмыстық нәтиже әр уақытта материалдық сипатта болады да,
мүліктік зиян келтіруден көрінеді. Көп жағдайда қылмыстық нәтижені меншік
иесіне немесе өзге адамдарға келтірілген тікелей нақты залал құрайды, тек
қана, алдау немесе сенімге қиянат жасау жолымен мүліктік зиян келтіру
кезінде залал жіберіліп алынған табыс нысанында болуы мүмкін.
Меншікке қарсы қылмыстардың объективтік жағы материалдық қылмыс
құрамдарының көмегімен құрылған. Олардың объективтік жағы үш міндетті
белгіден тұрады: іс-әрекет, зардап және іс-әрекет пен зардаптың арасындағы
себепті байланыс. Тек қарақшылық пен қорқытып алушылық құрамдары формалдық
болып табылады. Диспозицияда көрсетілген іс-әрекеттерді жасаған уақыттан
бастап, көрсетілген қылмыстар аяқталған болып табылады, яғни қылмыстың
объективтік жағының міндетті белгісі ретінде қылмыстық іс-әрекет
қарастырылған.
Меншікке қарсы кейбір қылмыстардың объективтік жағының міндетті белгісі
- қылмысты жасау тәсілі (күш қолданып, күш қолданбай, жасырын немесе ашық)
болып табылады.
Меншікке қарсы қылмыстар субъективтік жағына келетін болсақ, бұл
қылмыстардың ішіндегі тек біреуі ғана абайсыздық нысанындағы кінәмен
жасалынады – ол бөтеннің мүлкін абайсыздықта жою немесе бүлдіру. Қалған
қылмыстар тек қасақаналықпен жасалынады. Осыған байланысты тек бөтеннің
мүлкін қасақана жою немесе бүлдіру тікелей немесе жанама қасақаналықпен
жасалынады да, қалғандары тек тікелей қасақаналықпен жасалынады.
Меншікке қарсы қылмыстардың субъективтік жағының міндетті белгілеріне –
пайдакүнемдік ниет және мақсат жатады.
Жалпы ережелерге сәйкес меншікке қарсы қылмыстардың субъектісі – жалпы
субъект болып табылады. Тек бір ғана қылмыста - бөтеннің мүлкін иемдену
және ысырап етуде субъект арнайы болып табылады. Кейбір қылмыс құрамдарында
арнайы субъект, қылмыстың ауырлататын белгілерінде көрсетілген. Мысалы:
адамның қызмет бабын пайдаланып алаяқтық жасауы.
Қылмыстық жаупатылық туындайтын жас мөлшеріне қатысты меншікке қарсы
барлық қылмыстарды екі топқа бөліп қарастыруымызға болады.
14 жастан бастап қылмыстық жауаптылық келесі қылмыстарда туындайды:
ұрлық (175 бап), тонау (178 бап), қарақшылық (179 бап), қорқытып алушылық
(181 бап), ауырлататын мән-жайлар кезінде автокөлікті немесе өзге де көлік
құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену (185 баптың 2,3,4, бөліктері),
ауырлататын жағдайда бөтеннің мүлкін қасақана жою немесе бүлдіру (187
баптың 2,3 бөліктері).
16 жастан бастап қылмыстық жауаптылық келесі қылмыстарда туындайды:
бөтеннің мүлкін иелену және ысырап ету (176 бап), алаяқтық (177 бап),
ерекше құнда заттарды ұрлау (180 бап), алдау немесе сенімге қиянат жасау
жолымен мүліктік зиян келтіру (182 бап), көрінеу қылмыстық жолмен табылған
мүлікті сатып алу немесе сату (183 бап), интеллектуалдық меншік құқықтарын
бұзу (184 бап), автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау
мақсатынсыз заңсыз иелену (185 баптың 1 бөлігі), жерге заттай құқықтарды
бұзу (186 бап), ауырлатпайтын жағдайда бөтен адамның мүлкін қасақана жою
немесе бүлдіру (187 баптың 1 бөлігі), бөтен адамның мүлкін абайсызда жою
немесе бүлдіру (188 бап).
Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің 6 тарауындағы қылмыстар
пайдакүнемдік ниеттің орын алғанына немесе жоқ болуына байланысты
пайдакүнемдік немесе пайдакүнемдік емес болып бөлінеді. Өз кезегінде
пайдакүнемдік қылмыстар талан-тараждар және меншікке қарсы басқа да
пайдакүнемдік қылмыстар болып екіге бөлінеді:
Талан-таражға - ұрлық (175 бап), тонау (178 бап), қарақшылық (179 бап),
алаяқтық (177 бап), сеніп тапсырылған бөтен мүлікті иеленіп кету немесе
ысырап ету (176 бап) жатады.
Меншікке қарсы басқадай пайдакүнемдік қылмыстарға ерекше құнды заттарды
талан-таражға салу (180 бап), қорқытып алушылық (181 бап), автокөлікті
немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену (185 бап),
интеллектуалдық меншік құқықтарын бұзу (184 бап), алдау немесе сенімге
қиянат жасау жолымен мүліктік зиян келтіру (182 бап), көрінеу қылмыстық
жолмен табылған мүлікті сатып алу немесе сату (183 бап), жерге заттай
құқықтарды бұзу (186 бап) жатады.
Меншікке қарсы пайдакүнемдік емес қылмыстарға бөтен адамның мүлкін
қасақана жою немесе бүлдіру (187 бап), бөтен адамның мүлкін абайсызда жою
немесе бүлдіру (188 бап) құрамдары жатады [39, 287 б].
1.2 Талан-таражға салудың түсінігі, белгілері және түрлері
Талан-таражға салудың дәлме-дәл анықтамасын беру осы қылмыстардың мәнін
анықтауға, қылмысты дұрыс саралауға, талан-таражға салудың жекелеген
түрлерін басқа ұқсас қылмыс түрлерінен ажыратуға, сондай-ақ осы қылмыс
түрлерімен табысты түрде күрес жүргізуге және заңдылықты сақтауға мүмкіндік
береді.
Күші жүріп тұрған заңдарға сәйкес талан-тараж ұғымы бұл топтық ұғым,
себебі оның негізгі элементтерінің сипаттамасы талан-таражға салудың барлық
нысандарына тән белгілерді айқындап, біріктіруге мүмкіндік береді. Күші
жүріп тұрған заңда талан-таражға салудың ұғымын беру барысында ескі
заңдардың тәжірибесі, сондай-ақ қылмыстық құқық ғылымында берілген
анықтамалар қолданылған.
Қылмыстық құқық теориясы мен тәжірибе жүзінде соңғы уақытқа дейін талан-
таражға салудың біртұтас анықтамасы қалыптаспаған болатын. Бұл жағдайдың
себебін заңдарға талдау жүргізу арқылы іздестіріп көрейік.
КСРО және одақтас республикалардың қылмыстық заңдары “талан-тараж”
ұғымын кең түрде қолданғанымен де, бұл ұғымды заңда бекітпеді [40, 121 б.].
Талан-таражға салудың ұғымы қылмыстық құқық ғылымында теориялық деңгейде
қалыптастырылды. Яғни, “талан-тараждың” біртұтас ұғымының болмауы
соттардың біртектес қылмыстық істерді қарау барысында әртүрлі шешімдер
қабылдауына әкеліп соқтырды. Бұл жағдай құқық қорғау органдарының меншікке
қарсы қылмыстармен ойдағыдай күрес жүргізуге елеулі дәрежеде кедергі
келтірді деп айтпасымызға болмайды.
Отандық тәжірибеге сүйенсек, талан-таражға салудың толық ұғымы Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Сот Пленумының 25 шілде 1996 жылғы №9 қаулысында
берілген. Осы қаулының бірінші тармақшасына сәйкес “бөтен біреудің мүлкін
талан-таражға салу деп - меншік иесінің мүлкін пайдақорлық мақсатпен
заңсыз, тегін алуды және оны өз пайдасына немесе басқаның пайдасына
айналдыруды – бөтеннің мүлкін ұрлау деп түсіну керек. Бұл орайда бөтеннің
мүлкі жасырын да, ашық та, алаяқтық, қорқытып алу, меншіктену, жұмсап қою
немесе қызмет бабын пайдаланып қиянат жасау жолымен де ұрлануы мүмкін” [41,
11 б.].
Қазіргі таңда алғаш рет заң деңгейіндегі талан-таражға салудың толық
көлемдегі және кеңейтілген анықтамасы 1997 жылы 16 шілдеде қабылданған
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде берілген. Қылмыстық
кодекстің 175 бабының ескертуінің 1 тармақшасына сәйкес: “осы Кодекстің
баптарында ұрлық деп, пайдакүнемдік мақсатта бөтен мүлікті осы мүліктің
меншік иесіне немесе өзге иеленушісіне залал келтіре отырып айыптының
немесе басқа адамдардың пайдасына заңсыз, қайтарымсыз алып қою және
айналдыру танылады” [42, 65 б.].
Берілген ұғым талан-таражға салудың белгілерін анықтау үшін, оларды бір-
бірінен ажырату үшін және осы қылмыстармен табысты күрес жүргізу үшін
маңызды, басты ұғым болып табылады.
Заң деңгейінде берілген талан-таражға салудың ұғымын қарастырған кезде,
бұл ұғымды қалыптастыруға түйткі болған ғалым-заңгерлердің әртүрлі
көзқарастарына назар аудармауымызға болмайды. Қазіргі кезде “талан-тараж”
ұғымының мәселесіне байланысты екі негізгі көзқарас орын алып отыр. Бұл
теориялар Г.А.Кригер және В.А.Владимировпен берілген.
Г.А.Кригердің пікірі бойынша, талан-тараждың ұғымы осы қылмыстардың
белгілерін жалпылайтын ұғым болуы қажет. Яғни, “талан-таражға салу деп -
мемлекеттік немесе қоғамдық ұйымдардың қорларындағы мүлікті пайдақорлық
мақсатпен қылмыстық иелену немесе үшінші жақтарға беру танылады” [15, 72
б.]. Г.А.Кригермен берілген талан-тараж ұғымын Қазақстан Республикасының
Қылмыстық кодексінде берілген ұғыммен салыстырып қарастырсақ, қылмысты
жүзеге асырған “әрекетке” және “ұрланған мүлік иесіне” қатысты кейбір
айырмашылықтарды көруімізге болады.“Ұрланған мүлік иесіне” қатысты,
қазіргі кезде Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі жәбірленуші
ретінде “меншік иесін”' және “мүліктің өзге иеленушісін”' таниды.
Г.А.Кригер жәбірленуші ретінде “мемлекеттік немесе қоғамдық ұйымдардың,
олардың қорларын түсінеді” [15, 172 б.]. Бұл айырмашылықтың болуын уақыттан
іздеуіміз керек. Себебі Кеңес Үкіметі тұсында жеке меншік пен мемлекеттік
меншіктің мәртебесі бірдей емес болатын.
“Қорлар” ұғымы экономикалық санат болғандықтан біркелкі мағынада
қолданылмайды. Бұл термин қандай да болмасын ұйымның мүлкі туралы сөз
болған кезде қолданылады. Бірақ та, иелігіңде нақты мүлкің болмаса да,
белгілі бір қорға ие болуға болады. Осыған байланысты Г.А.Кригермен
берілген жәбірленушіге қатысты ұғым шектелген болып табылады.
.В.А.Владимиров болса, жәбірленуші ретінде мемлекеттік немесе қоғамдық
ұйымдардың қорларын емес, тікелей мемлекет немесе қоғамдық ұйымдардын озін
таниды [43, 121 б.]. Бұл жағдайда мемлекет немесе қоғамдық ұйым түріндегі
нақты жәбірленушілер бар.
Әрекетке қатысты айырмашылықтарға келетін болсақ, Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексі “талан-тараж, бөтен мүлікті кінәлінің
немесе үшінші жақтардың меншігіне алу немесе айналдыру жолымен жасалынады”
деп бекіткен. Г.А.Кригер, талан-таражды иелену немесе үшінші жақтарға
мүлікті беру деп түсінеді [15, 111 б.]. Ал В.А.Владимиров, “мемлекеттің
немесе қоғамдық ұйымның иелігінен мүлікті құқыққа қайшы алу және ұрланғанды
өз меншігіне айналдыру мақсатында қайтарымсыз түрде алу” деп түсінеді [43,
87 б.].
Осылайша, “талан-тараж” ұғымын анықтау барысында ғалымдар және заң
шығарушы әртүрлі терминологиялық базис қолданылды. Жоғарыда келтірген әрбір
терминнің дара мағыналық жүктемесі бар. Қылмыстық кодекстің қазақша
нұсқасында қолданылған “ұрлау” терминінің өзі де өте ұтымды емес. Cебебі
орыс тіліндегі нұсқада берілген “хищение” термині қазақ тіліндегі нұсқада
тоны айналдырылып “ұрлау” болып кеткен. Яғни заң шығарушы топтық ұғымды
жеке, дара ұғыммен бір деңгейде қарастырған. Олай айтып отырған себебіміз
“ұрлау” талан-таражға салудың бір нысаны ғана болып табылады. Сондықтан да
біз Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 175 бабының ескертуінің
1 тармақшасында берілген талан-таражға салудың анықтамасын былай деп беруді
ұсынамыз: “Талан-таражға салу дегеніміз - пайдакүнемдік мақсатта бөтен
мүлікті осы мүліктің меншік иесіне немесе өзге иеленушісіне зиян келтіре
отырып, кінәлінің немесе басқа адамдардың пайдасына заңсыз, қайтарымсыз алу
немесе айналдыру”.
Қылмыстық заң және ғалымдар арқылы берілген “талан-таражға салудың”
ұғымында адамды талан-тараж үшін жауаптылыққа тартудың мәнді шарты болса
да, жәбірленушінің мүлікті иеленуінің заңдылығы көрсетілмейді. Осыған
байланысты тәжірибе жүзінде жиі кездесетін жағдай, мүліктің заңсыз
иеленушіден алынуы, яғни ұры ұрыдан ұрлайды. Бір жағынан алып қарастырсақ,
егер де олар мүлікті меншік иесіне, заңды иесіне не болмаса құқық қорғау
органдарына қайтару мақсатын көздемейтін болса, онда бұл әрекеттер құқыққа
қайшы болып табылады. Осы жағдайға байланысты сот тәжірибесіне талдау
жүргізіп байқайық. Жоғарғы Сот Пленумының қаулысына сәйкес, “алынған
мүлік адамның заңсыз иелігінде болса да, кінәлінің әрекеттерін бөтен
мүлікті талан-таражға салу ретінде саралау қажет” деп көрсетілген [41, 71
б.].
.Заң шығарушы деңгейінде берілген талан-тараждың анықтамасында, талан-
тараж - меншік иесіне немесе өзге де иеленушіге зиян келтіруі қажет деген
талап бар. Келтірілген зиян алынған мүліктің мөлшерімен анықталынады.
Осыған байланысты назар аударатын келесі мәселеміз, заң шығарушы қылмыстық
істі қозғау үшін заңды тұлғаларға қатысты ұрланған мүліктің құны 10 айлық
есептік көрсеткіштен кем болмауы қажет деп есептейді. Яғни 10 айлық есептік
көрсеткіштен кем болса, ұсақ мөлшердегі талан-тараж деп есептелінеді.
Осыған байланысты келесідей түсініксіз жағдайлар туындауы мүмкін.
Біріншіден, бұл жағдайда меншік иесіне келтірілген қай зиянның
бағаланатындығы түсініксіз: тек қана мүліктік немесе моральдық зиянның құны
есептеліне ме? Мысалы, ұрланған заттың құны шамалы болғанымен де ол меншік
иесіне немесе өзге де иеленушісіне өте бағалы болуы мүмкін.
Екіншіден, жай талан-таражға салудың мөлшері тек заңды тұлғаларға
қатысты ғана көрсетілген. Ал жеке тұлғаларға қатысты мәселе қалай шешіледі?
Осы көтерілген мәселелерге қатысты біздің қорытындымыз келесідей:
- Келтірілген зиянның мөлшерін анықтауға байланысты меншік иесіне
келтірілген тек мүліктік зиян ғана ескерілуі қажет. Ал моральдық зиян
азаматтық құқықтық тәртіпте қарастырылуы қажет.
- Заңда жеке тұлғаларға қатысты ұсақ талан-таражға салудың мөлшерінің
көрсетілмеуін жіберілген кемшілік ретінде қабылдауымыз қажет. Сондықтан да,
қылмыстық заңдардың жаппай ізгілендіруі қарсаңында жеке тұлғалардың мүлкіне
қатысты талан-таражға салудың мөлшерін 2 айлық есептік көрсеткіш ретінде
белгілеуіміз қажет.
“Талан-тараж” ұғымын жан-жақты түрде қарастырғаннан кейін, тек талан-
таражға тән, оны басқа ұқсас құрамдардан ажыратуға мүмкіндік беретін
негізгі объективті және субъективті белгілерді бөліп көрсетуімізге болады.
Талан-таражға салудың объективті белгілеріне: қол сұғушылықтың
объектісі мен заты; мүліктің алынуы; алудың құқыққа қайшылығы; алудың
қайтарымсыздығы, яғни тегін алынуы жатқызылады.
Қол сұғушылықтың объектісі, қылмыстың маңызды және қажетті
элементтерінің бірі болып табылады. Оның ролі екі негізгі функциямен
анықталады.
Объект - қылмысты бағалауда, оның қоғамға қауіптілігін белгілеуде,
қылмыстың әлеуметтік саяси дәрежелігін анықтауда шешуші роль атқарады.
Объект - қылмысты ғылыми және заңдық тұрғыдан белгілі бір топтарға
бөлуге мүмкіндік береді.
Әрекет етуші Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде объектінің
жалпы анықтамасы берілмеген. Объектіге арналған арнайы зерттеулер
барысында, объектінің көптеген сұрақтары нақты зерттелмеген. Қылмыстың
объектісін зерттеген көптеген авторлардың пікірі келесідей тұжырымға
тоғысады: “объект дегеніміз, бұл қоғамдық қатынастар” [44,113 б.].
Ең алдымен қандай қоғамдық қатынастарға тікелей нұқсан келеді, бұл
жайында қылмыстық құқық теориясында қылмыстың объектісін жалпы, топтық және
тікелей деп ажырату қалыптасқан [16,151 б.].
Жалпы объект - бұл қылмыстық құқық нормаларымен қорғалатын барлық
қоғамдық қатынастардың жиынтығы болып табылады. Жалпы объект барлық
қылмыстарда бар. Оның анықтамасы мемлекетіміздегі қылмыстардың топтық
табиғатын ашуға мүмкіндік береді.
Топтық объект болса, біртектес және бір-бірімен тығыз байланысты
қоғамдық қатынастар болып табылады. Топтық объект қылмыстық әрекеттердің
қоғамға қауіптілік дәрежесін, оның деңгейін анықтауда маңызды орын алады.
Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің құрылу негізінде топтық объект жатыр.
Тікелей объект дегеніміз, нақты қатынастар немесе бір-бірімен тығыз
байланысты бірнеше қатынастар да болуы мүмкін. Қылмыстың тікелей объектісі
қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесін анықтауға және оның әлеуметтік
сипаттамасын дұрыс түсінуге мүмкіндік туғызады. Нақты қоғамдық қатынасты
бөліп шығару өте қиын, оның элементтері басқа қоғамдық қатынастікі болуы
мүмкін.
Талан-таражға салудың мәнін анықтауда негізгі рөл осы қылмыстардың
объектісін анықтауға берілген. Бұл мәселе қылмыстық құқық теориясында жете
зерттелген қылмыстың объектісінің негізгі ережелерін басшылыққа ала отырып,
шешіледі.
Жалпы объект меншік қатынастары болғандықтан, талан-таражға салу әрекеті
тікелей меншікке қарсы бағытталған [43,162 б.].
Сол себептен Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 6 тарауы
“Меншікке қарсы қылмыстар” деп аталынады. Бұл қылмыстардың тікелей
объектісі ретінде мемлекеттік немесе жеке меншік те болуы мүмкін. Яғни,
топтық және тікелей объектілерді дұрыс ажырату, мүліктің қай түріне зиян
келтірілгендігін анықтау үшін қажет (мысалы: жер, автокөлік, ерекше құнды
заттар т.б.) Объектіні дұрыс анықтау қылмыстың қоғамға қауіптілігін ашуға
және жаслаған іс-әрекеттерді дұрыс саралауға мүмкіндік береді.
Кейбір авторлардың пікірі бойынша талан-таражға салудың тікелей
объектісі мүліктің нақты бір түрі болып табылады [25,163 б.]. Бұндай
көзқарастар негізсіз болып табылады, себебі, объект - қоғамдық қатынас, ал
мүлік - бұл объектінің материалдық көрінісі, яғни осы қатынастардың
нәтижесі. Мүлікке зиян келтіру тек талан-таражға салумен ғана емес, басқа
да қылмыстық әрекеттермен жасалынуы мүмкін. (Мысалы: диверсия, салақтық).
Ендеше, талан-таражды басқа қол сұғушылықтардан ажырату негізін объектіден
іздеуіміз қажет. Егер де мүлік объект ретінде болса, біз мүліктің
сипаттамасымен байланысты қылмыстарды ғана бір-бірінен ажырата аламыз.
(Мысалы: талан-таражға салу мақсатынсыз автокөлікті заңсыз иелену кезіндегі
автокөлік, ерекше құнды заттарды талан-таражға салу кезіндегі ерекше құнды
заттар).
Жоғарыда айтып кеткеніміздей, талан-таражға салудың объектісі меншік
қатынастары дедік. Адамдар арасындағы қатынастар оларға берілген құқықтарды
сақтауды көздейді. Бұл құқықтар сақталмаған жағдайда қоғамдық қатынастар да
өзгереді. Сондықтан да объект ретінде бұзылған меншік құқығы немесе белгілі
бір затқа иелену құқығы (интеллектуалдық меншік құқығын бұзу, жерге зат
құқығын бұзу) бола алады. Бірақ та, бұл көзқарас қылмыстың барлық мәнін
және қоғамға қауіптілігін көрсете алмайды, себебі, қылмыстың затымен
байланысты қылмыстар қамтылмай сырт қалып қояды. Сондықтан да, талан-
таражға салудың объектісінің сипаттамасын меншік құқығымен шектеп қоюға
болмайды, зиян келтірілген меншік қатынастарының мазмұнын ашуымыз қажет.
Талан-таражға салудың мәні мынада: меншік иесі немесе үшінші жақ өзіне
тиесілі мүлікті пайдалану мүмкіндігінен айырылады. Меншіктің мемлекеттік
және жеке деп бөлінуін ескере отырып, талан-таражға салудың тікелей
объектісі деп, меншіктің нақты нысанын түсінеміз.
Талан-таражға салудың заты - қылмыскер иеленген мүлік болып табылады.
Қылмыстық құқық ғылымында зат деп, қылмыс бағытталған қоғамдық
қатынастардың материалдық көрінісі, яғни оған қол сұғу арқылы объектіге
зиян келтіретін заттар түсіндіріледі [45, 303 б.].
Жалпы қағидаға сәйкес, қылмыскер иеленген зат басқа біреудің меншігінде
болуы қажет. Талан-таражға салудың затын анықтау үшін оның негізгі
белгілерін бөліп көрсетуімізге болады. Олар:
Заттық белгі.
Экономикалық белгі.
Құқықтық белгі.
Талан-таражға салудың заты болғандықтан мүлік әруақытта да материалдық,
яғни матриалдық өмірдің бөлігі, заттың белгісіне ие болады. Бұл мүліктің
заттық белгісі.
Осыған байланысты, мүліктік қылмыс ретінде, талан-таражға салудың заты
ретінде идеялар, көзқарастар, адамның ақыл-ойының көріністері, мәліметтер
қарастырыла алмайды. Интеллектуалдық меншікті талан-таражға салу деп, тек
теңеу мағынасында ғана айта аламыз. Заттық белгісі болмағандықтан электр
және жылу энергиясы талан-таражға салудың заты бола алмайды. Пайдақорлық
мақсатта энергияның бұл түрлерін заңсыз, өз бетінше қолдану меншікке қарсы
қылмыстардың басқа құрамын құрайды. (ҚР КҚ 182 бабы - Алдау немесе сенімге
қиянат жасау жолымен мүліктік зиян келтіру).
Талан-таражға салудың затының келесі белгісі – экономикалық белгі.
Талан- таражға салудың заты тек белгілі бір экономикалық құндылыққа ие зат
бола алады. Заттың құдылығының көрінісі – оның құны, ақшалай бағасы.
Сондықтан да ақша, валюталық құндылықтар және басқа да бағалы қағаздар
(акциялар, облигациялар, коносамент және т.б.) құнның эквиваленті
болғандықтан талан-таражға салудың заты ретінде карастырылады. Керісінше,
шаруашылық құндылығы жойылған заттар немесе адам еңбегі сіңбеген табиғат
объектілері талан-таражға салудың заты ретінде қарастырылмайды. Осы белгіге
сүйене отырып, біз талан - таражды экологиялық қылмыстардан ажырата аламыз.
Мүліктік емес сипаттағы құжаттар, сондай-ақ тек мүлікті алуға құқық
беретін құжаттар (сенім хат, квитанция т.б.) экономикалық белгісі
болмағандықтан мүлік ретінде қарастырылмайды. Бұл құжаттарды әрі қарай
мүлікті алу мақсатында талан-таражға салу, алаяқтыққа дайындалу ретінде
қарастырылуы қажет. Мүлікті иеленумен байланысты емес құжаттарды, штамптар
мен мөрлерді талан-таражға салу үшін жауаптылық басқа бапта (ҚР ҚК 324
бап) көзделген.
Талан-таражға салу затының үшінші белгісі - құқықтық белгі. Бұл белгі
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2003 жылғы 11 шілдедегі №8
нормативтік қаулысында бекітілген [46]. Осыған сәйкес, “Талан-таражға
салудың және меншікке қарсы басқа да қылмыстардың заты – кінәлінің
меншігіндегі емес, яғни бөтен мүлік болып табылады”.
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, төменедегідей тұжырымдарды
жасауға болады:
Талан-таражға салудың заты - қылмыспен қол сұғылып бұзылатын заттар,
ақша, бағалы қағаздар және бағалы өмірдің басқа да заттары болып табылады.
Талан-таражға салудың заты жылжитын да, жылжымайтын да мүлік бола алады.
Талан-таражға салуды анықтау үшін мүліктің кейбір түрлері (үй, пәтер, жер
участогі) өзінің объективті қасиеттеріне байланысты жасырын түрде алына
алмаса да, алдау, күш қолдану және қорқыту жолымен алына алады. Бірақ та
сот-тергеу тәжірибесі көрсетіп отырғандай кейбір жағдайларда “жылжымайтын”
мүлік “жылжитын” мүлікке ауыса алады. Мысалы: жеке тұрғын үйді бұзып
тастау; бау-бақшаның темір қоршауын алу және әкету; байланыс линияларын
демонтаждау және т.б.
Талан-таражға салудың заты азаматтық айналымнан алынған заттар да бола
алады. Егер де қоғамдық қауіпсіздікке және халықтың денсаулығына қауіп
төндіретын заттар (қару-жарақ, радиоактивті заттар, есірткі заттар мен
жүйкеге әсер ететін заттар) талан-таражға салынса, жасалынған әрекеттер
мүліктік қылмыс ретінде емес, ҚР ҚК 9 тарауы бойынша “Қоғамдық
қауіпсіздікке және қоғамдық тәртіпке қарсы қылмыстар” бойынша сараланады
[47, 118 б.].
Талан- тараждың заңдық анықтамасының маңызды элементі, кінәлінің немесе
басқа адамдардың пайдасына бөтен мүлікті алып қою немесе айналдыруды
білдіретін әрекеттің жалпылама сипаттамасы болып табылады.
Талан-тараж барысында мүлік меншік иесінің немесе басқа да иеленуші
адамның қарауынан алынады. Егер де мүлік кез-келген басқа да себептермен
меншік иесінің қарауынан шығып кеткен болса, бұл заттарды иелену талан-
таражға салуды құрайды. Осыған байланысты меншік иесінің қарамағындағы
заттар дегеніміз не? Меншік иесінің қарамағындағы заттар дегеніміз, тек
қана арнайы қорғалынатын немесе құлыпталынған заттар емес, кәсіпорын
аумағындағы, мекеменің ғимаратындағы, құрылыс алаңындағы немесе шаруашылық
қызмет жүргізілетін кез-келген орындағы, көлік құралдарындағы, сондай-ақ
меншік иесі жоғалтпаған, бірақ та уақытша қараусыз жатқан заттар да бола
алады [48, 114 б.].
Осыған байланысты талан-тараждың әрбір нақты фактісіне байланысты
алынған мүліктің нақты шынайы құны дәлме-дәл анықталынуы қажет. Бұл
мәселеге байланысты 2003 жылдың 11 шілдесінде қабылданған Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Сотының нормативті қаулысында былай делінген.
“Қылмыстың заты болып табылатын мүліктің құнын анықтау барысында, меншік
иесінің қылмыс жасалған кезде қолданылған, сәйкес құжаттармен бекітілген
комиссиондық, нарықтық немесе бөлшек бағаларға сәйкес затты алу
ерекшеліктерін ескеру қажет. Баға болмаған жағдайда және алынған заттың
мөлшеріне байланысты дау туындаған кезде мүліктің құны сарапшының
қорытындысы негізінде анықталынады. Алынған заттың мөлшері, оның нақты
бағасы арқылы келесі жағдайларда да анықталынуы мүмкін: егер талан-
таражды жасыру мақсатында кінәлі алынған заттың орнына құны шамалы затты
беретін болса. Бұл жағдайда алынған мүліктің орнына берілген мүліктің құны
зиянның мөлшерін анықтау барысында ескерілуі мүмкін” [46].
Талан-тараждың келесі белгілерін атауға болады:: талан-тараж заңмен
тыйым салынған әдістермен (объективті құқыққа қайшылық) ғана емес,
кінәлінің бұл мүлікке деген құқықтарының болмауы жағдайында (субъективті
құқыққа қайшылық) жүзеге асырылады. Осыдан шығатын қорытынды, субъектінің
мүлікке құқығы болып, бірақ та ҚК 175-180 баптарында көрсетілген әдістермен
мүлікті иемдену жүзеге асырылатын болса, талан-таражға салу ретінде
қарастырылмайды.
Сот-тергеу тәжірибесінде келесі жағдайлар жиі кездеседі. Адам мүлікті
заңды негізде ала отырып, біріншіден, өзіне берілген рұқсаттың аясынан
шығып кетеді; екіншіден, заңды негідер шын мәнісінде заңсыз негізге
айналады [49, 383 б.].
Бірінші жағдайда, рұқсат етілгеннен мүлікті ірі мөлшерде алу, егер де
әрекеттер қасақана түрде жасалса, талан-таражды құрайды (субъективті
белгісіне байланысты).
Екінші жағдайда, жауаптылық туралы мәселе адамның білуіне байланысты
шешілуі қажет. Мүлікті заңсыз иелену, сондай-ақ оны басқа адамдарға беру
әруақытта бірдей талан-тараж ретінде қарастырыла бермейді. Бұл ереже 2003
жылғы 11 тамыздағы Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының нормативті
қаулысында бекітілген. “Кінәлінің алынған мүлікті өз қарауына иемденуі
(сату немесе басқа адамдарға қайтарымсыз түрде беруі, білдіруі, бөлшектеуі,
жоюы) дербес қылмыс құрамын құрамайды, сәйкесінше қосымша түрде саралауды
қажет етпейді”.
Мүлікті талан-таражға салудың қоғамға қауіптілік себебінің бірі-
мүліктің қайтарымсыз түрде алынуы.
Қайтарымсыз, тегін деп, ақшалай эквивалентсіз немесе орнына басқа
мүлікті бермей алынған мүлік есептелінеді. Егер де, мүлікті иемдену
барысында меншік иесіне сәйкес өтемақы берілсе, бұл әрекеттерді мүліктік
зиян келтірілмегендіктен талан-тараж ретінде қарастырмаймыз.
Талан-тараждың қайтарымсыз, тегін белгісі екі жағдайда орын алмайды:
Біріншіден, сәйкес өтемақы мүлікті алумен бір мезгілде жүзеге асырылуы
қажет (мүлікті алу немесе оны тікелей алып болғаннан кейін, өтемақыдан
бұлтару ниеті болмаған жағдайда. Екіншіден, өтемақы толық көлемде болуы
қажет. Алынған мүліктің құнын ішінара өтеу талан-тараждың құрамын жоймайды,
бірақ та талан-тараждың мөлшерін анықтауда ескеріледі [50, 31 б.].
Талан-таражға салудың объективтік жағының барлық белгілерін анықтау,
оның қоғамға қауіптілік сипаты мен дәрежесін айқындауға мүмкіндік береді.
Бірақ та жасалынған талан-тараж туралы толық көлемде көрініс алу үшін
объективтік белгілермен қатар, субъективтік белгілерді де ескеріміз қажет.
Талан-тараждың субъективтік белгілеріне:
1) қасақаналық;
2) пайдақорлық мақсат;
3) субъект жатады.
Талан-тараждың субъективтік жағы кінәнің тікелей қасақаналық түрімен
сипатталады. Адам алынған мүліктің басқа адамның меншігі екендігін, бұл
мүлікке деген құқығының жоқтығын сезінеді, бірақ та пайдақорлық ниетті
басшылыққа алады. Пайдақорлық мақсаттың және тікелей қасақаналықтың болмауы
талан-тараж үшін қылмыстық жауаптылықты да жояды.
Іс-әрекетті талан-тараж ретінде саралау үшін, кінәлі мүліктің басқа
біреудің меншігінде екендігін сезінуі қажет болып табылады [51, 245 б.].
Яғни, саралау туралы ақырғы мәселе кінәлінің қасақаналық ойына байланысты
шешіледі. Мүлікке қатысты адамның қателесуі, сот арқылы фактілік қате
ережесімен шешіледі. Бұл жағдайда кінәлінің әрекеттері қасақаналық ойдың
бағыты бойынша сараланады.
Іс-әрекетті талан-тараж ретінде саралау барысындағы келесі мәселе,
кінәлінің алынған мүлікке деген құқығының жоқтығын сезінуі болып табылады.
Мысалы, егер де субъектінің мүлікке құқығы болса, яғни автокөлікті жалға
беруші мүлікті жалға алушыдан алып қоюға оқталса. Бұл кезде жалға берушіні
талан-тараждың субъектісі ретінде қарастырмаймыз.
Талан-таражға салудың заңда берілген анықтамасында пайдақорлық мақсат
көрсетілген. Заң әдебиеттерінде талан-тараждың ниеті мен мақсатын
пайдакүнемдік деп атайды. Талан-тараж барысындағы пайдакүнемдік мақсат -
алынған бөтен мүлікті өзінің пайдасына немесе үшінші жақтардың пайдасына
айналдыруға ұмтылуды білдіреді. Талан-тараж барысындағы пайдакүнемдік
мақсат алынған мүлікті өзінікі сияқты билеу, иемдену және пайдаланудың
нақты мүмкіндігін алу түрінде жүзеге асырылады [39, 210 б.]. Пайдакүнемдік
мақсаттың болмауы бөтен мүлікті алуды талан-тараж ретінде саралаудың
негізсіздігін білдіреді. Талан-тараж барысында пайдакүнемдік ниетпен қоса
басқа да ниеттердің (бұзақылық, кек алу және т.б.) болуы мүмкін. Егер де,
бөтен мүлік бұзақылық, зорлау немесе басқа да қылмыстық әрекеттер
барысында жасалған болса, бұл мүліктің қандай мақсатта алынғандығын анықтау
қажет. Егер адам пайдакүнемдік мақсатты көздесе, меншікті иемдену әдісіне
байланысты қылмыстардың жиынтығы бойынша саралануы қажет.
А.А.Пинаевтің пікірі бойынша: “Субъектіде пайдакүнемдік ниеттің
негізінде белгілі бір мақсат қалыптасады. Осы мақсаттың ерекше мазмұны –
жалпы қылмыстық қол сұғушылықтардың ішінен ерекше топты - талан-таражды
бөліп қарастыруға мүмкіндік береді” [52, 210 б.].
Талан-таражға салудың субъектісі, жалпы субъект болып табылады.
Субъектінің белгілері өзара байланысты екі аспектіде қарастырылуы қажет.
Біріншісіне – есі дұрыстық, қылмыстық жауаптылық жасы, арнайы субъектіні
сипаттайтын арнайы белгілер жатқызылады. Екіншісіне - тұлғаның әлеуметтік-
саяси сипаттамасын беруге мүмкіндік беретін белгілер жатқызылады.
Талан-таражға салудың субъектісінің заңдық белгілері аса қиыншылықтарды
туындатпайды. Олар тікелей Қылмыстық кодексте берілген. Талан-тараждың
субъектісі заңда көрсетілген жасқа толған, есі дұрыс, жеке тұлға бола
алады. Талан-таражға салудың әртүрлі нысанына байланысты жауаптылықтың жасы
да әртүрлі. ҚР ҚК 15 бабына сәйкес, ұрлық, тонау, қарақшылық үшін
жауаптылық 14 жастан туындаса, алаяқтық, бөтен мүлікті иелену және ысырап
ету үшін жауаптылық 16 жастан туындайды.
Заң әдебиеттерінде талан-таражға салудың нысандарын бөліп көрсетуде
бірыңғай позиция көрініс тапқан. Яғни заңгер-ғалымдар мен сот-тергеу
тәжірибесінің қызметкерлері талан-таражға салуды мүліктің алыну әдісіне
қарай бөлуді ұсынады [49, 385 б.]. Осыған байланысты Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінде талан-таражға салудың келесі нысандары
бекітілген. Олар: ұрлық, алаяқтық, бөтеннің мүлкін иелену және ысырап ету,
тонау, қарақшылық. Заң шығарушы ескі қылмыстық заңдағы сияқты өзінің қызмет
бабын пайдалану арқылы мүлікті иеленуді талан- таражға салудың дербес
нысаны ретінде қарастырмайды. Бұл әрекет талан-тараждың үш нысанының:
алаяқтық, иелену, ысырап етудің ауырлататын белгісі ретінде қарастырылған.
Талан-тараждың нысандарына байланысты көңіл аударалық мәселе, қорқытып
алушылыққа байланысты. 1959 жылғы ҚазССР Қылмыстық кодексіне сәйкес,
қорқытып алушылық талан-тараждың бір нысаны ретінде қарастырылған [40, 176
б.]. Қазіргі 1997 жылғы Қылмыстық кодексте қорқытып алушылық талан-
тараждың шеңберінен тысқары қалған. Бұл жағдайды ҚРҚК-ң 175 бабының
ескертуінен байқауымызға болады. Заң шығарушының бұл позициясымен әбден
келісуімізге болады. Себебі: талан-таражға салудың негізгі белгісі ретінде,
жоғарыда мүліктің тікелей алынуын атап кеттік. Ал қорқытып алушылық
барысында осы белгі орын алмайды. Яғни нақты жасалынған әрекет пен мүліктің
алыну кезеңі уақыт аралығымен бөлінген. Осыған байланысты заң шығарушының
позициясы өте орынды.
Талан-таражды түрлерге бөлу алынған заттың мөлшеріне байланысты. Осы
белгілерге сүйене отырып, талан-таражға салудың келесі түрлерін бөліп
көрсетуімізге болады. Олар: ұсақ, жай, ірі және ерекше құнды заттарды талан-
таражға салу [43, 245 б.].
Егер ұрланған мүліктің құны әрекет жасалған кезде Қазақстан
Республикасының заңдарында белгіленген он еселенген айлық есептік көрсеткіш
мөлшерінен аспайтын болса, талан-тараж ұсақ мөлшерде деп танылады.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде қылмыстың дербес түрі
ретінде ұсақ талан-таражға салу үшін жауаптылық белгілінбеген. Яғни,
меншік құқығында ұйымға тиесілі немесе оның қарамағындағы бөтен біреудің
мүлкін ұрлау, алаяқтық, иелену немесе ысырап ету жолымен ұсақ талан-таражға
салу әкімшілік жауаптылықты туындатады. Меншіктің басқа нысандарындағы
мүлікті ұсақ талан-таражға салғандығы үшін жауаптылық мәселелері Қазақстан
Республикасы Қылмыстық кодексінің 9 бабының 2 бөлігі бойынша шешілуі қажет.
Ұсақ талан-таражға салу маңызы шамалы ма жоқ па деген сұрақты шешу
барысында алынған заттың шамасын ғана емес, жәбірленушінің материалдық
жағдайын да ескеруіміз қажет. Азаматтардың жеке мүлкін алу барысында
кейбір жағдайларда алынған заттың мөлшері өте мардымсыз болса да, іс-
әрекетті маңызы шамалы деп тани алмаймыз. Тонау немесе қарақшылық
нысанындағы талан-тараж барысында алынған заттың мөлшері қылмысты саралауға
ешқандай әсерін тигізбейді. Талан-таражға салудың берілген нысандарының
қоғамға қауіптілігінің дәрежесі алынған мүліктің мөлшерімен емес, мүлікті
алудың әдісімен түсіндіріледі.
ҚР ҚК-ң 175 бабының ескертуіне сәйкес: “Ірі мөлшер немесе ірі залал деп
қылмыс жасалу сәтіне Қазақстан Репсубликасының заңдарымен белгіленген айлық
есептік көрсеткіштен бес жүз есе асып түсетін мүліктің құны мен залалдың
мөлшері танылады делінген”.
Талан-тараждың түрлеріне байланысты Ресей Федерациясының заңдарына көз
жүгіртсек, елеулі мөлшердегі талан-таражға салудың анықтамасы белгіленгенін
көруімізге болады. Онда елеулі мөлшердегі талан-таражға салу - алынған
заттың мөлшері ірі залалдың сомасына жетпеген жағдайда орын алады деп
көрсетілген [49, 331 б.].
Азаматқа елеулі мөлшерде залал келтірілгендігін анықтау барысында
алынған заттың құнын ғана емес, оның жәбірленушіге құндылығын,
жәбірленушінің материалдық, қаржылық жағдайын ескеруіміз қажет. Осыған
байланысты, біздің көзқарасымыз бойынша, қылмыстық заңда талан-тараждың
ауырлататын белгісі ретінде, мүлікті елеулі мөлшерде талан-таражға салуды
көрсету орынды болып есептелінеді.
Жай талан-таражға салу деп - алынған заттың мөлшері ірі болмаса
танылады. Ерекше құнды заттарды талан-таражға салу Қазақстан Республикасы
Қылмыстық кодексінің дербес бабы бойынша жауаптылықты туындатады.
Алынған заттың мөлшерін меншік иесіне келтірілген және өтелінуі қажет
заламен шатастыруға болмайды. Бұл залал Қазақстан Республикасы Қылмыстық
істер жүргізу кодексімен белгіленеді.
1.3 Талан-таражға салудың объективті белгілері
Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша Казақстан
Республикасында мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылады және бірдей
қорғалады.
Меншік иелерінің занды құқықтары азаматтық құқықтық нормамен, сондай-ақ
меншік құқығына қоғамға қауіпті іс-әрекет арқылы қиянат жасалғанда
қылмыстық құқық нормасы арқылы да қорғалады.
Қылмыстьіқ құқық нормасы бойынша меншік иесінің құқығы меншік
нысандарына қарамастан қылмыстық құқыққа қол сұғушылықтан тең қорғалады.
Меншік нысандарының барлық түрлерінің қылмыстық құқықтық қорғалуы үшін
қылмыстық жауаптылықтың негізін, шегін және қолданылатын санкция түрлерін
бірдей етіп белгілеген. Меншік нысандарының тең қорғалуы үшін: қылмыстық
заң біріншіден - әртүрлі меншік нысандарына, қол сұғылатын ұқсас іс-
әрекеттерді бірыңғай саралауды белгілеген; екіншіден-меншікке оның
нысандарына қарамастан қол сұғушылық үшін - қылмыстың ауырлататын немесе
аса ауырлататын белгілері де бірдей; үшіншіден меншік нысандарына
қарамастан оған қылмыстық қол сұғушылық үшін занда жазаның бірдей түрлері
және шегі белгіленген.
Меншікке қарсы қылмыс деп мүліктің меншік иесіне немесе иеленушісіне
залал келтіре отырып немесе залал келтіру қаупін тудырумен байланысты
Қылмыстық кодексте көзделген нысандар арқылы жасалатын қасақаналық немесе
абайсыздық іс-әрекеттерді айтамыз.
Заңға сәйкес талан-тараж деп пайдакүнемдік мақсатта айыптының бөтен
мүлікті осы мүліктің иесіне немесе өзге иеленушісіне залал келтіре отырып
өзінің немесе басқа адамдардың пайдасына заңсыз, қайтарымсыз, тегін алып
қоюын және айналдыруын айтамыз.
Заң әдебиетінде талан-таражға байланысты ғалымдардың анықтамаларын
кездестіруге болады. Профессор В.А. Владимиров талан-таражды мемлекеттің
немесе қоғамдық үйымның иелігінен мүлікті заңсыз алу және алынған мүлікті
кінәлінің меншігіне айналдыру мақсатымен немесе басқа бір жеке тұлғалардың
меншіііне пайдакүнемдік мақсатаен өткізуді айтамыз, - деп көрсетеді.[1]
Профессор Г.А. Кригер: "Талан-тараж бұл пайдакүнемдік мақсатпен жасалған
қылмыстық иелену немесе үшінші тұлғаларға мемлекеттік немесе қоғамдық
үйымдардың қорларындағы мүлікті үшінші тұлғаларға беру"[2], - дейді.
Бұл анықтамалардағы мәнді айрмашылықтарды көрсету қажет. В.А. Владимиров
талан-тараж кезіндегі іс-әрекеттің екі элементін көрсетеді. Олар мүлікті
алу және екіншісі — оны иелену. Г.А. Кригер талан-таражды қылмыстық иелену
немесе мемлекеттік, қоғамдық үйымдардың қорларындағы мүлікті үшінші
тұлғаларға беру деп анықтайды.
Талан-тараждың топтық объектісі меншік нысандары қатынастарының
жиынтығы, ал тікелей объектісі болып меншіктің нақты нысандары,
мемлекеттік, жеке, қоғамдық ұйымдардың меншігі больш табылады.
Талан-тараждың заты болып адам еңбегі арқылы істелген материалдық
тұрғыдағы бұйымдар мен заттар, рухани игіліктер, сондай-ақ ақша, басқадай
бағалы қағаздар жатады. Талан-тараждың затына адам еңбегі сіңбеген,
сол арқылы жасалмаған әртүрлі табиғи байлықтар жатпайды.
Қазақстан мемлекетінде меншік қатынастары құқықтық нысансыз өмір
сүрмейді, олардың барлығы құқық нормаларымен реттелген. Сол себептен,
меншік қатынастарына қол сүға отырып кінәлі тұлға бірден әлеуметтік-
экономикалық қатынастардың заңи көрінісі ретіндегі меншік құқығын бүзады.
Кейбір ғалымдар талан-тараждың тікелей объектісі меншік қатынастары
емес, керісінше мүліктің өзі деп есептейді [3], [4]. Біздің пікірімізше бұл
дұрыс емес.
Қылмыстық заң мүлікті, заттарды емес, адамдардың арасындағы заттарға
байланысты қатынастарды қорғайды. Мүлік меншік қатынастарының орын алуының
алғашарты, ол мемлекеттік, қоғамдық, жеке ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz